zobacz z bliska

www.dnidziedzictwa.pl

Renesansowy dwór otoczony drzewami stoi na wzniesieniu, nieopodal drogi z Proszowic do Nowego Brzeska. To piętrowy, murowany bu-dynek, o regularnej, kubicznej bryle, nakryty wysokim czterospadowym dachem. Od północy przylega doń parterowa przybudówka. Ozdobą zewnętrznych ścian budynku są dekoracyjne obramienia prostokątnych okien; szczególnie bogate są dwa w elewacji wschodniej, na parte-rze: zdobione plecionką, rozetami, panopliami i laską z owiniętą wstęgą. Wejście do dworu znajduje się w zachodniej ścianie i prowadzi do sieni ze schodami. Na wprost wejścia mieści się okazała sala reprezentacyjna nakryta skle-pieniem kolebkowym, zdobionym geometrycz-ną dekoracją stiukową wykonaną w XVII w. Umieszczenie reprezentacyjnego pomieszcze-nia na parterze należy w epoce renesansu do wyjątków, zwykle sale o takim przeznaczeniu sytuowano na piętrze. Przy krótszej ścianie sali znajduje się renesansowy kominek o bogatej dekoracji z motywów geometrycz-nych oraz liści akantu. Na parterze oprócz dużej sali mieszczą się w części południowej trzy prostokątne pomieszczenia, podobnej

wielkości, z drewnianymi stropami belko-wymi. Według spisanego pod koniec XVII w. inwentarza budynku były to pomieszczenia kuchenne (kuchnia, izba kuchenna i sklep, czyli rodzaj spiżarni, magazynu).

Na piętro prowadzą drewniane schody wykonane w trakcie remontu w okresie dwudziestolecia międzywojennego, które zastąpiły wcześniejsze kamienne i bardziej strome. Na piętrze w części południowej (nad trzema salami parteru) znajduje się jedna duża sala (jadalna), z dwoma kamiennymi ozdobnymi portalami. Na początku XX w. sala ta była używana jako salon. W sąsiadującym z jadalnią pomieszczeniu na jednej z belek stropu wyrzeźbiona jest rozeta z datą odnowy dworu – 1663 r. W północnej części piętra bu-dynku usytuowane są dwa pomieszczenia, oba ze stropami belkowymi oraz renesansowymi, kamiennymi obramieniami okien. W większej z tych sal, po stronie wschodniej zachowała się XVI-wieczna drewniana, wbudowaną w ścianę szafka.

Dwór w JakubowicachJakubowice znajdują się w powiecie proszo-wickim, na północny-wschód od Krakowa. Początki osady sięgają średniowiecza: pierwsza wzmianka w dokumentach pochodzi z 1262 r. Od połowy XV w. miejscowość należała do rodu Jakubowskich herbu Topór. W XVI w. powięk-szyli oni swoje dobra o sąsiednie Stogniowice i około połowy stulecia wznieśli istniejący do dzisiaj dwór. W 1627 r. Jakubowice zakupili Michałowscy, a w 1663 r. dwór przeszedł na własność Franciszka Cortiniego. W latach 60. XVII w. przeprowadzony został remont budynku, którego świadectwem są inicjały

(F.C. i A.G.) zamieszczone na środku nadproży parterowych okien fasady wschodniej oraz napis AN. DNI 1663 wyryty na belce stropowej w sali na pierwszym piętrze. W 1693 r. dobra jakubowickie wróciły do Michałowskich i pozostawały w ich rękach aż do okresu międzywojennego. Wówczas zakupili je Klesz-czyńscy, którzy przeprowadzili remont dworu, zakończony w 1921 r. W okresie międzywojen-nym powstała także parterowa przybudówka od strony północnej.

Po II wojnie światowej w Jakubowicach ulokowano PGR, co doprowadziło do zaniedba-nia dworu i parku. W 1998 r. Kleszczyńscy od-kupili dwór z parkiem, a następnie sprzedali go zaprzyjaźnionej rodzinie Rościszewskich, którzy obecnie gospodarzą w Jakubowicach.

Dwór w Jakubowicach (rzut parteru i pierwszego piętra)rys. A. Buława-Orłowska, na podst. rys. S. Komornickiego i Z. Hendla z 1907 r. (z arch. rodziny Rościszewskich)

zobacz z bliskarenesansowy kominek

belka stropowa z napisem AN. DNI 1663

teksty: Krzysztof Magnowski,

Barbara Sanocka

fotografie: Michał Łuczak

koncepcja graficzna projektu MDDK:

Marcin Klag

opracowanie graficzne:

Agnieszka Buława-Orłowska

na okładce: renesansowy kominek we

dworze w Jakubowicach

[fot. M. Łuczak]

© by MIK, Kraków 2010

www.mik.krakow.pl

Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia

Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.

Rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa

Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.

Więcej informacji w zakładce fotorelacje.

inicjator:

XII MAłOpOlSKIe DnI DZIeDZIctwAKultuROwegO

wsparcie finansowe:

patroni medialni:

realizator:

partnerzy:

Teresa Komornicka-

-Rościszewska

i Wojciech

Rościszewski,

dwór w Jakubowicach

Powiatowa i Miejska

Biblioteka Publiczna

w Proszowicach

Sołectwo Jakubowice

OSP w Jakubowicach

Koło Gospodyń

Wiejskich

w Jakubowicach

Gmina i Miasto

PROSZOWICE

Centrum

Kultury i Wypoczynku

w Proszowicach

Renesans – opowieści przy kominkuDwór w Jakubowicach

Bibliografia:

T. Jakimowicz, Dom pański jako ma być postawion [w:] Renesans. sztuka i ideologia, red. T. Jaroszewski, Warszawa 1976.

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVi (wieża – kamienica – kasztel), Warszawa – Poznań 1979.

katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I: Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, z. 8: Powiat mie-chowski, oprac. Z. Boczkowska, Warszawa 1953.

Karta zespołu dworsko-folwarcznego w Jakubo-wicach, oprac. P. Bobrowski, 1994, Archiwum ROBiDZ w Krakowie.

F. Kiryk, Zarys dziejów powiatu proszowickiego [w:] Ziemia proszowicka, red. K. Szwajca, Kraków 1964.

S. Komornicki, Dwory murowane w Małopolsce z czasów Odrodzenia, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. 5, 1930.

S. Komornicki, Z. Hendel, Dwór w Jakubowicach, „Sprawozdanie. I Wydawnictwo Wydziału Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury za rok 1907”, Kraków 1908.

M. Kornecki, Zamki i dwory obronne Ziemi krakow-skiej, Kraków 1966.

J. Kowalczyk, sebastiano serlio a sztuka polska. O roli włoskich traktatów architektonicznych w dobie nowożytnej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973.

realizator:

instytucja kulturyWojewództwa Małopolskiego

[z arch. rodziny Rościszewskich]

zobacz z bliska

www.dnidziedzictwa.pl

Renesansowy dwór otoczony drzewami stoi na wzniesieniu, nieopodal drogi z Proszowic do Nowego Brzeska. To piętrowy, murowany bu-dynek, o regularnej, kubicznej bryle, nakryty wysokim czterospadowym dachem. Od północy przylega doń parterowa przybudówka. Ozdobą zewnętrznych ścian budynku są dekoracyjne obramienia prostokątnych okien; szczególnie bogate są dwa w elewacji wschodniej, na parte-rze: zdobione plecionką, rozetami, panopliami i laską z owiniętą wstęgą. Wejście do dworu znajduje się w zachodniej ścianie i prowadzi do sieni ze schodami. Na wprost wejścia mieści się okazała sala reprezentacyjna nakryta skle-pieniem kolebkowym, zdobionym geometrycz-ną dekoracją stiukową wykonaną w XVII w. Umieszczenie reprezentacyjnego pomieszcze-nia na parterze należy w epoce renesansu do wyjątków, zwykle sale o takim przeznaczeniu sytuowano na piętrze. Przy krótszej ścianie sali znajduje się renesansowy kominek o bogatej dekoracji z motywów geometrycz-nych oraz liści akantu. Na parterze oprócz dużej sali mieszczą się w części południowej trzy prostokątne pomieszczenia, podobnej

wielkości, z drewnianymi stropami belko-wymi. Według spisanego pod koniec XVII w. inwentarza budynku były to pomieszczenia kuchenne (kuchnia, izba kuchenna i sklep, czyli rodzaj spiżarni, magazynu).

Na piętro prowadzą drewniane schody wykonane w trakcie remontu w okresie dwudziestolecia międzywojennego, które zastąpiły wcześniejsze kamienne i bardziej strome. Na piętrze w części południowej (nad trzema salami parteru) znajduje się jedna duża sala (jadalna), z dwoma kamiennymi ozdobnymi portalami. Na początku XX w. sala ta była używana jako salon. W sąsiadującym z jadalnią pomieszczeniu na jednej z belek stropu wyrzeźbiona jest rozeta z datą odnowy dworu – 1663 r. W północnej części piętra bu-dynku usytuowane są dwa pomieszczenia, oba ze stropami belkowymi oraz renesansowymi, kamiennymi obramieniami okien. W większej z tych sal, po stronie wschodniej zachowała się XVI-wieczna drewniana, wbudowaną w ścianę szafka.

Dwór w JakubowicachJakubowice znajdują się w powiecie proszo-wickim, na północny-wschód od Krakowa. Początki osady sięgają średniowiecza: pierwsza wzmianka w dokumentach pochodzi z 1262 r. Od połowy XV w. miejscowość należała do rodu Jakubowskich herbu Topór. W XVI w. powięk-szyli oni swoje dobra o sąsiednie Stogniowice i około połowy stulecia wznieśli istniejący do dzisiaj dwór. W 1627 r. Jakubowice zakupili Michałowscy, a w 1663 r. dwór przeszedł na własność Franciszka Cortiniego. W latach 60. XVII w. przeprowadzony został remont budynku, którego świadectwem są inicjały

(F.C. i A.G.) zamieszczone na środku nadproży parterowych okien fasady wschodniej oraz napis AN. DNI 1663 wyryty na belce stropowej w sali na pierwszym piętrze. W 1693 r. dobra jakubowickie wróciły do Michałowskich i pozostawały w ich rękach aż do okresu międzywojennego. Wówczas zakupili je Klesz-czyńscy, którzy przeprowadzili remont dworu, zakończony w 1921 r. W okresie międzywojen-nym powstała także parterowa przybudówka od strony północnej.

Po II wojnie światowej w Jakubowicach ulokowano PGR, co doprowadziło do zaniedba-nia dworu i parku. W 1998 r. Kleszczyńscy od-kupili dwór z parkiem, a następnie sprzedali go zaprzyjaźnionej rodzinie Rościszewskich, którzy obecnie gospodarzą w Jakubowicach.

Dwór w Jakubowicach (rzut parteru i pierwszego piętra)rys. A. Buława-Orłowska, na podst. rys. S. Komornickiego i Z. Hendla z 1907 r. (z arch. rodziny Rościszewskich)

zobacz z bliskarenesansowy kominek

belka stropowa z napisem AN. DNI 1663

teksty: Krzysztof Magnowski,

Barbara Sanocka

fotografie: Michał Łuczak

koncepcja graficzna projektu MDDK:

Marcin Klag

opracowanie graficzne:

Agnieszka Buława-Orłowska

na okładce: renesansowy kominek we

dworze w Jakubowicach

[fot. M. Łuczak]

© by MIK, Kraków 2010

www.mik.krakow.pl

Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia

Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.

Rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa

Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.

Więcej informacji w zakładce fotorelacje.

inicjator:

XII MAłOpOlSKIe DnI DZIeDZIctwAKultuROwegO

wsparcie finansowe:

patroni medialni:

realizator:

partnerzy:

Teresa Komornicka-

-Rościszewska

i Wojciech

Rościszewski,

dwór w Jakubowicach

Powiatowa i Miejska

Biblioteka Publiczna

w Proszowicach

Sołectwo Jakubowice

OSP w Jakubowicach

Koło Gospodyń

Wiejskich

w Jakubowicach

Gmina i Miasto

PROSZOWICE

Centrum

Kultury i Wypoczynku

w Proszowicach

Renesans – opowieści przy kominkuDwór w Jakubowicach

Bibliografia:

T. Jakimowicz, Dom pański jako ma być postawion [w:] Renesans. sztuka i ideologia, red. T. Jaroszewski, Warszawa 1976.

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVi (wieża – kamienica – kasztel), Warszawa – Poznań 1979.

katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I: Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, z. 8: Powiat mie-chowski, oprac. Z. Boczkowska, Warszawa 1953.

Karta zespołu dworsko-folwarcznego w Jakubo-wicach, oprac. P. Bobrowski, 1994, Archiwum ROBiDZ w Krakowie.

F. Kiryk, Zarys dziejów powiatu proszowickiego [w:] Ziemia proszowicka, red. K. Szwajca, Kraków 1964.

S. Komornicki, Dwory murowane w Małopolsce z czasów Odrodzenia, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. 5, 1930.

S. Komornicki, Z. Hendel, Dwór w Jakubowicach, „Sprawozdanie. I Wydawnictwo Wydziału Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury za rok 1907”, Kraków 1908.

M. Kornecki, Zamki i dwory obronne Ziemi krakow-skiej, Kraków 1966.

J. Kowalczyk, sebastiano serlio a sztuka polska. O roli włoskich traktatów architektonicznych w dobie nowożytnej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973.

realizator:

instytucja kulturyWojewództwa Małopolskiego

[z arch. rodziny Rościszewskich]

zobacz z bliska

www.dnidziedzictwa.pl

Renesansowy dwór otoczony drzewami stoi na wzniesieniu, nieopodal drogi z Proszowic do Nowego Brzeska. To piętrowy, murowany bu-dynek, o regularnej, kubicznej bryle, nakryty wysokim czterospadowym dachem. Od północy przylega doń parterowa przybudówka. Ozdobą zewnętrznych ścian budynku są dekoracyjne obramienia prostokątnych okien; szczególnie bogate są dwa w elewacji wschodniej, na parte-rze: zdobione plecionką, rozetami, panopliami i laską z owiniętą wstęgą. Wejście do dworu znajduje się w zachodniej ścianie i prowadzi do sieni ze schodami. Na wprost wejścia mieści się okazała sala reprezentacyjna nakryta skle-pieniem kolebkowym, zdobionym geometrycz-ną dekoracją stiukową wykonaną w XVII w. Umieszczenie reprezentacyjnego pomieszcze-nia na parterze należy w epoce renesansu do wyjątków, zwykle sale o takim przeznaczeniu sytuowano na piętrze. Przy krótszej ścianie sali znajduje się renesansowy kominek o bogatej dekoracji z motywów geometrycz-nych oraz liści akantu. Na parterze oprócz dużej sali mieszczą się w części południowej trzy prostokątne pomieszczenia, podobnej

wielkości, z drewnianymi stropami belko-wymi. Według spisanego pod koniec XVII w. inwentarza budynku były to pomieszczenia kuchenne (kuchnia, izba kuchenna i sklep, czyli rodzaj spiżarni, magazynu).

Na piętro prowadzą drewniane schody wykonane w trakcie remontu w okresie dwudziestolecia międzywojennego, które zastąpiły wcześniejsze kamienne i bardziej strome. Na piętrze w części południowej (nad trzema salami parteru) znajduje się jedna duża sala (jadalna), z dwoma kamiennymi ozdobnymi portalami. Na początku XX w. sala ta była używana jako salon. W sąsiadującym z jadalnią pomieszczeniu na jednej z belek stropu wyrzeźbiona jest rozeta z datą odnowy dworu – 1663 r. W północnej części piętra bu-dynku usytuowane są dwa pomieszczenia, oba ze stropami belkowymi oraz renesansowymi, kamiennymi obramieniami okien. W większej z tych sal, po stronie wschodniej zachowała się XVI-wieczna drewniana, wbudowaną w ścianę szafka.

Dwór w JakubowicachJakubowice znajdują się w powiecie proszo-wickim, na północny-wschód od Krakowa. Początki osady sięgają średniowiecza: pierwsza wzmianka w dokumentach pochodzi z 1262 r. Od połowy XV w. miejscowość należała do rodu Jakubowskich herbu Topór. W XVI w. powięk-szyli oni swoje dobra o sąsiednie Stogniowice i około połowy stulecia wznieśli istniejący do dzisiaj dwór. W 1627 r. Jakubowice zakupili Michałowscy, a w 1663 r. dwór przeszedł na własność Franciszka Cortiniego. W latach 60. XVII w. przeprowadzony został remont budynku, którego świadectwem są inicjały

(F.C. i A.G.) zamieszczone na środku nadproży parterowych okien fasady wschodniej oraz napis AN. DNI 1663 wyryty na belce stropowej w sali na pierwszym piętrze. W 1693 r. dobra jakubowickie wróciły do Michałowskich i pozostawały w ich rękach aż do okresu międzywojennego. Wówczas zakupili je Klesz-czyńscy, którzy przeprowadzili remont dworu, zakończony w 1921 r. W okresie międzywojen-nym powstała także parterowa przybudówka od strony północnej.

Po II wojnie światowej w Jakubowicach ulokowano PGR, co doprowadziło do zaniedba-nia dworu i parku. W 1998 r. Kleszczyńscy od-kupili dwór z parkiem, a następnie sprzedali go zaprzyjaźnionej rodzinie Rościszewskich, którzy obecnie gospodarzą w Jakubowicach.

Dwór w Jakubowicach (rzut parteru i pierwszego piętra)rys. A. Buława-Orłowska, na podst. rys. S. Komornickiego i Z. Hendla z 1907 r. (z arch. rodziny Rościszewskich)

zobacz z bliskarenesansowy kominek

belka stropowa z napisem AN. DNI 1663

teksty: Krzysztof Magnowski,

Barbara Sanocka

fotografie: Michał Łuczak

koncepcja graficzna projektu MDDK:

Marcin Klag

opracowanie graficzne:

Agnieszka Buława-Orłowska

na okładce: renesansowy kominek we

dworze w Jakubowicach

[fot. M. Łuczak]

© by MIK, Kraków 2010

www.mik.krakow.pl

Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia

Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.

Rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa

Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.

Więcej informacji w zakładce fotorelacje.

inicjator:

XII MAłOpOlSKIe DnI DZIeDZIctwAKultuROwegO

wsparcie finansowe:

patroni medialni:

realizator:

partnerzy:

Teresa Komornicka-

-Rościszewska

i Wojciech

Rościszewski,

dwór w Jakubowicach

Powiatowa i Miejska

Biblioteka Publiczna

w Proszowicach

Sołectwo Jakubowice

OSP w Jakubowicach

Koło Gospodyń

Wiejskich

w Jakubowicach

Gmina i Miasto

PROSZOWICE

Centrum

Kultury i Wypoczynku

w Proszowicach

Renesans – opowieści przy kominkuDwór w Jakubowicach

Bibliografia:

T. Jakimowicz, Dom pański jako ma być postawion [w:] Renesans. sztuka i ideologia, red. T. Jaroszewski, Warszawa 1976.

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVi (wieża – kamienica – kasztel), Warszawa – Poznań 1979.

katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I: Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, z. 8: Powiat mie-chowski, oprac. Z. Boczkowska, Warszawa 1953.

Karta zespołu dworsko-folwarcznego w Jakubo-wicach, oprac. P. Bobrowski, 1994, Archiwum ROBiDZ w Krakowie.

F. Kiryk, Zarys dziejów powiatu proszowickiego [w:] Ziemia proszowicka, red. K. Szwajca, Kraków 1964.

S. Komornicki, Dwory murowane w Małopolsce z czasów Odrodzenia, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. 5, 1930.

S. Komornicki, Z. Hendel, Dwór w Jakubowicach, „Sprawozdanie. I Wydawnictwo Wydziału Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury za rok 1907”, Kraków 1908.

M. Kornecki, Zamki i dwory obronne Ziemi krakow-skiej, Kraków 1966.

J. Kowalczyk, sebastiano serlio a sztuka polska. O roli włoskich traktatów architektonicznych w dobie nowożytnej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973.

realizator:

instytucja kulturyWojewództwa Małopolskiego

[z arch. rodziny Rościszewskich]

Kominek w dworze w Jakubowicach: użyteczny, ale i dekorujący Najciekawszym zachowanym obiektem w jakubowickim dworze jest bogato zdobiony kominek, znajdujący się w reprezentacyjnej sali na parterze. Jest on datowany na około połowę XVI w. Został w nim zastosowany cały repertuar form zaczerpniętych przez sztukę renesansową z antyku: ujmujące otwór paleni-ska olbrzymie woluty; zamykające go od góry klasyczne, poziome belkowanie składające się z architrawu, fryzu i gzymsu; wreszcie zestaw ornamentów zdobiących poszczególne części kominka – stylizowane liście akantu, pereł-kowe sznury, wici z zakończeniami w formie

Renesans w PolsceSztuka renesansowa, związana z nowymi hu-manistycznymi prądami kulturowymi i odwołująca się w swoich formach i podsta-wach ideowych do starożytności, pojawiła się w Polsce na samym początku XVI w. Była ona początkowo sztuką elitarną, związaną z dwo-rem królewskim (Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego) oraz z najbliższymi współpracownikami króla. Często mówi się o „renesansie wawelskim”, gdyż właśnie na owym wzgórzu powstały pierwsze, przełomo-we dzieła: zabudowania zamku królewskiego zgrupowane wokół wspaniałych krużganków, z efektowną dekoracją kamieniarską i bogato zdobionymi wnętrzami; oraz wzniesiona w gotyckiej katedrze nisza architektoniczna na nagrobek króla Jana Olbrachta i przylegające do katedry kaplice: Zygmuntowska i wzorowana na niej biskupa Piotra Tomic-kiego. Autorami tych arcydzieł byli włoscy artyści: sprowadzony przez Zygmunta Starego z Węgier Franciszek Florentczyk i przybyły po śmierci owego w 1516 r. Bartłomiej Berecci.

woluty: elementy dekoracyjne w formie spi-rali, często łączone ze sobą po dwie w kształt litery „S”

belkowanie: poziomy, najczęściej trójczłono-wy element porządków architektonicznych (antycznych systemów konstrukcyjnych), spoczywający w określony sposób na piono-wych podporach (najczęściej kolumnach lub filarach)

astragal (perełkowanie): półwypukły orna-ment z poziomych pałeczek rozdzielonych perełkami

kimation joński (jajownik): ornament w kształcie stylizowanych liści na przemian owalnych i węższych, lancetowatych

architraw: najniższy, spoczywający bezpośred-nio na głowicy podpory człon belkowania

fryz: środkowy człon belkowania

gzyms: najwyższa, mocno wysunięta przed lico muru część belkowania, najczęściej profi-lowana i zdobiona rzędami ornamentów

akant: ukazane w stylizowanej formie liście akantu – rośliny śródziemnomorskiej

plecionka: ornament z przeplatających się w powtarzalny sposób wici roślinnych bądź pasów

Prawdziwy przełom nastąpił około połowy XVI w. Wtedy to formy renesansowe roz-powszechniły się wśród szerszych warstw społecznych, ostatecznie spychając tradycję gotycką na margines. Intensywnie rozwijające się, wykorzystujące koniunkturę gospodarczą miasta zaczęły się gwałtownie przebudowy-wać. Renesansowy kostium zyskały zarówno najbardziej reprezentacyjne budynki, w Krakowie sukiennice czy ratusze w Tarno-wie i Sandomierzu, jak i patrycjuszowskie kamienice w Krakowie, np. Montelupich i Bonerów przy Rynku Głównym czy Prospera Provany przy ul. Floriańskiej.

Przede wszystkim jednak renesans roz-przestrzenił się wśród średniej szlachty. W tym okresie bowiem to ona pełniła wiodącą rolę w państwie, zarówno politycznie, jak i kulturowo. Jej przedstawiciele – w dużej części wykształceni na włoskich uniwersyte-tach, otwarci na nowe prądy światopoglądowe, często sprzyjający reformacji, obyci w świecie – sztuką posługiwali się zwłaszcza dla utrwa-lenia własnego i rodowego prestiżu. Głównymi zadaniami artystycznymi stały się upamiętnia-jący zmarłego nagrobek oraz będąca wyrazem znaczenia rodu reprezentacyjna siedziba.

palmet, klasyczne ząbkowania i plecionki, ki-mation joński oraz astragal. Całość uzupełnia charakterystyczna dla sztuki późnogotyckiej, ale w Europie Środkowej często łączona z formami renesansowymi, dekoracja w for-mie laski z nawiniętą na nią wicią roślinną.

Renesansowe są nie tylko poszczególne ornamenty, ale też ogólna kompozycja: bardzo klarowna, polegająca na harmonijnym zrówno-ważeniu elementów pionowych i poziomych, a także rozmieszczenie dekoracji według ściśle określonych reguł, stosownie do zasad wypra-cowanej w starożytności teorii architektury.

projekt kominka porządku kompozytowego zamieszczo-nego w księdze IV traktatu Sebastiana Serlia[Biblioteka Jagiellońska, sygn. 114 001 IV Mag graf., 1 k.]

ornament w formie laski owiniętej wicią roślinną

Renesansowy dwór szlacheckiJak pisał Mikołaj Rej, „człowiek poczciwy” po-winien mieszkać w „nadobnym domku, który sobie postawił wedle myśli swojej”. Dom szlachecki – dwór – najczęściej był zwią-zany z folwarkiem (stanowiącym podstawę bytu średniozamożnej szlachty). Miał on być przede wszystkim solidny, bezpieczny i wygodny; równie ważne były jednak funkcje reprezentacyjne – siedziba szlachecka była bo-wiem widomym symbolem określonego statusu społecznego.

Żeby wyraźnie odróżnić dwory od zabudo-wań chłopskich czy folwarcznych, wznoszono je na wzgórzu bądź wyraźnie oddzielano, np. fosą. Samo wybudowanie murowanego dworu było wówczas sporym wysiłkiem finansowym – posiadanie takowego świadczyło więc o zasobności jego właściciela. Podobnie elementy obronne: zwarta, masywna bryła, strzelnice (najczęściej w partii poddasza) czy też narożne wieżyczki i wykusze pełniły nie tylko funkcje praktyczne (jakże ważne w tych

Rola wzorników architektonicznychForma kominka została zaczerpnięta z ryciny zamieszczonej w IV księdze traktatu o architekturze Sebastiana Serlia (wydanej w Wenecji w 1537 r.). Odkuwający go kamie-niarz powtórzył ogólną kompozycję, zmienił natomiast górną część dzieła.

Praktyka kopiowania wzoru była w XVI w. ogromnie rozpowszechniona. Bogato ilustro-wane traktaty architektoniczne, pisane przez najwybitniejszych włoskich architektów i teo-retyków, pełniły w tym czasie podstawową rolę w rozprzestrzenianiu się form renesansowych i kształtowały gusta artystyczne odbiorców.

niespokojnych czasach), ale też symboliczne: miały podkreślać rycerskie korzenie rodu, a tym samym świadczyć o przynależności do elity społeczeństwa.

Przy dworze znajdowały się ogród i sad – miejsca wypoczynku i oddawania się przyjem-nościom życia na łonie natury.

Wreszcie starano się, żeby „dom pański” miał modny wygląd: regularny plan, rytmicz-nie rozmieszczone otwory okienne i drzwiowe oraz renesansową dekorację. Dwory były zdobione detalami kamieniarskimi (jak zacho-wane w Jakubowicach – oprócz kominka – ob-ramienia okienne), polichromiami (dotrwały do naszych czasów np. we wnętrzach dworu w Jeżowie), sgraffitami (dekoracje wykonane w wielobarwnym tynku) i attykami (widoczne one są na dawnym widoku Jakubowic, zacho-wały się w Szymbarku): ozdobne pasy muru wieńczące elewacje, nastrzępione w górnej części w tzw. grzebień – mające z jednej strony chronić drewnianą więźbę dachową od pożaru, z drugiej będące efektowną dekoracją.

Do najczęściej powielanych należało wła-śnie dzieło pochodzącego z Bolonii Sebastiana Serlia, które do 1663 r. zostało wydane około trzydzieści razy i przetłumaczone na osiem języków. Autor w przystępny sposób tłumaczył w nim zawiłości i niuanse teorii architektury, skupiając się na jej praktycznych zastosowa-niach i opatrując wywody licznymi ilustra-cjami – przez co ów traktat stał się bardziej rodzajem wzornika z gotowymi projektami niż akademickim wykładem. Był on adresowany zarówno do artystów, jak i do zleceniodawców, którzy zamawiając dzieło, mogli wskazać kon-kretny wzór do naśladowania. Serlio – tworzą-cy przez pewien czas we Francji – doskonale też rozumiał potrzebę dostosowania włoskich koncepcji do miejscowych uwarunkowań i tradycji. Z jego traktatu korzystali, projektu-jąc swoje dzieła, najwybitniejsi artyści działa-jący w Polsce począwszy od 3. ćwierci XVI w., jak Giovanni Maria Mosca zw. Padovano oraz Jan Michałowicz z Urzędowa.

Nie znamy niestety imienia autora jaku-bowickiego kominka. Był on jednak – obok Jana Baptysty Quadra, który w latach 1550-1560 wzniósł ratusz w Poznaniu oraz Galeazza Guicciardiniego, twórcy portalu kamienicy Montelupich w Krakowie z około 1557 r. – jednym z pierwszych twórców, którzy posiedli znajomość traktatu Serlia. Co więcej, nie trzymał się on niewolniczo wzoru, lecz potrafił twórczo go zmodyfikować.

zobacz z bliska

Mapa okolic Jakubowic, łukasz Kochański, 1642. Fragment z widokiem dworu[z arch. rodziny Rościszewskich; fot. M. łuczak]

[z arch. rodziny Rościszewskich]

Kominek w dworze w Jakubowicach: użyteczny, ale i dekorujący Najciekawszym zachowanym obiektem w jakubowickim dworze jest bogato zdobiony kominek, znajdujący się w reprezentacyjnej sali na parterze. Jest on datowany na około połowę XVI w. Został w nim zastosowany cały repertuar form zaczerpniętych przez sztukę renesansową z antyku: ujmujące otwór paleni-ska olbrzymie woluty; zamykające go od góry klasyczne, poziome belkowanie składające się z architrawu, fryzu i gzymsu; wreszcie zestaw ornamentów zdobiących poszczególne części kominka – stylizowane liście akantu, pereł-kowe sznury, wici z zakończeniami w formie

Renesans w PolsceSztuka renesansowa, związana z nowymi hu-manistycznymi prądami kulturowymi i odwołująca się w swoich formach i podsta-wach ideowych do starożytności, pojawiła się w Polsce na samym początku XVI w. Była ona początkowo sztuką elitarną, związaną z dwo-rem królewskim (Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego) oraz z najbliższymi współpracownikami króla. Często mówi się o „renesansie wawelskim”, gdyż właśnie na owym wzgórzu powstały pierwsze, przełomo-we dzieła: zabudowania zamku królewskiego zgrupowane wokół wspaniałych krużganków, z efektowną dekoracją kamieniarską i bogato zdobionymi wnętrzami; oraz wzniesiona w gotyckiej katedrze nisza architektoniczna na nagrobek króla Jana Olbrachta i przylegające do katedry kaplice: Zygmuntowska i wzorowana na niej biskupa Piotra Tomic-kiego. Autorami tych arcydzieł byli włoscy artyści: sprowadzony przez Zygmunta Starego z Węgier Franciszek Florentczyk i przybyły po śmierci owego w 1516 r. Bartłomiej Berecci.

woluty: elementy dekoracyjne w formie spi-rali, często łączone ze sobą po dwie w kształt litery „S”

belkowanie: poziomy, najczęściej trójczłono-wy element porządków architektonicznych (antycznych systemów konstrukcyjnych), spoczywający w określony sposób na piono-wych podporach (najczęściej kolumnach lub filarach)

astragal (perełkowanie): półwypukły orna-ment z poziomych pałeczek rozdzielonych perełkami

kimation joński (jajownik): ornament w kształcie stylizowanych liści na przemian owalnych i węższych, lancetowatych

architraw: najniższy, spoczywający bezpośred-nio na głowicy podpory człon belkowania

fryz: środkowy człon belkowania

gzyms: najwyższa, mocno wysunięta przed lico muru część belkowania, najczęściej profi-lowana i zdobiona rzędami ornamentów

akant: ukazane w stylizowanej formie liście akantu – rośliny śródziemnomorskiej

plecionka: ornament z przeplatających się w powtarzalny sposób wici roślinnych bądź pasów

Prawdziwy przełom nastąpił około połowy XVI w. Wtedy to formy renesansowe roz-powszechniły się wśród szerszych warstw społecznych, ostatecznie spychając tradycję gotycką na margines. Intensywnie rozwijające się, wykorzystujące koniunkturę gospodarczą miasta zaczęły się gwałtownie przebudowy-wać. Renesansowy kostium zyskały zarówno najbardziej reprezentacyjne budynki, w Krakowie sukiennice czy ratusze w Tarno-wie i Sandomierzu, jak i patrycjuszowskie kamienice w Krakowie, np. Montelupich i Bonerów przy Rynku Głównym czy Prospera Provany przy ul. Floriańskiej.

Przede wszystkim jednak renesans roz-przestrzenił się wśród średniej szlachty. W tym okresie bowiem to ona pełniła wiodącą rolę w państwie, zarówno politycznie, jak i kulturowo. Jej przedstawiciele – w dużej części wykształceni na włoskich uniwersyte-tach, otwarci na nowe prądy światopoglądowe, często sprzyjający reformacji, obyci w świecie – sztuką posługiwali się zwłaszcza dla utrwa-lenia własnego i rodowego prestiżu. Głównymi zadaniami artystycznymi stały się upamiętnia-jący zmarłego nagrobek oraz będąca wyrazem znaczenia rodu reprezentacyjna siedziba.

palmet, klasyczne ząbkowania i plecionki, ki-mation joński oraz astragal. Całość uzupełnia charakterystyczna dla sztuki późnogotyckiej, ale w Europie Środkowej często łączona z formami renesansowymi, dekoracja w for-mie laski z nawiniętą na nią wicią roślinną.

Renesansowe są nie tylko poszczególne ornamenty, ale też ogólna kompozycja: bardzo klarowna, polegająca na harmonijnym zrówno-ważeniu elementów pionowych i poziomych, a także rozmieszczenie dekoracji według ściśle określonych reguł, stosownie do zasad wypra-cowanej w starożytności teorii architektury.

projekt kominka porządku kompozytowego zamieszczo-nego w księdze IV traktatu Sebastiana Serlia[Biblioteka Jagiellońska, sygn. 114 001 IV Mag graf., 1 k.]

ornament w formie laski owiniętej wicią roślinną

Renesansowy dwór szlacheckiJak pisał Mikołaj Rej, „człowiek poczciwy” po-winien mieszkać w „nadobnym domku, który sobie postawił wedle myśli swojej”. Dom szlachecki – dwór – najczęściej był zwią-zany z folwarkiem (stanowiącym podstawę bytu średniozamożnej szlachty). Miał on być przede wszystkim solidny, bezpieczny i wygodny; równie ważne były jednak funkcje reprezentacyjne – siedziba szlachecka była bo-wiem widomym symbolem określonego statusu społecznego.

Żeby wyraźnie odróżnić dwory od zabudo-wań chłopskich czy folwarcznych, wznoszono je na wzgórzu bądź wyraźnie oddzielano, np. fosą. Samo wybudowanie murowanego dworu było wówczas sporym wysiłkiem finansowym – posiadanie takowego świadczyło więc o zasobności jego właściciela. Podobnie elementy obronne: zwarta, masywna bryła, strzelnice (najczęściej w partii poddasza) czy też narożne wieżyczki i wykusze pełniły nie tylko funkcje praktyczne (jakże ważne w tych

Rola wzorników architektonicznychForma kominka została zaczerpnięta z ryciny zamieszczonej w IV księdze traktatu o architekturze Sebastiana Serlia (wydanej w Wenecji w 1537 r.). Odkuwający go kamie-niarz powtórzył ogólną kompozycję, zmienił natomiast górną część dzieła.

Praktyka kopiowania wzoru była w XVI w. ogromnie rozpowszechniona. Bogato ilustro-wane traktaty architektoniczne, pisane przez najwybitniejszych włoskich architektów i teo-retyków, pełniły w tym czasie podstawową rolę w rozprzestrzenianiu się form renesansowych i kształtowały gusta artystyczne odbiorców.

niespokojnych czasach), ale też symboliczne: miały podkreślać rycerskie korzenie rodu, a tym samym świadczyć o przynależności do elity społeczeństwa.

Przy dworze znajdowały się ogród i sad – miejsca wypoczynku i oddawania się przyjem-nościom życia na łonie natury.

Wreszcie starano się, żeby „dom pański” miał modny wygląd: regularny plan, rytmicz-nie rozmieszczone otwory okienne i drzwiowe oraz renesansową dekorację. Dwory były zdobione detalami kamieniarskimi (jak zacho-wane w Jakubowicach – oprócz kominka – ob-ramienia okienne), polichromiami (dotrwały do naszych czasów np. we wnętrzach dworu w Jeżowie), sgraffitami (dekoracje wykonane w wielobarwnym tynku) i attykami (widoczne one są na dawnym widoku Jakubowic, zacho-wały się w Szymbarku): ozdobne pasy muru wieńczące elewacje, nastrzępione w górnej części w tzw. grzebień – mające z jednej strony chronić drewnianą więźbę dachową od pożaru, z drugiej będące efektowną dekoracją.

Do najczęściej powielanych należało wła-śnie dzieło pochodzącego z Bolonii Sebastiana Serlia, które do 1663 r. zostało wydane około trzydzieści razy i przetłumaczone na osiem języków. Autor w przystępny sposób tłumaczył w nim zawiłości i niuanse teorii architektury, skupiając się na jej praktycznych zastosowa-niach i opatrując wywody licznymi ilustra-cjami – przez co ów traktat stał się bardziej rodzajem wzornika z gotowymi projektami niż akademickim wykładem. Był on adresowany zarówno do artystów, jak i do zleceniodawców, którzy zamawiając dzieło, mogli wskazać kon-kretny wzór do naśladowania. Serlio – tworzą-cy przez pewien czas we Francji – doskonale też rozumiał potrzebę dostosowania włoskich koncepcji do miejscowych uwarunkowań i tradycji. Z jego traktatu korzystali, projektu-jąc swoje dzieła, najwybitniejsi artyści działa-jący w Polsce począwszy od 3. ćwierci XVI w., jak Giovanni Maria Mosca zw. Padovano oraz Jan Michałowicz z Urzędowa.

Nie znamy niestety imienia autora jaku-bowickiego kominka. Był on jednak – obok Jana Baptysty Quadra, który w latach 1550-1560 wzniósł ratusz w Poznaniu oraz Galeazza Guicciardiniego, twórcy portalu kamienicy Montelupich w Krakowie z około 1557 r. – jednym z pierwszych twórców, którzy posiedli znajomość traktatu Serlia. Co więcej, nie trzymał się on niewolniczo wzoru, lecz potrafił twórczo go zmodyfikować.

zobacz z bliska

Mapa okolic Jakubowic, łukasz Kochański, 1642. Fragment z widokiem dworu[z arch. rodziny Rościszewskich; fot. M. łuczak]

[z arch. rodziny Rościszewskich]

Kominek w dworze w Jakubowicach: użyteczny, ale i dekorujący Najciekawszym zachowanym obiektem w jakubowickim dworze jest bogato zdobiony kominek, znajdujący się w reprezentacyjnej sali na parterze. Jest on datowany na około połowę XVI w. Został w nim zastosowany cały repertuar form zaczerpniętych przez sztukę renesansową z antyku: ujmujące otwór paleni-ska olbrzymie woluty; zamykające go od góry klasyczne, poziome belkowanie składające się z architrawu, fryzu i gzymsu; wreszcie zestaw ornamentów zdobiących poszczególne części kominka – stylizowane liście akantu, pereł-kowe sznury, wici z zakończeniami w formie

Renesans w PolsceSztuka renesansowa, związana z nowymi hu-manistycznymi prądami kulturowymi i odwołująca się w swoich formach i podsta-wach ideowych do starożytności, pojawiła się w Polsce na samym początku XVI w. Była ona początkowo sztuką elitarną, związaną z dwo-rem królewskim (Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego) oraz z najbliższymi współpracownikami króla. Często mówi się o „renesansie wawelskim”, gdyż właśnie na owym wzgórzu powstały pierwsze, przełomo-we dzieła: zabudowania zamku królewskiego zgrupowane wokół wspaniałych krużganków, z efektowną dekoracją kamieniarską i bogato zdobionymi wnętrzami; oraz wzniesiona w gotyckiej katedrze nisza architektoniczna na nagrobek króla Jana Olbrachta i przylegające do katedry kaplice: Zygmuntowska i wzorowana na niej biskupa Piotra Tomic-kiego. Autorami tych arcydzieł byli włoscy artyści: sprowadzony przez Zygmunta Starego z Węgier Franciszek Florentczyk i przybyły po śmierci owego w 1516 r. Bartłomiej Berecci.

woluty: elementy dekoracyjne w formie spi-rali, często łączone ze sobą po dwie w kształt litery „S”

belkowanie: poziomy, najczęściej trójczłono-wy element porządków architektonicznych (antycznych systemów konstrukcyjnych), spoczywający w określony sposób na piono-wych podporach (najczęściej kolumnach lub filarach)

astragal (perełkowanie): półwypukły orna-ment z poziomych pałeczek rozdzielonych perełkami

kimation joński (jajownik): ornament w kształcie stylizowanych liści na przemian owalnych i węższych, lancetowatych

architraw: najniższy, spoczywający bezpośred-nio na głowicy podpory człon belkowania

fryz: środkowy człon belkowania

gzyms: najwyższa, mocno wysunięta przed lico muru część belkowania, najczęściej profi-lowana i zdobiona rzędami ornamentów

akant: ukazane w stylizowanej formie liście akantu – rośliny śródziemnomorskiej

plecionka: ornament z przeplatających się w powtarzalny sposób wici roślinnych bądź pasów

Prawdziwy przełom nastąpił około połowy XVI w. Wtedy to formy renesansowe roz-powszechniły się wśród szerszych warstw społecznych, ostatecznie spychając tradycję gotycką na margines. Intensywnie rozwijające się, wykorzystujące koniunkturę gospodarczą miasta zaczęły się gwałtownie przebudowy-wać. Renesansowy kostium zyskały zarówno najbardziej reprezentacyjne budynki, w Krakowie sukiennice czy ratusze w Tarno-wie i Sandomierzu, jak i patrycjuszowskie kamienice w Krakowie, np. Montelupich i Bonerów przy Rynku Głównym czy Prospera Provany przy ul. Floriańskiej.

Przede wszystkim jednak renesans roz-przestrzenił się wśród średniej szlachty. W tym okresie bowiem to ona pełniła wiodącą rolę w państwie, zarówno politycznie, jak i kulturowo. Jej przedstawiciele – w dużej części wykształceni na włoskich uniwersyte-tach, otwarci na nowe prądy światopoglądowe, często sprzyjający reformacji, obyci w świecie – sztuką posługiwali się zwłaszcza dla utrwa-lenia własnego i rodowego prestiżu. Głównymi zadaniami artystycznymi stały się upamiętnia-jący zmarłego nagrobek oraz będąca wyrazem znaczenia rodu reprezentacyjna siedziba.

palmet, klasyczne ząbkowania i plecionki, ki-mation joński oraz astragal. Całość uzupełnia charakterystyczna dla sztuki późnogotyckiej, ale w Europie Środkowej często łączona z formami renesansowymi, dekoracja w for-mie laski z nawiniętą na nią wicią roślinną.

Renesansowe są nie tylko poszczególne ornamenty, ale też ogólna kompozycja: bardzo klarowna, polegająca na harmonijnym zrówno-ważeniu elementów pionowych i poziomych, a także rozmieszczenie dekoracji według ściśle określonych reguł, stosownie do zasad wypra-cowanej w starożytności teorii architektury.

projekt kominka porządku kompozytowego zamieszczo-nego w księdze IV traktatu Sebastiana Serlia[Biblioteka Jagiellońska, sygn. 114 001 IV Mag graf., 1 k.]

ornament w formie laski owiniętej wicią roślinną

Renesansowy dwór szlacheckiJak pisał Mikołaj Rej, „człowiek poczciwy” po-winien mieszkać w „nadobnym domku, który sobie postawił wedle myśli swojej”. Dom szlachecki – dwór – najczęściej był zwią-zany z folwarkiem (stanowiącym podstawę bytu średniozamożnej szlachty). Miał on być przede wszystkim solidny, bezpieczny i wygodny; równie ważne były jednak funkcje reprezentacyjne – siedziba szlachecka była bo-wiem widomym symbolem określonego statusu społecznego.

Żeby wyraźnie odróżnić dwory od zabudo-wań chłopskich czy folwarcznych, wznoszono je na wzgórzu bądź wyraźnie oddzielano, np. fosą. Samo wybudowanie murowanego dworu było wówczas sporym wysiłkiem finansowym – posiadanie takowego świadczyło więc o zasobności jego właściciela. Podobnie elementy obronne: zwarta, masywna bryła, strzelnice (najczęściej w partii poddasza) czy też narożne wieżyczki i wykusze pełniły nie tylko funkcje praktyczne (jakże ważne w tych

Rola wzorników architektonicznychForma kominka została zaczerpnięta z ryciny zamieszczonej w IV księdze traktatu o architekturze Sebastiana Serlia (wydanej w Wenecji w 1537 r.). Odkuwający go kamie-niarz powtórzył ogólną kompozycję, zmienił natomiast górną część dzieła.

Praktyka kopiowania wzoru była w XVI w. ogromnie rozpowszechniona. Bogato ilustro-wane traktaty architektoniczne, pisane przez najwybitniejszych włoskich architektów i teo-retyków, pełniły w tym czasie podstawową rolę w rozprzestrzenianiu się form renesansowych i kształtowały gusta artystyczne odbiorców.

niespokojnych czasach), ale też symboliczne: miały podkreślać rycerskie korzenie rodu, a tym samym świadczyć o przynależności do elity społeczeństwa.

Przy dworze znajdowały się ogród i sad – miejsca wypoczynku i oddawania się przyjem-nościom życia na łonie natury.

Wreszcie starano się, żeby „dom pański” miał modny wygląd: regularny plan, rytmicz-nie rozmieszczone otwory okienne i drzwiowe oraz renesansową dekorację. Dwory były zdobione detalami kamieniarskimi (jak zacho-wane w Jakubowicach – oprócz kominka – ob-ramienia okienne), polichromiami (dotrwały do naszych czasów np. we wnętrzach dworu w Jeżowie), sgraffitami (dekoracje wykonane w wielobarwnym tynku) i attykami (widoczne one są na dawnym widoku Jakubowic, zacho-wały się w Szymbarku): ozdobne pasy muru wieńczące elewacje, nastrzępione w górnej części w tzw. grzebień – mające z jednej strony chronić drewnianą więźbę dachową od pożaru, z drugiej będące efektowną dekoracją.

Do najczęściej powielanych należało wła-śnie dzieło pochodzącego z Bolonii Sebastiana Serlia, które do 1663 r. zostało wydane około trzydzieści razy i przetłumaczone na osiem języków. Autor w przystępny sposób tłumaczył w nim zawiłości i niuanse teorii architektury, skupiając się na jej praktycznych zastosowa-niach i opatrując wywody licznymi ilustra-cjami – przez co ów traktat stał się bardziej rodzajem wzornika z gotowymi projektami niż akademickim wykładem. Był on adresowany zarówno do artystów, jak i do zleceniodawców, którzy zamawiając dzieło, mogli wskazać kon-kretny wzór do naśladowania. Serlio – tworzą-cy przez pewien czas we Francji – doskonale też rozumiał potrzebę dostosowania włoskich koncepcji do miejscowych uwarunkowań i tradycji. Z jego traktatu korzystali, projektu-jąc swoje dzieła, najwybitniejsi artyści działa-jący w Polsce począwszy od 3. ćwierci XVI w., jak Giovanni Maria Mosca zw. Padovano oraz Jan Michałowicz z Urzędowa.

Nie znamy niestety imienia autora jaku-bowickiego kominka. Był on jednak – obok Jana Baptysty Quadra, który w latach 1550-1560 wzniósł ratusz w Poznaniu oraz Galeazza Guicciardiniego, twórcy portalu kamienicy Montelupich w Krakowie z około 1557 r. – jednym z pierwszych twórców, którzy posiedli znajomość traktatu Serlia. Co więcej, nie trzymał się on niewolniczo wzoru, lecz potrafił twórczo go zmodyfikować.

zobacz z bliska

Mapa okolic Jakubowic, łukasz Kochański, 1642. Fragment z widokiem dworu[z arch. rodziny Rościszewskich; fot. M. łuczak]

[z arch. rodziny Rościszewskich]

Kominek w dworze w Jakubowicach: użyteczny, ale i dekorujący Najciekawszym zachowanym obiektem w jakubowickim dworze jest bogato zdobiony kominek, znajdujący się w reprezentacyjnej sali na parterze. Jest on datowany na około połowę XVI w. Został w nim zastosowany cały repertuar form zaczerpniętych przez sztukę renesansową z antyku: ujmujące otwór paleni-ska olbrzymie woluty; zamykające go od góry klasyczne, poziome belkowanie składające się z architrawu, fryzu i gzymsu; wreszcie zestaw ornamentów zdobiących poszczególne części kominka – stylizowane liście akantu, pereł-kowe sznury, wici z zakończeniami w formie

Renesans w PolsceSztuka renesansowa, związana z nowymi hu-manistycznymi prądami kulturowymi i odwołująca się w swoich formach i podsta-wach ideowych do starożytności, pojawiła się w Polsce na samym początku XVI w. Była ona początkowo sztuką elitarną, związaną z dwo-rem królewskim (Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego) oraz z najbliższymi współpracownikami króla. Często mówi się o „renesansie wawelskim”, gdyż właśnie na owym wzgórzu powstały pierwsze, przełomo-we dzieła: zabudowania zamku królewskiego zgrupowane wokół wspaniałych krużganków, z efektowną dekoracją kamieniarską i bogato zdobionymi wnętrzami; oraz wzniesiona w gotyckiej katedrze nisza architektoniczna na nagrobek króla Jana Olbrachta i przylegające do katedry kaplice: Zygmuntowska i wzorowana na niej biskupa Piotra Tomic-kiego. Autorami tych arcydzieł byli włoscy artyści: sprowadzony przez Zygmunta Starego z Węgier Franciszek Florentczyk i przybyły po śmierci owego w 1516 r. Bartłomiej Berecci.

woluty: elementy dekoracyjne w formie spi-rali, często łączone ze sobą po dwie w kształt litery „S”

belkowanie: poziomy, najczęściej trójczłono-wy element porządków architektonicznych (antycznych systemów konstrukcyjnych), spoczywający w określony sposób na piono-wych podporach (najczęściej kolumnach lub filarach)

astragal (perełkowanie): półwypukły orna-ment z poziomych pałeczek rozdzielonych perełkami

kimation joński (jajownik): ornament w kształcie stylizowanych liści na przemian owalnych i węższych, lancetowatych

architraw: najniższy, spoczywający bezpośred-nio na głowicy podpory człon belkowania

fryz: środkowy człon belkowania

gzyms: najwyższa, mocno wysunięta przed lico muru część belkowania, najczęściej profi-lowana i zdobiona rzędami ornamentów

akant: ukazane w stylizowanej formie liście akantu – rośliny śródziemnomorskiej

plecionka: ornament z przeplatających się w powtarzalny sposób wici roślinnych bądź pasów

Prawdziwy przełom nastąpił około połowy XVI w. Wtedy to formy renesansowe roz-powszechniły się wśród szerszych warstw społecznych, ostatecznie spychając tradycję gotycką na margines. Intensywnie rozwijające się, wykorzystujące koniunkturę gospodarczą miasta zaczęły się gwałtownie przebudowy-wać. Renesansowy kostium zyskały zarówno najbardziej reprezentacyjne budynki, w Krakowie sukiennice czy ratusze w Tarno-wie i Sandomierzu, jak i patrycjuszowskie kamienice w Krakowie, np. Montelupich i Bonerów przy Rynku Głównym czy Prospera Provany przy ul. Floriańskiej.

Przede wszystkim jednak renesans roz-przestrzenił się wśród średniej szlachty. W tym okresie bowiem to ona pełniła wiodącą rolę w państwie, zarówno politycznie, jak i kulturowo. Jej przedstawiciele – w dużej części wykształceni na włoskich uniwersyte-tach, otwarci na nowe prądy światopoglądowe, często sprzyjający reformacji, obyci w świecie – sztuką posługiwali się zwłaszcza dla utrwa-lenia własnego i rodowego prestiżu. Głównymi zadaniami artystycznymi stały się upamiętnia-jący zmarłego nagrobek oraz będąca wyrazem znaczenia rodu reprezentacyjna siedziba.

palmet, klasyczne ząbkowania i plecionki, ki-mation joński oraz astragal. Całość uzupełnia charakterystyczna dla sztuki późnogotyckiej, ale w Europie Środkowej często łączona z formami renesansowymi, dekoracja w for-mie laski z nawiniętą na nią wicią roślinną.

Renesansowe są nie tylko poszczególne ornamenty, ale też ogólna kompozycja: bardzo klarowna, polegająca na harmonijnym zrówno-ważeniu elementów pionowych i poziomych, a także rozmieszczenie dekoracji według ściśle określonych reguł, stosownie do zasad wypra-cowanej w starożytności teorii architektury.

projekt kominka porządku kompozytowego zamieszczo-nego w księdze IV traktatu Sebastiana Serlia[Biblioteka Jagiellońska, sygn. 114 001 IV Mag graf., 1 k.]

ornament w formie laski owiniętej wicią roślinną

Renesansowy dwór szlacheckiJak pisał Mikołaj Rej, „człowiek poczciwy” po-winien mieszkać w „nadobnym domku, który sobie postawił wedle myśli swojej”. Dom szlachecki – dwór – najczęściej był zwią-zany z folwarkiem (stanowiącym podstawę bytu średniozamożnej szlachty). Miał on być przede wszystkim solidny, bezpieczny i wygodny; równie ważne były jednak funkcje reprezentacyjne – siedziba szlachecka była bo-wiem widomym symbolem określonego statusu społecznego.

Żeby wyraźnie odróżnić dwory od zabudo-wań chłopskich czy folwarcznych, wznoszono je na wzgórzu bądź wyraźnie oddzielano, np. fosą. Samo wybudowanie murowanego dworu było wówczas sporym wysiłkiem finansowym – posiadanie takowego świadczyło więc o zasobności jego właściciela. Podobnie elementy obronne: zwarta, masywna bryła, strzelnice (najczęściej w partii poddasza) czy też narożne wieżyczki i wykusze pełniły nie tylko funkcje praktyczne (jakże ważne w tych

Rola wzorników architektonicznychForma kominka została zaczerpnięta z ryciny zamieszczonej w IV księdze traktatu o architekturze Sebastiana Serlia (wydanej w Wenecji w 1537 r.). Odkuwający go kamie-niarz powtórzył ogólną kompozycję, zmienił natomiast górną część dzieła.

Praktyka kopiowania wzoru była w XVI w. ogromnie rozpowszechniona. Bogato ilustro-wane traktaty architektoniczne, pisane przez najwybitniejszych włoskich architektów i teo-retyków, pełniły w tym czasie podstawową rolę w rozprzestrzenianiu się form renesansowych i kształtowały gusta artystyczne odbiorców.

niespokojnych czasach), ale też symboliczne: miały podkreślać rycerskie korzenie rodu, a tym samym świadczyć o przynależności do elity społeczeństwa.

Przy dworze znajdowały się ogród i sad – miejsca wypoczynku i oddawania się przyjem-nościom życia na łonie natury.

Wreszcie starano się, żeby „dom pański” miał modny wygląd: regularny plan, rytmicz-nie rozmieszczone otwory okienne i drzwiowe oraz renesansową dekorację. Dwory były zdobione detalami kamieniarskimi (jak zacho-wane w Jakubowicach – oprócz kominka – ob-ramienia okienne), polichromiami (dotrwały do naszych czasów np. we wnętrzach dworu w Jeżowie), sgraffitami (dekoracje wykonane w wielobarwnym tynku) i attykami (widoczne one są na dawnym widoku Jakubowic, zacho-wały się w Szymbarku): ozdobne pasy muru wieńczące elewacje, nastrzępione w górnej części w tzw. grzebień – mające z jednej strony chronić drewnianą więźbę dachową od pożaru, z drugiej będące efektowną dekoracją.

Do najczęściej powielanych należało wła-śnie dzieło pochodzącego z Bolonii Sebastiana Serlia, które do 1663 r. zostało wydane około trzydzieści razy i przetłumaczone na osiem języków. Autor w przystępny sposób tłumaczył w nim zawiłości i niuanse teorii architektury, skupiając się na jej praktycznych zastosowa-niach i opatrując wywody licznymi ilustra-cjami – przez co ów traktat stał się bardziej rodzajem wzornika z gotowymi projektami niż akademickim wykładem. Był on adresowany zarówno do artystów, jak i do zleceniodawców, którzy zamawiając dzieło, mogli wskazać kon-kretny wzór do naśladowania. Serlio – tworzą-cy przez pewien czas we Francji – doskonale też rozumiał potrzebę dostosowania włoskich koncepcji do miejscowych uwarunkowań i tradycji. Z jego traktatu korzystali, projektu-jąc swoje dzieła, najwybitniejsi artyści działa-jący w Polsce począwszy od 3. ćwierci XVI w., jak Giovanni Maria Mosca zw. Padovano oraz Jan Michałowicz z Urzędowa.

Nie znamy niestety imienia autora jaku-bowickiego kominka. Był on jednak – obok Jana Baptysty Quadra, który w latach 1550-1560 wzniósł ratusz w Poznaniu oraz Galeazza Guicciardiniego, twórcy portalu kamienicy Montelupich w Krakowie z około 1557 r. – jednym z pierwszych twórców, którzy posiedli znajomość traktatu Serlia. Co więcej, nie trzymał się on niewolniczo wzoru, lecz potrafił twórczo go zmodyfikować.

zobacz z bliska

Mapa okolic Jakubowic, łukasz Kochański, 1642. Fragment z widokiem dworu[z arch. rodziny Rościszewskich; fot. M. łuczak]

[z arch. rodziny Rościszewskich]

zobacz z bliska

www.dnidziedzictwa.pl

Renesansowy dwór otoczony drzewami stoi na wzniesieniu, nieopodal drogi z Proszowic do Nowego Brzeska. To piętrowy, murowany bu-dynek, o regularnej, kubicznej bryle, nakryty wysokim czterospadowym dachem. Od północy przylega doń parterowa przybudówka. Ozdobą zewnętrznych ścian budynku są dekoracyjne obramienia prostokątnych okien; szczególnie bogate są dwa w elewacji wschodniej, na parte-rze: zdobione plecionką, rozetami, panopliami i laską z owiniętą wstęgą. Wejście do dworu znajduje się w zachodniej ścianie i prowadzi do sieni ze schodami. Na wprost wejścia mieści się okazała sala reprezentacyjna nakryta skle-pieniem kolebkowym, zdobionym geometrycz-ną dekoracją stiukową wykonaną w XVII w. Umieszczenie reprezentacyjnego pomieszcze-nia na parterze należy w epoce renesansu do wyjątków, zwykle sale o takim przeznaczeniu sytuowano na piętrze. Przy krótszej ścianie sali znajduje się renesansowy kominek o bogatej dekoracji z motywów geometrycz-nych oraz liści akantu. Na parterze oprócz dużej sali mieszczą się w części południowej trzy prostokątne pomieszczenia, podobnej

wielkości, z drewnianymi stropami belko-wymi. Według spisanego pod koniec XVII w. inwentarza budynku były to pomieszczenia kuchenne (kuchnia, izba kuchenna i sklep, czyli rodzaj spiżarni, magazynu).

Na piętro prowadzą drewniane schody wykonane w trakcie remontu w okresie dwudziestolecia międzywojennego, które zastąpiły wcześniejsze kamienne i bardziej strome. Na piętrze w części południowej (nad trzema salami parteru) znajduje się jedna duża sala (jadalna), z dwoma kamiennymi ozdobnymi portalami. Na początku XX w. sala ta była używana jako salon. W sąsiadującym z jadalnią pomieszczeniu na jednej z belek stropu wyrzeźbiona jest rozeta z datą odnowy dworu – 1663 r. W północnej części piętra bu-dynku usytuowane są dwa pomieszczenia, oba ze stropami belkowymi oraz renesansowymi, kamiennymi obramieniami okien. W większej z tych sal, po stronie wschodniej zachowała się XVI-wieczna drewniana, wbudowaną w ścianę szafka.

Dwór w JakubowicachJakubowice znajdują się w powiecie proszo-wickim, na północny-wschód od Krakowa. Początki osady sięgają średniowiecza: pierwsza wzmianka w dokumentach pochodzi z 1262 r. Od połowy XV w. miejscowość należała do rodu Jakubowskich herbu Topór. W XVI w. powięk-szyli oni swoje dobra o sąsiednie Stogniowice i około połowy stulecia wznieśli istniejący do dzisiaj dwór. W 1627 r. Jakubowice zakupili Michałowscy, a w 1663 r. dwór przeszedł na własność Franciszka Cortiniego. W latach 60. XVII w. przeprowadzony został remont budynku, którego świadectwem są inicjały

(F.C. i A.G.) zamieszczone na środku nadproży parterowych okien fasady wschodniej oraz napis AN. DNI 1663 wyryty na belce stropowej w sali na pierwszym piętrze. W 1693 r. dobra jakubowickie wróciły do Michałowskich i pozostawały w ich rękach aż do okresu międzywojennego. Wówczas zakupili je Klesz-czyńscy, którzy przeprowadzili remont dworu, zakończony w 1921 r. W okresie międzywojen-nym powstała także parterowa przybudówka od strony północnej.

Po II wojnie światowej w Jakubowicach ulokowano PGR, co doprowadziło do zaniedba-nia dworu i parku. W 1998 r. Kleszczyńscy od-kupili dwór z parkiem, a następnie sprzedali go zaprzyjaźnionej rodzinie Rościszewskich, którzy obecnie gospodarzą w Jakubowicach.

Dwór w Jakubowicach (rzut parteru i pierwszego piętra)rys. A. Buława-Orłowska, na podst. rys. S. Komornickiego i Z. Hendla z 1907 r. (z arch. rodziny Rościszewskich)

zobacz z bliskarenesansowy kominek

belka stropowa z napisem AN. DNI 1663

teksty: Krzysztof Magnowski,

Barbara Sanocka

fotografie: Michał Łuczak

koncepcja graficzna projektu MDDK:

Marcin Klag

opracowanie graficzne:

Agnieszka Buława-Orłowska

na okładce: renesansowy kominek we

dworze w Jakubowicach

[fot. M. Łuczak]

© by MIK, Kraków 2010

www.mik.krakow.pl

Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia

Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.

Rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa

Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.

Więcej informacji w zakładce fotorelacje.

inicjator:

XII MAłOpOlSKIe DnI DZIeDZIctwAKultuROwegO

wsparcie finansowe:

patroni medialni:

realizator:

partnerzy:

Teresa Komornicka-

-Rościszewska

i Wojciech

Rościszewski,

dwór w Jakubowicach

Powiatowa i Miejska

Biblioteka Publiczna

w Proszowicach

Sołectwo Jakubowice

OSP w Jakubowicach

Koło Gospodyń

Wiejskich

w Jakubowicach

Gmina i Miasto

PROSZOWICE

Centrum

Kultury i Wypoczynku

w Proszowicach

Renesans – opowieści przy kominkuDwór w Jakubowicach

Bibliografia:

T. Jakimowicz, Dom pański jako ma być postawion [w:] Renesans. sztuka i ideologia, red. T. Jaroszewski, Warszawa 1976.

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVi (wieża – kamienica – kasztel), Warszawa – Poznań 1979.

katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I: Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, z. 8: Powiat mie-chowski, oprac. Z. Boczkowska, Warszawa 1953.

Karta zespołu dworsko-folwarcznego w Jakubo-wicach, oprac. P. Bobrowski, 1994, Archiwum ROBiDZ w Krakowie.

F. Kiryk, Zarys dziejów powiatu proszowickiego [w:] Ziemia proszowicka, red. K. Szwajca, Kraków 1964.

S. Komornicki, Dwory murowane w Małopolsce z czasów Odrodzenia, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. 5, 1930.

S. Komornicki, Z. Hendel, Dwór w Jakubowicach, „Sprawozdanie. I Wydawnictwo Wydziału Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury za rok 1907”, Kraków 1908.

M. Kornecki, Zamki i dwory obronne Ziemi krakow-skiej, Kraków 1966.

J. Kowalczyk, sebastiano serlio a sztuka polska. O roli włoskich traktatów architektonicznych w dobie nowożytnej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973.

realizator:

instytucja kulturyWojewództwa Małopolskiego

[z arch. rodziny Rościszewskich]