97Gorteria 27 (2001)

Verwilderde Japanse planten in Nederland, ingevoerd door

Von Siebold

Maarten+J.M. Christenhusz & Gerda+A. van Uffelen

* Gandhi 147, 4102 HJ Culeraborg; e-mail: VonSiebold@hotmail.com

** Collectiebeheer Hortus botanicus Leiden; e-mail: Uffelen@hortus.leidenuniv.nl

Naturalized Japanese plants in the Netherlands, introduced by Von Siebold

Between 1829 and 1866 the Bavarian physician PhilippF.B. von Siebold (1796—1866)introduced

many garden plants from Japan into Europe, some to be the first Japanese plants to reach Europe.Several of these species became naturalized in the Dutch flora. Completely naturalized are Fal-

lopia japonica and Rosa rugosa, and probably also Berberis thunbergii, Cyrtomium falcatum,

Ligustrum ovalifolium,Petasites japonica, and Rosa multiflora. Elaeagnus pungens, E. umbellata,

Lycium chinense, Pachysandra terminalis,Parthenocissus tricuspidata and Spiraeajaponica are

also sometimes found naturalized.

Bij het onderzoek naar het lot van de door Von Siebold in Nederland ingevoerde

planten bleek dat veel daarvan nog steeds populaire tuinplanten zijn. Een aantal

heeft ook buiten tuinen een plaats in de Nederlandse flora weten te veroveren.

Het is al langer bekend dat sierplanten uit onze tuinen verwilderen. Daar wordt

bij introducties als sierplant in Nederland eigenlijk nooit rekening mee gehouden.

Sommige planten zijn in de tuin niet in toom te houden en worden dan bijvoorbeeld

bij herinrichting van de tuin verwijderd en weggegooid, of de planten zaaien zich

uit en verschijnen dan op wilde of halfwilde plaatsen. Ook kan het voorkomen dat

een bepaalde plant ergens is geplant en dat de omgeving niet meer in cultuur is; de

plant blijft dan staan in een halfwilde situatie en kan zo lang standhouden.

Veel van onze tuinplanten zijn uit Japan afkomstig. Hoewel Japan langdurig een

voor buitenlanders gesloten land was en pas toegankelijk werd na de geleidelijke

openstelling van het rijk vanaf 1853, zijn Japanse planten niet meer weg te denken

uit onze tuinen. Dit is onder meer te danken aan de Beierse arts Philipp Franz Bal-

thasar von Siebold (1796-1866), die in 1823 in Nederlandse dienst werd uitgezon-

den naar de Nederlandse handelskolonie Deshima in de haven van Nagasaki. Daar

heeft hij onder vaak moeilijke omstandigheden veel plantensoorten verzameld,

maar ook dieren, kunst, allerlei voorwerpen, mineralen, fossielen, geografische

kaarten en herbariummateriaal.

Tegenwoordig wordt de pluimhortensia Hydrangea paniculata 'Grandiflora'

als een ouderwetse 'boerentuinplant' beschouwd; Hosta, Aucuba en Skimmia zie

je in vrijwel iedere tuin en lanen worden o.a. gesierd met rijen Ginkgo biloba en

Cercidiphyllum japonicum. Veel van de planten die Von Siebold naar Nederland

bracht waren al sinds lange tijd in cultuur in de vele Japanse tuinen en Boeddhis-

tische hoven.'

De eerste Japanse planten werden al in Nederland ingevoerd (als zaden) doorde

Duitse arts Engelbert Kaempfer (1651-1716), die in 1703 onder andere zaden van

Ginkgo biloba had meegebracht2

; de hieruit gegroeide bomen zijn nog te vinden

98 Gorteria 27 (2001)

in de oude Hortus (museumtuin) aan de Lange Nieuwstraat in Utrecht (geplant in

1754) en in de Hortus botanicus te Leiden (geplant in 1783).

In de daarop volgende jaren schreef de Zweed Carl Peter Thunberg (1743-1828)

de eerste Flora Japonica (1784)3

,na zijn verblijf als factorijarts op het eiland

Deshima in de haven van Nagasaki, waar ook Kaempfer zijn onderzoeken ver-

richtte. Dit kunstmatige eiland was voor de Portugezen gebouwd, maar toen deze

werden verbannenuit Japan werd het aan depolitiek noch kerkelijk gerichte Neder-

landers ter beschikking gesteld; vanaf Deshima waren de Nederlanders door de

Japanse regering goed te controleren, maar konden ze wel handel drijven met de

Japanners.

Nadat er gedurende enkele jaren artsen op Deshima verbleven, die weinig op

hadden met de Japanse flora, werd in 1823 Philipp von Sieboldnaar Japan gestuurd.

Al spoedig daar aangekomen won hij het vertrouwen van de locale heersers en

hij kreeg hierdoor vele geschenken en extra privileges. Hij mocht een landgoed

(Narutaki) even buiten Nagasaki betrekken, waar hij de zieken kon verzorgen en

lessen kon geven aan de studenten die onderwezen wilden worden in de westerse

wetenschappen. 4

Hij stichtte een botanische tuin op Deshima, waar hij borstbeelden van Kaemp-

fer en Thunberg liet plaatsen, voor wie hij veel bewondering had4

Von Siebold is verantwoordelijk voor de introductie van de Japanse thee

(Camellia sinensis var. japonica) op Java. Hij verstuurde in 1824 vanaf Deshima

een levende struik en zaden, zodat er in 1827 rond Batavia al bijna 3000 jonge thee-

planten groeiden. Tegenwoordig wordt de Java-thee geëxporteerd naar Japan.1

De eerste grote plantencollectie, die in 1829 uit Japan naar Nederland werd

gezonden, was door Von Siebold tijdens zijn verblijf in Japan samengesteld, voor-

namelijk van gekregen of gekochte planten.

Hij verzameldein opdracht zoveel mogelijk Japanse voorwerpen,dieren (levend

en opgezet), planten (levend en gedroogd), kunst, fossielen en geografische kaar-

ten. Dit laatste was verboden en zorgde er dan ook voor dat Von Siebold in 1829

werd veroordeeld voor het in gevaar brengen van het Japanse Rijk.4

Hij kreeg eerst

huisarrest en werd daarna verbannen. Tijdens het huisarrest wist hij zijn collectie

nog wel uit te breiden doordat zijn leerlingen 'geitenvoer' voor hem verzamelden,

dat op Deshimaprompt werd opgepot ofgedroogd. Hij vertrok in 1829 met zijn col-

lectie naar de Nederlanden en kwam begin 1830 in Antwerpen aan. De gedroogde

planten werden in het recentelijk geopende herbarium te Brussel ondergebracht.

De levende planten kregen een plek in de Botanische Hof te Gent (het huidige

Boudeloohof). Enkele maanden later scheidden de zuidelijke provinciën zich af:

het ontstaan van België 4

Het Herbarium werd gered uit de handen van de rebellerende Belgen doordat

Von Siebold het op een kar liet laden en het naar Leiden liet verschepen. Dit kostte

echter wel de nodige overredingskracht in de Antwerpse haven. Het is het begin

geweest van het Rijksherbarium in Leiden, thans Nationaal Herbarium Nederland.

De levende planten kon hij echter niet meenemen en deze verdwenen dan ook al

spoedig uit de Hof naar de tuinen en oranjerieën van vooraanstaandekwekers en

de bourgeoisie1; dit was mede mogelijk door ziekte van de verantwoordelijke hor-

tulanus Musch.

99Gorteria 27 (2001)

Het duurde tot 1841 voordat hij deze planten, of stekken daarvan, terugkreeg.

De planten die al in 1829 vanuit Japan waren verstuurd stonden nog in de Hortus

botanicus te Leiden. Vandaag de dag zijn van deze collectie nog ongeveer 20 oor-

spronkelijke planten of stekkendaarvan aanwezig.

De ontvangst van de planten uit België en de planten in de Hortus vormden

de basis voor een kwekerij ter aanmoediging van de tuinbouw in Nederland, naar

Belgisch voorbeeld.' Deze kwekerij (de 'Jardin d'Acclimatation' genaamd) was

gelegen aan de Lage Rijndijk achter de Zijlpoort, toen nog op het grondgebied van

Leiderdorp. Hier liet Von Siebold later een huis bouwen, Nippon genaamd.

Zijn assistent in Deshima, Heinrich Bürger, na 1830 zijn opvolger, zond nog

verscheidene zaden en planten naar de Horti te Leiden en Amsterdam. Al deze

planten verschenen in de catalogi van zijn kwekerij, van waaruit de verspreiding

over West-Europa spoedig volgde.

Er was nog een grote collectie planten achtergebleven in de tuinen op Java, o.a.

in Buitenzorg (nu Bogor) en in de bergtuinen te Tjipannas (nu Cibodas). Samen

met Blume besloot Von Siebold danook om iemand daarheen te sturen om stekken

van de planten naar Nederland te verschepen.

Pierot, een man die zich verdienstelijk had gemaakt op het Herbarium in Leiden

en die opgeleid was door de kweker Rodbard, werd uitgezonden om deze Japanse

collectie op Java naar Nederland te verschepen. Samen met Teijsmann en Hasskarl

laadde hij vele kisten vol planten. Pierot zou vervolgens afreizen naar Japan. Het

schip kwam echter in een tyfoon terecht en verging met man en muis bij Hong-

Kong.' 4

Vervolgens werd Textor, een andere leerling van Rodbard, naar Java en daar-

opvolgend naar Japan gestuurd. Hij had in een zeer korte tijd een grote collectie

planten aangelegd in de tuin op Deshima, die verwaarloosd was en door hem weer

werd opgeknapt. Deze planten hadden echter veel tegenslagen onderweg; de reis

duurde zo lang, dat het grootste deel van de collectie bij aankomst dood was. Wel

is een flink aantal soorten uit knollen, bollen, zaden en uit de meegekomen aarde

(met daarin zaden van Japanse onkruiden) opgekweekt.

Nadat Japan in 1853 zijn grenzen opende onder dwang van Rusland en Ame-

rika, vroeg Von Siebold bij de regering dringend om een diplomatieke functie,

aangezien Nederland anders zijn bevoorrechte positie in Japan kwijt zou raken.

Men wist de Japanse regering te overtuigen dat de verbanning van Von Siebold

opgeheven moest worden, maar het leek de Nederlandse regering niet goed een

voormalig banneling een diplomatieke functie te geven. Door al dat dralen besloot

Von Siebold om in 1859 op eigen kosten naar Japan af te reizen. Hij werd

daar hartelijk ontvangen en kon zelfs zijn oude landgoed Narutaki, even buiten

Nagasaki, terug kopen. Japan was inmiddels overspoeld door buitenlanders en

er waren ook al de nodige plantenjagers aanwezig. De bekendste hiervan is mis-

schien wel Robert Fortune (1812-1880) 5,

die veel Japanse planten in Engelandintroduceerde.

Via o.a. Charles van Geert, die een kwekerij had in Kalmthout (België), het

tegenwoordige Arboretum, kwamen de introducties van Fortune op het continent,

waar ze vaak aangezien werden voor planten die afkomstig waren uit Von Siebolds

collectie, omdat het Japanse planten betrof. Om de verwarring nog groter te maken

Gorteria 27 (2001)100

waren deze soorten vaak ook nog door anderen uit Japan, China of Java in Neder-

land ingevoerd.

Von Siebold had weinig op met de Engelsen en het contact verliep dan ook

moeizaam. Fortune is wel op Narutaki geweest.6

Hij bewonderde de schoonheid

van de tuin en het vernuft waarmee de planten werden opgekweekt in potten, zodat

ze gemakkelijk verscheept konden worden. Hij zou volgens Alexander von Sie-

bold, de oudste zoon, stekken en planten hebben gestolen uit Narutaki. Daardoor

is moeilijk te achterhalen wie een soort het eerst heeft ingevoerd. Dat scheelt vaak

slechts maanden en het is zeer waarschijnlijk dat het vaak om genetisch identieke

planten gaat.

Enkele plantensoorten die in de Jardin d'Acclimatationwerden gekweekt, zijn

veel aangeplant, of konden gemakkelijk uit tuinen verwilderen. Dergelijke soorten

die zijn opgenomen in Heukels' Flora van Nederland7,dan wel zijn gevonden in het

Nationaal Herbarium Nederland afdeling Leiden (L) en Utrecht (U), zijn hieronder

vermeld. Als synoniem zijn de namen vermeld waaronder deze planten soms ook

in de handelzijn (geweest).

Berberis thunbergii DC.- Japanse zuurbes (Berberidaceae)

Japanse zuurbes is veel aangeplant in gemeenteperkjes en langs wegbermen. Hij

ontsnapt slechts zelden en meestal is de herkomst dan herleidbaar. Deze soort werd

in 18608 door Von Siebold ingevoerd als Berberis japonica Hort. en is van oor-

sprong endemisch in Japan. Hij wordt o.a. in de duinen door vogels verspreid en

kan dan lang standhouden. Mag misschien tot de standaardlijst van Nederlandse

flora gerekend worden.9

1962 Ooststroom, S.J. van, 24769, 'Duinen van de Amsterdamse Waterleiding, ten Z. van de

Oranjekom.' (L)

1980 Hoek, K., 677, 'Bommenede (Grevelingen), dijktalud tussen steenglooiing.' (L)

1986 Jongepier, J.W., s.n., 'Middelburg, bij Ziekenhuis, voet van muur.' (L)

Cyrtomium falcatum (L.f.) C. Presl - IJzervaren (Dryopteridaceae)

IJzervaren is een sierplant die zelden op vochtige muren verwilderd wordt gevon-

den en waarvan de oorspronkelijke verspreiding niet meer te achterhalen is. Hij

komt voor in China, Maleisië, Taiwan, India, Oost- en Zuid-Afrikaen Hawaï. Deze

soort is voor het eerst in 1832 uit Japan ingevoerd door Bürger in de Hortus bota-

nicus te Amsterdam.1

De planten maken veel sporen, die gemakkelijk kiemen op beschutte vochtige

plekken. Het is een vorstgevoelige soort, die in koude winters weer kan verdwijnen.

Hij wordt het meest aangetroffen op muren in oude binnensteden. Deze soort wordt

vanaf de jaren 1940 steeds vaker verwilderd aangetroffen, wat waarschijnlijk te

maken heeft met de toenemende populariteit als kamerplant en tegenwoordig ook

als tuinplant. De plant was zeer geliefd als decoratie in etalages, voornamelijk in

die van slagerijen.10

1945 Barkman, J.J., R A. Maas Geestermans & S.J. van Ooststroom 1746A, 'Leiden, Rapenburg,walkant.' (L)

1947 Meulen,J. van den, s.n., Delft, 'kademuurtje bij Oostpoort.' (L)

101Gorteria 27 (2001)

1952 Barkman, J.J., s.n., 'Warmond, Huis te Warmond, op muurtje.' (L)

1953 Barkman, J.J., s.n., 'Warmond, Op stenen brug voor het kasteel.' (L)

1953 Gaasenbeek, H., s.n., 'Gouda, grachtkant.' (L)

1961 Segal, S., s.n., 'Utrecht, Oude Gracht nabij Vreeburg.' (L)

1963 Visser, A. de, 'Middelburg, aan de kademuur van de Turfkade.' (L)

1983 Muller,F.M., 16146, 'Ede, De Ruyterstraat 64, Overgekomen in bloempot.' (L)

1992 Andeweg, R., s.n., 'Rotterdam, Waalhaven NZ Pier 1.' (L)

2000 Vuik, W., Amstelsluizen, Amsterdam (pers. comm.)

Elaeagnus spec. - Olijfwilg (Elaeagnaceae)

Verscheidene Elaeagnus-soorten zijn sierheesters uit China en Japan.

Elaeagnus pungens Thunb. en E. umbellataThunb. zijn in 1830 door Von Sie-

bold ingevoerd. Ze worden aangeplant in heggen en langs wegen, in struweel en

als zandbinder in de duinen. Ze kunnen verwilderen uit zaad of weggegooid tuin-

afval.

NB: De herbariumexemplaren zijn gedetermineerd met de nieuwe editie van Boom,

Nederlandse Dendrologie.11

Elaeagnus pungens Thunb. - Stekende olijfwilg:

1979 Laan, D. van der, s.n.. 'Rockanje, Terrein 'de Vallei' langs gaasafscheiding,terrein Natuur-

monumenten, rand binnenduinbos (geplant met veel exoten) overgang duinstruweel' (L)

1985 Farjon, A., s.n., 'Huizen (N.-H.), Gooimeerkust. Strook zandgrond tussen sportvelden en

vochtig grasland met riet en biezen langs de Gooimeeroever verwilderd.' (L)

1986 Jongepier, J.W., 'Goes: 48.27.52; spoorwegemplacement.' (L)

Elaeagnus umbellataThunb.- Schermolijfwilg:

1986 Hattink, T.A., s.n., 'Bij Goirle, Tilburg.' (L)

Fallopia japonica (Houtt.) Ronse Deer. (= Polygonum cuspidatum Siebold &

Zucc., Reynoutria japonica Houtt.) - Japanse duizendknoop (Polygonaceae)

Japanse duizendknoop groeit goed op vochtige voedselrijke grond in wegbermen,

aan bosranden, op spoordijken en aan beekoevers en is plaatselijk vrij algemeen,

vooral in het Kempens en Gelders District. Deze soort komt oorspronkelijk uit

Japan en Noordoost Azië en is daar erg variabel. Japanse duizendknoop is daarom

meerdere malen ingevoerd. Het eerst als Polygonum sieboldii Reinw. doorBurger

in 18321

,later door Teijsmann 1 in 1841 en Von Siebold in 1859 als resp. Polygo-

num pictum Siebold en P. cuspidatum Siebold en Zucc.12

Verscheidene vormen

werden onder andere namen beschreven.13

Het zou interessant zijn uit te zoeken

welke vormen wanneer werden ingevoerd en in hoeverre deze in Nederland tegen-

woordig wild voorkomen. De soort vormt een moeilijk ontwarbaar soortcomplex

met de Sachalinse duizendknoop (F. sachalinensis (Maxim.) Ronse Deer.) 14

Japanse duizendknoop verwildert gemakkelijk door middel van de wortelstok-

ken en uit zaad. Hij is als veevoedergewas en als sierplant ingevoerd en daarna

op grote schaal verwilderd. Het kan een hardnekkig onkruid zijn, dat eenmaal aan-

wezig, bijna niet meer weg te krijgen is en grote aaneengesloten groepen kan vor-

men. Vooral vanaf 1950 is de plant op grote schaal verwilderd en ingeburgerd.

Hij is inmiddels algemeen in grote delen van Europa.13 Heukels 15 vermeldt in zijn

102 Gorteria 27 (2001)

Schoolflora van 1907, dat de plant verwilderd is bij Eembrugge, zie ook exemplaar

van Van Ooststroom 1931. In de wijk De Kooi waar Von Siebolds landgoed Nippon

lag, schijnen nog oorspronkelijke exemplaren in een tuin te staan. F.W. Burbridge

beschreef in het eerste deel van 'Flora and Sylva' (1903) hoe hij en P. Barr een pel-

grimage maakten naar Huize Nippon. Hij schreef dat de kwekerij in 1883, met zijn

verwaarloosde jungle van Japanse planten, ook 'giant knotweeds' Polygonum sie-

boldii, P. compacta en P. sachalinensebevatte. De laatste soort deed zijn best alles

om zich heen te overwoekeren.16

Tegenwoordig is alleen een gedrongen, matig

woekerende vorm met rood aangelopen stengels op grote schaal in cultuurals Rey-

noutriajaponica Houtt. 'Rosea'. Deze cultivar is minder invasiefdan de soort.

Er zijn zeer veel exemplaren in het Herbarium.

Forsythia - Chinees klokje (Oleaceae)

Diverse soorten en hybriden worden als sierplant in tuinen en plantsoenen aange-

plant, o.a. de hybride met F. suspensa (Thunb.) Vahl: F. x intermedia Zab.

Forsythia viridissima Lindl. is in 1844 door Robert Fortune5 uit China in Europa

ingevoerd.

F. suspensa (Thunb.) Vahl, Hangend Chinees klokje, is in 1859 door Von Siebold8

ingevoerd, maar was al in Leiden aanwezig in 1833."

Forsythia’ s zijn zeer populaire planten in boerentuinen, heggen, wegbermen en

gemeenteperkjes. De stekken wortelen gemakkelijk. De plant wordt vaak gevonden

in verwaarloosde tuinen, parken en in hagen.

1968 Luyt, W., 12349, 'Huis te Warmond.' (L)

1977 Wolters, H.J., s.n., 'Gemeente Maarssen, Molenpolder.' (L)

Glycine max (L.) Merr. - Sojaboon (Fabaceae)

Sojaboon wordt adventief gevonden op industrieterreinenen braakliggende grond.

De plant wordt gekweekt vanwege de eiwit- en olierijke zaden. Deze plant slaat

vaak op uit weggeworpenof gemorst zaad, op braakliggende terreintjes en bermen,

meestal in de nabijheid van oliefabriekenen overslagplaatsen van granen en Azia-

tische goederen.

Sojaboon werd voor het eerst omstreeks 1770 in Europa ingevoerd, in Oosten-

rijk. De Japanse vormen werden voor het eerst op Von Siebold's kwekerij uitge-

probeerd (als Sooja japonica Siebold) uit zaad dat Textor meebracht in 1855. 17

Glycine soja Siebold & Zucc. is een cultigen van Glycine max (L.) Merr.

Er zijn 36 collecties in het Herbarium, voornamelijk bij graanoverslagbedrijven

en oliefabrieken.

Kerriajaponica (L.) DC. - Ranonkelstruik, Jodenbloempje (Rosaceae)

Deze soort is niet opgenomen in de meest recente druk van Heukels' Flora. Hij

komt oorspronkelijk voor in China en Japan en is in Oost-Azië, Europa en Noord-

Amerika een veelgekweekte plant, meestal met gevulde bloemen. De enkelbloe-

mige vorm is ingevoerd door Von Siebold in 1829.' De dubbelbloemige vorm is

al sinds 1700 bekend in Engeland" en waarschijnlijk uit China ingevoerd. Ranon-

103Gorieria 27 (2001)

keistruik wordt veel aangeplant en slaat gemakkelijk uit de wortels op. Ook de

dubbele vorm kan zich zo uitbreiden. Beide vormen verwilderen niet uit zichzelf,

maar slaan vaak op uit weggeworpen tuinafval, of op plaatsen waar een tuin is

geweest en de planten zijn blijven staan of niet volledig zijn verwijderd.

1888 D 2030, ‘Corchorus japonicafloribus simplicibus. Apeldoorn' [gecultiveerd?] (L)

1921 Muller, F.M., 102, 'Spiegel, Bussum, cult. 'Plena' '(L)

1930 Bakhuizen van de Brink jr., R.C., 4697, 'Amersfoort, struik met gevulde en enkele goud-

gelebloemen, blad gesteeld, van onderen ruig behaard.' (U)

1941 Hespen, van, 100, 'Tienhoven kanaal: Oud-Maarsseveen, 'Plena' genaamd 'Joden-

bloempje" (L)

Larix kaempferi (Lindl.) Carrière (= L. leptolepis (Siebold & Zucc.) Endl.) -

Japanse larix (Pinaceae)

Japanse larix is veel aangeplant in bossen, met name in Oost-Nederland, waar-

schijnlijk wegens een ziekte die de Europese larix (L. decidua Mill.) rond 1900

teisterde. Japanse larix wordt soms verwilderd aangetroffen, maar wordt ook als

sierboom aangeplant. De oorspronkelijke groeiplaats is Japan (Honshu). Deze soort

werd in 1843 door R. Fortune5 uit China en in 1861 door Von Siebold uit Japan

meegebracht. 8 Vanwege de populariteit van coniferen in het algemeen en de resi-

stentie tegen de larixziekte, werd de soort spoedig zeer veel aangeplant in Enge-

land, Nederland en België. Volgens Heimans18 werd L. kaempferi in 1916 al veel

toegepast in productiebossen.

De hybride met L. decidua Mill.: L. x marschlinsii Coaz (= .L. x eurolepis

A.Henry) lijkt op L. kaempferi, en is hiervan vaak moeilijk te onderscheiden.6

De Leidse collectie van het genus Larix is niet gerevideerd. De soort slaat vaak

op uit zaad, maar of de zaailingen zich vervolgens vestigen is niet met zekerheid

bekend.

Ligustrum ovalifolium Hassk. - Haagliguster (Oleaceae)

Deze soort is zeer veel in cultuur voor tuinheggen en komt oorspronkelijk uit Japan.

Hij is door Von Siebold in 1830 op Java ingevoerd en vandaar in 1843 naar Neder-

land verscheept doorTeijsmann.1

De soort verwildert gemakkelijk uit weggegooide

planten of zaad en kan dan lang standhouden en uitbreiden. Meestal echter alleen

aangeplant in hagen.

1968 Ooststroom, S.J. van, 24798, 'Goeree, Kusade Hork, Verwilderd bij bunker in de duinen.'

(L)

1971 Instituut van de Prehistorie, Leiden, 511, 'Warmond, berm (pollen verzameld)' (L)

1979 Royen, P. van, 11781, 'Den Haag, Duinen ten noorden van Kijkduin op zand.' (L)

Lycium chinense Mill. - Chinese boksdoorn (Solanaceae)

Chinese boksdoorn is (misschien ten onrechte) niet opgenomen in de meest

recente druk van Heukels' Flora. Hij werd in 1845 19 geïntroduceerd in de Jardin

d'Acclimatation, waarschijnlijk door Pierot of Teijsmann uit Java. Von Siebold

bracht de Chinese boksdoorn als Lycium ovatum Hort. van Japan naar Batavia in

1830. De soort komt oorspronkelijk voor in Oost-Azië.

Gorteria 27 (2001)104

Wegens verwarring met L. barbarum is over het voorkomen van de soort in

Nederland geen duidelijkheid. Lycium chinense onderscheidt zich volgens C.A.

Stace20 als volgt: bladen onder het midden het breedst, kelk ca. 3 mm lang, bloem-

kroon tot over de helft ingesneden. (L. barbarum: bladen in het middenhet breedst,

kelk ca. 4 mm lang, bloemkroon tot ongeveer halverwege ingesneden.)

1930 Kern & Reichelt, 3308. Nijmegen aan de Graafse Weg bij St. Antoniusmolen. (L)

1953 Husson, A.L.C., 490, 'Gouda, Waaiersluis.' (L)

1964 Mol, J.L., 077362, 'Den Haag, Westduinen.' (L)

1976 Ietswaart, J.H., s.n., 'Schiermonnikoog, langs wegkant in bungalowpark in helm-duinriet-

vegetatie.' (L)

1986 Mey, P. de, s.n., 'Langs dijk ten noorden van Dirksland. Enigeexx., leken niet aangeplant.'

(L)

Macleaya cordata (Willd.) R.Br. (= Bocconia cordata Willd.) - Pluimpapaver

(Papaveraceae)

Pluimpapaver is niet opgenomen in de meest recente druk van Heukels' Flora. Hij

komt oorspronkelijk voor in China en Japan. De soort is in 1795 in Engeland inge-

voerd, maar pas in de rest van Europa in 1862 door Von Siebold geïntroduceerd.21

Het is een veelgekweekte vaste plant, die door middel van zijn fijne wortelstokken

grote groepen kan vormen in de tuin. Hij kan gemakkelijk ontsnappen met weg-

geworpen wortels en lang standhouden, wanneer hij tenminste niet te veel wordt

verstoord.

1915 Slooten, D.F. van, Nunspeet, 'Landweg tusschen aangeplante lupine op zandgrond.' (U)

1920 Jansen & Wachter, s.n., 'Adventiefterrein te Rotterdam.' (L)

1945 Gorter, A., s.n., 'Bennekom, verwilderd.' (L)

1964 Harshagen, I.H.A.E., s.n., 'Wieringerwerf.' (L)

Malus sieboldii Regel (= M. toringo (Siebold) De Vriese) - Japanse sierappel

(Rosaceae)

Japanse sierappel is niet opgenomen in de meest recente druk van Heukels' Flora.

Hij is geïntroduceerd door de kwekerij van Von Siebold in 1845 en was afkom-

stig van door Textor meegebrachte zaden.16

Deze soort wordt zelden verwilderd

gevonden in houtwallen, langs muren en spoorterreinen. In Japan wordt de soort

veel als onderstam voor (sier-)appels gebruikt.

1976 Vonk-Kühling, M., s.n., 'In een walletje langs een weg bij Oldenzaal. Situatie wees niet

op aangeplant.' (L).

1985 Jongepier, J.W., s.n., 'Rotterdam, bij Marconiplein, rand van spoorwegemplacement.'

(L)

1986 Jongepier, J.W., s.n., 'Middelburg, Langevielesingel tegen tuinmuur.' (L)

Pachysandra terminalis Siebold & Zucc. (Buxaceae) -Dikkemanskruid

Deze soort is in ons land in cultuur als bodembedekker. Hij komt oorspronkelijk

voor in Chinaen Japan en werd in 18608ingevoerd door Von Siebold. Pachysandra

terminalis maakt ondergrondse wortelstokken en houdt van schaduwrijke voch-

tige bodem. Hij verwildert zeer gemakkelijk en kan hele gebieden koloniseren op

105Gorteria 27 (2001)

dezelfde plaatsen waar bijvoorbeeld Anemone nemorosa, Vinca minor of Conval-

lariamajalis datook doen: parktuinen, landgoederen en oude bossen. Er is ook een

bonte kweekvorm 'Variegata', die door Von Siebold is ingevoerd in 18598en die

niet verwildert. Dikkemanskruid is de voorgestelde nieuwe Nederlandse naam.

1958 Brinkman, B. (& P. Zonderwijk), 'Gronsveld, op een lommerrijke plaats buiten een tuin.'

(L)1968 Tienstra, R.W., 375, 'Nieuw-Amelisweerd, onder grote beuk, met [o.a.] Narcissus, Ane-

mone nemorosa, Galanthus nivalis, Eranthis hyemalis,’ [etc.] (U)

1970 Arnolds, E., 2123, 'Nieuw-Amelisweerd, onder beuken achter landhuis, oorspronkelijk

aangeplant.' (U)

1971 Beek, A. van de, 2124, 'Nieuw Amelisweerd bij Utrecht.' (L)

2001 Christenhusz, M.J.M., 1551, 'In oud parkbos aan de Drienerbrakenweg, Enschede.' (U)

Parthenocissus tricuspidata (Siebold & Zucc.) Planch. - Oosterse wingerd

(Vitaceae)

Oosterse wingerd is niet opgenomen in de meest recente druk van Heukels' Flora.

Het is een klimheester uit Japan en China. Hij is als Cissus tricuspidata Siebold &

Zucc. door Von Siebold in 18608 ingevoerd. Het is een veelgekweekte liaan, die

soms kan ontsnappen en grote oppervlakken kan bedekken. Deze soort komt op

dezelfde plaatsen voor als P. inserta, P. henryana en P. quinquefolia: aan bosranden,

langs spoorwegen, op afrasteringen, verdedigingswerken en in de duinen, meestal

nabij (vroegere) bebouwing. In 1921 maakt Van Steenis op een herbariumetiket (U)

bij Polygonum cuspidatum Siebold & Zucc. voor het eerst melding van deze soort.

Het is natuurlijk mogelijk dat een andere Parthenocissus werd bedoeld met'Ampe-

lopsis Veitchii’ Van deze vondst is geen herbariummateriaalbekend. Bij ons wordt

vooral de cultivar 'Veitchii' gekweekt, ontwikkeld in Boskoop vóór 1900.11

Oosterse wingerd is gemakkelijk te onderscheiden van de andere wingerdsoor-

ten door de enkelvoudige tot drietallige bladeren.

1988 Bruinsma, J., s.n., 'Rotterdam, Rangeerterrein spoorweghaven. Tegen perron (gemetselde

stenen) en tussen grind/zand. Over vele vierkante meters uitgroeiend.' (L)

Petasites japonicus (Siebold & Zucc.) Maxim. - Japans hoefblad (Asteraceae)

Deze soort is op enkele plaatsen in parkbossen aangeplant en houdt lang stand. Hij

komt oorspronkelijk voor in Korea, China en Japan, maar is in Europa aardig aan

het inburgeren. Japans hoefblad is door Von Siebold in 1859 ingevoerd als Nardos-

miajaponica Siebold & Zucc. 8 Bakker22 geeft als invoerdatum 1897 uit Sachalin.

Hiervandaanis deze plant als eerste meegenomenals Petasitesjaponicus (beschre-

ven door Maximowicz); hij noemt verder drie groeiplaatsen op 's-Gravenlandse

buitenplaatsen.

De soort wordt vaak gevonden op stinsenterreinen, langs dijken, in oude tui-

nen en parkbossen. Wanneer Japans hoefblad zich eenmaal gevestigd heeft is het

vrijwel onmogelijk te verwijderen, vanwege de diepe ondergrondse wortelstok-

ken. De soort kan gemakkelijk uit cultuur ontsnappen en lang standhouden. De

variëteitgiganteus (F.Schmidt) Nichols. is ook oorspronkelijk uit Japan (Hokkaido,

Sachalin) afkomstig en door Von Siebold in 1859 geïntroduceerd. 8

Gorteria 27 (2001)106

1928 Jansen en Wachter, 26802, 'Bethlem langs het Merwedekanaal bij Amsterdam. Verwil-

derd.' (L)

1947 Heimans, J., s.n., 'Amsterdam in twee grote vegetaties aan de dijk van het Merwedeka-

naal.' (L)

1947 Massizzo, A.J. van, s.n., 'Den Haag.' (L)

1949 Schravesande, J.A., 11125, 'Oostvoorne aan de kant van de weg naar Rockanje.' (L)

1967 Arnolds, E., 1746, 'Verwilderd of aangeplant op een dijkje nabij de watertoren Alverna

(Gld.) gemeenteWijhe. Talrijk en ingeburgerd lijkend.' (U)

1972 Mennema, J., 1932, 'Mijnsheerenland 't Hof van Moerkerken.' (L)

2001 Vuik, W., De Bilt, Blauwkapelseweg, Op een helling langs een sloot voor kwekerij Th.

Ploeger & Zn. (pers. comm., gezien)

Pseudosasajaponica (Siebold & Zucc.) Makino (= Arundinariajaponica Siebold)

- Japanse bamboe (Poaceae)

Japanse bamboe is veel aangeplant in parken en op buitenplaatsen en houdt daar

zeer lang stand. De soort komt oorspronkelijk voor in Japan en Korea. Hij werd

in 1845 19 ingevoerd op de kwekerij van Von Siebold. Het is een plant met lange

ondergrondse wortelstokken, die grote groepen kan vormen. Er zijn ook andere

Japanse bamboesoorten die na verwaarlozing lang stand kunnen houden. Met name

Sasa-, Pleioblastus- en Phyllostachys- soorten kunnen zich erg uitbreidenin de tuin

en slaan gemakkelijk op uit weggeworpen tuinafval. Er waren geen herbarium-

exemplaren van verwilderde bamboes uit Nederland bekend.

2001 Christenhusz, M.J.M., 1550, Twickelerlaan, Hengelo (Ov.), 'aangeplant in houtwal, hier

uitbreidend en al lang standhoudend' (L, U).

Rosa multiflora Thunb. ex Murray - Veelbloemige roos (Rosaceae)

Veelbloemige roos komt oorspronkelijk uit Oost-Azië. Hij is veel aangeplant, o.a.

in heggen. Er is ook veel mee gekruist: deze soort staat aan de wieg van vele

moderne cultuurvariëteiten(de zgn. Polyantha- hybriden). De soort is in 1804 van-

uit Korea in Engeland ingevoerd11

door WilliamKerr. Von Sieboldbracht in 1860

nogmaals zaden mee naar Leiden.8

De soort kan verwilderen vanuit weggegooid

tuinafval, door aanplant in (meidoorn-) hagen in struwelen, houtwallen en klimt

dan vaak in andere houtige Rosaceae.

1894 Nederlandsche Botanische Vereeniging s.n., 'KennemerbrugHaarlem.' (L)

1947 Jansen, J., s.n., 'Groenlanden (Ooy bij Nijmegen), verwilderd aan de Waaloever.' (L)

1947 Schouten, A.M., s.n., 'Venlo, vliegveld bij Duitse grens.' (L)

1950 Jongh jr., S.E. de, s.n., 'Haren (Gr.), Gekweekt en verwilderd.' (L)

1955 Clason, 2069, 'Zuidlaardermeer, Zuidelijke ingang op de dam langs de Oostermoerse

Vaart.' (L)

1962 Muller, F.M., 5331, 'Zuidzijde weg naar Eist bij Rhenen.' (L)

1962 Ooststroom, S.J. van & T.J. Reichgelt, 23167, 'Nieuwkoop, de Haak. Gekweekt en min

of meer verwilderd.' (L)

1962 Visser, A. de, s.n., 'Noorden, Reservaat de Haeck.' [Nieuwkoop] (L)

1963 Reichgelt, B., 20069, 'In de Ooij bij Nijmegen t.o. Ubbergen. In een heg verweven met

R. cartina.’ (L)

1964 Arnolds, E., 1523, 'In een bosje met vnl. Prunus serotina Ehrh., bij De Bilt, dicht langsde hoofdweg De Bilt-Bilthoven.' (U)

1964 Ploeg, D.T.E. van der, s.n., 'Eernewoude, vuilstortterrein.' (L)

107Gorteria 27 (2001)

1969 Boerman, M.O., s.n., 'Amsterdamse WaterleidingDuinen. Oranjekom.' (L)

1971 Smittenberg, J.C., 66, 'Zuidlaardermeer,dijkje bij de Groene Ruigte. Z.O.-zijde van het

meer.' (L)

1980 IJzendoorn, A., s.n., 'Castricum, Provinciale Weg naar zee, kennelijk verwilderd, klim-

mend in Crataegus.’ (L)

1988 Wijlens, s.n., 'Voorst, Wilpse uiterwaarden in doorgroeide meidoornhaag.' (L)

Rosa rugosa Thunb. - Rimpelroos, Japanse bottelroos (Rosaceae)

Rimpelroos is vrij algemeen aangeplant, vooral in het kustgebied als zandbinder en

daar plaatselijk ingeburgerd, maar ook verspreid elders in het land. De soort komt

oorspronkelijk uit Oost-Azië. Het is onbekendwanneer precies de eerste rimpelroos

werd ingevoerd in Europa, maar waarschijnlijk is dat gebeurd in Engeland rond

1796, waarschijnlijk vanuit uit Noord-China of Korea. De witte, enkelbloemige

selectie 'Alba' is door Von Siebold ingevoerd in 1860.8

Rimpelroos komt in Japan voor langs zandige kusten in het noorden en westen,

maar ook in Mantsjoerije, Korea, Sachalin en Oost-Siberië. Hij is zeer winterhard,

erg geschikt voor winderige plekken en verdraagt opspattend zout water. Rimpel-

roos verwildert nogal eens uit zaad in de duinen, waar de vruchten door vogels

gegeten worden en op zandige plaatsen in het binnenland (wegbermen, heide-

velden, etc.). Er zijn zeer veel collecties in het herbarium te Leiden. De bloem-

blaadjes en de vruchten worden in Japan gebruikt voor het maken van gelei. Een

kruising met de veelbloemige roos is door Von Siebold beschreven als Rosa x

iwara, naar de Japanse naam voor roos: 'Ibara'.

Oudste exemplaar:

1918 Kloos jr., A.W., s.n., 'Dordrecht, muur van de Voorstraatshaven, ƒ alba.'

(L)

(NB: Dit is dezelfde vorm, die Von Siebold heeft ingevoerd in 1860.)

Spiraea japonica L.f. - Japanse spirea (Rosaceae)

Japanse spirea is niet opgenomen in de laatste druk van Heukels' Flora. De soort

werd in 1830 door Von Siebold ingevoerd als Spiraea callosa Thunb.flor. roseo.1

De witte vorm Spiraea bumalda Burvenich 'Albiflora' is in Engeland in 1856 van-

uit China ingevoerd door Fortune.4

Deze soort wordt vaak aangeplant en verwildert soms uit zaad. Vele andere

soorten van dit geslacht kunnen ook verwilderen; onderlinge kruisingen bemoeilij-

ken de determinatie.

1908 Henrard, J.T., s.n., 'ln bosschen aan waterkanten onder Ampsen bij Lochem.' [als S. cal-

losa] (L)

1919 Kloos jr., A.W., s.n., 'Malden, een tuintje ontvluchtend.' [als S. callosa Thunb. fl. albis]

(L)

(NB: dit is de vorm die Fortune heeft ingevoerd.)1927 Jansen, J., 1638, 'Mook (weg Groesbeek).' (L)

1941 Koopmans, A.N., s.n., 'Bij Boschweg, Apeldoorn.' [als S. japonica var. Bumalda] (L)

1957 Touw, A., s.n., 'Oegstgeest, Oud-Poelgeest, op kaalslag.' (L)

Gorteria 27 (2001)108

Conclusie

Volledig ingeburgerd in de Nederlandse flora zijn: Fallopia japonica en Rosa ru-

gosa; dat geldt o.i. waarschijnlijk ook voor Berberis thunbergii, Cyrtomium fal-

catum, Ligustrum ovalifolium, Petasites japonica en Rosa multiflora. Daarnaast

worden Elaeagnus umbellata en E. pungens, Lycium chinense, Pachysandra ter-

minalis, Parthenocissus tricuspidata en Spiraea japonica regelmatig verwilderd

gevonden. De overige soorten worden alleenadventief, met weggeworpen tuinafval

of in verwaarloosde parken en tuinen aangetroffen.

1. Ph.F.B. von Siebold, 1844. Kruidkundige naamlijst [etc.]. Annuaire Soc. Roy. Hortic. Pays-

Bas 1: 1-39. Leiden.

2. E. Kampfer, 1712. Amoen. exot. fase. Leipzig.3. C.P. Thunberg, 1784. Fl. jap. Leipzig.

4. J. Mac Lean, 1978. Von Siebold and the Importation of Japanese Plants into Europe via the

Netherlands. Reprinted from: Japanese Studies Hist. Sci. 17.

5. R. Fortune, 1880. Mr. Fortune's Introductions. Gard. Chron. 3: 11.

6. Ph.F.B. von Siebold, 1863. Cat. rais. 1863. Amsterdam.

7. R. van der Meijden, 1996. Heukels' Flora van Nederland, ed. 22. Groningen.

8. Ph.F.B. von Siebold, 1861. Cat. prodr. 1861.

9. R. van der Meijden, 2001. Wachtkamersoorten: uw aanvullingen graag. Gorteria 27: 42-

44.

10. E. van Benthem & N. van der Werf, 1991. Potplanten en hun geschiedenis. Volkscultuur

8: 9-55.

11. J. de Koning et al., 2000. Dr. B. K. Boom, Nederlandse Dendrologie, 13e druk. Ede.

12. W.H. de Vriese, 1847. Polygonum cuspidatum Sieb & Zucc. (Spitsbladige duizendknoop),

beschrijving & plaat. Jaarb. Kon. Ned. Maatsch. Tuinb.: 32.

13. J.P. Bailey & A.P. Conolly, 2000. Prize-winners to pariahs -A history of Japanese Knotweed

s.1. (Polygonaceae) in the British Isles. Watsonia 23: 93-110.

14. R. van der Meijden et al., 1989. Atlas van de Nederlandse Flora 3: 122-123. Leiden.

15. H. Heukels et al., 1907. Schoolflora, 1 le druk. Groningen.16. A. Nelmes, 1935. Cultivated plants and their introduction. Flora and Sylva, vol. 6: 136-144

en 205-212.

17. Ph.F.B. von Siebold, 1856. Cat. rais.

18. E. Heimans et al.,1916. Geïllustreerde Flora van Nederland. Amsterdam.

19. Ph.F.B. von Siebold, 1845. Kruidkundige Naamlijst [etc.]. Annuaire Soc. Roy. Hortic. Pays-Bas 2: 65-78.

20. C.A. Stace, 1997. New Flora of the British Isles, ed. 2: 526. Cambridge.21. Ph.F.B. von Siebold, 1862. Cat. rais.

22. P.A. Bakker & E. Boeve, 1985. Stinzenplanten. Zutphen.