jmara3

Embed Size (px)

DESCRIPTION

sarchawa ,jmara3

Citation preview

Page 1: jmara3
Page 2: jmara3

رةنطة عيراق تاكة وآلت بيت، كة بةراستى ذمارةى هاوآلتيانى خؤى نةزانآ. هةموو ئةو داتاو ذمارانةى لة بارةى عيراقيةكانةوة دةوترين هةموويان تةقديرين

و ثشت بة ئامار و سةرذميرييةكى بآ كةم و كورتى نابةستن.! بةلكوو ئةوةى كراوةتة بنةما بؤ ذمارةى عيراقيةكان، كؤثؤنى خؤراكة. كة لةبنةرةتةوة ثرة لة

هةلةو كةم و كورى.! زؤرن ذمارةى ئةوانةى مردوون و لة كؤبؤنى خؤراكدا نةسراونةتةوة، زؤرن ئةوانةى ضونةتة دةرةوةى عيراق و لةسةر ذمارةى

شارةكانى عيراق مالن. زؤرن ئةو خيزانانةى لةضةند شوينيك زياتر ناويان هةية. هةموو ئةوانة هؤكارى ئةوةن كة عيراق ذمارةى راستةقينةى خؤى نةزانآ،

ئةوةش هؤكارى ئةوةية كة بوارى ساختةكارى لة هةلبذاردن برةخسآ.!هةنطاوى طرنط كة لةعيراقدا بطيريتةبةر ئةنجامدانى سةرذميريةكى

راستةقينةية، تا هةموو ثيكهاتةكانى عيراق قةبارةى خؤيان بزانن و عيراق لةو كةشة شيواوة رزطارى بيت. ئةمة برياريكى ثيشوةختى عيراقيةكانة

و دةبآ ئةم ساأل واتا 2010 سةرذميرى لة عيراق ئةنجام بدريت، بةآلم ئةوةى لةم سةرذميريةدا وةك مةترسيةك رووبةرووى كورد

دةبيتةوة، مةسةلةى كةركوكة. ضونكة كيشةى كةركوك لة بنةرةتةوة يةكآ لةو طرفتانةى تيكةأل بة كيشةكةى كراوة و بووةتة عاملى يةكاليى

كردنةوةى كيشةكةى، مةسةلةى ذمارةى دانيشتوانة. ضوار قةزا و دةيان ناحية و سةدان طوندى كوردى لة ثاريزطاى

كةركوك جيا كراونةتةوة تا ذمارةى كورد لةو شارة كةم بكات، دةيان هةزار خيزانى كورد لة كةركوك راطويزراون لة بةرامبةردا دةيان

هةزار خيزانى عةرةب هينراونةتة كةركوك تا ذمارةى عةرةب زياد بكات.! ئةم هاوكيشةية بة ضارةسةر نةكراوةيى ماوةتةوة، طةرضى

ريوشوينى دةستورى دياريكراوة بؤ ضارةسةركردنى كيشةكة، بةآلم تا ئيستا ئةو ريوشوينة دةستورى و ياساييانة نةيانتوانيوة واقيعى

شيواوى كةركوك راست بكةنةوة.ئيستا بآ خواستى خةلكى كوردستان، لة ضةند مانطى داهاتوودا

دةضينة بةردةم ثرؤسةى سةرذميريكردن، طةرضى بؤ عيراق طرنط و مةسةلةيةكى هةستيارة، بةآلم بؤ كورد و كةركوك مايةى مةترسيةكى

طةورةية. ضونكة كاتآ سةرذميرى دةكريت كة قةزاكانى ضةمضةماأل و كفرى و كةالر و خورماتوو، نةخراونةتةوة سةر كةركوك و لة بةرامبةردا بةشى هةرة

زؤرى عةرةبة هاوردةكانى كةركوك ماونةتةوة و لة سةرذميرى كةركوكدا تؤمار دةكرين، كةواتا ذمارةى دانيشتوانى كةركوك ئةوةى لةم سةرذميريةدا

تؤمار دةكريت كوردةكانى قةزاو ناحية دابرينراوةكانى ناضيتةسةر، بةآلم عةرةبة هاوردةكان وةك كةركوكى تؤمار دةكرين. ئةوةى دووجار دةبيتة طرفتى بنةرةتى

ئةوةية ئةطةر هةموو ئامار و سةرذميريةكانى رابردوو لة سةردةمى دةسةآلتى داطيركارى سةر كةركوكدا كراون و ثيمان واية كة دةسةآلت بة قازانجى عةرةب

ساختةى تيا كردووة. ئةم سةرذميرية دةبيتة جيي باوةرترين ئامار، ضونكة لةسةر دةمى ئازادى و لة عيراقى نوآ بةشةراكةتى كورد ئةنجام دراوة، كة لة حةقيقةتدا شيواويةكانى

سةر كةركوك وةك خؤيان ماونةتةوة.

كةركوك و مةترسى سةرذميرى

وةكرا

ى رة

جةةن

ثعارف قوربانى

Page 3: jmara3

3/16 لة دياربةكرو ئةستةمبول و زؤربةى شارةكاني كوردستاني باكور و ئةو شارانةى توركيا كة كوردي تيدا

دةذي، ساليادي كؤستى هةلةبجةدا كراية رؤذى هةمبةستةطي نةتةوةيي. كوردةكاني باكوربة ذن و ثياو و منداليانةوة بة

هةلطرتني وينةى قوربانياني هةلةبجة رذانة سةرجادةكان و بة طويطرتن لة سرودة بةناوبانطةكةى شظان ثةروةر »هةلةبجة« كة تاوةكو ئيستاش كةم كةس هةية بتوانيت خؤى لةبةردةمدا

راطريت و فرميسك نةريذيت، ثةيماني يةكيتى نةتةوةييان دوثات كردوةو رؤذى شةهيد كردني هةلةبجةيان كردة رؤذي

تيكشاندني سنورة دةستكردةكان.ئةطةرضى ثيشتر كوردةكاني باكور لة هةموو تراجيدياو

نةهامةتيةكانى باشورى كوردستاندا قسةى خؤيان هةبووة، ئةطةرضى وينةطرةكةى عومةرى خاوةر هةر كوردي

باكور بووة، ئةطةرضى برواناكةم تا دونيا دونياية كةسيك بتوانيت وةك شظان ثةروةر شيوةني هةلةبجة بضريت، بةآلم

يادكردنةوةكةى ئةمسالى كورداني باكور بؤ كارةساتي هةلةبجة بؤن وبةرامةى تايبةتى هةبوو، يةكيتى نةتةوةيي

ليدةبارى، يةكيتيةك كة ئةمرؤ لة هةمو رؤذيك زياتر ثيويستمان ثييةتي.

نةتةوة قةوارةيةكي مةعنةوية و لة هزي تاكةكاني كؤمةلطادا هةية، نةتةوايةتيش تةنها لة يادةوةريية خؤش و

ثرشانازيةكاندا دةرناكةويت، بةلكو يادةوةريية تال و كؤست و كارةسات و خةونة هاوبةشةكانيش دةرفةتيكن كة تيدا يةكيتى

نةتةوةيي خؤى دةرخات. بةلطة نةويستة نةتةوةيةك بؤ ئةوةى دريذة بة بووني خؤى وةك قةوارةيةك بدات، ثيويستى بةوة

هةية لة هةموو ئان و زةمانيكدا زاكيرةى خؤى دةمة زةرد بكاتةوة.

ئةوةى لة يادي هةلةبجةدا لة باكورى كوردستان بينيمان، بة هةمان شيوة ئةوةى لة سالى 2005دا كاتيك فيدرالي لة

دةستورى عيراقدا ضةسثا لة رؤذهةآلتي كوردستاندا روويدا، سةلمينةرى ئةو راستيةية كةوا بزوتنةوةي نةتةوايةتي

هةنطاوي طةورةى ناوةو ضاوةري دةكريت لة ئايندةيةكي نزيكدا، هةموو تاكيكى ئةم نةتةوةية الني كةم لة دةروني خؤيدا

ديوارى ئةو سنورة دةستكردانةى كة دةميك سالة بة نيازي لةت و ثةتكردني كوردستان دروستكراوة، تيك بشكينيت و خؤي بؤ هةلهاتنى رؤذيكى ثرشنطدار ئامادة بكات كة تيدا

خةوني سةربةخؤيي ببيتة واقع.

سةرنوسةر

بةر لة ناوةرؤكبةر لة ناوةرؤك

طؤظاريكى سياسى، فيكرى مانطانةيةذمارى )3( ئازارى 2010

خاوةنى ئيمتيازئاوات جةناب نورى

سةرنوسةرمةجيد سالح

بةريوةبةرى نوسينرةزا جةبار

ديزاينرابين

كاروبارى تةكنيكىضاث : ضاثخانةى زةرطةتة

ثةيوةندى:Email: [email protected]

0770141546807701571591

ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان )198(

Page 4: jmara3

2

ناوةرؤك

30 . سلمان خةليل ئةو فاكتةرانةى كاريطةريان لةسةر كةسيتى مرؤظى كوردهةية36. دكتؤر ئةحمةد خةليل: ئةنسرؤثؤلؤذي كورد

42.مستةفا طةرمياني: كؤلؤنياليزم و كةسايةتى مرؤظى كورد 48.هةردي مةهدي : كارةسات و ثرؤسةي ثيكهاتني كةسيتي كورد..

53. خويندنةوة بؤ كتيبي »هؤزيكى ون يوو«.

54. عةتا قةرةداخي : كةسيتي كورد هةست بة بضوكي و كةمي خؤي دةكات59. سامان سيوةيلي: سايكؤلؤذياي كةسيتي كوردي

62.حسين بةشيريية: كؤنزيرظاتيزم لة سةدةى بيستةمدا73. ياسين لةتيف: فؤكؤياما لة »كؤتايى ميذوو«وة بؤثاشطةزبوونةوة...

79. ديداريك لةطةل »حسين عةلي ئةفخةمي«

ذمارة )3( ئازاري 2010

6

17

62

23

دؤسيةى ذمارة )3(

3. دةرباز محةمةد: نةزاهةتي هةلبذاردنةكاني كوردستان طريي ئيمزا 6. سةردار عةزيز:

طؤران دةبيت ضي بكات؟ 9. عةزيز رةئوف: 11. هةلةبجة بازرطانيةكي بي كؤتايي

13. يوسف عيزةدين: يادةوةرية تالةكاني رؤذطاريكى خويناوي17. ديداريك لةطةل »تةحسين حةمةغةريب«

23. »مانديال«، ئيمة سةركةوتوين25. مةجيد سالح: سينط تانكسةكاني ئةمريكا

Page 5: jmara3

3 ذمارة )3( ئازارى 2010

دةرباز محةمةد *

كة فاكتةرة طرنطترين بيكةموكوري، و بيخةوش و ثاك هةلبذاردني ئةنجامدانى ئةطةر خؤ دةكاتةوة، جيا ديموكراتى نا لةهةلبذاردنيكى ديموكراتى هةلبذاردنيكى وآلتانى لة زؤر بةشيكي لة ئةوانةى هاوشيوةى نةبيت، ديموكراتيانة هةلبذاردن

رؤذهةآلت و وآلتانى عةرةب، ئيتر ض ثيويست دةكات لةبنةرةتدا ئةنجام بدريت !؟رووخانى لةثيش هةبوو تايبةتى سياسي بارودؤخيكي كة كوردستاندا، لةهةريمي و هةريم رابةرى بؤ ئةنجامدرا طشتى هةلبذاردنيكى 1992 سالي بةعس، رذيمى بةيةكيك كورد هاوآلتي جار يةكةم بؤ ئةطةرضي كوردستان. نيشتيمانى ئةنجوومةنى لةمافة ساسيية سةرةتاييةكانى ئاشنا بوو، ئةطةرضي ئةم هةلبذاردنة سةرةتايةكى باش بوو بؤ دامةزراندنى حكوومةتيكي ناوخؤيي كورديي، لةهةمانكاتدا دةسكةوتيكي سياسي دةيان رةنجي بةرى كة كورد، رزطاريخوازي بزوتنةوةى بؤ بوو طةورةش ياسايي و

سالي شؤرش بةياسايي بكات و بطةريتةوة بؤ راي خةلك لةشةرعيةتدان بةدةسةآلت. بةآلم هةلبذاردنةكة لةضةندين رووةوة نةبةهةلبذاردنيكي سةركةوتوو دادةنريت و نةبة هةلبذاردنيكي ديموكراتيانة و بيخةوش لةقةلةم دةدريت، ضونكة لةضةندين ثايةي طرنطى

هةلذاردنى سةركةوتوو بيبةش بوو. دةسةآلتيكي شةرعي كارا لةهةريمدا نةبوو، بةرةى كوردستانيش بيئةزموون و ثرلة ملمالنآ بوو، دةستةكانى سةرثةرشتي هةلبذاردن بياليةن نةبوون، تؤمارى دةنطدةران بوونى نةبوو، كةموكوري زؤر لةويستطة و بنكةكانى دةنطداندا هةبوو، لةهةنديك ناوضة ئةذماركردنى و جياكردنةوة ،%100 لة بوو زياتر زؤر دةنطدان خةملينراوى ريذةى دةنطةكان زؤر سةرةتايي بوو، سرينةوةى مةرةكةبي دةنطدان زؤر ئاسان بوو. ثاشان كرد تاوانبار يةكتريان وثارتي، يةكيتي بةتايبةت خؤيان، ركابةرةكان اليةنة هةر بةساختةكارى، بؤية سةرةنجام ثةنجا بة ثةنجا ريككةوتن و خولي دووةمى هةلبذاردنى

رابةرى هةريميش ئةنجام نةدرا. ئةطةر باس لةوة بكةين لةكويدا هةلبذاردنى يةكةم ثةرلةمان بي ساختة و دةستكارى بيتةوة، ضونكة بووة، زؤر ئةستةمة بةراوردكارييةكى راست وزانستيانةمان بؤ روون لةبنضينةدا بارودؤخي ئةمنى و سياسي و كؤمةآليةتى ئةو سةردةمة، بةهيض شيوةيةك

و لةهيض ناوضةيةكدا لةبار نةبوو بؤ سةرخستنى هةلبذاردنيكى ديموكراتيانة.هةلبذاردنى بنةماكاني رووةوة لةضةندين كوردستان هةريمي هةلبذاردنةكانى روون بنةمايانة ئةو طرنطترين لةخوارةوة لةدةستداوة، ونةزيهي سةركةوتوو كاراو

دةكةينةوة: 1. بةرتةسكيي فةزاى ئازادى

برياردان، بةبي كةوتنة سةرةتاييترين مافى هاوآلتي بوونى ئازاديية لةبيركردنةوة و ذير كاريطةرى وطوشارى هيض دةسةآلتيكةوة. بةبي بوونى ئازادى لة برياردان ئازدى سةرةتاييةكانى بنةما هةموو دةسةآلتدارةكان، ثارتة طومانةوة. دةكةويتة دةنطدانيش كردوةتةوة، بةرتةسك لةهاوآلتى دةنطدانيان و بيركردنةوة ئازادى و ديموكراسي بةرادةيةك ئةطةر كةسيك وةكو ئةوان بير نةكاتةوة، لةبةرذةوةندي ئةوان بريار نةدات،

دةبيت ضاوةروانى هةموو جؤرة ليثرسينةوةيةكى نارةوا و نا ياسايي بيت. بينيمان ضؤن كاديرانى يةكطرتووى ئيسالمي، لةثاش هةلبذاردنى سالي 2005 و لةناوضةى هيض بةبي بوونةوة، كوشتنيش تةنانةت وتؤقاندن، وترس هةرةشة دووضاري بادينان هؤيةك، تةنها ئةوة نةبيت ئةو فةزا بةرتةسكةى ئازاديان قؤستةوة و لةهةلبذاردنةكاندا ئةقليةتى ئةوةى، لةبةر بةآلم نواند، بةثارتى بةرامبةر كيبةركيشيان ئاستى كةمترين

نةزاهةتى

كوردستان هةلبذاردنةكانى

Page 6: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 42010

شيوةيةك بةهيض ثارتي، الى سياسي ئامادةى نةك دؤران نيية، بةلكو بةرةواى و ناويك بةهةر هيزيك، هيض نابينيت، و فيكري ئاراستةيةكى هةر هةلطري لةناوضةى بيت، سياسي بةرنامةيةكى دةسةآلتى ئةودا، بةشداريةكى متةوازيعي ملمالنيي لةريطةى نةك بكات، دةسةآلت راي لةريطةى بةلكو ضةكداريةوة،

هاوآلتيان و ملمالنيى شارستانيةوة.ثةرلةماندا خولي سييةم لةهةلبذاردنى ئازادى قؤرخكردنى لة نوآ مؤديليكى دةسةآلتداران كايةوة، هاتة دةنطدان هةرةشة و ترس ئامرازةكانى بةهةموو و تؤقاندنى ثيش رؤذاني دةنطدان وازيان نةهينا، بةلكو لةثاش تةواوبوونى دةنطدان ثارتة بارةطاكانى سةر كوتاية هةليان تةنها نةك وسوكايةتيان ئؤثؤزسيؤنةكان بة سوكايةتيان بةلكو كرد، اليةنانة بةو ثايتةختيش هةوليري ئاسايشي و ئارامي

كرد.بارةطاكان سةر بةهةلكوتانة ثارتي كةس سةدان بةدةركردنى يةكيتي و هيزى و حكومةت دامودةزطاكانى لة دوورخستنةوةى ثؤليس، و ثيشمةرطة خؤيان كاركردنى لةشويني تر سةدانى بةردةوام كةنةتوانن تر، شوينيكى بؤ ئازادي وةآلمي كارةكةيان، لةسةر بن دةنطدانيان دايةوة، ئازادييةك كةلةنزمترين

ئاستيشيدا بوو.بؤ دينمةوة سادة نمونةيةكى تةنها نةبوونى نةزاهةت لةناوضةكانى دةسةآلتي لةسةر خوينةر خؤي حوكمى با و ثارتي بدات، بةعةقلي كي رةواية ئةطةر كةمترين وبي ئازاد دةنطدانى بؤ هةبيت بوار زياتر لةكؤي وتؤقاندن، وترس سانسؤر ميرطةسوور ناوضةى دةنطى )13043( لة كوردستانى ليستي بؤ دةنطى )4( تةنها

نةرؤشتووة لةهةلبذاردنى 7/25 دا . لةهيض و ئازاددا كؤمةلطةيةكي لةهيض هةلبذاردنيكى نةزيهدا نموونةى لةم شيوةية تاكةكانى سروشتي ضونكة نابينريت، بةيةك و شيوة كةبةيةك واية كؤمةأل بةآلم نةكةنةوة، بير سياسي ئاراستةى سةربةستيدا، فةزايةكي هيض نةبوونى لة مرؤظ جاريك ساأل كةضوار مافيك تاقة نابينريت، بةرةوا ئةويش دةكات، ثيادةى دةسةآلتيكي ثاوانخوازيي ئيرادةى بؤية ديموكراتيةت ماشيني ناديموكراتى، شةرعيةتدان بؤ وكةناليك ئامراز دةكاتة

بةدةسةآلتةكةى.2. بياليةنيي حكومةت و دامةزراوةكانى:

بيخةوش و ثاك بة هةلبذاردنيك هيض و حكوومةت ئةطةر دانانريت،

دامودةزطاكانى بةتةواوى بياليةن نةبن لة كيبةركيي هةلبذاردندا، بةآلم لةكوردستاندا دةسةآلتدار بةحيزبي يةكسانة حكومةت دةستي بة يةكسانة ئؤثؤزسيؤنيش و لةديدطاي ناحةزان ثيالني و دةرةكى دةسةآلتةوة، بؤية حيزبة دةسةآلتدارةكان دةدةن بةخؤيان ريطة بةئاساني زؤر ركابةرةكانيان بةخائين و دذي ئةزموونى لة ضونكة بكةن، تاوانبار كوردستان ديكتاتؤريانةى و ثاوانخوازى ئةقليةتى ئةزةلي بةدةسةآلتيكي خؤي حيزب، ثرؤسةيةكي تةنها هةلبذاردن و دةزانيت ئةو دووثاتكردنةوةى بؤ رؤتينية

دةسةآلتة.فةرمانرواكان حيزبة دةسةآلتي و حكومةتةوة نيو ضووةتة بةشيوةيةك دةستي خستووةتة بينى دامةزراوةكانيةوة، دةستي نةماوة بواريك هيض كة تيوةرنةدةن، تةنانةت دادطا و زانكؤكانيش، بةهةموو هةلبذاردنةكاندا، لةكاتى بؤية كراوةتة حكومةت مالي شيوةيةك كراوةتة طةل طشتي ومالي حيزب مولكى

ئامرازيك بؤ سةركوتكردنى هاوآلتى.سةرؤكى سادةدا زؤر نموونةيةكي لة باآلترين كة وةزيران، ئةنجومةنى وهةموو جيبةجيكردنة دةسةآلتي فةرمانيداية، لةذير حكومةت دةزطاكانى بانطةشةكانى جؤرة لةهةموو بةئاشكرا يةكةمة كةسي و ئامادةية ثارتةكةى وةكو دةدات زةوةند و زؤر وبةليني حكومةتدا لةبارةطاكانى كانديديك. و دةبيـت ئامادة حيزبي بةرثرسي دةكات، بةفةرمانبةران كؤبوونةوة وتؤلة ضاوسوركردنةوة و هةرةشة دةركردن، و بةدوورخستنةوة سةندنةوة حكومةت لةفةرمانبةرى بةئاشكرا

دةكريت.3. خولي ئةنجامدانى هةلبذاردنةكان:

هةلبذاردن بنةماى سةرةتاييترين هةلبذاردنةكانةوة، بةخولي ثابةندبوونة هةر ماوةى تةواوبوونى ثاش واتة ئةنجوومةنيكى ثيويستة ئةنجوومةنيك خؤيدا ياسايي لةكاتى هةلبذيدراو نويي ثرؤسةى كؤي كة ئةوةى كار. سةر بيتة هةلبذاردنةكانى بةتايبةت و ديموكراتي و طومان ضةتري ذير خستة كوردستانى هةزاران ثرسياري جيدديةوة، ئةنجامنةدانى خولي دووةمى هةلبذاردن بوو، نةك ثاش بةلكو ،1996 سالى واتة سال، ضوار ناوخؤي شةري بةهؤي ساأل، 13 ثاش سوودمةندبوونى و ثارتيةوة و يةكيتى جوطرافي لةدابةشكردنى هةردوواليان كوردستان لةنيوان دوو ناوضة و دوو حاكم

و دوو حكومةتدا، هةر يةكةيان لةناوضةى فةرمانرةواية لةطةلدا، ئيستاشي خؤيدا، دةسةآلت جومطةكانى خؤي بةكةيفي و بةكار حيزبي و تايبةتى بةرذةوةندي بؤ

دةهينيت.شةري دةرهاويشتةكانى طريمان هؤي دةرةكى دةستيوةردانى و ناوخؤ خولي دووةم هةلبذاردنى دواخستنى بةآلم سال، نؤ ماوةى بوو ثةرلةمان ثةرلةمان خولي سييةم دواخستني هؤي بؤ ماوةى زياتر لةشةش مانط ضي بوو ؟ ثارتي يةكيتى و نةبيت كةدةسةآلتي ئةوة بؤ نيية دةنطدان بةسندوقةكانى بروايان بةلكو دةسةآلت، دةستاودةستكردنى لةثيناو دةويت دةنطدانيان سندووقةكانى

ثاراستنى ودريذةدان بةدةسةآلت.زؤر بةنموونةيةكي ئةطةر بارةيةوة لةم كوردستان هةريمى بةراوردى سادة لةعيراقدا دةبينين بكةين، بةعيراق خؤيدا وساتى لةكات هةلبذاردنةكان لةدةسةآلتي ئةنجامدةدريت، بةآلم ئةوةى و دةخريت ثشتطوي بيت هةريمدا هةلبذاردنى نموونةى دوادةخريت. كةحكومةتى ثاريزطاكان، ئةنجوومةنى لةرؤذى ريك سال، ضوار لةثاش بةغدا بةآلم ئةنجامدا، هةلبذاردنةكةى خؤيدا ثاساويكي هيض بةبي هةريم دةسةآلتي لؤجيكي بؤ ماوةى ساليك هةلبذاردنةكةى ديكةش ساليكي بؤ بةنيازة و دواخست

دوايبخات.لة وآلت مةطةر ديموكراسيدا، لةدونياي وةكو بيت، نائاساييدا زؤر بارودؤخيكي ئةمنى باري نائارامي و وملمالني شةر ماوةيةكي بؤ هةلبذاردن سياسي، و لةبارودؤخي ئةطةرنا دوابخريت، كورت بؤ نيية مةقبوول ثاساويك هيض ئاساييدا

دواخستن. 4. دةستاو دةستكردنى دةسةآلت:

نةتوانيت هةلبذاردن ئةنجامدانى ئةطةر و زامن دةسةآلت دةستاودةستكردنى بةهةلبذاردنيكي هةرطيز بكات، مسؤطةر ضونكة دادةنريت، سةركةوتوو و كارا سةرلةنوآ لةثيناو هةلبذاردن خودي ئايا بةآلم دةسةآلتداية، دارشتنةوةى كوردستان هةريمى سياسي كةشي تةنانةت نوآ، هيزيكي ئةوةى بؤ لةبارة بيت، ثةرلةمانيش يةكةمى براوةى ئةطةر ثيش لةهيزةكةى وةربطريت دةسةآلت

خؤي؟؟ بيطومان وةآلمى ئةم ثرسيارة بةنةخيرة، ئةوةى سةرةراي ئيستا، تاوةكو ضونكة لةدةستوورى هةريم فيدرالي سيستةمى زؤر بةشيكي و دانيثيدانراوة عيراقدا

Page 7: jmara3

5 ذمارة )3( ئازارى 2010

دةستنيشانكراوة، دةسةآلتةكانى لة ئةطةرضي ثةرلةمان حكومةت ثيكدةهينيت ئةوةى بةآلم دةردةكات، وبريار ياسا و دةكات ودةسةآلت حكومةت كؤنترؤلي ثارتي هةردوو ثيشمةرطةى هيزى بةلكو بةهاوبةشي، نةك دةسةآلتدارة، دةسةآلت لةناوضةى خؤيدا، و ثارتة هةر ئاسايشي و سةربازي هيزى بةزةبري هيزة ئةم دةثاريزيت، ئاشكرا و نهيني كؤنترؤلي بةشيوةيةك نيزاميانة نا ثارتةكانيانن، ئةطةر هيزيكى ديكة براوةى دوو و بي سآ ئةوان بيت، هةلبذاردنيش

دذي دةوةستنةوة وثشتطيري ناكةن.ئةطةرضي ضاوديران، بةراي بؤية بةهيزترين بةآلم دةكريت، هةلبذارن ئةنجامدةدريت، ثيناويدا لة كة كؤلةكة ئالؤزةدا سياسية ذينطة لةم هةرطيز ميذووى لةطةلدا ئيستاشي بةدينايةت، بةثيودانطي كراوة شؤرشطيري خةباتى سةنط نةك لةدةسةآلت، بةشداريكردن راي لةريطةى سياسي قورسايي و لةطؤشةنيطاى بؤية هاوآلتيانةوة، ئةطةر دةسةآلتبةدةستةوة، هيزةكانى لةبةرذةوةنديان هةلبذاردن ئةنجامى بيت، ئةوا رةواو ياسايية، بةآلم ئةطةر لة بةرذةوةنيان نةبوو ئامادةن كؤي ثرؤسةى بخةنة كوردستان هةريمكى سياسي هيزى ثيناوةشداية لةم هةر مةترسيةوة، بوونةوةى وبةرةنطار شؤرش سةردةمى دةنطداندا دةكةنة لةرؤذي ديكتاتؤريةت

داردةستيك بؤ بردنةوةى هةلبذاردن.رةمزي ثيشمةرطةى بةداخةوة، زؤر سيمبولي وبةرخودان، نيشتيمانى نةتةوة، و خاك ثاراستنى و فيداكارى بةجؤريك كورد، تاكيكي كةهةموو لةدروستكردنى لةجؤرةكان بةشدار بووة ئيستا بةآلم نةتةوةيية، سيمبولة ئةم هةموو بةخاوةنى خؤيان ثارتة دوو ئةم لةريطةيةوة و دةزانن سةروةريةكانى مافي هاوآلتي ثيشيل دةكةن و ئةزموونى

ديموكراتى هةريم بةرةو دواوة دةبةن.نةبيت بياليةن سةربازى هيزى تاوةكو ئةنجامدانى سياسييةكاندا، لةملمالنآ هةلبذاردن وةكو ئةنجامنةدانى واية، ضونكة لةئةنجامدا ئةوة هيزى ضةكة بريار دةدات دةنطدان، سندووقةكان نةك حاكمة كي ئؤثؤزسيؤنة هةرةطةورةى ئةركي بؤية طةل هيزى كردنى قوتار بؤ بكات كةكار لةضنطي دوو ثارتة دةسةآلتدارةكة، ئةطةر نا خولي ضوارةمى ثةرلةمان لةوةى ئيستا

جيوازتر نابيت. 5. كؤمسيؤن بياليةن نيية:

هةلبذاردنةكان سةرثةرشتي دةستةى

ثاراستنى طرنطةكانى لةرةطةزة يةكيكة لةعيراق ئيستا هةلبذاردن، نةزاهةتى سةرثةرشتي دةستةيةك ولةهةريميشدا، بنةماى كةلةسةر دةكات، هةلبذاردنةكان كاديرة حيزبي و تايةفي بةشبةشينةى زؤري هةرة بةشي دةطاتة تا باآلكاني، مةلبةند دانراوة، كاديري فةرمانبةرةكانى، و لقةكان دةنيردرينة نوسينطة وبةشةكانى كؤمسيؤن. بؤية كؤي كارةكانى كؤمسيؤن بةساختةكارى كةريطة بةئاراستةيةكة نةتوانيت ديكة بةواتايةكي يان بدات، لةبةردةم هةولةكانى دةسةآلت بيت ريطر

بؤ ياريكردن بة ئةنجامةكان.سادة زؤر نموونةيةكي ليرةدا من كة دةزانين اليةك هةموو دينمةوة، بنةمايةكي لةسةر دةنطدةران تؤمارى هةلة داريذراوة، كة ئةويش بنةماى فؤرمي خودى وتةى بة خيزانةكانة، خؤراكي وبةرثرسانى بازرطانى و وةزارةتى لة ثر دةنطدةران بةيسي داتا كؤمسيؤن لةوةداية ثرسيارةكة كةموكورية، هةلةو لةماوةى هةلبذاردنةكان كؤمسيؤني ضوار سالي )2005 بؤ 2009( بؤ ضي هةولي دةنطدةران بؤ نوآ بةيسيكي داتا نةدا دروست بكات ؟ هةر هاوآلتيةك ثيناسيكي بؤ دروستبكات، بةخؤي تايبةت دةنطدانى زيادةى ناوة هةموو ئةو ئةوةى بؤ لةتؤمارةكةدا هةية بسريتةوة كةبةنزيكةى

20% مةزةندة دةكريت.

مردووان ريذةى %20 ريذةى بوونى هةميشة وآلتن لةدةرةوةى وئةوانةى لةبري ئةوةى بؤ ئامادةية ئةزيةتيكي كؤمسيؤن خودي بدريت، دةنط ئةوانة حالةتة ئةم ثةيوةنيدارةكان وةزارةتة و يةك نيية ئامادة كةس بةآلم دةزانن، ئةم كردنى ضارةسةر بؤ بنيت هةنطاو بؤ كراوةية كةدةروازةيةكي كيشةية،

ساختةكارى. دةرةنجام

ناوخؤ، شةري دةرهاويشتةكانى بةهؤي ئامادةنةبوونى هةردوو ثارتي دةسةآلتدار دةستاودةستكردنى و طؤرينةوة بؤ لةريطةى دةسةآلت، ئاشتيانةى لةطةأل هاوتا دةنطدانةوة، سندووقةكانى بةرذةوةندية زؤر و زةوةندةكانى هةردوو يةكتري، دةسةآلتي ثاراستنى بؤ اليان و ديموكراتي وملمالنيي كيبةركآ روحي كوردستاندا لةهةلبذاردنةكانى ئازادانة نةزاهةتى بؤية لةباربرا، بةتةواوى طةورة زؤر ثرسياري هةلبذاردنةكان

هةلدةطريت.بةناوى وثةنا، ثيض وبةبآ بةئاشكرا بةعةرةبضيتي بةرامبةر كوردايةتى ئاشتي ثاراستنى و لةبةغدا، عةربةكان ئاشتيةك كوردستان، لةهةريمى شةرةكةى هةلطيرسينةرى كةخؤيان سوتماكى ميللةتة ئةم رؤلةكانى و بوون هةردوو ثاوانخوازيةكانى ئارةزووة رةوايي وثارتي يةكيتي بوون، سةركردة لةهةلبذاردنةكانى بةساختةكارى دةدةن كوردستانيش، و عيراق ثةرلةمانى هاوآلتى ئيرادةى نيوةرؤ بةرؤذي ماف دةكريت، و كرا ساختة دةنطدةر

لةخاوةن مافةكان دةستينريت.هةريمة ئةم هةلبذاردنةكانى رادةي تا دةستيثيكرد، بةساختةكارى و ساختةكارى كلتورى كة ئةوةى لة نةزاهةت، ئاستى نزمترين نةبوونى ضةسثيوة، بةتةواوى هةلبذاردنةكاندا طةورةى ومةدةنى شارستاني خةباتيكي سةقةتة كلتوورة ئةو ئةوةى بؤ طةرةكة، بةتايبةت هةمووانة، ئةركي بكريت. بنبر وريكخراوة ئؤثؤزسيؤن بةرةى بيئوميد مةدةنى، كؤمةلي سةربةخؤكانى بيوةضان وهةولي ئاستيدا لة نةبين هةلةيةكي راستكردنةوةى بؤ بدةين ثرؤسةى جوانترين جةستةى لة كوشندة

ديموكراتيدا. دكتؤرا وخوينكارى زانكؤ مامؤستاي )*(

لةجوطرافياي هةلبذاردن

* * *

هةلبذاردنةكانى

ئةم هةريمة بةساختةكارى

دةستيثيكرد، تا رادةي ئةوةى

كة كلتورى ساختةكارى و

نةبوونى نزمترين ئاستى

نةزاهةت، لة هةلبذاردنةكاندا

بةتةواوى ضةسثيوة، خةباتيكي

شارستاني ومةدةنى

طةورةى طةرةكة،

بؤ ئةوةى ئةو كلتوورة سةقةتة

بنبر بكريت

Page 8: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 62010

طريي ئيمزا خويندنة‌وة‌ي‌ثة‌يوة‌ندي‌كورد‌و‌ئة‌مريكا

لة نيوان كورد و ئة مريكا، بة دريذايي ئامادة يي ئة مريكا لة رؤذهة آلتي ناوة راست هة ميشة جؤريك لة ثة يوة ندي هة بووة. ناوناني ئة م

ثة يوة ندية، هة ولدان بؤ بة ضة مككردني، ية كيكة لة طريكويرة كاني نيو سياسة تي كوردي. ئة م طريكويرة ية هة تا ئة مرؤ بة شيوة ية كي بة رضاو

ئامادة يي هة ية. ئيمة لة م نوسينة ماندا بة كاركردن لة سة ر ضة مكي ئيمزا هة ولئة دة ين ضة مكيك بؤ ئة م ثة يوة ندية داريذين هة تا يارمة تيمان بدات

جؤريك لة مانا بة م دؤخة ثة رتة وازة يية ببة خشين.

ئيمزا:‌ضة‌مك/‌دياريدة‌

بة زاراوة ية كة كة لة وة ية مة بة ستمان ضة مكة ئيمزا دة لين كاتيك ئيمة ماناية كي زياتر و تا هينديك جوداتر لة ماناكة ي خؤي بارطاويكراوة بؤ ئة وة ي يارمة تيمان بدات هة تا وة ك كليليك بة كاريبهينن بؤ خؤيندنة وة ي دياردة كي تايبة ت، كة هة تا ئيستا لة دة ست مانابة خشي و خويندنة وة مان كتيبة كة ي بؤ دة طة ريتة وة ضة مكسازية ثرؤسة ي ئة م رة طي هة لديت. دؤلؤز و طوتاري فة لسة فة ضية. بة آلم دة بي ئة و راستية ش واآلكة ين كة لة تايبة تدا، لة جيطاية كي ئيمزا لة هة مانكاتدا دياريدة ية. دياريدة ي ئيمزا

ساتيكي تايبة تدا بة مة بة ستيكي تايبة ت رووئة دات. نة بووني ئيمزاية كة. نة بووني مة بة ستمان ئة كة ين ئيمزا لة باس كة ئيمة نيو دة يخة ينة ئيمة ئيمزاية نة بووني ئة م ئيمزادا. طة ل لة جوداية ئيمزا ثة يوة ندي ضونكة نيودة ولة تية كانة وة، ثة يوة ندية زانستي تيز ة كاني ئة مريكا و كورد جؤريكة لة ثة يوة ندي نيودة ولة تي كة ناضيتة نيوخانة ي

هيض قوتابخانة ية كي ليكدانة وة ي ثة يوة ندية نيودة ولة تية كانة وة. ثة يوة ندي ياني ديارة، ناوة كة يدا لة خؤي وة ك نيودة ولة تي ثة يوة ندي سة روة ري خاوة ني كة بوونة ي ئة و ياني ووآلتيش وآلت. دوو نيوان دة بي بونة دوو ئة م ويسظيليا ثة يماني ثيي بة كة واتة خؤية تي. بوني ثة يوة ندي ية كتريوة نيوخؤي كاروباري دة ستنة دة نة ية كتربطرن، ريزي لة نيوانياندا هة بيت. ديارة ئة مة جوداية ئة طة ر هاتوو جة نط لة ئارادابوو. هاوبة شي هاوتاية كي ناكاتة كورد كورد، وآلتي بي ستاتؤي بة آلم دانثيانراوي ديثلؤماتي لة طة ل ئة مريكادا. بة آلم ئة مريكا وآلتيكي زلهيزة و زلهيزة كانيش لة هة موو كون و قوذبنيكي دونيادا بة رذة وة نديان هة ية،

سةردار عةزيز

Page 9: jmara3

7 ذمارة )3( ئازارى 2010

كة واتة سة ير نية كة ئة طة ر ئة مريكا لةطة ل كاتيك ئيمة هة بيت. ثة يوة ندي كورددا هة ميشة زة بة الح دة سة آلتي كة دة زانين جيطير خؤي لؤكالة كاندا طة مة لةنيو هيندة بة ريتاني ئيمثراتؤرية تي دة كات. طة ورة بوو كة خؤري ليئاوانة دة بوو، بة آلم دة خستة دة ستي دة سة آلتي سة ثاندني بؤ كة واتة بنة مالة كانة وة. و عة شيرة ت نيو ثة يوة نديان ميرولة و فيل كة نية سة ير هة بيت، بة آلم ئايا ئة م ثة يوة ندية ضؤنة؟

لة م هة بيت تر نة تة وة ي كة م رة نطة و تينوو كورد ئيمة ي هيندة ي دونياية دا ئة م دة توانين بكات. ئيمزاية ك تامة زرؤي بيزووكردنة ئة م ئارة زووكردنة، دياردة ي بير سة رة تادا لة با ئيمزا. طريي ناوبنيين ثاياني لة ضية بكة ينة وة. ئيمزا ضية تي لة ضة ند يان ثة رة ية كة وة، ديريكة وة، ضة ند ثة رة ية كة وة كة سي ناوي خؤي بنوسي لة شيوة ي ئيمزادا. كة سي ئيمزاية بكات. ئيمزا ياني كة سيك رة زامة ندي خؤي دة رئة بريت كة هة موو ئة و ووشانة ي كة لة سة رة وة ي ئيمزا كة واتة نوسراوة. ناوة كة ية وة كة سيكي رة زامة ندي رة زامة ندي، ياني بؤ تايبة تا ساتة وة ختيكي لة دياريكراو، ياني هة مانكاتدا لة ئة مة تايبة ت. دة قيكي رابووردوية ك بؤ داهاتوو. ياني من كة لة ئيستادا ليرة دا ر ة زامة ندي خؤم دة رئة برم، لة داهاتووشدا، لة ناضارئة كريم، يان هة ركاتيكدا كة ديت، ) ئامادة م يان ناضارم( ثة يمانانة ئة م سة ر لة خؤم رازيبووني

دووبارة بكة مة وة.لةسة ر رة زامة ندي دة ربريني ياني ئيمزا ئة وة ي كة نوسراوة. ياني شاية د حالبووني لة ئامادة بوون ياني نوسراوة، ئة وة ي كات، بة دذ ثة يمانيك ياني داهاتوودا، كتيبي لة هيطل كاتيك بيرضونة وة. بة دذ دة سة آلتي رؤحدا« »فينؤمينؤلذياي بة و ثاشا، كة سي دة بة خشيتة ئيمزاكردن مة رامة ئة وكارة ئة كات كة جة ستة ي ثاشا ماناية بة و ياسابوون. بة ئامرازي بكاتة ياسا ئة وة وة ئيمزاكردني ريطاي لة تة نها دة بيتة ياسا وة تواناي ضة سثاندني دة بيت. ئة م كارة طرنطة الي هيطل سة قامطيرية ك ئيمة بؤ بة آلم دة ولة ت. دة بة خشيتة كردة ي ئيمزا طرنطة. لة ريي ئيمزاكردنة وة ياني ياسابوون بة ياسا. دة بيتة بريار ثة يرة وكردن. ئة مة يارمة تيمان ئة دات هة تا كورد وة ك ئيمة كة بليين ئة وة بتوانين ياساييمان شتيكي هيض ئة مريكادا لةطة ل ئيمزاكراومان شتيكي هيض ضونكة نية، نية. هة ر بؤية لة م ثة يوة ندية دا هيض شتيك

سة قامطير و ضة سثيو نية.ئيمة كة ئيمزامان نية، يان كة س ئيمزاية كمان

كة ناداتي ثة يمانمان كة س ياني ناكات بؤ ضؤن يان دة طوزة ري ضي داهاتوودا لة هة روةها ئة كات، هة لسوكة وت طة لمانا لة دة بيت ضي داهاتوودا لة هة لويستيان لةطة لماندا، لة هة مانكاتدا ياني هيشتنة وة ي ئة مة طؤراندا. بة رامبة ر لة كراوة داهاتوو بة تايبة ت دلة راوكيية. لة ثر دؤخيكي لةبة ر ئة مريكا وة ك الية نيكي و هيز هيض بة دونيادا زؤرشويني لة هة بووني بة رذة وة ندي لة نية سة قامطيري شيوة ك يان ئيمزا ثة يوة ندية كانيا. و سياسة ت و ئة مانة هة موو سة رباري ئيمزا كردني هة ميشة ضونكة هاورييتي نة بووني ياني هة لويستة كان كة دة كريت ئة وة طوماني

بة ثيي بة رذة وة ندي و بارودؤخ بطؤرين.كة نة طريسانة ي ثرسيارة لة و ية كيك ئة مريكا ئايا ئة وة ية دة كريت هة ميشة وة ك هاوري يان دؤست دؤستمانة. ثيمان هاوريتي سياسة تي كتيبي لة دريدا دة ليت: كردة ية كي كراوة ية بة رة و داهاتوو. كة الية ن يان كة سة دوو ئة و هاوري نا ئة طة ر هاورين، داهاتوودا لة كة دلنيان

ئة وا هاوريتية كة هاورييتى نية. لة ثة يوة ندي قالبداني لة ياني ئيمزا شيوازيكي تايبة تدا بؤ رؤذانيكي تر كة ديت. ثة يوة ندي ليرة دا من سة رة كي مة بة ستي لة ية كيك كة كوردة. و ئة مريكا نيوان ثر لة طومان و تراذيديا و هيواكاني ثة رة نويدا. سة ردة مي لة ئيمة سة ربوردة ي ثة يوة ندية ك ئة مريكادا ئيمة و نيوان لة هة ية، ثة يوة ندية كي بي ئيمزا. ثة يوة ندية كة جودا، قؤناغي دة طاتة كة هة ركاتيك كة

ئة كة ويتة وة بيرمان ئيمة نوي، ئاستة نطي نيوان لة ئيمزاكراو ثة رة ية كي هيض كة ضي نة بوونة ئة م نية. هيزة دا ئة م ئيمة و دة رووني، دؤخيكي تايبة ت بة دؤخيكي، ئيمة، خة وني ئيمة، خواستي لةسة ر لة هة روةها ئيمة، نة تة واية تي بووني ئيمة سياسية تي هة مووية وة سة رووي

دروستكردوة.ئيمة ي كة ئيمزاية ية نة بووني ئة م ئايا ئيستا هة تا ئيمة بردوة. ئة خالق بة رة و شيوازيكي هيض نامانة وي، يان نازانين بة ئة خالقي، روانطة ية كي لة جطة تر، لة م رؤذهة آلتيانة ئة خالقيكي تايبة ت ثة يوة ندية بنوارين. مة ال مستة فاي بارزاني بير، بة ئة وة جة زائير ثة يماننامة ي ثاش كة دةهينيتة وة ئة مريكية كان يان خؤي، بة رامبة ر سة رة لة ئة خالقيان ئة ركيكي والية تة كة دة كة ين هة ست )ئيمة بة كورد. بة رثرسياريتية كي ئة مريكا ية كطرتوة كاني بة بة رامبة ر هة ية سياسي و ئة خالقي

هاووآلتية كانمان(.ثة نا ئيمة ئيمزاداية نة بووني لة ئايا دة بة ينة بة ر، ثيكهاتة ي تري وة ك ئة خالق. نيوان لة هة ية ئالؤز ثة يوة ندية كي ديارة ثة يوة ست ياني ئيمزا ئيمزادا. و ئة خالق بووني فة رمي، لة زؤرباردا ياسايي، بة آلم نة بيت دة طمة ن بة خواستيكة ئة خالق هة موو لة رؤذئاوا هيز. بكريتة ناتوانريت ميكياظيللية وة، ثاش )لة روانطة ية كة وة يان عة قالني سياسة تي شيوازي ياني كة

رياليزم( لة ئة خالق دابراوة.

لة نيوان ئيمة و ئة مريكادا ثة يوة ندية ك هة ية، ثة يوة ندية كي بي ثة يوة ندية كة ئيمزا. كة هة ركاتيك كة دة طاتة قؤناغي جودا، ئاستة نطي نوي، ئيمة ئة كة ويتة وة بيرمان كة هيض ثة رة ية كي ئيمزاكراو لة نيوان ئيمة و ئة م هيزة دا نية

Page 10: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 82010

زؤر لة ئة خالق ناوهيناني كة جؤريك بة لة رؤذئاوا ماية ي سة رسورمان و بواردا بوونة. مؤدرين نا نيشانة ي جار هة ندي ئيمانوئيل لة الية ن دياريدة ية ئة م ديارة ئة طريت، رة خنة توندي بة ليظيناسة وة و قة يسة ر دة ولة تي كتيبي لة بة تايبة ت

دة ولة تي داود.ياني ئيمزا، كردني ئيمزا، راستيدا لة ريككة وتنيك ال دوو ئة خالق. نة بووني نيشاندة ن ئة وة ئة وة ي بؤ ئة كة ن ئيمزا لة و ئيستادا لة ثة يوة ستن، ثيوة كة كردني دة بن. ثة يوة ست ثيوة داهاتووشدا شاية تحاليك دة ستة بة ركردني ياني ئيمزا شاية تي ئامادة ية داهاتوودا لة كة بؤ بواريك هيض بيربهينيتة وة، وة بدات، نةهيليتة وة. نكوليكردن و ثشتطويخستن ئامادة بووني ياني ئة خالق ئة طة ر هة ستيكي هة ميشة يي لة نيو ناخ و دة روني كيشة كان و رووداو بة بة رامبة ر كة سيكا يان ناضاربووني ياني طة رة نتي ئيمزا ئة وا بؤخؤي ئيمزا كردني كة واتة هة ستة. ئة و كة هة ستة ية ئة و نة بووني طة واهي كة ثيدة ليت ئة وة شمان ئة مة ئة خالقة. قسة كردني زارة كي، ئيتر ئايا تة لة فون بيت بة لطة ية ك وة ك ناتوانريت ميز سة ر يان طة رة نتية ك وة ك شاية دحاليك وة ك

تة ماشا بكريت. ديارة ليرة دا ضة مكي زؤري رؤذهة التيانة لةسة ر هة ية كاريطة ريان كة ئاراوة دينة ئة م سروشتي بؤ ئيمة تيطة شتني ثة يوة ندية. لة وانة برواكردن، دلخؤشبوون بة ثة يمان، ريز لة الية ني خاوة ن هيز )ئة م دياردانة زياتر ثيويستيان بة خويندنة وة ي وةها هة مووي ئة مانة ئة نتؤثلؤذية(. ئة كات كة ئيمة بة ثشتبة ستن بة دونيابينية دلخؤشانة خؤمان نادة ولة تية كة ي راستيا لة بنوارين. ثة يوة ندية كة لة و كة لتور بة زياتر نائيمزايي ثة يوة ندي دة ولة تة ديارة ئاشناية. ئيـمة دابونة ريتي لة بيبة رين ضونكة ئيمة دائة ريذي، ياسا لة ياسا، لة بيبة رين هة روةها دة ولة ت ئاطايي ياسايي، لة طرنطي ياسا، لة ضؤنيتي

دارشتن و طة مة كردن بة ياسا. ئة مريكادا و ئيمة نيوان لة ئيمزا نة بووني ضة سثيو. ثة يوة ندية كي نة بووني ياني بة كوردي )الية ني الية ك خة وني لة ئة مريكي الية ني نكوليكردني ئيمزاوة( خاوة ن الية ني ئة وة ية ماناي ئيمزاكردن دلنياية هة ميشة دة سة آلت، خاوة ن هيز، لة وة ي كة بة ثيي بارودؤخ و رووداوة كان رازي بؤية دة طؤرين بة رذة وة ندية كاني بخاتة خؤي ثة يوة ستكات، خؤي نابيت ياسايية وة. ضوارضيوة ية كي هيض نيو

ئيمزا كة ئة وة ية ئيمزا تري رةهة نديكي داهاتوودا لة شاية تحاليك وة ك دة كري هيض داناني بؤ ئامادة نة بوون ئامادة بيت. ثة شيمان ئة طة ري ياني شاية تحاليك، ثة شيمان ئاراداية. لة هة ميشة بوونة وة بوونة وة يان هة نديجار ئة نجامداني ئة وة ي

كة ثيضة وانة ي ئة وة ية كة طوتراوة. رةهةنديكي تر بؤ نة بووني ئيمزا ستاتؤي نيو سيستة مي نيو لة دة رئة خات ئيمة دة ولة تي ئة مرؤدا. كاتيك ئيمة ناكريينة ئة و الية نة ي كة شايستة ي ئيمزاية ك بين، ئة وا نيو ناضينة شيوة ية ك هيض بة ئيمة ياني ثيكهاتة كاني ثة يوة ندية نيودة ولة تية كانة وة. سة ر لة كة ثة يوة نديانة ئة م بة تايبة ت ويستظيليان دة ولة تي شيوازي و هيز

بونياتنراوة.ئة مة ئيمة ئة باتة ئاستيكي ترة وة. نة بووني كاتيك دانثيانان. نة بووني هة روةها ئيمزا لة نيوان دوو الية ندا ئيمزا بووني نية ئة وا ئة و دووالية نة، لة كة يسي نيوان ئة مريكا و كورد، ئة مريكا ئامادة نية دان بة الية نة كة ي دانثياناني ياني ليرة دانثيانان بنيت. تردا ئامادة بووني ياني ياسايي، ميذوويي، لة بؤ نوينة ريكة وة ريطاي لة دة ولة ت ياني هة مانكاتدا لة كة ثة يوة ندي، قالبداني هاوئاست و هاوسة نطكردني هة ردووال.

و سة ير نوسراويكي رة نطة ئيمزا بة آلم بيت. تايبة ت و جودا شيوازيكي باية خ و رؤل و طرنطي هة ية لة و روانطانة وة كة خستمانة ثيشضاو، بة تايبة ت بؤ فة رمي ئيمزا كة طرنطة. ثة يوة ندية كان بووني زارة كي. دة بيتة شتيك هة موو نة بوو رووئة دات كاتانة ش ئة و تة نانة ت ئة مة تر، بة ماناية كي ئامادة بيت. نوسراو كة

نة نوسراوة، هيشتاكة ئيمزا، بي نوسراوي دووالية ني نيوان ثة يوة ندي ووتراوة. كة ئيمزا، ئامادة بووني بة بي نابة رامبة ر ياسا، شاية دحالي، رة زامة ندي، ياني ناتوانيت دانثيانان هة روةها فة رميتي،

بة ردة وامية كي بة ردة وامي هة بيت.بؤ بة كاربردنمانا ميانة ي لة ثيية، بة م ضة مكي ئيمزا، دة توانين ضة ند سروشتيكي

ثة يوة ندي كورد و ئة مريكا بخوينينة وة:ية ك: ئة م ثة يوة ندية هة ميشة نافة رمين.

دوو: ئة م ثة يوة ندية هة ميشة بؤ مة بة ستيكة. نيودة ولة تي ثة يوة ندية كي كة واتة ديثلؤماسي نية. سي: ئة م ثة يوة ندية هة ميشة الية نيكي يان ناوة نديك ريطاي لة يان كتيبي لة كيسنجة ر وة ك دة بيت، ترة وة ثيئة كات. ئاماذة ي نويبوونة وة دا ساآلني لة رووي ض ئة وان ئة و قسة كاني بة ثيي جوطرافي و ض لة رووي سياسيةوة نة يان بة كوردة وة ثة يوة ندي فة رمي بة ئة تواني لة هة ميشة ثة يوة ندية كة يان بؤية بكة ن، وآلتي لة و ساتة وة ختة دا، كاريطة ري، ذير ئاسان ثة يوة ندية ئة م ضوار: بوو. ئيراندا بي كيشة ية كاتيك ئة مريكا ليي بكشيتة وة، ئيمزاكراو ثة يماننامة ية كي هيض ضونكة نيو لة ثة يوة ندية ئة م ثينج: نية. بووني ضاويكي بة د ولة تية كانا نيو سيستة مة هة موو ضونكة ناكريت، تة ماشا باشة وة ووآلتيك، جؤريك لة ئيرة يي هة ية بة رامبة ر دة ولة تي سنورة كانيا. بة سة ر دة سة آلتي نة تة وة ي ئة م سة ردة مة بة جؤريكي بيوينة واية دلثيس ثياويكي وة ك ئيرة يية، لة ثر لة ليظيناس هاوسة رة كة ي، بة بة رامبة ر

الية ني ئة خالقي ئة مة دة كؤليتة وة.* * *

ثة يوة ندي نيوان دووالية ني نابة رامبة ر بة بي ئامادة بووني ئيمزا، كة ياني رة زامة ندي، شاية دحالي، ياسا، فة رميتي، هة روةها دانثيانان

ناتوانيت بة ردة وامية كي بة ردة وامي هة بيت.

Page 11: jmara3

9 ذمارة )3( ئازارى 2010

طؤران دةبي ضي بكات؟بةرلةوةى بةرثرسةكةت بطؤرى، ذيانت بطؤرة.»دروشمى شؤرشى 1968ى فةرةنسا«

لةدواى هةلبذاردنةكانى 25 تةمموزى سالى رابردووةوة، ئيدى طؤران بوو بةهيزيك لة هيزة كاريطةرييةكانى كؤمةلطةى كوردى. طةر كةسانيك هةبن دةنطةكانى طؤران لة هةلبذاردنةكةى سالى ثار بة كةف و كول بزانن، ئةوا هةلبذاردنةكانى ئةم دوايية ئةوةى سةلماند طؤران هيزيكى ئامادةية. ليرةوة ئيمة ئيستة لةبةردةم ذمارةيةكى تر و هيزيكى تةفسيرى نوي جؤريكى و نوي هةناسةيةكى بة بليم طةر نية زيادةرؤيى كة ترداين، سياسةت و ثارلةمان و دةسةآلت دةكةن، بةجؤريك كة ئيستا طؤران وةك هيزيك هةم

بووة بة ذمارة و هةم بووة بة دياردة.ليرةوة ئيدى نابيت طؤران شةرى ئةوة بكات خؤى بسةثينيت ياخود هةولى ئةوة بدات ببيتة ئةمرى واقيع، لةكاتيكدا ئةم هيزة شةش مانطة ئةمرى واقيعة و زؤر ضاالكانة هةم لة ثارلةمان و هةم لة كؤمةلطةشدا ئامادةطى هةية. ئيدى لةمة بةدواوة طؤران ئةركى ترى ليدةكريت، ثيشانبدات كة غةدرى ناكري وةك طروثيكى طوناه خؤيمان و لةسةر شانة ناكريت ضوون منداليكى ساوا رةفتار بكات كة برا طةورة غةدرى ليدةكات، بةلكو ئيستا طؤران سةربارى ئةوةى هيزيكى ئامادةية بارتةقاى ئةوةش هيزيكة هةوادارانى ئوميديان

لةسةر هةلضنيوة و ضاوةرين بزانن ضؤن كار لةسةر خةونةكانيان دةكات.بةآلم سةربارى ئةوةى ئةم هيزة ئامادةية طور و تينيكى بة هةلبذاردن بةخشى، بةآلم بةدةر نيية لة كةم و كورى. من لةم نوسينةمدا كةم تا زؤر دةمةويت ثةنجة بخةمة سةر

ئةو جومطانةى كة وايكرد هةنطاوةكانى طؤران تا رادةيةك الواز بكات.هةلطرى كة بوو ئةوة طؤران وةكو هيزيكى بؤ كرد بةديمان هةلبذاردنةدا لةم ئةوةى خيتابيكى جياوازتر نةبوو بؤ بةغدا. بةمانايةكى تر سةبارةت بة مةسةلةى ناسيؤناليزم ثيمان و بكاتةوة روون خؤى سياسةتى ئاشكرا بة نةيتوانى طؤران بةغدا لة كورد و ليرةدا دةكات. ضي بيتةوة شؤظينى هيزيكى رووبةرووى بةغدا لة طؤران طةر بليت يةك بة تةنانةت هةلبذاردنة لةم كةم النى دةبوو طؤران كة بليم ئةوةية مةبةستم ئةوا بذيت، بةغدا لةطةل نةيويست طةر كورد كة بكرداية ئةوةى باسى بواية ديريش مافى جيابوونةوةى هةية، هةرضةندة بةم دروشمة طؤران زؤريك لة هيزة عيراقييةكانى لةخؤى زووير دةكرد، بةآلم ئةوة راستييةكة كة شةقامى كوردى لة ئيستا و ثيشتريش زؤر تر كوردييةكانى هيزة وةكو طؤران بؤية تيداية. لةبةغدا جيابوونةوةوى مةيلى بكاتةوة رؤشن ئةوةى سياسةتى خؤى بي بةغدا بضيتة كرد ئةوةى بةسانايى شةرى

بةرامبةر بة رةفتارى شؤظينيئاساى هيزة عيراقييةكان.هيزة رووبةرووى عيراق ثارلةمانى لة طؤران طةر بهينمةوة. روون نمونةيةكى با و بودجة و ثيشمةرطة و كةركوك ناكؤكيةكانى بة سةبارةت بووةوة شؤظينيةكان شتى تر، طةر عيراقييةكان بةشيوةيةكى طشتى دذ بةم داخوازيانةى كورد وةستانةوة، ئةوسا طؤران ضي دةكات؟ لةبةغدا دةمينيتةوة، ياخود دةطةريتةوة بؤ شةقامى كوردى سالى حةوت لةماوةى ضونكة دةخاتةوة؟ يةك شةقامدا لةطةل خؤى خواستةكانى و نةبووة يةكسان كوردى سةركردايةتى سياسةتى كة دةزانين ئةوة ئيمة رابردوودا

عةزيز رةئووف

Page 12: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 102010

كوردى. شةقامى داخوازييةكانى لةطةل طؤران كة ليلةية سياسةتة ئةو ئةمة جؤريك بة ياخود نةكرد، لةسةر قسةى نةكرد. لةسةر كارى جؤرةكان لة هةلمةتى لة هيزةكان سةرجةم بؤية لةيةك دروشمةكانيان هةلبذاردنةكاندا خالة لة يةكيك من بةبؤضوونى دةضوو. طؤران كة بةوةى سةرةكييةكان هةرة و شار لة زؤريك لة هةلبذاردنةدا لةم بةتايبةت كوردستان شارؤضكةكانى دةنطى دابراوةكان، ناوضة و كةركوك نةبوونى بة ثةيوةندى بةدةستهينا كةمى خيتابى جياوازةوة هةبوو بؤ سياسةتكردن

لة بةغدا.تريشدا لةجيطةى وابزام « تر خاليكى لةسةر كارى طؤران كردووة« باسم كار ئةوةى بي كرد، طةورةكان مذدة بةمانايةكى بكات. ذيان طؤرانى لةسةر سةربارى كرد بةهيز طؤرانى ئةوةى تر دةستطرتن و كوردى شةقامى نيطةرانى بوو بريتى بزوتنةوةيةوة، ئةم بالى بة سبةينييةكى بؤ كة طةورانةى مذدة لةو جوانتر هةلطريبوو. سياسةتى سبةينييةكى بؤ دةطةريـتةوة سياسةتيكة روناكتر، حةفتاكانى سةدةى رابردوو، دروستبوونى لةسةردةستى رةنجدةران كؤمةلةى كؤمةلة طةنجيك كة ديارترينيان سةرؤكى ئيستاى ليستى طؤران نةوشيروان مستةفا مذدةبةخشين لةسةر بوو كاركردن بوو خؤى كورد. رةنجدةرانى و كريكاران بة مذة ثيدانى لة بريتية ماركسيزم خودى بةهةشتيك سبةيني كة جةماوةر بة دروست دةبيت و كريكاران حوكم دةكةن كةضى دةبيت. بةرقةرار يةكسانى و كة كوردستان رةنجدةرانى كؤمةلةى لةسةر ئةم سياسةتة كاريان دةكرد دواتر بةسةرمايةدارى بوون سةركردةكانى

طةورة لة شارةكاندا. ئةم ديدة تةواو بيئوميدى كردين لةوةى كة ماركسيزم بتوانيت بةهةشتيك دروست كؤمةلةى مذدةكانى هةر ئةوة بكات. دواى لة وايكرد كة بوو لينينى ماركسى دروست بةهةشت هةر نةك راثةرينةوة نةبيت، بةلكو كؤمةلطة كةوتة بةر هيرشى لةسةركردة زؤريك ضليسى و تةماح ئيستا ليرةوة حةفتاكانةوة. ضةثةكانى هةمان بة و نةفةس هةمان بة طؤران موضةى ئةوةى دةكات. سياسةت شيواز نية دةست بة كةواكةى طؤرانةوة دةطريت دابين بؤ موضةى بتواني طؤران تاكو بكات. ئةوةى هيضى بؤ نةكراوة ضاوةريى ديدة ئةم بكات. بؤ شتى طؤران ئةوةية الى طؤران ديديكى تةواو هةلةية. ضةمكى

طؤران خؤى بريتى نيية لة مذدة بةخشين بة دنيا ئةوةى بؤ ئايندة ضاوبرينة و مؤميك روناك بيتةوة، بةلكو طؤران بريتية خةلك دةبيت بزوتنةوةية ئةم كة لةوةى جؤريكى لة راهاتن و ياخيبوون فيرى ديدى بة هةميشة بةمةش بكات. ذيان تر ثر ئيستا وةك سبةينيمان الكان جاك الكان ديدى بة ضونكة ملمالني. لة دةبيت بةلكو دةسةآلت، ناطاتة هةرطيز شؤرش دةكات تابلؤيةك لةسةر كار شؤرش نايطةيني. هةرطيز و لةثيشمانةوةية كة كة ماركس كارل ديدى بةثيضةوانةى لةثيشمانةوة دةكات جيهانيك لةسةر كار بةهاتنة بةآلم دةضيت. بةهةشت لة كة لة جطة ئيدى ماركسيستةكان سةركارى خوين و ديكتاتؤريةت و ستةمكارى ضيدى ثيشو، سؤظيةتى يةكيتى دؤخى نابينين. كوردستانى و شيوعيةكان دواى عيراقى باشترين ماركسيستةكان راثةرينى دواى

نمونةية.بة ضيدى طؤران دةبيت دروست بؤية نةكات، تةنها كار لةسةر مذدة طةورةكان بةلكو دةبيت طؤران خةلكى فيرى جؤريك لة ياخيبوون بكات، خةلكانيك كة تةفسيرى خؤيان بؤ دةسةآلت و ثارلةمان و تةنانةت لة بؤية هةر بطؤرن. ثيرؤزييةكانيش طؤران تةمموزدا 25ى هةلبذاردنةكةى خةلك، بة بةخشى زؤرى مذدةيةكى هةر ذيان بينيان هةلبذاردن دواى كةضى لة ضةندين وةكو خؤيةتى. من وةك خؤم نةيتوانى طؤران دةيانوت بيستوة كةسم كة طةورةكةية ئيشكالة ئةمة بكات. هيض طؤران دةيةويت زؤرترين خةلكى نيطةران من بكاتةوة. كؤ خؤى سفرةكةى لةسةر لةسةر هةوادارانى طؤران طةر دلنيام ئةوا بكرداية، طؤش طؤران ثيويستى شار لة زؤريك لة دةبينين ئةوةى وةكو دةنطةكانى كوردستان شارؤضكةكانى و

ثاشةكشةى نةدةكرد. رونترين نمونةش بؤ ضةمكى ثيداويستى بة سليمانيية خةلكى دةنطدانى طؤران شارى تةماشاى طةر طؤران. ليستى شارؤضكةكانى لةضاو خؤ بكةى سليمانى زياترى خزمةتطوزارى كوردستاندا ترى بؤ كراوة. بةآلم بةبؤضونى من ضونكة ئةم راستةقينة طؤرانكارى ضةمكى لة شارة طةرةكة خةلكى تةنانةت بؤية طةيشتن، راقييةكانى ئةمشارةش دةنطيان بؤ ليستى

طؤراندا.لةم ليستة ئةم ترى ئيشكاليكى بؤ هةولدان لة بوو بريتيى هةلبذاردنةدا بةجؤريك ئةمة بةرامبةر. الوازكردنى بةوة هةستى كةس سادةترين كة بوو

الوازكردنى هةولى طؤران كة دةكرد لة بهينمةوة. نمونةيةك با دةدات. يةكيتى كةنالى كةى ئين ئينةوة وينةى تالةبانى و بنةمالةكةى و ثؤستةكانيان ثيشانى خةلك دةدرا. كةضى لةبةرامبةر بنةمالةى بارزانى بيدةنط بوو، لةكاتيكدا هةموومان دةزانين ئينسانةكان لة بنةمالةى بارزانيدا لة سكى دياريكرداوة. بؤ ثؤستةكةيان دايكيشياندا ثارتى بة بةرامبةر طؤران ناليم من بؤسةر هيرشةكانى بةآلم بوو، بيدةنط تالةبانى بةجؤريك بوو كة مرؤظ بةزةيى بةربآلوة هيرشة ئةم بيتةوة. بةيةكيتيدا بؤسةر يةكيتى و سكرتيرةكةى بةجؤريك تؤراوةكانى خةلكة لة زؤريك الى بوو يةكيتى سؤزيك بؤ ئةو ريكخراوة زيندوو

بؤوة. كاركردن لةسةر كؤكردنةوةى زؤرترين بيئةوةى سفرةكةت لةدةورى كةس بكةيتةوة، كةسةكان ضؤنيةتى لة بير بوو. طؤران ليستى طةورةى ئيشكاليكى سةنطةرطؤرينةوة هةلبذاردنةدا لةم بؤية ئةمةش ثيدةكرا. هةست ئاشكرا بة زؤر كة كةسانةى لةو زؤريك بةجؤريك وةك حزبيان راثةرينةوة دواى لة بينيوة، خؤدةولةمةندكردن بؤ شوينيك ئةمبةروبةريان دةكرد و دواجار بةقسةى و طةورةكة مالة دةطةرانةوة خؤيان ئةمة دةبوون. سودمةند بازبازينةدا لةم زؤر طؤران ليستى دةبوو كة بةجؤريك مةسةلةيةدا ئةم لةطةل مامةلةى وريايانة بكرداية و هةستى بة سةنطةرطواستنةوةى ئةمةو بكرداية، كةسانة لةو زؤريك بزوتنةوةية ئةم ئةوةى سةربارى بةآلم نةكردووة، ئؤرطانيزة خؤى هيشتا لةسةر طؤران هةلسوراوةكانى ثيشاندانى زؤر تا كةم تر ثارتيكى و هيز شاشةى خةلك دةروونى لةسةر كاريطةرى

هةبوو.لةسةر تيبينيةكانمان هةموو سةربارى ئيستا طؤران بةآلم بزوتنةوةية، ئةم هيزةكان سةرجةم و واقية ئةمري بةتايبةت يةكيتى و ثارتى دةبيت ئيعترافى تةماشاى دوذمن وةكو ضيتر و ثيبكةن نوينةريكى تاكة دلنيام من ضونكة نةكةن. بزوتنةوةى طؤران لةناو ثارلةمانى عيراقدا كاريطةرى خؤى دةبيت لةسةر ثيشاندانى روخسارى ناشرينى يان روويةكى جوان

كورد لة بةغدا .

سةرضاوةكان:.1968 France revolution, peter, Paris1.

1982. بةختيار عةلى سيوى سييةم، ضاثخانةى.2

ئةنديشة سليمانى 2009Zizek, on Lacan , London 2003.3

Page 13: jmara3

11 ذمارة )3( ئازارى 2010

هة‌لة‌بجة‌‌بازرطانية‌كي‌بي‌كؤتايي

مة ريوان حةمة سة عيد رؤذنامة نوسيكي ئة وكاتة 1988 سالي و عيراقة كوردي كيمياباراني كارة ساتي لة كة بوة مندال هة زار 5 تييدا كة بوة رزطاري هة لة بجة

كة س بونة قورباني.كة مةجيد( حسن )علي سيدارة داني لة ثييواية مة ريوان بؤ نية بة س كيميابارانكرا هة لة بجة ئة و سة رثة رشتي بة

ساريذكردني برينة كاني خة لكي ئة و شارة .لة بيرم ضاك زؤر و رويداوة دويني ئة ليي 3/16 روداوي ئة و ئاسماني بة سة ر كة بيرديت لة فرؤكة كانم نةرة ي ديت. لة هاوريكانم و خيزانة كة م ئة ندامة كاني ئة سورانة وة شارة دا ذيرزة مينة كة ي خانوة كة ماندا خؤيان شاردبوة وة . لة بيرمة ضؤن زؤريش خة لكيكي و كة وتبون شة قامة كان لة سة ر مة يتة كان لة ذير ثاشماوة ي بينا روخاوة كاندا هاواريان دة كرد بؤ كة سيك

لة كة رة شة ي دوكة لة ئة و ضاك زؤر هانايانة وة . بة بضيت تة نيبو دا شارة كة يان ئاسماني ناثالمة كان تة قينة وة ي ئة نجامي

لة بيرة.مةجيد( حسن )علي ناوي بة هة ميشة بوم مندال كة كاتيك كة بيردة هاتة وة كة سوكارة م و خزم ئة و و ئة يانترساندم )علي ناوي نة يئة ويرا كة س بووبوون. شةهيد كارة ساتة دا لة و كوردة كان جة نطاوة رة كة 1991 سالي تاكو بهينيت كيمياوي(

كؤنترؤلي ثاريزطاكاني باكوري عيراقيان كرد.لة الية ن دا 2003 ئابي مانطي لة كيمياوي(ى )علي كة كاتيك رؤذيك ضة ند ماوة ي بؤ ، دة ستطيركرا ئة مريكاوة هيزة كاني كة بكة م بة وة بروا ئة تواني نة م ضونكة بوم، شؤك توشي ضة ندين كوشتني و ضة وساندنة وة لة بوو ليثرسراو كة سيك دادطا رادة ستي ئيستاكة و كورد و شيعة ي لة عيراقي هةزار دة كريت. لة وة ش زياتر ئة م هة فتة ية توشي شؤكي زياتر بوم

Page 14: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 122010

هة والي دراوة . سيدارة لة بيستم كاتيك راديؤية كي لة سيدارة دانة كة يم لة هاواري كة ليبوو طوي ناوخؤية وة دانيشتواني لة ثيرؤزباي دة كردو شاري هة لة بجة دة كرد و هاواري دة كرد علي هة لة بجة ، شاري خة لكي ثيرؤزة «وة ك من درا«. سيدارة لة مة جيد حسن خؤم حة زم دة كرد علي كيمياوي زياتري بضة شتاية ، بةآلم ديارة لة سيدارة دانة كة ي ئيعدام لة وة ك ئة ضو كة مينيك لة زياتر

كردنيك. وة ك لة وانة ية سيدارة دانة كة ي لة هة ستي وروذاندني بؤ هؤكاريك بؤ هاتبيت بة كار بة عسية كان ثاشماوة لة بةآلم ئازار، مانطي هة لبذاردنة كة ي نة يتواني كيمياوي( )علي سيدارة كاني هة لة بجة ية كان بؤ هة ق وشة بة ماناي

بكاتة وة .

كيميا كارة ساتي لة كة كة سانة ي ئة و حالة تيكي لة بوة رزطاريان بارانة كة زؤربة ي و خراثدان تة ندروستي ةيرشة لة و سال 20 لة ثاش زؤريشيان بة زؤر خة لكانيكي دة ذين. هة ذاريدا لة سة رة تان مردون و يان بة دة ست هة ناسة منداليكي كة يان دة نالينن، بركيوة و دة بن دايك لة ئة ندامي كة م بة زؤر بؤ هؤكارة كة ي دة لين ثزيشكة كانيش

هؤكاري كيميايي دة طةريتة وة . و ئيش سيمبولي بة هة لة بجة شاري كاتي لة دائة نريت كور ئازارة كاني هة لبذاردنة كانة وة تاكو ئيستا وة ك كارتي كوردة كانة وة لة الية ن بة كارديت زة خت بةآلم ئة مريكية كان، و عة رة ب بة رامبة ر بة دة يدة ن كة بة لينانة ي لة و زؤريك خة لكي ئة و شارة نابرينة سة ر و جيبة جي

ناكرين.

حوكمي ضوار مةجيد( حسن )علي سيدارة داني بة سة ردا سة ثينراوة بة هؤي سالة كاني لة كة كوذيانة ي كؤمة ل ئة و دذي كاندا 1990 سة رة تاي و 1980

كوردو شيعة ي عة رة ب ئة نجامي داوة . لة سيدارة دانة كي نية من هيض طومانيكم بة كارديت كارتيك وة ك كيمياوي( )علي سة رؤك ماليكي( )نوري لة الية م وة زيرانة وة وة ك ثروثاطة ندة ي هة لبذاردن لة زياتر دة نطي بة دة ستهيناني بؤ شيعية كان حيزبة هة لبذاردنة كاندا. توندبونيان لة بارة ي دة كة ن ثيشبركي هة لمة تة كاني بة عس. حيزبي بة رامبة ر ثروثاطة ندة ي هة لبذاردن كة بة شيوة ية كي 500 لة زياتر و دة ستثيكردوة فة رمي ريشة كيشكردني ليذنة ي لة الية ن كانديد بة دورخراونة تة وة بة عسة وة حيزبي لة سة ردة مي بة عسيبونيانة وة . بيانوي دوو دا ماليكي( )نوري حوكمراني لة بة عس هة رية كة طة ورة ي سة ركردة ي لة مةجيد( حسن علي و حسين )سة دام هؤي بوة تة ئة مة ش كة دراون سيدارة وة زيراني سة رؤك الية نطراني بوني زياد لة هة ية زؤري ضانسيكي و ئيستا

بردنة وة ي بة شيكي زؤري دة نطة كان.من وة ك كة سيكي رزطار بو لة كيمياباران كة ئة واني و من نيم، بة عس الية نطري هة ست هيرشة ن ئة و دة ستي قورباني دة بينين كاتيك دة كة ين ئارامي بة لة ئة نجامدا باراني كيميا ثياوة ي ئة و ئيستادا لة ئيمة بةآلم دة دريت. سسيدارة دة ذين نة ك رابردو. لة سيدارة داني )علي سة ركة وتنيك ببيتة لة وانة ية كيمياوي( ئة و ئيعدامي بةآلم سياسية كان، ثارتة بؤ يان ئيش باش، تة ندروستية كي ناتوانيت ثيويستن كة سة رة تاية كان خزمة تة دابين بكات بؤ شارة كان. طرتنة كة ي و لة ذياني شيوازي ناتوانيت سيدارة دانة كة ي قورباية كان بكات. باشتر بوة كان رزطار دة نالينن، ئازارة وة بة دة س هيشتا بة كة شوينانة ي لة و هة نديك لة وانة ية داوة رذيميان يارمة تي كيمياوي ضة كي لة دة ست دادطاو ياسا خؤيان بشارنة وة و سياسي ئة حزابي هة نديك هة مانكاتدا لة

بطة نة دة سةآلت بةهؤي ئة و روداوة وة . و سة رنوسة ر حة مة سة عيد مة ريوان لة دامة زراوة ي شةر مونة سيقي راهينانة

و ئاشتي لة عيراق. بيربؤضونة كاني لة تة عبير بيروبؤضونية كاني

دامة زراوة ي شة ر و ئاشتي يان بي بي سي ناكة ن.

وةرطيراني لة ئينطليزيةوة: سؤران هادي* * *

Page 15: jmara3

13 ذمارة )3( ئازارى 2010

تالة‌كاني يادة‌وة‌ريية‌‌

‌رؤذطاريكي‌خويناوي

هةرضة ند هةردة م و هةميشة لة كات و شوينة جياجياكاندا بة تة ماشاكردن و روانينة ئاسمان، خة ني بووم و خة ني دة بم؟! بةآلم ئة و دة مة ي لة »ئة منة سوورة كة ي سليماني« زينداني بووم و بؤ ية كة مجار كة بة ديواري ية كيك لة ذوورة ئينفيراديية كانيدا هةلزنام و لة دة القة كة ية وة روانيمة ئاسمان، لة جيي ئة وة ي وة ك جاران بة بينيني ئاسمان خة ني ببم، بة شيوة ية كي سة ير و هةذينة ر دلم ثربوو.

لة و ساتة وة ختة دا زؤر بة قوولي هةستم بة دابران و ترازاني خؤم دة كرد؛ لةهةموو ئة و شتانة ي كة دة كة وتنة دة رة وة ي ديوارة كاني ئة و شوينة ي كة تييدا زينداني بووم. ئيدي روانينة ئاسمان لة دة القة ي ذووريكي ئينفيراديية وة ، تووشي نامؤبوونيكي قوولي كردم، نامؤبوونيكي جوداو جياواز لةهةموو ئة و نامؤبوونانة ي كة ثيشتر بة رانبة ر شتطة لة جياجياكان هةستم ثيكردبوو؟! رة نطة ية كيك لةهؤكارة كاني ئة و ضة شنة نامؤ بوونة شم، ثة يوة ست بيت بة وة ي كة لة و ساتة وة ختة ي روانينمدا، ئاسمانم وة ك ئة و ئاسمانة نةهاتة ثيش ضاو كة ثيشتر دة مناسي و ثيي ئاشنا بووم... ئاسمان لة و ساتة وة ختة دا وة ك من نة يار و نا ئاشنا و نامؤ بوو بة خؤي و سة رجة م شتة كان؟!.

ئيوارة‌ية‌كي‌تة‌لخي‌سالي‌1990

سة يركردني كة وتمة لة خؤمة وة هةر تة لخة دا، ئيوارة لة و لة زؤريك وردبوونة وة و كؤنة كانم ئة لبوومة هةموو و كة بة مندالي وينانة ي ئة و بة تايبة تيش منداليم، لة وينة كاني

ثيكة وة ، لة طة ل باوكم ثيش مة رطي طرتبوومان.ئيدي لة و ساتة وة ختة دا كة من لة نيو ية كيك لة ئة لبوومة كاندا توابوومة وة و زؤر بة قوولي دة مروانيية ية كة ية كة ي وينة كاني؛ سة ر كة سيكي بيست لة ثانزة ، ثتر بم، ئاطادار ئة وة ي بة بي لة ديواري بة باز بة عس، ثيشووي رذيمي ئة مني بةهيزة كاني حة وشة كة مان نيو هاتبوونة خانووة كة مانة وة ، ثيشة وة ي رارة وة كة مانة وة ، كراوة ي دة ركة ي لة مياني لة ويشة وة و و كة من ذوورة ي ئة و نيو هاتنة زؤريان ذمارة ية كي

ئة لبوومة كاني طرتبووة خؤ.دة رة وة ، دة ركة ي بة رة و دوو، و سي بي و ية كسة ر هةر بؤ بة الندكرؤزيك لة ويشة وة و برديانم بة كة لة ثضة كراوي

»ئة مني بة لدة ي سليماني«.ئة و شة وة م لة وي بردة سة ر و بؤ سبة ي بة يانيية كة ي، هةر بة ثة رؤية كي ية كيكيان ئة وة ي ثاش ، ئة منيك ضة ند زوو نيو بردة منيان بة ئؤتؤمبيليك .. بة ستم ثيس ضاوي و تة لخ شوينة ئة و زانيم كة دواتر ترسناكة ي؛ طة ورة زيندانة ئة و »ئة منة سوورة كة « بة سليماني«ية و ئة مني »موديرية تي

ناسراوة .برديانم و ئينفيراديية كان بة رة و ئيتر هةر كة برديانمة ذوور، ثاش ماوة ية كي كة م؛ بة ضاو بة ستراوي بة رة و ذووري تة عزيب و تة حقيقيان بردم .. ويراي شيرة شير و هوهاو دة نطة دة نطي

بة ئة نقة ستي طاردة كان و تيهةلدان؛ كة بؤ ترساندن بوو...ية كة مجار بؤ تة حقيق؛ و تة عزيب ذووري كة برامة هةر دة ستيي ئاميري و هةلواسين قوالثي بة ضاوم لة ذيانمدا دة ستكرا نة برد هيندةي و كة وت بة كارة با ئة شكة نجة داني و كارة با دواتر و هةلواسين سة رة تا بة ئة شكة نجة دانم.. سايكؤلؤذيي؛ و فيزيكيي ئة شكة نجة داني ديكة ي جؤرة كاني جة ستة و ئارة قة ي كة بؤني سامناكة دا ذوورة ئة و لة نيو

خويني لي دةهات.ئة وانة ي راستة وخؤ كاري تة حقيق و تة عزيبي منيان لة دة ستدا جطة ئة مة بوون، تاريق« « مفة وة ز و »ماجيد« نة قيب بوو؛ طاردة كاني بة ردة وامي ثيكردني سووكاية تي و لة تيهةلدان ديكة ي ئة من؛ كة دووان لة وانة ي بة تايبة ت بة منيانة وة طرتبوو، »ئة بودة لة ف« تريشيان ئة وي و »جومعة « ناوي ية كيكيان ليداندا دة ستي زؤر قورس بوو.جا ئة م »ئة بودة لة ف«ة ، لة زلة بوو، سة رباري ئة وة ي شيوازيكي زؤر تايبة تيشي هةبوو..

يوسف عيزةدين

Page 16: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 142010

هةردوو مابة يني دة خستة زيندانيية كة ي دة ستة دوو هةر بابليين يان دة ستي.. سة ري ئة والي الو ئة م دة خستة زلة كاني بة زللةليدان بة خيرايي زؤر و زيندانيية كة دايدة طرتة وة .. من وة ك خؤم ية كيك بووم لة و زيندانييانة ي؛ كة ئازاري بة سويي ئة و دة لة ف«م »ئة بو قورسانة ي و طة رم زللة

ضة شتووة ...

‌بةسةرهاتة‌كاني‌نيو‌‌ئة‌منة‌‌سوورة‌كة

لة ئينفيراديية كاني سة رة تام هةفتة ي سي دواتر و سة ر بردة دووة مدا نهؤمي هةر كة ئة ويش سي؛ هؤلي برامة جا زيندانة كة ، دووة مي نهؤمي دة كة وتة لة و هةنديك خستنة رووي بة مة بة ستي كة لة طة لمان سايكؤلؤذييانة ي جة نطة ئاماذة ليرة دا بتوانم ئة وة ندة ي دة كرا، نموونة بؤ دة دة م؛ شت بةهةنديك ئة و زستاني ضلة ي سؤلة ي و لة سة رما ضة ند بووم، زينداني كة تييدا سالة ي ئيواران شووتييان بة ذة م دايني.. جاريك نة مزاني بيت؛ لة طة لدا ئيستاشي ديارة لة وة رزي تةنها لة و سة ردة مة دا كة ميوة خؤيدا هةبوو، ئة وان ئة و ضة شنة شووتيية دة كرد، ثة يدا لة كوي طضكانة يان كؤلة شووتيي ية ك تةنها ذة م وة ك كة دة بوو

بدريت بة زياد لة 15 20- زيندانيي؟!.و طيزة ر جارة ، كة جار لة وة ي جطة ئة مة دة دايني، بة ذة م قووراويشيان كاهووي ذة مة هةموو ئة وة ي سة رباري ئة مة خراث و كة م زؤر تريش خواردنة كاني كة دة مانة ي ئة و نموونة ية ك وة ك بوون، زيندانيية كان، دة دراية ذة م وة ك خوورما دة نكة 6-5 تةنها ية كة مان هةر خؤي دة با و دة كة وت بة ر خوورماية كي

ثي تيركردبا؟!.جة نطة لة و ديكة ش جؤريكي و دة كرا كة لة طة لمان سايكؤلؤذييانة ي بانطكردن دة بووة؛ دووبارة هةردة ميش و تة حقيق بؤ بوو زيندانيية كان بردني و تة عزيب لة كاتي ذة مة خواردنة كاندا.. يان ذة مة خواردنة كاندا، لة كاتي بة ئة نقة ست كراوة كانيان دة ستطير تازة زيندانيية لة مابة يني هؤلة كاني زينداندا هةلدة واسي و بة سؤندة و كيبل تيي دة كة وتن.. ئاشكراية هةر بة ردة واميشمان ئة شكة نجة داني بؤ بي هاتبا، بة خة يالدا خراثيان شتيكي دة كردينة وة ؛ تاقي لة سة ريان دوو و سي بووبيت دة مانة ئة و ناخؤشترينيان رة نطة زستاندا، ساردة كاني هةرة كة لة رؤذة سة تلة ئاويان دة كردة ذيرمان و ناضاريان دة كردين لة سة ر ثة تؤي تة ر بخة وين، يان لة نيو خة وتن ضونكة رابكشيين.. بليين با

ئة منة سوورة كة دا و بة تايبة تيش لة و ئان و ساتانة دا؛ لة ئاستة م نزيك دة بؤوة ؟!...

لة بة ر هؤلة كاندا لة نيو باسيشة شاياني بؤطة نانة ي و ثيس ثة تؤ ئة و كة مي لة مبة ر سي دة با بة خؤماندا، كة دة ماندا و سي لة وبة ري هؤلة كة ، بة رانبة ر بة ية ك سيانمان هةر ئينجا و بكة ين تيكة ل قاض سي واتة بة خؤيدا، بدات ثة تؤ دوو بة جيا لة ذير دوو ثة تؤدا، ثيكة وة دة بوو زينداني بخة ويت.. ثة تؤدا ية ك هةبوو جار يان بوو ئة وة ناخؤشتر لةهةمووشي نة دة كوذانة وة و ساحيبة كانيان كةهةرطيز ساحيبة كانيش بة ردة وامي ئيشكردني هؤلة كاني ديكة هيندةي لة زستاندا سة بارة ت ديارة دة كرد. ساردتر زينداني ئة وانة ي ئينفيراديية كانيش؛ بة ذوورة بةهةمان دة كرد.. ئيشي ساحيبة كانيان بة زستانان، نيويان.. زيندانيية كاني شيوة ، جطة ئة مة دة بوو.. سة رمايان زيدة تر بة ر دة وامة ي بيزاركة رة دة نطة لة و هةر و دةهاتن كة لة ساحيبة كانة وة ئة شكة نجة دة ري طة ورة ترين خؤي بؤ زيندانيية كاني بة تايبة تيش بوو، زيندانيي

ئينفيراديية كان. نيو كة لة و سة يرانة ي شتة لة و ية كيك بووم، ئينفيراديية كاندا لة نيو دة مانة ي كة زؤرم نيوة رؤية كيان بة رضاوم؛ كة وتة بة توورة بوون دة لة ف« »ئة بو بوو، برسي ذووري دة ركة ي بؤلة بؤلة وة ، و و نة راندي كردة وة و ئينفيراديية كة ي طوتي: )خيرا سة تلي ثيسايية كة ت بريذة (.

ثيسة كة ي دة ستة ئاو بة رة و بة ثة لة ئينفيراديية كان ذوورة سة رة وة ي بة شي بوو، لة سة تلة كة دا ئة وة ي خيرا ضووم، تاطة رامة وة .. ئاو دة ستة كة و نيو رؤمكردة سة تلي »ئة بودة لة ف«، تة ماشامكرد خواردنة كة مي دة رهيناوة ) لة راستيدا لة نيو زيندانيية ك هةر ئينفيراديية كاندا، زيندانة دوو سة تلي دة دراية ؛ ية كيكيان بؤ » ميزو خواردن«....(. بؤ ئة ويتريشيان و ثيسايي لة رؤذاني زياتر زؤر رؤذة دا لة و ئيتر نيو كردمة بؤ نسكينة ي شؤرباي تر كة لة بنة رة تدا سة تلة ي ئة و واتة سة تلة كة ؛ سة تلي »ميز و ثيسايي« بوو؟!.. ئة مة جطة خؤيان هةر ئة من كة طاردة كاني لة وة ي ئة شكة نجة داني بة مة بة ستي جار جار سايكؤلؤذييانة ي زيندانيية كان ئالوطؤريان

بة سة تلة كان دة كرد؟!.ئة و تريش ناخؤشة كاني لة شتة ية كيك ثي ريشيان بة زؤر كة بوو رؤذانة بة شي كؤمة ل كؤمة ل دة بوو و دة تاشين هةر و دابكة نين جلكة كانمان سة رة وة ي بكة ينة ئاو كة ميك وة خت ثيش ية كة مان

يان »ماست سة تلة بنة لة و ية كيك نيو دة فر كة ثيشتر وة ك كريم«انة ي ئايس ليداني لة ذير بة ثة لة هينابوو.. بة كارمان لة دة ركة ي دة بوو زللةدا، و شة ق و كيبل هؤلي زيندانة كة وة بضينة رارة وة كة و لة وي بة دة ستيك و دابنيشين بة ضيضكانة وة سة د هيندةي شكاوي ئاوينة ية كي لة تة تريش بة دة ستة كة ي و جاران فلسيية كي جطة لة كاتيكدا ئة مة بطرين.. طويزانة كة لة جوين و سووكاية تي ثيكردن، تا لة ريش بة كيبل و شة ق، دة بووينة وة ، تاشينة كة ش كاتيك زياد .. دة داين لييان بة سة رة ية كيكمان هةر رووكاري لة شوينيكي ئة و بة بينيني طاردة كان دة بوو؛ زامدار دة مووضاوي لة ويي كة ليرة و خوينة ي دة بوون خة ني دادة ضؤرا، هةرية كيكمان ية كيك رابواردنيش و طالتة ثيكردن بؤ و »ئة بودة لة ف« بة تايبة تيش لة طاردة كان، بة دواشيدا و بيت« »ثيرؤزتان دة يطوت:

جرت و دواتريش قاقاي ليدة دا.

يادة‌وة‌ريية‌كاني‌هؤلي‌سي

ئازاري زؤر هؤلة دا لة و شتانة ي لة و بارانكردني طوللة هةوالي زانيني دام، »ئاسؤ بة ناوي بوو منداليم برادة ريكي بةسةرهاتة كة شم موكورجي«.. كة مال نيو زيندانكراوي كة سي كؤنترين لة زاتة ي ئة و بيست.. ئة منة سوورة كة وة زياد طيرامة وة بؤ كة بةسةرهاتة كة ي لة دوو-سي سال بوو لة ويدا زينداني بوو.. بةسةرهاتي رؤذيكيان بة ريكة وت ئيدي طيرامة وة ، بؤ »ئاسؤ«ي بارانكردني طوللة طوللة ليذنة ي ئيوارة ية كيان كة ضؤن ضة ند و ئة و ناوي هاتوون، بارانكردن كة سيكي تريان خويندؤتة وة و ثاشان هةر لة حة وشة ي بة جي دة ست ئيوارة ية و ئة و

ئة منة سوورة كة دا طوللة بارانكراون.طوللةبارانكردني ليذنة ي زانياريش؛ بؤ سة رباري ئة منة سوورة كة ، زيندانيية كاني بردني بؤ كة دةهاتن ذمارة يان زؤري زيندانيية كي دياريكراو، ضة كداريش بوون، تر طاردة كاني تر كاتيكي هيض لة كاتيكدا و هؤلة كان نيو نة دةهاتنة بة ضة كة وة

بة ردة مي؟!.دواجار بؤ ،1991/3/8 رؤذي خؤم وة ك بيني، تيدا بارانكردنة م طوللة ليذنة ي ئة و ئازادبووين، كة تييدا رؤذة ي ئة و واتة ئازادبوونمان؛ لة سة عاتيك ضة ند ثيش كؤمة ليك ئة مني ضة كدار هاتن و »محة مة د« ناويكيان لة طة ل خؤيان برد و طوللة بارانيان ئة منة كان رؤذة دا لة و ديارة بةآلم كرد، طوللة جيبة جيكردني سة ر نة ثة رذاونة تة طوللة رة سمي ريو بة ثيي بارانكردنة كة

Page 17: jmara3

15 ذمارة )3( ئازارى 2010

‌بارانكردني‌نيو‌ئة‌منة‌سوورة‌كة‌.بارانكردني‌ طوللة‌ ثيش‌ و‌ ثيشتر‌ ضونكة‌‌لة‌حة‌وشة‌ي‌ شؤظليك‌ زيندانيية‌ك‌ هةر‌و‌ كار‌ دة‌كة‌وتة‌‌ ‌ ئة‌منة‌سوورة‌كة‌‌كة‌ثيشتر‌ دة‌خست؛‌ ريك‌ خؤلة‌ي‌ ئة‌و‌ئة‌مة‌ش‌ رؤكرابوو،‌ ثيويستدا‌ لة‌شويني‌بوو،‌‌ ثيويست‌ ‌ ‌ دارانة‌‌ ئة‌و‌ ‌ضة‌قاندني‌ بؤ‌بارانكردن‌ طوللة‌ ثيش‌ كة‌زيندانيية‌كانيان‌

ثيوة‌‌دة‌بة‌ستة‌وة‌.طوللة‌ ‌ ليذنة‌ي‌ ئيواران‌ زياتريش‌بارانكردن‌‌دة‌ضوونة‌‌‌نيو‌زيندانة‌كة‌و‌هةر‌دة‌يانبردو‌ باية‌‌ مة‌بة‌ست‌ زيندانيية‌كيان‌طوللةبارانيان‌ لة‌بردني‌ كة‌ميكيش‌ ثاش‌

دة‌كرد.

هؤلي ية ك و مانطرتن

زينداني‌ ية‌كة‌مي‌ نهؤمي‌ زة‌ميني‌ بة‌ذير‌ية‌ك..‌ هؤلي‌ دة‌طوترا‌ ئة‌منة‌سوورة‌كة‌‌ئة‌مريكا‌و‌هاوثةيماناني،‌ هيزة‌كاني‌ كاتيك‌كردني‌ بة‌بؤردوومان‌ دة‌ستيانكرد‌‌» ني يية‌كا ز با سة‌ر يية‌« تيذ ا ينة‌ستر شو

رذيمي‌ثيشووي‌عيراق؛‌هةر‌لة‌دة‌ستثيكي‌هاتن‌ شة‌ويك‌ بؤردوومانكردنانة‌دا،‌ ئة‌و‌نهؤمي‌ زيندانيية‌كاني‌ هةموو‌ بة‌ثة‌لة‌‌ و‌دووة‌ميان‌طواستة‌وة‌‌بؤ‌هؤلي‌ية‌ك..‌ديارة‌‌شيداريية‌‌ و‌ سريي‌ ساردو‌ سة‌ر‌باري‌ديكة‌ي‌ هؤلة‌كاني‌ لة‌طة‌ل‌ هاوشيوة‌كة‌ي‌ئة‌منة‌سوورة‌كة‌،‌شوينيكي‌تاريكيش‌بوو.

ئة‌و‌ ية‌كة‌مجاري‌ كؤبوونة‌وة‌ي‌ ئيدي‌كة‌لة‌ية‌ك‌ سياسيية‌ي‌ زيندانيية‌‌ هةموو‌شويندا‌ترنجابوونة‌‌ية‌ك‌و‌بة‌ش‌نة‌كردني‌و‌ ضة‌نديتي‌ خراثبووني‌ و‌ خواردن‌ضؤنية‌تيية‌كة‌ي‌‌لة‌ضاو‌جاران؟!..‌سة‌رباري‌بة‌رة‌ي‌ دوو‌ هةر‌ ئاودة‌ستة‌كاني‌ طيراني‌بؤي‌ ‌ بة‌قادرمة‌ية‌ك‌ كة‌دة‌بوو‌ هؤلة‌كة‌،‌طيران،‌‌ كة‌ئاودة‌ستة‌كان‌ ئيتر‌ سة‌ر،‌ بضيتة‌‌ثيسايي‌ و‌ ئاو‌ هةرضي‌ نة‌برد‌ هيندةي‌بوو،‌هاتة‌‌ذيرمان‌و‌بة‌مة‌ش‌هةموو‌لة‌ش‌ئة‌و‌ ديارة‌‌ بة‌ثيسايي،‌ بوو‌ جيطة‌مان‌ و‌بارودؤخة‌‌نا‌تة‌ندروستة‌و‌وة‌ك‌ئاماذة‌شم‌هةنديك‌ ‌ و‌ خواردنة‌كان‌ خراثي‌ ثيدا‌ية‌كطرتني‌ ماية‌ي‌ بوونة‌‌ ديكة‌ش‌ هؤكاري‌و‌ هؤلة‌كة‌‌ نيو‌ ‌ زيندانيية‌كاني‌ سة‌رجة‌م‌بريارماندا‌ هةموومان‌ هةر‌ بوو‌ ئة‌وة‌‌

كة‌مانبطرين.كاتيك‌ نيوة‌رؤكة‌ي،‌ رؤذة‌‌ ئة‌و‌ هةر‌زينداني‌ دوو‌ ية‌ك‌ ‌ هينا،‌ خواردنيان‌ئة‌و‌‌ زيندانيية‌كاني‌ هةموو‌ بة‌ناوي‌ئة‌منة‌ي‌‌ طاردة‌‌ ضة‌ند‌ لة‌و‌ هؤلة‌وة‌،‌و‌ ثيش‌ ضوونة‌‌ هينابوو،‌ ‌ كة‌خواردنيان‌كة‌نان‌ بريارمانداوة‌‌ ‌ »هةموومان‌ طوتيان:‌

نة‌خؤين«.ئيتر‌ئة‌منة‌كان‌بة‌مة‌‌زؤر‌شلة‌ذان‌و‌بة‌ثة‌لة‌‌

هيندةي‌ و‌ دة‌ري‌ ضوونة‌‌ هةلة‌داوان‌ و‌لة‌كاربة‌دة‌ستة‌كاني‌ كؤمة‌ليك‌ نة‌برد‌لة‌‌ ‌ مة‌بة‌ستم‌ ‌ ئة‌منة‌سوورة‌كة‌،‌ثلة‌دارة‌كانيتي،‌‌هاتنة‌بة‌ردة‌ركة‌ي‌هؤلة‌كة‌و‌ضاوسوور‌ كة‌زانييان‌ ئة‌وة‌ي‌ ثاش‌سوودي‌ طورة‌شة‌‌ هةرة‌شة‌و‌ كردنة‌وة‌و‌هؤلة‌‌ ئة‌و‌ نيو‌ زيندانيية‌كي‌ هيض‌ نيية‌و‌ئامادة‌‌نيية‌‌ئة‌و‌ضة‌شن‌و‌جؤرة‌‌خواردنانة‌‌خراثتر‌ بة‌رة‌و‌ ‌ ‌تادةهات‌ كة‌ بخوات‌ثاش‌ و‌ ضوونة‌دة‌ر‌ بة‌بيدة‌نطي‌ دة‌ضوو..‌ماوة‌ية‌ك،‌كاتيكمان‌‌زاني‌ذة‌مة‌‌خؤراكيكي‌خواردنة‌كاني‌ ذة‌مة‌‌ لة‌ضاو‌ باش‌ و‌ زؤر‌ديكة‌دا‌هينران‌و‌بة‌خيرايي‌دابة‌شيان‌كرد‌

بة‌سة‌رماندا.دواتريش‌ و‌ خؤمان‌ مانطرتني‌ ديارة‌‌كاريشمان‌ و‌ كة‌س‌ خؤثيشانداني‌ريدان‌ ماية‌ي‌ بووة‌‌ زيندان،‌ لة‌دة‌رة‌وة‌ي‌و‌ كارمان‌ و‌ كة‌س‌ كردني‌ بة‌مواجةهة‌

هاتني‌خواردن‌لة‌وانة‌وة‌‌بؤمان...ئالوطؤرة‌ي‌ ئة‌و‌ هةموو‌ باسيشة‌‌ شاياني‌كة‌ثيشتر‌‌ئاماذة‌م‌ثيدا،‌‌ية‌ك‌دوو‌‌هةفتة‌ي‌كؤمة‌ل‌ زاني‌ ‌ كاتيكمان‌ و‌ تيثة‌رنة‌كرد‌رة‌وانة‌ي‌ كردينة‌وة‌و‌ جيايان‌ كؤمة‌ل‌كردين..ئة‌مة‌‌ سة‌رة‌وة‌يان‌ هؤلة‌كاني‌لة‌و‌ ذمارة‌ية‌ك‌ واية‌‌ كة‌ثيم‌ ئة‌وة‌ي‌ لة‌طة‌ل‌زيندانييانة‌ي‌‌كة‌‌لة‌بنة‌رة‌تدا‌‌لة‌هؤلي‌ية‌كدا‌بوون،‌هةر‌لة‌شويني‌‌خؤياندا‌هيلرانةوة.‌ئيتر‌ئة‌مجارة‌يان‌‌لة‌طة‌ل‌كؤمة‌ليك‌زينداني‌ثينجي‌ هؤلي‌ كة‌وتمة‌‌ خؤم‌ وة‌ك‌ من‌ تر،‌رؤذي‌ تا‌ زيندانة‌كة‌و‌ دووة‌مي‌ نهؤمي‌

‌،1991/3/8 نيوة‌رؤي‌ دة‌مة‌و‌ ئازادبوونم،‌هةر‌لة‌و‌هؤلة‌دا‌مامة‌وة‌.

بة‌قاتي‌ خؤم‌ وة‌ك‌ من‌ باسيشة‌‌ شاياني‌رؤذي‌ تا‌ و‌ طيرام‌ هاوينة‌وة‌‌ ثيجامة‌ي‌بوو،‌ لة‌بة‌ردا‌ ئة‌وة‌م‌ هةر‌ ‌ ئازادبوونيشم‌واتة‌‌هةموو‌ثاييز‌و‌زستانة‌‌تة‌رو‌تووشة‌‌بة‌جلي‌ سالة‌م‌ ئة‌و‌ ساردة‌كة‌ي‌ زؤر‌هاوينة‌وة‌‌بردة‌‌سة‌ر..‌مة‌بة‌ستم‌لة‌م‌ئاماذة‌‌لة‌بة‌ردا‌ ضي‌ كة‌زينداني‌ ئة‌وة‌ية‌‌ ثيدانة‌دا‌بوواية‌،‌تا‌ئة‌و‌رؤذة‌ي‌دة‌برا‌بؤ‌دادطا‌يان‌

طوللةباران‌دة‌كرا،‌‌هةر‌ئة‌وة‌‌بوو.ية‌كيك‌‌لة‌شتة‌‌‌يةجطار‌ناخؤشة‌كاني‌تريش؛‌بة‌ئاوي‌ بة‌خؤشوشتن‌ بوو‌ ناضاربوونمان‌دةهيناية‌‌ كة‌سة‌رماني‌ ‌ زستان،‌ ساردي‌دة‌بووينة‌وة‌،‌ وشك‌ تا‌ دواتريش‌ و‌ ذان‌جا‌ هةلبلة‌رزين،‌ لة‌سة‌رماندا‌ دة‌بوو‌نة‌دة‌كرا‌بؤ‌قورتاربوون‌لة‌و‌ئة‌شكة‌نجة‌ية‌،‌شوشتن‌ خؤ‌ بة‌رداري‌ دة‌ست‌ بة‌تة‌واوي‌ثيست‌ نة‌خؤشيية‌كاني‌ ضونكة‌‌ ببين؟!‌شويني‌ زؤر‌ بة‌ردة‌وامي‌ خووراني‌ و‌جموجؤلي‌ كاريطة‌ري‌ لة‌ذير‌ لة‌شمان؛‌بة‌شة‌وان‌ كة‌زياتر‌ زؤرة‌كان،‌ ئة‌سثي‌هةر‌ نة‌ك‌ جموجؤل؛‌ جوولة‌و‌ دة‌كة‌وتنة‌‌بة‌لكو‌ دة‌كرد،‌ نارة‌حة‌ت‌ زيندانيي‌ كة‌سي‌تيك‌ سايكؤلؤذيشي‌ باري‌ بة‌تة‌واويي‌دة‌دا..‌ئيستاش‌كة‌خووراني‌بة‌ردة‌وامي‌ئة‌و‌دة‌كة‌ويتة‌وة‌،‌ بير‌ خؤمم‌ جة‌ستة‌ي‌ دة‌مي‌سة‌رباري‌ئة‌و‌هةموو‌ئة‌سثيية‌ي‌كة‌بة‌رؤذ‌ثانتؤلي‌ و‌ ضاكة‌ت‌ تة‌قة‌لي‌ لة‌مابة‌يني‌دة‌داو‌ حة‌شار‌ خؤيان‌ ثيجامة‌كة‌مدا‌و‌ مة‌نزل‌ دة‌كردة‌‌ جة‌ستة‌ميان‌ بة‌شة‌ويش‌بةهةموو‌ مووضرك‌ ليدة‌بريم؛‌ ئؤقرة‌يان‌

بة‌دة‌نمدا‌طوزة‌ر‌دة‌كات؟!.بضووكة‌ي‌ بوونة‌وة‌رة‌‌ بليم‌‌ئة‌و‌ دة‌توانم‌بة‌تايبة‌تيش‌ و‌ ئة‌سثي‌ دة‌طوتريت‌ كة‌ثيي‌لة‌ ئة‌منة‌سوورة‌كة‌‌ نيو‌ ئة‌سثيية‌كاني‌‌ئة‌شكة‌نجة‌دانماندا‌‌هيضيان‌لة‌‌جة‌لالدة‌كان‌

كة‌متر‌نة‌بوو!؟.لة‌طة‌ل‌ هةر‌ ئة‌سثيية‌كان‌ ئة‌شكة‌نجة‌داني‌دة‌ستي‌ بة‌شة‌و‌ زياتريش‌ و‌ راكشانمان‌دة‌بوو..‌ بة‌ردة‌وام‌ بة‌ياني‌ تا‌ ثيدة‌كردو‌ثيكة‌وة‌‌ بضكؤلة‌‌ بوونة‌وة‌ري‌ دة‌يان‌خوينيان‌ لة‌وي‌ ليرة‌و‌ جوولة‌و‌ دة‌كة‌وتنة‌‌طة‌ستنة‌كانيان‌ شوين‌ دواتريش‌ دة‌مذيين،‌خووراندني‌ و‌ بة‌ناضاري‌ دة‌خووراو‌بووني‌ زامدار‌ ماية‌ي‌ دة‌بووة‌‌ زؤريش‌

شوينة‌‌خوورينراوة‌كة‌‌و‌هةوكردني؟!.بة‌ئاوي‌ طة‌ر‌ ناضاردة‌بووين‌ بؤية‌‌ جا‌بشؤين..‌ خؤمان‌ بيت‌ بة‌ستووش‌ نيمضة‌‌زينداني‌ نيو‌ خؤشوشتني‌ ئاشكراية‌‌ بةآلم‌خؤشوشتن‌ بة‌ناو‌ هةر‌ ئة‌منة‌سوورة‌كة‌،‌خؤشوشتنة‌كة‌‌ لة‌راستيدا‌ ‌ ئة‌طينا‌ بوو،‌ية‌ك‌دوو‌ كة‌بة‌خيرايي‌ لة‌وة‌ي،‌ بوو‌ بريتي‌

دة توانم بليم ئة و

بوونة وة رة بضووكة ي

كة ثيي دة طوتريت ئة سثي

بة تايبة تيش ئة سثيية كاني و

نيو ئة منة سوورة كة لة

ئة شكة نجة دانماندا هيضيان

لة جة لالدة كان كة متر

نة بوو!؟.

Page 18: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 162010

لة كاتيكدا بة خؤتدا.. بكة يت ئاو سة تل لة بة ر وات نة سابوونيكي هةبوو نة ليفكة بة تايبة تيش بكات، كة كة ف بوو دة ستدا ئة وة ي سة رباري ساردة ؟!.. ئاوة بة و وشك ثي خؤتي هةبوو خاوليش نة لة ئة شكة نجة ية كيك رة نطة بكة يتة وة .. زؤر ناخؤشة كاني دنياش بؤ هةر كة سيك ئة وة بيت، لة ضلة ي زستاندا ناضاري بكة يت، ئة مة بشوات.. بة ئاويكي زؤر سارد خؤي جطة لة وة ي زؤرجار ئة و دة مانة ي خؤمان دة بوو و دةهاتن ئة منة كان تة ركردبوو ، ثيشيان و بكة ين لة بة ر جلة كانمان خيرا

بكة وين بؤ ذووري تة حقيق و تة عزيب.

يادة وة ريية كاني رؤذي ئازادبوون

بريار بليم، ئة وة لة سة رة تاوة هةر دة بيت لةهاوريكانم.. كؤمة ليك و كة من بوو لة ويي ليرة و و /1991/3دا لة 21 طوللة خة لكيية وة بة بة رضاويي شار،

جة ماوة ر راثة ريني بةآلم بارانبكريين.. ئة و بة جيكردني جي لة مثة ري بووة ئة منة سوورة كة و جة لالدة كاني بريارة ي

سة رانيان.وة ك من ثيية ي بة و باسيشة شاياني نهؤمي ثينجي لةهؤلي دة مة دا لة و خؤم دووة مي زينداني ئة منة سوورة كة زينداني رووداوة كاني ئاطاداري زياتر بووم.. هةولداني نموونة ؛ بؤ بووم.. نهؤمة ئة و بؤ لة ناوة وة را؛ سي هؤلي زيندانيية كاني ئة و يان هؤلة كة يان.. دة ركة ي شكاندني هؤلة كة مان ديواري كة بة ر قازيفة ية ي بة تة واويي ديوارة كة ي با ش بوو كة وت و نة بري، ئة طينا زؤربة مان دة كوذراين.. بةآلم لة ناوة وة را ديوارة كة ي زياتر بوو ئة وة من بة سة ر زؤريش طة ضيكي و هةلتة كاند هةردووكمان كة رذا.. تردا برادة ريكي و ثياكيشانة كة دا شويني لة ذير دة مة دا لة و

دانيشتبووين.

دة القة كانيشة وة ؛.. ساحيبة و لة ريي توانيمان بة شيكي ئة و حة شامة تة طة ورة ية

لة جة ماوة ري راثة ريو ببينين. ،1991/3/8 نيوة رؤي دة مة و بةهةرحال هةرطيز كة بوو، ميذوويية ساتة ئة و حالي شاهيد ببمة نة دة كرد تة سة وورم سامناكترين لة نيو و خؤم بة ضاوي و طة ورة ية وة رضة رخانة ئة و زيندانة وة ، دة نطي طويبيستي لة نزيكة وة و ببينم زيندانة كة قفلة كاني ية كة ي ية كة شكاني

ببم.طة نجة كورة ئة و شيوة ي ئيستاش لة وة ي كة بة ر لة بة رضاوة ، باآلبة رزة م دة ركة قفلة كاني ية كة ي بة ية كة فيشة ك و بنيت دووة مة وة نةؤمي داخراوة كاني

بيانشكينيت؛ هاواري دة كرد و دة يطوت:»بضنة دواوة «.

ثاش شكاني قفلة كاني ئة و ضة ند دة ركة ية ي بة ثيي خؤم وة ك من ئيدي هؤلة كة مان.. لة طة ل هاوينة وة ، بة ثيجامة ية كي و ثة تي دووة م، نهؤمي زيندانيية كاني هةموو لة دؤزة خ ئة وة ي وة ك بة خيرايي هاتينة ثليكانة كاندا بة ثي هةلبيين؟!.. ثليكانة كاندا بة ثي كاتيك بيرمة و خواري و لة طريان طويم خواري، هاتمة ثارانة وة ي كة سيك بوو بة زماني عة رة بي؛ و دة م ئة و و نة مبيني بة شيوة بةآلم

دواتريش نة مزاني كي بوو !؟.بوو، ئة وة سة يرة كان لة شتة ية كيك بة سة ر ئازادبووين؛ من وة ك خؤم كاتيك طؤرة ثانيكي لة نيوة راستي ساميية وة ، زؤر ماوة ية كي ئة منة سوورة كة دا.. راوة ستام.. لة كاتيكدا ئة و شوينة شوينيكي هيشتاكة ضونكة بوو، خراث زؤر بة رزة كاني شوينة و لة سة ربان ئة منة كان ئة منة سوورة كة وة ، بيناكاني زؤربة ي خؤيان و بوون شة رة جة نطدا لة طة رمة ي

نة دابوو بة دة ستة وة .راثة ريوة ي جة ماوة رة لة و هةنديك ئيتر دة كردو تة قة يان ثاسارة كانة وة كة لة ثة ناو ماوة ية كي كة بؤ ئة وانة ي بة تايبة تيش بووبيت، هؤكاريكة وة هةر بةهؤي كة م، لة تة قة كردن دادة بران و بؤ كورتة ساتيك تييان دة روانيم.. زؤريان ثي سة ير بوو؟!.. كة زيندانيية كي تازة ئازادبوو، بة ثيجامة وة و ئة منة كان قة نناسي بة رانبة ر ثة تي بة ثيي

راوة ستابيت !!؟.كردم ئاطاداري كة سيك تا حال؛ بةهةر ثيويستة و مة ترسيدارة شوينة ئة و كة بة وثة ري و لة ويدا هةر نة مينم.. لة ويدا ية كيك دة مروانيية سة رساميية وة ، ميذووي ئاميزة كاني ئالوطؤر لة رووداوة

دة ظة رة كة ...!!؟.

Page 19: jmara3

17 ذمارة )3( ئازارى 2010

تةحسين حةمةغةريب بؤ

دةكريت ئةخالق بةبى سياسةت ئةوترا كة بةسةرضو سةردةمة ئةو

ديموكراسى ثيش ئةوةى بابةتيكى سياسى بيت، بابةتيكى ئةخالقيية

ئةو سياسةتةى ديموكراسى نةبيت، هةر سياسةت نيية

ديدارى: رةزا جةبار

ئةطةر ديقةت بدةين لةدواى راثةرينةوة سياسةت وةك ضةمكيكى شيوينراو بةبةردةوامى رؤضؤتة تةواوى كايةكانى ذيانى ئينسانى كوردييةوة، بةجؤريك بؤتة ثيوةرى دياريكردنى ذيانيكى بةختةوةر يان ثيضةوانةكةى بؤ تاكى كوردى. نكولى لةوة ناكريت سياسةت لة ئيدارةدان و ريكخستنى ذيانى كؤمةاليةتى تاكةكان و طةشةكردن و ثيشخستنى لة مانا تةندروستةكةيدا رؤلى سةرةكى دةبينيت مةحالة كة دةكةن سياسةتدا لةطةل مامةلة بةجؤريك سياسييةكان هيزة هةريمةدا لةم بةالم ئينسانيدا، ذيانى سةرةكييةكانى كاية لةضوارضيوةى هيض تيؤريايةك و سيستميكى سياسيدا وينةى ببينين. ئةم ديدارة لةطةل مامؤستا تةحسين حةمةغةريب هةلوةستةكردن ترةوة، لةاليةكى ضةمكةكة هةردوو نيوان ثةيوةندى لةاليةكةوةو ئةخالق و سياسةت لةضةمكى هةريةك ماناكانى شيكردنةوةى و هةروةك شرؤظةى واقيعى سياسى هةريمى كوردستان و دياريكردنى كيشة طةورةكانى سياسةت و ئةخالق لةم واقيعةدا بةشيكى طرنطى

ئةم ديدارةى ثيكهينا.

Page 20: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 182010

سادةيةوة ثرسيارة لةو با سةرةتا •طرنطى و ضيية سياسةت دةستثيبكةين، لةضيداية، ئينسانةكان ذيانى كايةكانى بؤ كؤمةلطة سياسةت بةبى ئايا تر بةمانايةكى

ئةتوانيت كايةكانى ذيانى بةرةو ثيش ببات؟هةرشتيك ثيناسةى كاتيك بيطومان ثيناسة ريطاوة سى لة ثيويستة دةكريت، لةريطةى شتة ئةو ثيناسةى بكريت، بابةتييةوة، لةريطةى ئامانجةكةيةوة، لةريطةى ميتؤد و مةنهةجى ئةو بابةتةوة. رووةكةوة لةهةرسى سياسةت ثيناسةى سياسةت ئامانج، وةكو سياسةت كراوة، وةكو سياسةت سياسةت، بابةتى وةكو

مةنهةج و ميتؤد.سياسةت ثيناسةكانى لةبةرئةوة كةسةى ئةو كاتيك زةبةندةن، زؤرو طرنطى بةم اليةنة ئةدات و ئةضيتة ناو ئةم ئةوةندة ئةبيت طيذ لةراستيدا بابةتةوة، من بةالم زؤرن، سياسةت ثيناسةكانى زؤر بكةمةوة، كورت ريطةكة ئةوةى بؤ سياسةتةوة بابةتى لةريطةى بةكورتى ئةو سياسةت ئةكةم. ثيناسة سياسةت لةعةدالةت، بريتيية بابةتةكةى كة شتةية نيية عةدالةت عةدالةتيش، لة مةبةستم فةزيلةتيكى وةكو فةردى، بابةتيكى وةكو بابةتيكى منةوة بةالى عةدالةت ئةخالقى. بةهةمو ثةيوةندى كؤمةاليةتيية، ئةخالقى بابةتةكانى لةناو هةية، كؤمةلطةوة عةدالةتيشدا بةتايبةت عةدالةتى تةوزيعى.

ئةليت: راولز« »جؤن لةبةرئةمةشة لةعةدالةت. بريتيية سياسةت يةكةى سياسةت ناكريت راولز« »جؤن بةقسةى ئةطةر بكريت، ثيناسة سياسةت بة وةكو نةبيت، بابةت تةنها تيايدا عةدالةت مةعريفى، دةزطايةكى هيض ناكرى ضؤن بةدةزطاى مةعريفى حساب بكريت، ئةطةر دةزطاية ئةو يةكةى زانين مةعريفةو

نةبيت.ثيناسةى ئيمة ئةطةر ليرةوة »سياسةت«مان واكرد كة بابةتةكةى بريتيية بابةتةكةى عةدالةت ئةى لةعةدالةت، بريتيية لةضى؟ بريتيية لةطريبةستى مرؤظة ئازاد و بةرامبةرةكان لةسةر دابةشكردنى بابةتة طشتييةكان و خيراتى طشتى، ئةوةى ثةيوةندى بةهةموو تاكةكانى كؤمةلطةوة هةية، بةمةرجيك ئةم دابةشكردنة لةثشتى نةزانيت كةسيك هيض و بيت ثةردةوة بةمةرجيك ئةكةويت، بةرئةو بةشة كام بنةما دوو لةسةر دابةشكردنةكة ثيش بريتيية يةكةميان بنةماى كة ريككةوتبن، مافة ئازاديية طشتييةكان و دابينكردنى لة دووةميان بةتاكيان، تاك بؤ طشتييةكان شوينةى ئةو تا هةلةكان يةكسانى

ئةطةر بن. يةكسان هةلةكان مومكينة يةكسانى حالةتةكاندا لةهةمو نةتوانرا نايةكسانيية ئةو ئةبيت دروستبكريت، ئةبيت بيت، مةحرومترينةكاندا بةقازانجى بةشتيك دابةشكردنةش و طريبةست ئةم بثيوريت كة ثيى دةوتريت هةستى شهودى »كيشانى ئةنيت ناوى ئةو كة كؤمةلطا تاكةى تاكة شهودى هةستى تيرامانانة«، بدةن ئةوة لةسةر شايةدى كؤمةلطاكان

بلين بةراستى عةدالةت بونى هةية.لةو بريتيية من سياسةت كةواتة الى لةعةدالةت، بريتيية بابةتةكةى كة شتةى تةوزيعى. عةدالةتى بةماناى عةدالةتيش كؤمةلطة بةبى دابةشكردنى ئةو بابةتانةى كؤمةلطةوة تاكةكانى بة ثةيوةندى كة دروستكردنى بةبى هةروةها هةية، دةزطايانيك كة كاريان ئةمة بيت، كؤمةلطة بةذيانى دريذة ناتوانيت بذى، ناتوانيت كؤمةلطا هةرطيز لةبةرئةوة بدات. خؤى بةماناى كؤمةلطا بونى نةبووة بةبى بونى

سياسةت.دوبارة ثيشو ثرسيارى هةمان ئةطةر •واتة »ئةخالق«. ضةمكى بؤ بةالم بكةينةوة، كؤمةلطة بؤ بونى طرنطى و ضيية ئةخالق كة ئةخالقةية ئةو مةبةستمان لةضيداية؟. سياسى هيزى و سياسى كارةكتةرى ثيويستة ثةيرةوى بكةن، بةمانايةكى تر ئةو ئةخالقةى

كة نابيت جيابكريتةوة لة كايةى سياسى.وتمان سياسةتدا لةثيناسةى ئيمة »عةدالةت«، لة بريتيية سياسةت بابةتى بةالم دواجار نابيت ئةوةمان لةبيربضيت كة لةبةرئةوة ئةخالقيية. ضةمكيكى عةدالةت داهينانى طةورةترين بليين ئةتوانين كة ئةوةية راولز« »جؤن وةك كةسيكى بةيةك. ئةكاتةوة سياسةت و ئةخالق بةناوبانطةكةى« كتيبة نوسينى لةدواى ئيدى عةدالةت«، دةربارةى تيؤريايةك ئةوترا كة بةسةرضو سةردةمة ئةو ئةكريت بةبى ئةخالق و بةبى مامةلةكردن لةطةل ئةخالقدا و بةبى رةخنةى ئةخالقى

سياسةت بكريت.كرد، داهينانى راولز«هات سى »جؤن يةكةميان بريتى بو لةوةى كة تيؤريايةكى كايةوة، هيناية عةدالةت لةبابةتى نويى ئةخالق كة بيسةلمينيت توانى دووةميان سيهةميان شتن، يةك سياسةت و لةفةيلةسوفةكانى ئةخالقى كة ئةوةية ناو برديةوة وةرطرتةوةو ئةخالق مرؤظة ناو برديةوة كؤمةلطا، كايةكانى ئةوانيش كة كؤمةلطا ناوةندةكانى مام ئيهتيماماتى ئةخالقييان هةبيت، بؤية دواى ئةخالقيانةى رةخنةى بابةتى ئيدى ئةو ئةخالقيانةى رةخنةى و دةسةالت

سياسةت، ئةتوانين بليين لةزؤربةى زؤرى بةكايةيةكى بووة جيهاندا رؤشنبيرةكانى

سةرةكى، تةنانةت لةزانستيشدا.من ئةليم هةمو كاريك لةم دنيايةدا دوو رووى هةية، رووةيةكيان بريتيية لةزانينى لةبةرطدورييةكةوة ئيدى كارة، ئةو تةنانةت والت، سةرؤكايةتى هةتا بيطرة دوو رؤشنبيريش هةرواية، رؤشنبيريش لةرووى بريتيية روويةكيان هةية، رووى رؤشنبير كةسى كة رؤشنبيرى مةعريفى مةعلوماتى هةبيت، مةعريفةى ئةبيت لةمامةلةى بريتيية دووةميان هةبيت. ئةخالقيانة لةطةل ئةو ثيشةيةدا، ئةم بابةتة

بؤ سياسةتيش هةر بةهةمان شيوةية. سياسى مامةلةى يان سياسى، كةسى دوو رةهةندى هةية، رةهةنديكيان بريتيية سياسى مةعلوماتى سياسةت، لةزانينى بونى ببيت، شارةزايى سياسى الى كةسى دووةميان رةهةندى ببيت، بونى سياسى ئةو لةطةل ئةخالقيانة لةمامةلةى بريتيية بليين ليرةوة ئةتوانين ئا كارة سياسييةدا. كايةكانة، هةموو دووةمى نيوةى ئةخالق يةكةى لة بيت بريتى عةدالةت ئةطةر ئةخالقى ضةمكيكى عةدالةت سياسةت، لةسياسةتدا ئةخالق بةشى ئةوا بيت، لةهةموو كايةكانى تر زؤرترة، ئةوا مادام لةعةدالةت، بريتيية سياسةت بابةتةكةى سياسةت كةواتة ئةخالقة، »عةدالةت«يش كةواتة شت، بةيةك ئةبنةوة عةدالةت و ئةخالقى مامةلةى ناكريت كةسى سياسى عةدالةت ئةيةويت ئةو لةبةرئةوة نةكات، خؤى »عةدالةت«يش بكريت، ثراكتيك

بؤخؤى ضةمكيكى ئةخالقيية.سياسى« »راستطؤيى ليرةدا ئةطةر •بةيةكيك لة ثيوةرةكانى بوونى ئةخالقى سياسى ناوبةرين و بةراوردى بكةين بةو تيطةيشتنةى بؤ راثةرينةوة لةدواى كوردى كؤمةلطةى بةو دةبينين، ثيضةوانةكةى هةية، سياسةتيان كراوة يةكسان سياسةت مةفهومى كة مانايةى بة »درؤ و فيلكردن و...هتد«، هةروةها دةكريت بليين سياسةت و ئةخالق بةدوو كايةى جياواز سياسةت مةفهومى شيواندنةى ئةم دةبينريت.

الى بةريزت ض مانايةكى هةية؟سةيرى مرؤظ ئةطةر لةراستيدا ضةمكة ئةخالقييةكان بكات، ئةوا ئةركيكى ئةخالقييةكاندا ضةمكة لةهةموو سةرةكى لةدةرخستنى بريتيية ئةويش هةية، ضةمكى نزيكترين بؤنمونة حةقيقةت. من »راستطؤيى«ة، لةئيمةوة ئةخالقى بؤضى لةطةل تؤدا راستطؤ بم؟ لةبةرئةوةى مامةلة راستطؤيى بةثيضةوانةى ئةطةر حةقيقةتت بكةم، درؤ و بكةم تؤدا لةطةل لى ون دةكةم، بؤضى سةبرو ئارام بطرم؟

Page 21: jmara3

19 ذمارة )3( ئازارى 2010

حةقيقةت ئارامطرتنةوة بةهؤى ضونكة توندوتيذى بؤضى دةرئةكةويت، نابيت بؤضى بمينيت، نابيت لةكؤمةلطادا تاكةكةس كةسيكى توندوتيذ بيت؟ ضونكة دةكات توندوتيذ مامةلةيةكى كاتيك حةقيقةتى مةسةلةكة لة نيواندا ون دةبيت. ئةخالق فةيلةسوفةكانى لةبةرئةوة ضةمكة ئةركى سةرةكيترين وتويانة ثيشاندانى لة بريتيية ئةخالقييةكان ريساى خراثترين هةروةها حةقيقةت، حةقيقةت، ونكردنى لة بريتيية نائةخالقى

بريتيية لة شاردنةوةى حةقيقةت.هةية تيؤريايةكم بؤخؤم من بؤية بةسودبينين عةدالةت، دةربارةى كة تر تيؤرياى و فةيلةسوف لةكؤمةليك كةشفكردنى لة بريتيية عةدالةت وتومة: حةقيقةت، يانى ئةطةر هاتو لةناو كؤمةلطادا دةزطا و ريسايانيك هةبون، ئةبونة مايةى كؤمةلطادا ئةو لةناو حةقيقةت كة ئةوةى ئةو لةناو ئةوةية ماناى ئةوة دةركةويت،

كؤمةلطادا عةدالةت بوونى هةية.كاتيك كة سياسييةك، يان رؤشنبيريك دةكات، ون حةقيقةت تر هةركةسيكى و بؤية كردووة، نائةخالقى مامةلةى سةردةمةدا لةم رةخنة طةورةترين رةخنةى لة بريتيية سياسى لةدةسةالتى لةرووى تؤ ضونكة بؤ؟ ئةخالقى، حةقيقةتةكان ئةكةيت ناضارى ئةخالقةوة سياسى كيشةى واتة دةركةون. ضؤن نيية،ئةوة سياسى مةعريفةى ئيمة، والتى مةعريفةى و نازانيت لةسياسةت كة نيية لةسياسةتدا دكتؤراى و نيية سياسى هةية ئةخالقيى كيشةيةكى بةلكو نيية، نيية ئةوة مةسةلةكة يانى سياسةتدا، لة نايزانيت كة ئةوةى نازانيت، شتةكان كة بؤخؤى نايزانيت، كةيفى خؤيةتى، قةدةرى سياسييةكانمان كة وابووة ئيمةش كة ئةوةى لةويداية كيشةكة نةيزانن.

ئةيزانن، ئةيشارنةوة. سياسى دةسةالتى ئيستا بؤنمونة سياسةت ضؤن نازانيت كوردى نيية، ستراتيذى هةروةها بةريوةبةريت، كؤمةلطةى ئةم بؤ نيية كيشة زؤر ئةمة كة شتانةى ئةو لةويداية كيشةكة ئيمة،

ئةيزانيت باسيان ناكات، ئةيانشاريتةوة.سياسييةوة دةسةالتى لة ئاليرةوة كايةكانى هةموو بؤ خوارةوة بهينة كيشةترين لةثر يةكيك كؤمةلطة، ئةخالق، لةبابةتى بريتيية ئيمة بابةتةكانى ضةمكة هةموو ئةركى ئةطةر ضونكة لةدةرخستنى بيت بريتى ئةخالقييةكان هةم ئيمةدا لةوالتى ئةوا حةقيقةت، كؤمةاليةتييةكان، كاية هةم و دةزطاكان

وا ئيمة والتى كايةى سياسى بةتايبةتيش لةنيوانياندا حةقيقةت كة كراوة تةرتيب داتاكانى سادةترين بؤنمونة دةبيت، ون والتى ئيمة كة بريتيية لةسةرمايةى والتى ئيمة، دةسكةوتى ئةم والتة، دةرهاويشتةو دةسكةوتى تاكى كورد رون نيية، يانى من ئةمة كورد دةسةالتى ضينى لةوة دلنيام نةزانيندا لة كيشةكةى كةواتة ئةزانيت،

نيية، كيشةكةى لةمامةلةى نائةخالقيداية.ئةخالقى رةخنةى ئةبيت ئيمة بؤية ئةمة كة بليم ئةتوانم هةروةها ليبطرين، بيكاتة رؤشنبيرة كةسيكى هةموو ئةركى سةرةتاييترين كارةكانى، يانى ثيش هةموو لةرووى ئيمة كة بخات ديكةى كارةكانى سياسى لةدةسةالتى رةخنة ئةخالقةوة بطرين، لةرووى ئةخالقةوة واى ليبكةين كة ناضارى بكةين شتةكان ون نةكات. ضونكة بيت، عةدالةت ئيشى سياسةت ئةطةر لةنةشاردنةوةى بيت بريتى عةدالةتيش ئةبنة شتانةى ئةو كةواتة حةقيقةت، ئةوا حةقيقةت، شاردنةوةى مايةى ضونكة ناسياسيية، مامةلةيةكى هةم مامةلةيةكى هةم ناعادالنةية، مامةلةيةكى

نائةخالقيشة.ئيمة سياسييةكانى هيزة كة واية •ثيتان لةواقيعى سياسيدا ئةم دوو ضةمكةيان لةيةكتر جيا كردؤتةوة، بةجؤريك هيض هةستيك لةالى سياسةت و ئةخالق تيكةالوى بؤ كؤمةلطة

نابينريت؟لةراستيدا هةموو سيستميكى ديكتاتؤر هةموو بليين ئةتوانين دةكات، كارة ئةو يانى ثيدةلين، وامان ئةخالقييةكان تيؤريا يان ئةخالقى، تيؤرياى لةسةد زياد هةية ئةخالقيمان مةكتةبى سةد لة زياد داوة. بابةتة ئةم قةرةى لة خؤيان كة تيؤرياكةى كة تيؤريايانةوة لةكؤنترين بؤ ئةرستؤ تيؤرياكةى »ئةرستؤ«ية، الى هيزة سةرةكييةكة سى كة عةدالةت شةهوةت و حةز هيزى هةية، بونى ئةو و هيزى تورةبوون، لةطةل هيزى حيكمةت

و عةقل. سى ئةم ئةبيت ئةرستؤ بةبؤضونى هةبيت، لةنيوانياندا هاوسةنطى هيزة بؤ نةكيشيت تورةبوون خؤى هيزى يانى توندوتيذى، هةروةها ترسنؤكيش دروست نةكات، مام ناوةند بيت لةنيوان ترسنؤكى هيزى هةروةها كردندا، توندرةوى و شةهوةتى نابيت شيوة بةهةمان حةزيش سيكسى ئينسان كةبت بكريت لةاليةكةوة، كةواتة بكريت. بةرةال تريشةوة لةاليةكى ئةم دوو هيزة هةم هيزى حةز، هةم هيزى لةنيواندا هاوسةنطييان ئةبيت تورةبوون لةذير دةبيت لةوة بيجطة بيت. دروست

ركيفى هيزى حيكمةت و عةقلدا بين.دروست ديكتاتؤريةت كة كاتيك كة ناوةندييةى مام ئةو هةم دةبيت، هيزى و شةهوةت هيزى لةنيوان بؤنمونة دةدات. تيكى هةية تورةبووندا شةهوةت هيزى وائةكات ديكتاتؤر ضؤن؟ بيت. دروست تيدا ناهاوسةنطى كؤمةليك ئةتوانن لةناو كؤمةلطا بةتايبةتى ديكتاتؤرن بةدةسةالتى سةر ئةوانةى شةهوةتى خؤيان تير بكةن، حةزى خؤيان تر كةسى هةزاران لةكاتيكدا بكةن. تير سةيرى تؤ بكةن. جيبةجى ئةوة ناتوانن سياسييةكان بكة: كوردى كؤمةلطةى بهينن. سيان و دوان و ذنيك ئةتوانن ثياون، زؤربةيان سياسييةكان ضونكة ناتوانيت هةية طةنجمان هةزاران بةالم ذيانى هاوسةرى دروست بكات ، ئةمةش

هيزى تورةبوون ئةشيوينيت.بكة، ئيمة كؤمةلطةى سةيرى تؤ هيزى لة توندرةوى هةن كؤمةليك ئةتوانن يانى ئةكةن. خؤياندا تورةبوونى لييان بقيرينن، تردا خةلكى بةسةر بيانخةنة كوذن، بيان بيانطرن، بن، تورة ئاسايشةوة. بكةنة راكيشين زيندانةوة، ئةوةوة لةبةرامبةر ديكةش كؤمةليكى

ترسنؤك دةرئةضن، ئيستا من سةدان

كيشةى سياسى والتى ئيمة،

مةعريفةى سياسى نيية،ئةوة

نيية كة لةسياسةت نازانيت

و مةعريفةى سياسى نيية و

دكتؤراى لةسياسةتدا نيية، بةلكو

كيشةيةكى ئةخالقيى هةية لة

سياسةتديانى مةسةلةكة ئةوة

نيية كة شتةكان نازانيت، ئةوةى

كة نايزانيت بؤخؤى نايزانيت،

كةيفى خؤيةتى، قةدةرى ئيمةش

وابووة كة سياسييةكانمان

نةيزانن. كيشةكة لةويداية ئةوةى

كة ئةيزانن، ئةيشارنةوة.

Page 22: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 202010

طةنج ئةناسم كة ناوى ئاسايش ئةهينن ئةو يانى ليدةنيشيت. ترسيكى يةكسةر تورةبووندا لةهيزى كة هاوسةنطييةى

هةية تيك ئةضيت.دواجار ئةم دوو هيزةش: هيزى »حةز« برى لة »تورةبون«دا هيزى طةل لة بن، حيكمةتدا هيزى ركيفى لةذير ئةوةى حةز كة بكات ديارى مرؤظةكان عةقلى لةضى دةكةن و حةز لةضى ناكةن و ضؤن مامةلةى خؤيان ريكدةخةن، لةبرى ئةوةى دةبيت لةضى كة بليت ثييان عةقليان بترسن و لةضى نابيت بترسن، ئةوة شتيكى ديكةية ئةوةيان بؤ دروست دةكات، ئةوة ئةوان عةقلى ئةوة نيية، ئةوان حيكمةتى يانى سياسيية. دةسةالتى ئةوة نيية، لةضى كة بليت ثيم عةقلم ئةوةى لةبرى ثيويستة بترسم و لةضى ثيويستة نةترسم، ئةمنييةكانن دةزطا ئةوة ئاسايشة، ئةوة بترسم لةضى ثيويستة ئةكةن ديارى بؤم

و لةضى نةترسم.كة بليت ثيم عةقلم ئةوةى لةبرى ئةوة بكةم، ديارى خؤم حةزةكانى ضؤن ئةكات ديارى بؤمن سياسيية دةسةالتى حةزم و بيت لةضى حةزم ئةبيت كة دةسةالتى هيزى لةبةردةم نةبيت. لةضى ديكتاتؤرداية كة حيكمةت مةعب ئةبيتةوة،

دوو ئةو بويةوة مةعب حيكمةتيش كة تيكدةضيت. هاوسةنطييان ديكةش هيزةى نيية ئةخالقى تيؤريايةكى هيض ئاليرةوةية سياسى سيستمى كة كاتيك نةليت ثيمان سيستميكى نائاساييةو سيستميكى ئةخالقييةكان، نؤرمة حةتمةن ديكتاتؤرة، نؤرمة ض تاكييةكان، ئةخالقيية نؤرمة ض لةناو تيكدةضيت كؤمةلةكان ئةخالقيية

كؤمةلطةدا.سيستمى و دةسةالت ئةطةر لةواقيعيكدا •ديموكراسى بوونى هةبيت، هةمةجؤرى سياسى دةبيتة ملمالنى نيوةندةشدا لةم هةيةو بوونى سياسييةدا، واقيعة لةو سةرةكى بةشيكى كايةى كاية، دوو ئةم رؤلى وةهادا لةكاتيكى ئةم لةئيدارةدانى ئةخالقى كايةى و سياسى

ضيية؟ ملمالنييانةدا ئةوةى ثيش ديموكراسى لةراستيدا بابةتيكى سياسى موجةرةد بيت، بابةتيكى ئةخالقيية، هةردوو بنةماكةى ديموكراسى دةسةالت، »دابةشكردنى لة بريتيية كة دةسةالت« كاتييكردنى هةروةها ئةخالقين. بنةماى دوو هةردوكيان

كة ئةوةش بةثيضةوانةى لةبةرئةوةى باوة، ديموكراسى ضيرؤكى نوقسانييةكانى لةبةرئةوةى مرؤظة، نةك بةهيزى مرؤظ. ناتوانيت ثادشايةك، سةرؤكيك كةسيك، بشى و ئةشى كة شيوةى بةو كؤمةلطا لةطةلدا مامةلةى سياسييةن بكات، ئيدارة

بكات.دةكةين، كاريك ديين ئيمة لةبةرئةوة ناودةستى ناخةينة دةسةالتةكان هةموو دةست دةيدةينة دةكةين، دابةشى ئةو، ئةودا لةطةل ديكةش خةلكى كؤمةليك بؤ لةبةرئةوةش هةروةها بةشداربن، بكات، حوكمدارى ناتوانيت ئةويش ئةبةد بكةين. كاتيى دةسةالتةكةشى ئةبيت بنةمايةى ئةم هةردوو دةكةين سةير ديموكراسيةت دوو كؤتى ئةخالقين لةسةر

دةسةالتى سياسى.بكةين بةراورد ديموكراسيةت ئةطةر ديكةدا، سياسييةكانى سيستمة لةطةل لةسيستمى ترة. ئةخالقى هةمويان لة دةسةالتى ئةوةى لةبرى ديموكراسيدا بؤى ثياوةكانيةوة لةريطةى ديموكراسى ضيية، خةريكى كؤمةلطة دةركةويت تاكةكان هةموو و طروثةكان هةموو خؤيان خؤيان كؤمةلطة حيزبةكانى و سياسى دةسةالتى يانى ئةدةن، ثيشاني ناراستةوخؤوة لةريطةى نابيت ناضار كةشفيان يان بكات، لةطةلدا مامةلةيان ئةم دةكةن، كةشف خؤيان خؤيان بكات. بارطرانييةكيان هيض كةشفكردنةشيان لةسةر دروست ناكات، هيض كؤتوبةنديكيان

لةبةرئةوة ناكات. دروست لةسةر سيستمى لةناو كة ملمالنييةى ئةو لةراستيدا دروستدةبيت، ديموكراسيدا بؤ سياسييةكةى مانا بة نيية ملمالنى سرينةوى طروثةكان، بةلكو بؤدةرخستنى رةنطة هةية. بونى ئةوان الى كة ئةوةية ئةم دةرخستنة هةندى ملمالنى لةئاستيكى ئةو دواجار بةالم بكات، دروست بضوك ديموكراسيةتدا لة كة ياسايانةى ريساو ئةو ضارةسةركردنى بؤ بةر ئةطيرينة

ملمالنييانة ثةيرةو دةكريت.ديموكراسى ئةركى لةراستيدا كة ئةوةى وةك كؤمةلطةية ثيشاندانى ثيشاندانةدا ئةم لةئةنجامى بةالم هةية، هةندى شانةخرى، ملمالنى لةنيوان طروثة و حيزبةكاندا تاكةكان و كؤمةاليةتييةكان ياساو دةزطاو ئةو بةالم دةبيت، دروست هةية ديموكراسيةتدا لة كة ريسايانةى ملمالنييانة ئةم لةوةى بريتيية كاريان بطوازنةوة راستةوخؤوة ملمالنيى لة جيهانيكى ناو بيخةنة باالتر، ئاستيكى كة واقيع لةجيهانى فراوانترة كة ديكةوة بيركردنةوةو لةجيهانى بريتيية ئةويش جيهانى قسةكردن و جيهانى هةلبذاردن و جيهانيكى زةينيية، جيهانيكى كة جيهانيك

فيكريية، جيهانيكى جةستةيى نيية.كوردى كؤمةلطةى ئيستا بؤنمونة ئةطةر وةك جةستة ملمالنى بكةين، شةرى ناوخؤ دروستدةبيت كة دروستبوو، بةالم دةزطاو و ياسا بة ملمالنيكان كاتيك دةكةين، حةل ديموكراسيةت ريساكانى ئةيبةينة ئاستيكى ديكةوة كة لةوى جيهانى فيكرييةو ملمالنيى جيهانى و قسةكردنة بابةتانيكى ئةمانة كة دةنطة، جيهانى ئيعتيبارين، يانى بابةتيكى دةرةكى واقيعى ليدروست راستةوخؤيان شةرى كة نين

ببيت، مةطةر خؤمان وايان ليبكةين.ديموكراسى هةم كؤمةليك لةبةرئةوة لةهةمانكاتيشدا ئةخالقيية، بنةماى كؤمةليك دةزطاو ياساو ريساية بؤئةوةى دةركةوتنى بةهؤى ملمالنييانةى ئةو حيزبةكانةوة و طروثةكان و تاكةكان دروست دةبيت بيانطةيةنيتة ئاستيكى ديكة جةستةيى راستةوخؤى لةملمالنيى هةتا كؤمةلطة تاكةكانى بؤئةوةى بيانترازينيت

راستةوخؤ روبةروى يةكتر نةبنةوة.ماناكانى شيواندنى باسى ثيشتر •شيواندنةى ثرؤسةى ئةو كرد، »سياسةت«مان لة كراوةتةوة سياسةت ماناكانى روبةروى كة كاريطةرييةكى ض كوردستاندا سياسى واقيعى بةرهةمهينانى لةسةر دةبيت نيطةتيظى

كةسايةتى ئينسانى كوردى؟بةدلنياييةوة زؤر جيكةوتى هةبووة

لة سيستمى ديموكراسيدا

لةبرى ئةوةى دةسةالتى

ديموكراسىلةريطةى

ثياوةكانيةوة بؤى دةركةويت

كؤمةلطة خةريكى ضيية،

هةموو طروثةكان و هةموو

تاكةكان و حيزبةكانى كؤمةلطة

خؤيان خؤيان ثيشاني ئةدةن،

يانى دةسةالتى سياسى

ناضار نابيت لةريطةى

مامةلةيان ناراستةوخؤوة

لةطةلدا بكات، يان

كةشفيان بكات

Page 23: jmara3

21 ذمارة )3( ئازارى 2010

كارى لةراستيدا كورد، تاكى لةسةر شيوينراوة، بؤخؤى خؤى سياسةت واية باوةريان سياسةت فةيلةسوفةكانى ئةخالقى سياسةتيكى كة سياسةتةى ئةو لةسياسةت جؤريك نةك ئةوة نةبيت نيية، بةلكو هةر سياسةت نيية. ئاخر هةن ئةلين ميكياظيليةتيش جؤريكة لة سياسةت، بةالم سياسيية، لةسيستمى جؤريك ئةم موتابةعةى من »ئةوةندةى ئيستا فةيلةسوفة لةو زؤريك كردبيت« بابةتةم باوةريان ماون لةذياندا كة سياسيانةى نةبيت، ديموكراسى سياسةتةى ئةو واية جؤريك نةوةك نيية، سياسةت هةر لةسياسةتة. لةبةرئةوة كاتيك كة سياسةت كةوت، لةسياسةتبوون يانى شيوينرا جيكةوتى خؤى راستةوخؤ لةسةر تاك و

طروثةكانى ناو كؤمةلطا دةبيت.فةلسةفةى تازةكانى لةتيؤريا يةكيك سياسةت، تةنانةت لةفةلسةفةى زانستيش طؤرينيك هةر داهينانيك، هةر كة ئةوةية كؤمةلطا ناو ريشةيى كايةيةكى لةهةر جيكةوتى نةتةويت و بتةوى بكريت، هةية. بونى ديكة كايةكانى لةسةر خؤى بيردةخاتةوة »نالى«م شيعرةكةى ئةمة خؤى ثةروانة شةوة »خةتاى دةليت: كة شةو ئةطةر ضرا«. بةقوربانى ئةكات بطةريت ضرا بؤ ناضيت ثةروانة نةبيت رؤمى مةوالناى هةروةها بسوتيت، هةتا طةالكان دةليت: كة هةية شيعريكى و دةكةن بةخؤيانةوة شانازى لةهاويندا وةرزى سةوزين، ضةند ئيمة ئاى ئةلين ئةوجا برؤم من با ئةليت ثييان هاوينيش ئةو منم يانى ئةبينن. خؤتان سةوزى بةالم دروستكردووة، ئيوة بؤ سةوزيةم ثةيوةندييةك يانى نازانن. بةخؤتان ئيوة طةالدا، سةوزى و هاوين لةنيوان هةية تاريكى شةوو لةنيوان هةية ثةيوةندييةك ئةو باراستةوخؤش ثةروانةدا سوتانى

ثةيوةنديية دةرنةكةويت.هةموو لةنيوان راستةوانة ثةيوةندى يانى هةية، سياسةتدا كايةى و كايةكان سياسيدا لةكايةى دةستكارييةك ض رةنطدةداتةوة. تريشدا لةكايةكانى بيت دةسةالتى كة ئيمةدا لةوالتى بةتايبةتيش هةموو ناو كيشاوةتة خؤى سياسى لةطةل مامةلة كة تةنانةت كايةكانةوة، يةكسةر دةكةيت، ئاسايى هةركةسيكى سةيرى ئةوةت ئةكات ئينتيماى سياسى تؤ ضيية. ئةمة ئةوةية كة دكتؤر عةبدولكةريم »ئايدؤلؤذياى ئةنيت ناوى سروش ئةوةت سةيرى هةميشة يانى شةيتانى«، ئةكات بزانيت ض جنؤكةيةك لةثشتى تؤوة هةية، ض حيزبيك لةثشتى ئةوةداية وائةكات

هيض تؤ بةجؤريك بكةيت؟ قسةية ئةو تؤ هةميشة لةبةرئةوة نيية. ئيرادةيةكت لةطةل مامةلة بةحةزةرةوة مرؤظةكان دائيرةيةكةوة هةر ئةضيتة ئةكةن، يةكدى كة بثرسيت هةويةكةت لة ئةوةى ثيش ئيشةكةت ضيية، سةيرى ئينتيماى سياسيت ئةكات. ئةمة ماناى ئةوةية كة تيكدانةكانى بةبؤضونى كة ئيمة لةوالتى سياسةت تيؤريا لة تيؤريايةك هيض ناو ناضيتة من

سياسييةكانةوة.لةكؤمةلطةى كورديدا جطةلةوةى ثيتواية •لةهةمانكاتدا ئةشيوينريت، سياسةت شيواندنة ئةو روبةروى حيزبايةتيش دةستةجةمعييةى هةستى ئةو واتة ئةبيتةوة، طروثيك و حيزبيك لةدةورى ئينسانةكان كة حيزب بةوجؤرةى شيوينراوة، كؤدةكاتةوة ئامانجيكى بؤ بيت ئامراز ئةوةى لةجيطةى بووةتة كؤمةلطا و ئامانج بؤتة خؤى طشتى،

ئامراز؟ورد زؤر بةثرسياريكى ئاماذةت سياسةت كة لةكاتيكدا لةراستيدا كرد، ئةشيوينريت ئةوة تةنها حيزبةكان نين كة مةدةنييةكان ريكخراوة دةشيوين،بةلكو و راطةياندن بليين ئةتوانين هةروةها و ئةشيويت. ديكةش بابةتةكانى هةموو خؤى شةرعيةتى ئؤثؤزسيؤن و حيزبةكان شةرعييةتيكى مةدةنييةكان ريكخراوة و بةتةفسيل لةكتيبيكدا بؤنمونة ئةخالقيية. قسةم لةسةر ئةوة كردووة. باثيش ئةوةى ريكخراويكى بكةم، حيزب لةسةر قسة بةنمونة كريكاران ريكخراويكى وةك ثيويستيان كريكاران كةى بهينمةوة. كاتيك هةية؟ كريكاران بةريكخراويكى لةطةل ئةخالقى مامةلةيةكى كؤمةلطة كاتيك ئةطةر يانى ناكات، كريكارةكان خاوةن كاريك مامةلةيةكى ئةخالقى لةطةل كريكارةكةى بةردةستى خؤيدا بكات، هةم لةرووى هةم كاركردنةوة، كاتى لةرووى بة بيدات بريارة كة ثارةيةى ئةو موضةو كريكاريكى و كريكارة ئةو كريكارةكةى، ديكةو ئةوانى تريش ناضارنابيت كؤببنةوة بكةن. دروست خؤيان ريكخراويكى كريكاران ريكخراوى شةرعيةتى كةواتة ئةو كاتةية كة كؤمةلطة بةئةركى ئةخالقى ناضار كريكارةكان بؤية هةلناسيت، خؤى بؤخؤيان ريكخراويك كؤببنةوةو ئةبن بؤ بيطوازةوة ئاليرةوة بكةن. دروست هةموو ريكخراوةكان، ريكخراوة قوتابى و خؤيان شةرعيةتى كةى خويندكارييةكان وةردةطرن؟ ئةوكاتةى كة ستةم لة خويندكار ئةخالقى مامةلةى يان ئةكريت، قوتابى و لةطةل قوتابى و خويندكاردا ناكريت. بؤية و دوان و يةكيكيان ناضارن خويندكاران

ريكخراويك بؤئةوةى كؤببنةوة سيانيان دروست بكةن بةرطرى لةمافةكانى خؤيان بةهةمان حيزبةكانيش هةروةها بكةن. تةنانةت حيزبيك، هةر شةرعيةتى شيوة، ئؤثؤزسيؤن و هةر رةوتيكى شةرعييةتى شةرعيةتيكى لة بريتيية شةرعييةتى تر، ئةيبينين. خؤمان بةضاوى ئةوة ئةخالقى، ئيمةدا لةوالتى رةوتانةى ئةو ئيستا يانى دروست ئةبن، ض رةوتةكان و ض حيزبةكان ئةخالقييان شةرعيةتيكى هةموى دةسةالت كة ستةمةية ئةو لةبةر هةية، شةرعييةت ئةوان دةكات، لةكؤمةلطةى وةردةطرن. لةبةرئةوة كاتيك كة سياسةت ناكات ئةخالقى مامةلةى و ئةشيوينريت ئةمةش نيية، عةدالةتةوة بةشوين و دةكةن ناضار ريكخراوةكان و حيزبةكان كةواتة بكةن. مامةلة خؤى شيوةى بةو و رةنطى خؤى ئةو شيواندنةى سياسةت راستةوانة راستةوخؤو خؤى جيكةوتى بةالم بةجيهيالوة. حيزبةكان لةسةر لةراستيدا ئةكريت حيزب و ريكخراوةكان و ئؤثؤزسيؤن رؤليان ببيت لةضاككردنةوة بؤ كة دةسةالتى سياسى ئةو شيواندنةى كاتيك يانى دروستكردووة. سياسةتى راستةقينةى ماناى سياسى دةسةالتى ئةوةية بؤ ئةشيوينيت، ريكخراويك بدات لةدةست خؤى ئةخالقى ئةركى ئةكريت ، دةسةالت ثاشكؤى بيكاتة و ريكخراويك ضةند هةبن، حيزبيك ضةند هةبن لةدةرةوةى ئةم دةسةالتة سياسيية حيزب بؤ هةم ماناية ئةو بيانةويت كة بطيرنةوة. ريكخراوةكان بؤ هةميش و سياسةت سياسى دةسةالتى كة كاتيك ضةمكةكانى لةهةمانكاتدا ئةشيوينيت، بةسياسةتةوة ثةيوةندييان كة ديكةش حيزب ضةمكى وةك دةشيوينيت، هةية دةزطاى ضةمكى و ريكخراو ضةمكى و ديكة بابةتانةى ئةو هةموو و راطةياندن و ئةيبينين خؤمان لةبةرضاوى ئيمة كة هيندةش زةقة هةموو تاكيكى وريا هةستى

ثيدةكات.ماكياظيلى تيؤرياكانى لةسةر قسة ئةطةر •بكةين و لةنيويشيدا ئةو برواية وةربطرين كة و دةدات واقيع بة سةرةكى طرنطى ماكياظيلى ئةخالق ثةراويز دةخات. ئةم جؤرة لة شيوازى كاريطةرى لةذير لةكوردستان سياسى خةباتى كام يان نابينيت؟ ماكياظيليدا تيؤرياكانى

جؤرى خةباتى سياسيية؟لة سياسةتكردنةى ئةوجؤرة ميكياظيلى تيؤريى هةيةبة كوردستاندا ستةمكردنة لة ميكياظيليش. طوتةيةك هةية ئةوتريت ميذوو هةميشة دةسةالتدارةكان ئةينوسيتةوة، ئةطةرواقيعى سياسيش ئةو

Page 24: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 222010

لةناو مةوجودة كة بيت واقيعة كؤمةلطةدا، ئيمة نابيت ئةوةمان لةبيربضيت دةسةالتداية. لةذيردةستى واقيعة ئةو كةواتة هةرضى كة دةكريت لةبرى ئةوةى مانايةية بةو بيت، بوون واقيعى بةماناى كة ئةوانةى هةموو و تويذةكان هةموو مافى سياسييان هةية بةشدارى بكةن لةو بة دةسةالتى تةنها شةرعيةتدانة بابةتةدا، زاراوةية ئةو هينانى لةراستيدا سياسى. دةسةالتى سياسيية. بؤ خزمةتى ئةوة بؤ يةكسان سياسى دةسةالتى ضونكة لة كة سياسييةكان فاكتة بة ئةكاتةوة واقيعدا بوونى هةية، فاكتة سياسييةكانيش ئةو سياسيداية، كؤمةلطةيةكى لةدةست سياسى دةسةالتى سياسييةش كؤمةلطة بةم هةميشة لةبةرئةوة بةسةريدا. زالة ضةسثاندنى هةرضى بةقازانجى شيوةية هةرضى زياترةو سياسى دةسةالتى لةكاتيكدا مةحرومةكانة. مةحرومتركردنى ئيمة ثيويستمان بة تيؤريايةكى ديكة هةية، كة راولز« »جؤن تيؤرياكةى بؤنموونة ئةبيت ئةو فاكتانةى كة هةية لة واقيعةكةدا وايان ليبيت بةقازانجى مةحرومةكان بيت،

ضونكة ئةوان مافيان خوراوة. كةواتة ئيمة ثيويستمان بة تةبةنيكردنى كيشةمان ئيمة ديكةية، تيؤريايةكى هيض نيية، جيهانبينييةكمان هيض ئةوةية عةدالةت دةربارةى نيية روئيايةكمان ئيمة كة بةوةية ثيويستمان والتةدا، لةم بيتة تيؤريايةك روئيايةك، جيهانبينيةك، كؤمةلطاو تاكةكانى زؤربةى كة ناوةوة ئيتيفاقمان لةسةرى كؤمةلطا طروثةكانى هةبيت كة بةبؤضونى من ئةو تيؤرياى »جؤن راولز« كة ئيستا زؤريك لة دةولةتةكان و تيؤريايةكى ئةرؤن لةسةرى كؤمةلطةكان ئةكات. رازى هةموومان كة زؤرباشة تيؤرياية ئةو يةكيك لةضةمكةكانى ضونكة يانى ئةمةش متداخل«، »اجماع لة بريتيية با كؤكن، لةسةرى طروثةكان هةموو دةليلةكانيش لةسةرى جياواز بن، بؤنموونة ئةهينيتةوةو بؤ دةليليكى ئيسالمييةك ئةهينيتةوة، بؤ ديكةى دةليليكى ضةثيك ئةهينيتةوة، بؤ ديكةى دةليليكى ليبراليك ئينساف و عةدالةت ئةو دواجار بةالم بةبؤضونى يةك، بة ئةكاتةوة يةكسان زؤرترينى كة مةحرومةكانة قازانجى من لةوالتى ئةوةى ئيمةن. والتى تاكةكانى لةدةستى كؤكردؤتةوة شتةكانى ئيمةدا كةس سةد سى دوسةد، ناطاتة خؤيدا لةم والتةدا، هةموو هةلةكان بؤ ئةوانة، ض بيت، ئابورى هةلى ض بيت، سياسى هةلى هةموو كؤمةاليةتييةكانيش هةلة تةنانةت

لةدةستى ئةواندا كؤبؤتةوة.

شيوازة ئةم و سياسةتكردن لة ئةم جؤرة بةريزتان كة لةكوردستاندا سياسى لةخةباتى باستان كرد، دريذةدان و بةردةوامبون لةسةرى رؤشنبيرى ئاستى بة ثةيوةندى تاضةند كؤمةلطةوة هةية كة قبولى ئةو واقيعة سياسيية

دةكات؟لة تةنانةت بابةتةكة وادةزانم رؤشنبيريش قولترة، بابةتيكى ئةنتؤلؤجيية »وجودى«ة، وجودى ئيمة ئاواية كة خؤمان ديكتاتؤرةكان لةراستيدا قبولة، ئةوةمان ئيمة بةكردن. ئةيانكةن مرؤظةكان هةية »كانت«ى بةبيرورايةكى ثيويستمان وةكو مةرام، وةكو مرؤظيك هةموو كة ئيمة غاية سةير بكريت، مامةلةى سياسى لةمامةلةى كةمينةو زؤرينةوة بطوازينةوة مرؤظ مةرامى، »مرؤظ مامةلةى بؤ ئامانج وةك تاكيك هةموو كة ئامانجى« سةير بكريت ئةطةر لةهةلبذاردندا برديةوة ئةمة بن. دابينكراو مافةكانى دؤرا ياخود تةنانةت وجوديية، مامةلةيةكى لةراستيدا بيت، ثيش ئةوةى مامةلةيةكى رؤشنبيرى بيت، ئةخالقيش مامةلةيةكى ئةوةى ثيش مامةلةيةكى وجوديية. من ئةبيت وجوديةن من زاتى يانى بيت، دروست بؤ ئةوةم يان بيت براوة تؤ بيت قبول تؤم وابيت

دؤراو بيت، بةيةكةوة طفتوطؤ بكةين.واتة ثيويستمان بةطواستنةوةيةك هةية. ئةوةى لةبرى دةبينم واى من ئةمةش بؤ سياسةت سيكؤالريزةكردنى لة باس بةسيكؤالريزةكردنى ثيويستمان بكةين، ئةخالق هةية، يانى ثيش ئةوةى باس لةوة سةربةخؤ سياسى دةسةالتى كة بكةين وةكو سياسةت لة جيابيتةوة و بيت لة مةحالة ئةوة كة دةوتريت كة ئةوةى بةتايبةتيش رؤذهةالتييةكاندا، كؤمةلطة كؤمةلطةيةكى كة ئيمةدا كؤمةلطةى لة بة ثيويستمان سةنتةرى«ية »دين ضاك واتة ئةخالقة، سيكؤالريزةكردنى نةك ببيننةوة، خراثدا و لةضاك خراث و بؤمان كةسيك،طروثيك خراث و ضاك ئيمةدا لةوالتى ئيستا وانيية، ئاخر دابنيت. ضةمكى ضاك و خراثى ئةوة سياسييةكانن كؤمةلطةش تاكةكانى و ئةكةن ديارى ضاكبون ئيمة ئايا بؤنمونة ئةكةون. دواى بؤخؤمان فيدراليةتمان خراثبونى يان هةر دةليت: هابرماس وةك ليكداوةتةوة، لةضاخانةكانةوة تا مزطةوتةكان باسى تيدا سياسييةكان تةنها كة ئةوةية يان كراوة، هةمومان ئيمة ئيتر باشة ئةمة وتيان ئيمة، ئةخالقى تةوةجوهى بو. قبولمان ديارى سياسةت ئيمة ئةخالقى روطةى بةرزطاركردنى ثيويستمان كةواتة ئةكات. ئةخالقة، ضى ضاكة و ضى خراثة لةبةرخؤى

ضاك بيت يان خراث بيت، نةك لةبةرئةوةى وائةليت، سياسى مةرجةعيةتى فالن ئةليت، وا دينى مةرجةعيةتى فالن يان لةنؤرمى بؤخؤى خؤى خراثة و ضاكة بؤنمونة دةربكةويت. كؤمةلطةدا ئةخالقى لةراثةرينةوة رابردودا سالةى ضةند لةم ئةيةويت سياسى دةسةالتى ئيستا تا كؤمةلطةدا لةناو باو ئةخالقى نؤرمى ئةيكات كة شتانةى ئةو هةموو تيكبدات، تةجةموعاتة لة و سيكسييةكان بابةتة لة سيكسييةكان و النى كةم ريطيرى نةكردن سيكسييةكان بةرةاليية بالوبونةوةى لة ئةم كة ئةوةية بؤ هةموى بابةتانة ئةو و لةناو كة مةوجودةى ئةخالقيية نؤرمة ئايا بةالم بيشيوينيت. هةية كؤمةلطةدا قبولة، ئةوةيان كؤمةلطا تاكةكانى هةموو بةسةرماندا ئةويستريت نؤرميكة يان ثراكتيك بكريت؟ ئةمة ماناى واية ئةخالق نيية، سيكؤالر ئةخالق ئيمة والتى لة سةربةخؤى وجودى نيية، خؤى ماناى نيية. كةواتة من وائةزانم رؤشنبيرةكانيش هةولى بيت يةكةميان ئةركى ئةمة ئةبيت نةك بدةن، ئةخالق سيكؤالريزةكردنى

سيكؤالريزةكردنى سياسةت.بليم ئةتوانم كة ثرؤذةية ئةمةش دنيا لة ريفؤرميستةكان لة زؤريك لةئيران بةنمونة ئةرؤن، ئةمة لةسةر ئةمة لةسةر عةبدولكةريم سروش دكتؤر ئةروات، ضؤمسكى لة ئةمةريكا و زؤريك ئةيانةويت كة ئةوانةى والتةكان لة ريفؤرم بكةن لةم بوارةوة ريفؤرم ئةكةن. كة مةعنةويةت طةرانةوةى ثرؤذةى واتة تةبةنى ئةوةى لةئيران بزوتنةوةى سةوز كردووة لةراستيدا ئةم بابةتةية، ئةيانةويت مةرجةعةكانيان هةم مةرجةعى سياسى و هةم مةرجةعى دينى ضاك و خراث ديارى بكات ديارى ئةوة خؤى كؤمةلطة نةكةن، ضى باشة و ضى خراثة. لةراستيدا ئيمةش بيماناى شةرى بةمةية، ثيويستمان جياكردنةوةى دين لةسياسةت وازليبهينين جياكردنةوةى ثةرلةمانةى شةرى بؤ ئةخالق سياسى، دةسةالتى لة ئةخالق وايدةبينم بيت، سةربةخؤ بؤخؤى خؤى لةسةر جيكةوتيشى باشترين ئةمة ئةمةشةوة لةريطةى دةبيت، كؤمةلطة دةسةالت لة ئةخالقى رةخنةى ئةتوانين ئةمويست خالةكةية ئةمةش كة بطرين ثيويستمان ئيمة كة بيليم لةسةرةتاوة هةية، لةدةسةالت ئةخالقى بةرةخنةى ناتوانين رةخنةى ئةخالقى لة دةسةالتيش بؤخؤى خؤى ئةخالق ئةطةر بطرين

سةربةخؤ نةبيت. * * *

Page 25: jmara3

23 ذمارة )3( ئازارى 2010

بةسةر سال 20 رابردوو شوباتي 14رابةرى مانديالى نيلسؤن ئازادبوونى شؤرشطيرى باشورى ئةفريقا و سيمبولي تيثةرى. نةذادثةرستى بة دذ خةباتكردن زينداندا لة تةمةني سالى 27 كة ئةو بةسةر برد دواى سي سال لة ئازادبوونى يةكةمين وةك ئازادا هةلبذاردنيكى لة ئةفريقا باشورى ثيستى رةش سةرؤكي

هةلبذيرا.لة 18 مانطي تةموزي 1918 ئةو كاتيك ئةفريقا باشورى )Mvezo(ى طوندي لة نا دووةمي ناوي باوكي بوو، دايك لة مانديال »ئاذاوةضيي«. واتة »روليهالهال« بؤ تةرخانكرد خؤى تةمةني هةموو رةطةزثةرةستى دذي لة خةباتكردن رةش و ثيست سثي نيوان يةكساني و ثيستةكاني باشورى ئةفريقا. باوكي » طادال ئةنجومةني ئةندامي كانيسوا« مثها هنری يةكةمين مانديال بوو. »تيمبو« سةلتةنةتى خويندن دةضيتةبةر خيزانةكةيةتى كةسي Fort( هير فؤرت زانكؤى لة دواتر و Hare( كة دةكةويتة رؤذهةآلتي باشورى ئةفريقاوة خويندني باآل تةواو دةكات، ئةو خويندكار 150 تةنها كاتةدا لةو زانكؤية زانكؤية لةم مانديال دةيانخويند. تيدا دواتر كة تامبؤ ئؤليظر لةطةل ئاشنايةتى تامبؤ ثةيداكرد. خةباتي هاوريي بة بوو نةتةوةى كؤنطرةى سةرؤكي بة ثاشان

هةلبذيرا.بة بوو تةواوكردبوو ياساى كة مانديال رةطةزثةرستى سيستمي دذي ثاريزةرو دواى خةباتكردن، بة كرد دةستى كؤنطرةى ضاالكيةكاني قةدةغةكردني نةتةوةيي )ANC( بة ناضارى دةستى داية

خةباتي ذيرزةمينى و نهينى.مانديال: »ئيمة سةردةكةوين«

سالى 1962 كاتيك رذيمى رةطةزثةرستى

مانديال، دواى بيست سال لة ئازادي

»ئيمة سةركةوتين«

Page 26: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 242010

كرد دةستطير مانديالي ئةفريقا باشورى ثالى، داية خيانةتى و ثالندانان تاواني دةهات تؤمةتة بةو طالتةى مانديال بةآلم بةرز سةردةكةوين«ى »ئيمة دروشمي و دواتر مانديال دروشمةى ئةو كردةوة. بوو بة دروشمى رةسمي )KNC(. مانديال نكؤلي من « وتى كردنةكةيدا بةرطرى لة تيكدةرانةم كارى نةخشةى ناكةم لةوة لةو من مةبةستى بةآلم دارشتووة، كارى لة نةبووة ثشتيوانيكردن كردةوانة هةموو بيبةرثرسياريتى. و توندوتيذى دةرئةنجامي داوة ئةنجامم من ئةوانةى سةركوتكردن ضةوسانةو هةموو ئةو ثيستةكان سثي كة كردنةية ئيستغالل و

ئةنجامي دةدةن«. Roben( دواتر مانديال لة دورطةى روبن كارى بة ناضار و كرا Island(زينداني جار دوو تةنها ساليكدا لة كراو قورس 18 مانديال هةبوو. سةردانيكردني مافي بةسةر زيندانةدا لةو خؤى تةمةنى سالى هةلومةرجةشدا لةو تةنانةت و برد سثي بة دذ نةبوو خةبات دةستبةردارى ثشتيوانيةكي خةلك زيندان لة ثيستةكان. كردني ئازاد بؤ دةكرد. بيوينةيان ئازاد بؤ كةمثينيك دونيا لةسةرتاسةرى وآلت هةنديك تةنانةت ريكخرا. كردني ئاثارتايد رذيمي خستنةسةر طوشار بؤ وآلتة ئةو لةسةر هةمةجؤريان طةمارؤي

دانا.سةرئةنجام كاتي ئازادي هات

لة 11 ئابي سالى 1990 هاوكات لة طةل ياسايانةى لةو هةنديك هةلوةشاندنةوةى نةتةوةيي كؤنطرةى ضاالكيةكاني كة مانديالش نيلسؤن قةدةغةكردبوو، زيندان لة بةسةربردن سال 27 ثاش

كة خةلكةى ئةو بؤ مانديال كرا. ئازاد لةبةردةم دةرطاى زيندانةكةى ضاوةرواني بةرزي ورةيةكي بة دةكرد ئازادبونيان هيرشبةرانةى وتةيةكي شؤرشطيرانةوة ثيشكةش كردن. ريثؤرتةريكي تةلةفزيؤني نيلسؤن »ئةوة قسة هاتة شيوة بةم هةنطاو يةكةمين ئازاد ثياويكى مانديالية،

دةنيتة ناو ئافريقاى باشوريكى نويوة«.بةسةر وادةردةكةوت سالة 71 مانديالى وزةو زالةو خؤيدا سؤزي و هةست توانايةكي زؤرى تيداية، ئةو وتى: »هةست و سؤزى خةلك بي وينةية، من ضاوةريى

ثيشوازيةكي لةو جؤرةم نةدةكرد«.ئةفريقاى كؤمارى سةرؤك و نؤبل خةآلتي

باشورويليةم فردريك مانديالو 1993 سالى Frederick Willem De( ديكليرك ثيستي سثي سياسةتمةدارى Klerkدوو بة ئةفريقا باشورى ريفؤرمخوازي ثي بةخشرا. ئاشتيان نؤبلي قؤلى خةآلتي مانديال لة نوينةرايةتي هةموو خةباتطيراني وةرطرت. خةآلتي ئةو ئاثارتايت بة دذ ساليك دواتر و لة سالى 1994 لة يةكةمين ئةفريقاى كؤماري سةرؤك هةلبذاردني باشور كة هةموو هاوآلتيةك بي جياوازي تيداكرد، بةشداريان ثيست جؤرى لة بة دةنطةكان 60% هيناني ثاش مانديال هةلبذيرا. وآلتة ئةو كؤمارى سةرؤك رةش كؤمارى سةرؤك يةكةمين بة ئةو

ثيستى وآلتةكةى ديتة ذماردن.دذ كردن خةبات دةيزاني مانديال بةدةستهيناني و سةركوتكردن بة دادثةروةرى بة شةو و رؤذيك نايةتةدي.

هةلبذاردنةكان لة سةركةوتنى ثاش سةركةوتن واتة ئةركة »ئةم وتى مانديال

بةسةر هةموو جؤرةكاني رةطةزثةرةستي و طؤرينى تيروانين و بؤضونى خةلكى ئةم

وآلتة بةشةو و رؤذيك نايةتةدي«.سةرؤك هةلبذاردني كاتيك 1999 سالى ئةنجامدرا، دووةم جارى بؤ كؤمارى سياسيي كارى بةردارى دةست مانديال و خؤ كانديدكردنةوة بوو. بةآلم لة سةر دةست لة هةرضي نيودةولةتى ئاستى هةذاراني لة كردن بةرطرى بؤ بهاتباية دةدا. ئةنجامي ئةفريقا كيشوةرى نةبوة ساليةكةشى 90 تةمةنة تةنانةت كؤنسيرتةدا لةو ئةوةى لةبةردةم ريطر لةندةن لة 2008 سالى لة كة دابنيشيت ئايدز نةخؤشةكاني بؤيارمةتيداني هةركوييةك »لة وتى: لةويدا ريكخرابوو، هةذارى و نةخؤشي ئايدز و ضةوسانةوة دةبيت هةية كار دونيايةك لةوي هةبيت

ئةنجامي بدةين«.يةكةمين بةسةر سال 16 ئيستا ئةفريقا باشورى ئازادي هةلبذاردني ئةفريقا نةتةوةيي كؤنطرةى تيدا كة دةبيت، تيثةر هينا بةدةست سةركةوتنى هةنطاوي ئيستا تاوةكو كاتةوة لةو كيشةي ضارةسةركردني بؤ نراوة زؤر كارةباو دابينكردني و نيشتةجيبوون لة رؤذ تةندروستى، خزمةتطوزارى ثيستانةى رةش ئةو ذمارةى رؤذ دواى لة وآلتةوة سييةمي ضينى ريزي دينة وآلتة ئةو هيشتا بةآلم بونداية. زياد 25% ديكةية. كيشةي طةليك طيرؤدةى 5 نيوياندا لة باشور ئةفريقاى خةلكى بيكارن ثيست هةزار رةش 700 و مليون و 48 مليؤن كةسيش توشى ئايدز بوون و

رؤذانةش 50 كةس دةبنةقورباني.* * *

مانديال بؤ ئةو خةلكةى كة لةبةردةم دةرطاى زيندانةكةى ضاوةرواني ئازادبونيان دةكرد بة ورةيةكي بةرزي شؤرشطيرانةوة وتةيةكي هيرشبةرانةى ثيشكةش كردن. ريثؤرتةريكي تةلةفزيؤني بةم شيوة هاتة قسة »ئةوة نيلسؤن مانديالية، ثياويكى ئازاد يةكةمين هةنطاو دةنيتة ناو ئافريقاى باشوريكى نويوة«

Page 27: jmara3

25 ذمارة )3( ئازارى 2010

Think Tanksو رؤليان لة دروستكردني بريار لة

واليةتة ية كطرتوة كاني ئة مة ريكادا

دة زطاي و سة نتة ر كؤمة ليك ئة مة ريكادا دة رة كية كاني و ناوخؤيي سياسة تة لة ليكؤلينة وة هة ن رؤليكي ية كجار طة ورة دة بينن لة خستنة رووي ثيشنيارو راسثاردة بؤ

. )Think Tanks( سة رة ركرداية تي ئة و وآلتة و ثييان دة وتريتراسثاردة و و ثيشنيار بة ر رؤشنايي لة ئة و وآلتة ش ميدياي و بريارة كان خاوة ن ئة و جار زؤر بطرة دادة ريذن، بؤخؤيان بة رنامة و ستراتيذ ئة واندا ليكؤلينة وة كاني بؤ ئابوورية كان و كؤمةآلية تي و سياسي بوارة لة هة نطاونان ئاراستة ي سة نتة رانة ئيدارة ي ئة مة ريكي دياري دة كة ن. ليرة دا هة ولدة دة ين تيشكيك بخة ينة سة ر سروشت و

ثيكهاتة و رؤلي ئة و سة نتة رانة ..

)Think Tanks( ثيناسة ي

كاتي لة دة كة ن كار ناوة دا ئة و ذير لة كة سة نتة رانة ي و دة زطا ئة و زؤربة ي ناساندني خؤياندا، ناوي )Think Tanks( لة خؤيان نانين و زياتر خؤيان بة ريكخراوي nonprofit( ناطة ريت قازانجدا دواي بة كة ريكخراويك بة يان )NGO( ناحكوميorganization( دة نانسينن، هؤكاريكي سة رة كي ئة وة ش دة طة ريتة وة بؤ ئة وة ي هة نديك ئيدارة ي الية ن لة دة كة ن كار )Think Tanks(دا ضة تري ذير لة ريكخراوانة ي لة و

ئة مة ريكاوة ئيستغالل دة كرين بؤ ثشتطيريكردن لة هة نديك ئة جة نداي حكومة ت. لة بة ر ئة و هؤيانة ي سة رة وة دؤزينة وة ي ثيناسة ية كي ورد بؤ ئة و دة زطايانة كاريكي

ئاسان نيية ، ليرة دا ضة ند ثيناسة ية ك دة خة ينة روو. Think( ثيناسة ي جؤرة بة م )Free Encyclopedia/ Wikipedia )فة رهة نطي بة ناوة ندي خؤيان كة سة نتة رانة ي و دة زطا ئة و هة موو لة »بريتية دة كات )Tanks

ليكؤلينة وة و دراسات و شيكردنة وة مة سة لة طشتي و طرنطة كان دة ناسينن«. ثيناسة ية كي تري )Think Tanks( ئة وة ية »بريتيية لة و ريكخراوانة ي كة وا ضاالكيي بة مة دة ني كؤمة لي رؤشنبيركردني بة مة بة ستي دة دة ن ئة نجام سياسي ليكؤلينة وة ي

شيوة ية كي طشتي و بة شيوة ية كي تايبة تيش رينمايي دة دات بة وانة ي برياربة دة ستن«.كة طروثة ية ياخود ئة نيستيتؤتة يان ريكخراوة »ئة و ترئة وة ية ثيناسة ية كي هة لدة ستيت بة ليكؤلينة وة و دراسات لة بواريكي تايبة ت يان ضة ند مة سة لة ية كي جياجيا لة ثيناوي بآلوكردنة وة ي كولتوريك يان ثيشكة شكردني خزمة تطوزاريية ك بة الية نيكي حكوميي يا نا حكومي )كؤمة ل بة شيوة ية كي طشتي ( و ثيشنيار و ضارة سة ر بؤ كيشة كان

دة دؤزيتة وة «. تة نيا هة نديكيان تريان، لة وي جياوازة سة نتةرانة لة و هة رية ك كاركردني شيوازي بةآلم دة رة وة ، كاروباري و جيهانية كان بة ثة يوة ندة كة دة دة ن مة سة النة بة و طرنطي كارووباري )بة دة كة ن ناوخؤيية كان و مة سة لة لة سة ر ليكؤلينة وة تريان هة نديكي ئابـووري و ذينـطة و وزة و كشتوكـاليشة وة ( نموونة ي ئـة م دامـة زراوة ش ئة مـريكـا

مةجيدسالح

Page 28: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 262010

هة ية واش دة زطاي بةآلم ئينترثرايز، كة دة كؤليتة وة مة سة النة لة و تة نيا كة و موخابة راتي و سة ربازيي سروشتيكي ستراتيذي هة ية و زؤربة ي كات دامة زراوة بة ثشت ئة مة ريكاش سة ربازيية كاني لة دة بة ستيت، زانيارية كاني و ثيشنيار دامة زراوي دة كريت دة زطاينة ئة و ناو نموونة بة )Rand Corporation( راند

بهينينةوة.سة نتة رانة ئة و طشتي شيوة ية كي بة سة رة كية وة ؛ بة شي دوو بة دة كرين ئة وانة ي كة سة ر بة حكومة تن و ئة وانة ي

سة ربة خؤن. Think( سة ربة خؤكاني سة نتة رة هة زار لة زياتر ئة مة ريكادا Tanks(لة هة ية سة ربة خؤ بيركردنة وة ي سة نتة ري و زؤربة يان يان سة ربة زانكؤكانن ياخود لة زياتر كاردة كة ن. جيا شيوة ية كي بة هة ية لة واشنتؤندا تة نيا سة نتة ر سة د ئة وانة ي خوارة وة طرنطترين ئة و سة نتة رة بوارة كاني لة كة وا سة ربة خؤيانة ن ثة يوة ندية و دة ولة تداري و سياسة ت كار وستراتيذيية كاندا نيونة تة وة يي

دة كة ن: Brookings( بروكينطز ثة يمانطاي .1

)Instituteسالي 1927 وة ك دة زطاية ك كة هة ولي بة تايبة تة و دامةزراوة ناكات قازانج

ئة كاديميانة ي دراسة كردني و ليكؤلينة وة كتيب بة دراسة كاني دة ولي ، سياسة تي طؤظارة ناو لة و راثؤرت شيوة ي لة

دة وريية كاندا بآلودة كاتة وة . ليبرالة ليكؤلينة وة ي سة نتة ريكي ثارتي بيركردنة وة ي سة رضاوة ي و كادير زؤربة ي ئة مة ريكاية و ديموكراتي لة ويوة ثارتة ئة و مرؤية كاني توانا و لة زياتر ساآلنة ثة يمانطاية ئة م دين، طؤظاريكي و دة كات ضاث كتيب 35كؤر دة يان ساآلنة و هة ية وة رزيشيان ميدياكانيشدا لة و دة طيرن سمينار و هة ية . حزوريان ضاالك شيوة ية كي بة ئيدارة ي بة ريوة بردن ئة نجومة نيكي كة سانة ي ئة و ناودارترين لة و دة كات

كاري تيدا دة كة ن »ستروث تابؤت«ة .ئينترثرايز ئة مة ريكان ثة يمانطاي .2

:American Enterprise Instituteبؤ دامة زراويك وة ك 1943 سالي سة رماية داريي سيستمي لة ثشطيريكردن طة ورة كان كؤمثانيا بة رذة وة ندية كاني و طرنطيي بواري ثاشتر بةآلم دامة زراوة ، بوو. فرة الية ن و بة رفراوان ثيدانة كاني و دةردةكات وة رزي طؤظاري ضوار و ليكؤلينة وة نزيكة ي 130 ساآلنة ش بابة ت 3 هة فتانة ش دةكات، ضاث كتيب 101 لة و بآلودة كاتة وة رؤذنامة كاندا لة نوسة ر ناوي بة رؤذانة دا رؤذنامة ي

ئابووريية و سياسي كة ساية تية و بة الي بآلودة بيتة وة . ناودارة كانة وة لة م ليكؤليارانة ي ئة و نيوة ي كة مة وة لة و بريتين دة كة ن كار دامة زراوة دا سياسة تمة دار و فة رمانبة رانة ي كة ثيشتر

لة ئيدارة ي ئة مة ريكيدا كاريان كردووة .بنة رة تا لة هة ر ئة وة ي بة ر لة بة رذة وة ندي بؤ ئينترثرايز ئة مة ريكان بؤية دامة زراوة سة رماية داريي سيستمي ئايدؤلؤذياي داريذة راني لة ية كيك بة طرنطترين و خوازان كؤماري ثارتي حزبة ئة و بيركردنة وة سة رضاوة ي 1981 سالي نموونة بؤ قة لة م، دة دريتة لة 32 ريطاندا رؤنالد ئيدارة ي كاتي لة كارمة ند وة ك ثة يمانطاية ئة م ئة نداماني

هاتنة ئيدارة كة ية وة . لة سالي 1977 كاتيك سة رؤك فؤرد لة خؤي دؤراندي كارتة ردا جيمي بة رامبة ر و 20 لة كة ساية تية ديارة كاني ئيدارة كة ي لة ثة يمانطاية وة ، بة و كرد ثة يوة نديان هة موو سة نتة رة كاني تر زؤرتر كاريطة ري و هة ية بؤش جؤرج ئيدارة ي لة سة ر ثاريزطارة بيركردنة وة ي ناوة ندي بة تيؤري خاوة ني ديتة ذماردن. نويية كان و تيرؤريزم دذي ثيشطيرانة ية شة ري كة ساية تية كي وة ك »مايكل رؤبن«ي تيداية ئيران و عيراق كاروباري لة كة ثسثؤرة ثة يمانطاي سه رماية ي ئة فغانستان. و ئة مة ريكان ئينترثرايز8.35 مليؤن دؤالرة و مليؤن 5.24 دة طاتة ساآلنة ي داهاتي

دؤالر.ستراتيذي ليكؤلينة وة ي سة نتة ري .3

دة ولي :دة زطاية كي وة ك 1962 سالي ليكؤلينة وة ي سة ر بة زانكؤي جؤرجتاوني ئة و دامة زرينة راني دامة زرا، ئة مة ريكي بريتيية ئة وان ئة ركي دة لين سة نتة رة سياسة ت برياربة دة ستاني هانداني لة بة تاكو ئة مة ريكي جة ماوة ري و مة سة لة بيرلة ستراتيذييانة شيوة ية كي كة مدا ماوة ية كي لة بكة نة وة . دة وليية كان وة ك خؤي ثيطة ي تواني سة نتة رة ئة م لة طرنط بيركردنة وة ي سة نتة ريكي ركة بة ريكي ببيتة و بسة ثينيت واشنتؤندا بة تواناي سؤفيات و هاوسؤز بيت لة طة ل

ئيسرائيلية كاندا.و ثيشنيار ضة ندين 1981 سالي لة ئة منية كاني مة سة لة بة تايبة ت رينويني 18 ريطان، ئيدارة ي بة ردة ست خستة ئيدارة كة ي لة سة نتة رة ئة م ئة ندامي ريطاندا كارمة ند بوون بة خودي سة رؤكي كة ئة بشار«يشة وة »ديظيد سة نتة رة كة

بووة بالويزي ئة مة ريكا لة ثة يماني ناتؤ.

Page 29: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 282010

دياريكراو بودجة ي )Think Tanks(بؤ ئة و ليكؤلينة وانة تا ديت زياتر دة بيت.

تة نيا 1965دا سالي لة رادة ية ك بة مة بة ستة ئة و بؤ دؤالر مليؤن 225 1975 سالي بةآلم تة رخانكرابوو، دؤالر، مليارد دوو طة شتة ثارة ية ئة و ثارة ئة و ضيتر حكومة ت ئة وة ي بؤ نة كات، خة رج دامة زراوانة دا لة و زؤرانة بة هة ستيت خؤي كردة وة لة وة بيري ليكؤلينة وة ي دة زطاي دامة زراندني طرنطترين ئة وة ش حكومة ت، بة تايبة ت سة ربة كة ليكؤلينة ية دة زطايانة ي ئة و

ئة مة ريكين: حكومة تي General ئؤفيسي ذميرياري طشتي *دة زطاية كي Accounting Officeطؤنطريسي بة تايبة ت ليكؤلينة وة يي 300 نزيكة ي بودجة كة ي ئة مة ريكية ، فة رمانبة رة كاني ذمارة ي دؤالرة . مليؤن ئة وة ية ئة ركي فة رمانبة رة ، 500مة سة النة ي ئة و لة سة ر بكات ليكؤلينة وة و دة رة وة بازرطاني بة ثة يوة نديان كة وآلتاني ثة رة ثيداني باربؤكردني و وزة

بياني .بؤ كؤنطريس سة نتة ري *طرنطي ليكؤلينة وة خزمة تطوزاري بة دة دات جيا جيا الية نيكي ضة ند بة ثة يوة ندية و دة رة وة سياسة تي تايبة ت ليكؤلينة وة كاني هة موو و نيودة ولة تية كان

دة خاتة بة ردة ست كؤنطريس.بودجة : بؤ كؤنطريس ئؤفيسي *و بودجة دانان بواري لة تايبة تمة ندة هة لسة نطاندني الية نة جياجياكاني خة رجي كاريطة رية كاني نيشانكردني دة ست و بودجة ي زيادكردني يان كة مكردن

هة نديك بة رنامة .تة كنة لؤذيا: هة لسة نطاندني ئؤفيسي *دة دات كؤنطريس تيطة يشتني يارمة تي تة كنة لؤذياي لة كة ئالؤزييانة ي ئة و بؤ نويدا سة ر هة لدة دة ن و ياساي تايبة تي بؤ

دادة ريذن.ئةو فرةجؤرى سةرةراى سةنتةرانة ئةم كة خزمةتطوزاريانةى دةكةن، ثيشكةشى ثسثؤريان ثيى بة لةم خزمةتطوزارييةكانيان دةكريت

خاآلنةى خوارةوة كؤكةينةوة:سياسةتانةى ئةو 1.هةلسةنطاندني دانانيان و ليكراوة ثةيرةوييان ثيشتر كة سياسيي و ميذوويي ضوارضيوةى لة

طونجاوي خؤياندا.كاريطةريية نيشانكردني 2.دةست دورمةوداكاني ئةو سياسةتانةى كة ئيستا ثةيرةويان دوذمن و دوست بةرامبةر

ليدةكريت.

3.خستنةرووى بيروراو بؤضوني نوي، ئةلتةرناتيظ سياسةتى ثيشنياركردني و لة دةسةآلت تيدا كة ماوةيةى ئةو بؤ ئيدارةيةكي دةست دةدريتة ئيدارةيةكةوة و كارةسات رووداني كاتي لة يان نوي، بؤ سيثتةمبةر(، 11 )وةك نوي دياردةى لةو ثيشنيارانة و بؤضونان ئةو ئةوةى برياربةدةستة دةستى لةبةر كاتانةدا

بيت. سياسيةكاندا ثسثؤر شارةزاو 4.ئامادةكردني دامودةزطا و ئةمريكا ئيدارةكاني بؤ

جياجياكان.بؤ رينوينى راويذو 5.ثيشكةشكردني جار هةنديك حكومةت، دامودةزطاكاني ئةو كارة لة سةر داخوازي ئةو دةزطايانة

دةبيت.بؤ نوي نةوةيةكي 6.راهيناني

سةركردايةتي كردني فكري و سياسيي.طشتى راى لةسةر دانان 7.كاريطةرى كؤرو ريطةى لة برياربةدةستان و كتيب و بآلوكراوة سيمينارو كؤبونةوةو

و ليكؤلينةوة.شارةزاو كةساني 8.ئامادةكردني بؤ راطةياندن كةنالةكاني بؤ ثسثؤر ثيشبينى ليكدانةوةو شيكردنةوةو كاتي لة تايبةتى بة روداوةكان، كردن

روداوةكاندا.ثةيوةندي حالةتدا هةنديك 9.لة شيوةيةكي بيطانةبة اليةنى بة كردن

حكومةتى بةرذةوةندي ثيناوي لة نهينى خستنةرووى ثيش ئةوةى بؤ ئةمريكا، بؤضونةكانيان سياسي دةسثيشخةريةكي

بزانريت.هةلويست 10.دةستنيشانكردني و هاوبةشةكان بةرذةوةندية و و رايطشتى ناو لة بةرجةستةكردني بوارةكاني فكر و لة تواناكاني ثةرةثيداني

سياسةت و راطةياندن.شيوازي كاريطة ري Think Tanks لة سة ر

برياردان الي ئيدارة ي ئة مة ريكي :دياريكراوة ي بوارة ئة و هؤي بة كة دة كة ن تيدا كاري دة زطايانة ئة م كة بؤية ليكؤلينة وة ية ، و فكر بواري تة نيا بة رهة مة كانيان و ديكؤمينت و دراسات طة ورة نووسينطة ي لة سة رميزي تة نيا

بة رثرساني ئة مة ريكادا خؤي دة بينيتة وة . بة شي هة رة زؤري ئة و ليكؤلينة وانة ش كة دة طريت خؤ لة طة رمانة كيشة ئة و ئة مة ريكاوة برياربة دة ستاني بة الي ليكؤلينة وانة ي ئة و لة وة ش جطة طرنطن، كة وا تابعيكي نهينيان هة ية و بؤ بريارداني بة ردة ستي ناكة ونة دة كرين ضارة نووساز لة كة ئة وانة ي بةآلم طشتيية وة ، راي بة بآلودة كرينة وة بآلوكراوة كاندا طؤظارو لييان طشتي راي ئاطاداربووني مة بة ستي

دة خرينة بة ر دة ستي هة مووان.

* * *

Page 30: jmara3

ى كورد لة ذير نةشةتةرطةري نوسينداكةسيت

29 ذمارة )3( ئازارى 2010

سلمان خةليل:ئةو فاكتةرانةى كاريطةرييان

لةسةر كةسيتى مرؤظى كورد هةية

دكتؤر احمد خةليل:

ئةنسرؤثؤلؤذياىكورد

مستةفا طةرمياني:كؤلؤنياليزم و

كةسايةتى مرؤظى كورد

ناوةرؤكي دؤسيةى ذمارة )3(

هةردي مةهدي ميكة:كارةسات و ثرؤسةي ثيكهاتني

كةسيتي كورد..

لة ديداريكدا، عةتا قةرةداخي: كةسيتي كورد هةست بة

بضوكي و كةمي خؤي دةكات

سامان سيوةيلى:سايكؤلؤذياى كةسيتى كورد

Page 31: jmara3

ئةو فاكتةرانةى كاريطةريان لةسةر

كةسيتى مرؤظى كورد هةية

سندوقيك كة هةر دةشوبهينن، ضينييةكان سندوقة بة كورد مرؤظى جار هةندى دةكةيتةوة، سندوقيكى تيداية لةو بضوكترة، ئةويش سندوقيكى لةخؤى بضوكترى تيداية،

ئيدى بةو شيوةية...لة زؤر كة تيداية ثؤزةتيظى خةسلةتى ضةندين ئةوةى سةرةراى كورد مرؤظى رؤذهةالتناس و ليكؤلةوةر و بايةخدةران بة طةلى كورد ئةوةيان دوثات كردؤتةوة، لةم ئازايةتى و جةربةزةيى و خؤشةويستى خةسلةتانةش راستطؤيى، زيرةكى، بةهيزى و زانست و رؤحى قؤشمةبازى و بةثشويى و ريزطرتن،سةرةراى ئةو بةشداريية زؤرةى كة طةليك لة زانايانى كورد لةقؤناغى دةولةتى ئيسالمى و سةردةمى نوييشدا لةهةموو بوارةكاندا ثيشكةشيان كردووة، وةكو بوارى زانستى و سةربازى و ئةدةبى و سياسيدا، كةسانى وةكو سةالحةدين و ئيبن ئةسير و ئةبو فيدا و ئيبن خةلةكان و محةمةد كورد

عةلى و ئيبراهيم هنانو، ئةحمةد شةوقى....تاد.ئةوةش نيشانةى ئةوةية كة كورد بةشداريكى طةورةى ئةكتيظ بووة لةذيانى فيكرى دةولةتة ميذووى لةدروستكردنى هةروةها و كؤمةاليةتيدا و سياسى و ئةدةبى و رؤلةكانى طةورةيةى باشداريكردنة ئةم لةناوضةكةدا، سةرةراى نوييةكان و كؤنةكان ثيكهينانى لةثيناوى بكاتةوة بةرز خؤى هؤشى بيرو نةيتوانيوة كورد مرؤظى كورد، كةسايةتييةكى ديارى تايبةت بةكوردو ثيكهينانى حالةتيكى كورد و بنياتنانى قةوارةيةكى طشتى بةشيوةيةكى هةية هةميشةييان هةستيكى كورد طةرضى كورد، بة تايبةت دراوسيين كة ديكة طةلةكانى لةهةموو جياوازة طةليكى و خؤى كوردبونى بةرامبةر اليةنى هةنديك باسى هةولدةدةين ليكؤلينةوةدا لةم تورك... و فارس و وةكو عةرةب بةشداربوون كة فاكتةرانةى ئةو هةروةها و بكةين كورد مرؤظى كةسايةتى نيطةتيظى لةدروستبوونى ئةم نيطةتيظانة لة كةسايةتى كورددا، مةبةست لةمةش كةمكردنةوة نيية بطرة هةية، كةموكورتى خؤى و عةيب كؤمةلطايةكيش هةموو كورد، مرؤظى لةبةهاى بةرةو بتوانين ئةوةى بؤ تيبطةين، كوردى كؤمةلطاى لةناخى كة ئةوةية مةبةستيش

ئايندةى بةرين.ثيناسةيةكى طشتى كةسايةتى

نةريتى و خوومةيل بيروباوةرو كؤمةليك كة دةكريت ثيناسة وةها كةسايةتى هوهن وكلوك مورى ديكة. كةسيكى لة جيادةكريتةوة ثيى كةسايةتى كة ثيكة و ريك لةثيناو بةردةوامة هةولدانيكى جوالوةو ثيكهاتةيةكى مرؤظايةتى كةسايةتى دةليت: هاوتابونى ئارةزووة سروشتييةكانى مرؤظ و بنةما سةثينراوةكانى كؤمةلطا. لةم دوو ثيناسةيةشدا دةردةكةويت كة كةسايةتى دروست دةبى و جياجيا دةبى و ثيدةطات بةثيى ضةند بنةمايةك كة زةحمةتة مرؤظ لييان البدات و بةريطايةكى دياريكراودا دةروات كة ناتوانيت مرؤظ ضونكة كردووة، ديارى ريطايةى ئةو سروشت و كؤمةلطا تيكةلبونى كةسايةتى بةلكو دةيةويت، ئةوةى خؤى وةكو بكات دروستى و بكات بينا كةسايةتى و دابونةريت ضةندين كؤمةلطايةش ئةو و دةذى تييدا كة كؤمةلطايةية ئةو بةرهةمى

رةوشت و بةهاى بةرزى تيداية.

سةلمانخةليل

ذمارة )3 ( ئازارى 302010

Page 32: jmara3

»عةلى وةردى« دةليت:كؤمةلطايةك »هةلوةشاندنةوةى كردن ثةيوةندي جولةو ئةنجامي لة بةها و دةبيت ديكةوة كؤمةلطاي بة تاكةكانيش باوةرى و تايبةتةكان بةرزو و نةسيحةت سةرةراى دةبيت، الواز دواى دةكةونة هةر ئةوان وةعزثيدانيان

ئةوةى حةزي ليدةكةن«.لة ثيويست وةك ناتوانيت مرؤظ بؤ كةسيتيةك كؤمةلطاكةى دةرةوةى خةسلةتي كؤمةليك و ثيكبهينيت خؤى راستة بيت. تيدا باآلي ئةخالقي و باش لة خؤى كةسايةتى دةتوانيت مرؤظ و كولتور مةعريفةو و زانست ريطةى كةسيتى بةآلم ثةرةثيبدات، رايةلةوة كؤمةآليةتى واقيعي بةئةنجامي مرؤظ نةريت ئةو و ناوضةيي هةلومةرجي و كة ئةخالقانةية و خةسلةت بؤماوةو و طرتووة. هةلى خؤيدا طةل لة واقيعةكة بايؤلؤذيةكان فاكتةرة نيية تيدا طوماني كةسايةتى بونيادناني لة هةية رؤليان كؤمةآليةتيةكان فاكتةرة بةآلم مرؤظ، فاكتةرة دةتوانين دةطيرن. طرنطتر رؤلى و خاو كةرةستةى بة بايةلؤذيةكان كارطةية بةو كؤمةآليةتيةكان فاكتةرة دروست هةمةجؤر كاآلى كة بوشبهينين

دةكةن.كةسيتيةكي مرؤظ كةسيتى كةواتة طةشةدةكات كؤمةلطا لةناو موكتةسةبة، كؤمةلطا فاكتةرى ئةطةر و ثيدةطات و نةبواية كةسيتى نةيدةتواني دروست بيت و ثيبطات. وةك ضؤن هةنديك كةس دةكةونة مؤطناتيزيةوة خةواندني كاريطةرى ذير ئةنجامي ثيبدريت هةرفةرمانيكيان و كؤمةلطادا ناو لة مرؤظ ئاواش دةدات، وةردي عةلي كاريطةرى ذير دةكةويتة »خةواندني دةوتريت ثيى ئةوةى طوتةني

كؤمةآليةتى«.هةلدينى، ذيان بؤ منداليك ضاو كاتيك كؤمةلطا ئاماذةى بؤ دةكات كة ئةو سةربة دياريكراوةو سةربةضينيكى يان طروثيك ئةم نةكات، ضي و بكات ضي دةبيت ديكةيان ئةوي ثةسةندةو هةلسوكةوتة باشةو كؤمةلة لة جطة ئةوة ناثةسةند، بةو مندال كةسايةتي ديكة. خراثةيةكي ثيوةرة ثيي بة طةشةدةكات، شيوة مندالة ئةو كةسيتى كؤمةآليةتيةكان، وينةيةكي و واقيع رةنطدانةوةى دةبيتة بضوكراوي كؤمةلطاكةي. يان وةك قسةى هةنديك لة زانايان كة ثييان واية كةسايةتى تيدا كة ئةو شارستانيةتةية نوينةرى تاك

ثةروةردة بووة. بي طومان ئةمة بةو ماناية نيية كة تاك

لةو خؤى كةسيتى خةسلةتةكاني هةموو وةردةطريت، دةذي تيدا كة كؤمةلطايةى بةشيكى ناخي هةموو كةسيكدا لة ضونكة ريساكاني ملكةضي ناتواني هةية، شاراوة كؤمةلطا بيت ، يان بة دةنطي ئاماذةكانيةوة

بضيت.بة سةبارةت باسة كورتة ئةو دواى كاريطةريان فاكتةرانةى ئةو و كةسيتي زانيمان ئةوةى دواى هةية، لةسةرى سةر ديينة كؤمةلطاكةيةتى، بةرهةمي دواى كورد، مرؤظي كةسيتى باسي كوردي واقيعي وردي خويندنةوةيةكي نيطةتيظ دياردةى و خةسلةت هةنديك كوردا مرؤظي زةينيةتى لة كة دةبينين رةطيان داكوتاوة، جا ئةو كةسة روناكبير يان بيت كريكار سياسيي، يان بيت يان بيت ذن ثير، يان بيت طةنج جوتيار، كورد تاكي كةسيتى ئةوةى بؤ ثياو، ساردي بة هةلضوو، كةسيتيةكي بكاتة لة كةسيتية ئةم دةكات، هةلسوكةوت ثالني بي و ناضاالك كةسيتيةكي ذيانيدا نيطةتيظةكاني خالة ديارترين زانستية.

كةسيتى كورد بريتين لةمانةى خوارةوة:بةسةر حةزي تاكايةتي: حةزي .1بيركردنةوةو و زالة كورددا مرؤظي بةشيوةيةكي و ئيرتجالية هةلسوكةوتي نيةو تيدا هةرةوةزي طياني ئاشكرا دامةزراوةيي كاري بة قةناعةتي باوةرو كولتورى هيشتا ، نيية )موئةسةساتي( هةلسوكةوتى بيركردنةوةو و بوون زال بةسةر هاوبةش كارى نةك تاكطةرايي ديالؤط زماني هيشتا زالة. كةسيتيدا قةبولنةكردني كلتورى نامؤيةو بةاليةوة

ئةوي تر بةسةر ذيانيدا زالة. هةية، واقيعدا لة زؤرمان نمونةى دةكةين. هةنديكيان بة ئاماذة ليرةدا نوسينيك روناكبيريك ئةطةر نمونة بؤ كتيبيكى يان نوسي ليكؤلينةوةيةكي يان دةكات هةست وا روناكبيرة ئةم دانا، لةسةروي و نيية ئةو وةك وينةى ئيدي رةخنة كةسيك ئةطةر طرتنةوةية، رةخنة بطريت، روناكبيرة ئةو بةرهةمةكةى لة دةبيتة شيريكى بريندار و شةرة قسةيةك

بةرثا دةكات ئةوسةرى ديار نيية. ثارتة سياسيةكانة كة نمونةيةكي ديكة مةفروزة رؤلى طرنطيان هةبيت لة بنيادناني بيرى دامةزراوةيي و خولقاندني رؤحيةتي ثاك هةستى هانداني و كؤمةل بة كارى ذير لة ئةوانيش دةبينى كؤمةلطا، الى بة كةسدان، دوو يان كةسيك كؤنترؤلى بةو هةلسوكةوت خؤيان ميزاجي ثيي رةخنةي بة تةنانةت و دةكةن حزبةوة نابن، رازي حزبةكةيان ئةندامةكاني

ئةطةر رةخنةيان ليطيرا، كؤمةليك تؤمةتى ئامادةكراو دةدريتة ثال كةسي رةخنةطر..

خواستى شةعبيش ئاستى لةسةر ديكة ئةوي قةبولنةكردني و تاكطةرايي دةردةكةويت، بةرضاو بةشيوةيةكي لة طةرةكيك يان ئةطةر ذمارةيةك كةس طةنجيك كؤمةلة يان كؤببنةوة، طونديكدا لةسةر مةسةلةيةك بوو بة دةمةتةقةيان، و مشتومر دةبيتة دةمةتةقيكة دةبينين دذايةتي، و ناكؤكي دةبيتة دواتريش راى دةيةويت لةوانة هةريةكة ضونكة ديكةدا ئةواني بةسةر بسةثيني خؤى راستةو ئةو بؤضوني تةنها واية ثيى و راى و وةربطيريت هةند بة دةبيت طالتةيان و دةزانيت هةلة بة ديكة ئةواني لة طفتوطؤكانماندا لة ئيمة بؤية ثيدةكات. ضونكة دةكةوينةوةو دور ديالؤط زماني »من« بةسةرماندا زالة، هةر بؤية زؤربةى نةزؤك مشتومر، دةبنة طفتوطؤكانمان دةردةضن و كؤمةليك ئةنجامي نيطةتيظيان و ناكؤكي ديارترينيان كة ليدةكةويتةوة ديكةية ئةوى قةبولنةكردني و دوبةرةكي وةلي دةبينين، ديكة كةساني )عةيبةكاني

عةيبةكاني خؤمان نابينين(.توشيي كورد مرؤظي 2.دوورويي: بيطومان بووة، كةسايةتي دوورويي دوورويي الى هةموو مرؤظةكاندا هةية و هةروةها لة هةموو كؤمةلطاكاندا، ريذةكةى ديكة كؤمةلطايةكي بؤ كؤمةلطايةكةوة لة دةطؤريت، بةآلم ئةم دوو روية الى مرؤظي

كورد بة ئاشكرا ديارة. بة سةبارةت كورد مرؤظي كاتيك طةلةكةى بة تايبةت طشتى مةسةلةيةكي و بةها لة ثرن قسةكاني دةكات، قسة كاتيك بةآلم باآلكان، بةرزو نةريتة دةبينين كردةوة، بة دةكرين قسانة ئةو داواى كورد مرؤظي دةبنةوة. ثيضةوانة دةبينيت دةكات، نةتةوةيةكاني خؤى مافة جيا رادةبةدةر رةفتارى دةسةآلت دةرحةق بة طةلةكةى ئةنجام دةدات، نابيت ملكةضي ئةو واقيعة بين، بةآلم كاتيك ثيى واقيعة ئةو روبةرووى دةبيت دةوتريت بينةوة و ثيويستة كارى بؤ بكةين، كةضى بة ئةو ضونكة نيية. تيدا ئامادةيي ئةو كؤمةليك ثرةنسيث و نةريت بير دةكاتةوة بكات، جيبةجييان خةلك دةكات داوا و

بةآلم خؤى ناتواني ثراكتيزةى بكات.ئةم خالة نيطةتيظانةى كة لة كةسايةتي دةرهاويشتةى هةية، كوردا مرؤظي واقيعي و كؤمةآليةتي ثةروةردةيي كؤمةلطاى كوردية، بؤ ئةوةى بتوانين لةو بنياتناني لة هةية رؤليان كة هؤكارانةى فاكتةرانة لةو دةبيت كوردي مرؤظي

31 ذمارة )3( ئازارى 2010

Page 33: jmara3

لةسةر هةبووة كاريطةرى كة تيبطةين سايكؤلؤذيةتي كؤمةلطاى كوردي، ضونكة دروست شيوةيةكي بة توانيمان ئةطةر حالةتةكة دياري بكةين، دةتوانين دةرمانى هةلسوكةوتي بدؤزينةوة، بؤ طونجاوي كورد مرؤظي ئةخالقي و كؤمةآليةتي كةسيتيةكةى روخسارةكاني تيدا كة كولتورى رةنطدانةوةى دةردةكةويت، كلتورةش ئةم كوردية، كؤمةلطاى دريذايي بة كة ميذوويةكة بةرهةمي و باوةر و بؤضوون كؤمةليك زةمةن خؤيدا طةل لة بيركردنةوةى شيوازي

هةلطرتووة.طرنطترين لةسةر دةكريت ليرةدا سةر كاريانكردوةتة كة فاكتةرانةى ئةو و نةريت و كوردي كؤمةلطاى سروشتى

كلتورو بؤضونةكاني هةلويستة بكةين:يةكةم: هؤكارى كؤمةآليةتى

كة دةبيتة دوو لقةوة:أ .فاكتةرى خيلةكي:

سةدةكاني لة كوردي كؤمةلطاى نيمضة كؤضةرو خيلة لة رابردوودا زؤرجاريش دةهات، ثيك كؤضةرةكان ثةيوةنديةكاني بوو، تيكةلةيةك خيل شوين ثةيوةنديةكاني و رةضةلةك ناوضة لة دةبةستنةوة، ثيكةوةى شاخاويةكاندا ئينتيما بؤ خيل بةهيزتربوو، ليوارداو لة نزمايةكاندا ناوضة لة بةآلم الوازبوو. زياتر ئينتيما ثيدةشتةكاندا لة كوردةكان خيلة دةلى مكدويل ديظيد دةكريت هةلكردن، ثيكةوة لة بوون دور ثؤلين تةقليدي بة شيوةيةكي بليت كورد و خيل و مامناوةندةكان خيلة بؤ كراون خيلة ثيكهاتةى لة يةكطرتووةكان، خيلة ، دةكةويت. بةديار ئةوة كورديةكاندا يةكيتى لةسةر كورديةكان خيلة زؤربةى يةكيتى لةسةر كةميكيشيان و شوين خيلة ثيكهاتةى لة ثيكهاتوون. رةضةلةك بةدةردةكةويت، ضونكة ئةوة كورديةكاندا خيلى وا هةية لة دوو طروثي جياواز لة يةكتر رةضةلةكي اليةنيكى هيض و هاتوون ثيك سةرؤك طروثي نادات، طري ثيكةوةيان طروثي و شةركةرةكان يان خيلةكان لؤذيكي رةشؤك. ضيني خيل، ئةنداماني هيز ثةيوةندي ئةو دوو طروثة ريكدةخات، رةهاى دةسةآلتي ئاغا يان خيل سةرؤك زؤر لة زؤر دةلي مينورسكي هةبووة. داطيركةريكى وةك كوردستان شوينى بونةوةريكى وةك ئاغاكان دةرواننة زال بةآلم رةعيةتةكان. دةرواننة ديكةش »ملنجن«دةسةآلتي سةرؤك خيلى كوردي وةك ديكتاتؤريكى رةها وةسف كردوة و دةتوانيت نييةو سنوريان دةسةآلتةكاني

بة ئارةزووى خؤى دةست بطريت بةسةر و خيلةكةى ئةنداماني لة هةركام مولكى فرماني كوشتنيشى زاني طونجاوي بة كة

دةربكات.ئاغاو نيوان نيطةتيظةى ثةيوةندية ئةم بؤ دةطةريتةوة خيل ديكةى ئةنداماني ئةوةى لة هةموو ئةنداماني خيل لة ئةساسدا لة لة اليةك، ئةمة نين، يةك رةضةلةك لة الكةى ديكة دةطةريتةوة بؤ ئةوةى تاكةكاني خيل هيض رؤليكيان نةبووة لة هةلبذاردني خيلى دةبينى بؤية خيلةكةياندا، سةرؤك ئابوري و كؤمةآليةتى ثةيوةندي كوردي هؤى بوةتة ئةمةش نةبووة، نيوانياندا لة يان خيليةتى ثابةندبوونى نةبوونى

كردوة واى ئةوةش هةر بوونى، دةطمةن سياسيي يةكةيةكي وةك كوردي خيلى ئةركةكاني بة هةلنةسيت كؤمةآليةتي و سةرشاني لة هةمانكاتيشدا نةتوانيت بةهاو لة كردن بةرطري وةك ثتةوى نةريتى طشت لة كاتى هاتنى مةترسي و ثيداني دية و ثاراستنى غةوارة بؤ خؤى بدؤزيتةوة. رؤحي نةيتواني كوردي خيلى جؤرة بةم كؤمةل و هاوكاري لة نيوان ئةندامةكانيدا دروست بكات، بة ثيضةوانةى خيلى طةالني ديكةى ناوضةكةمان، بةلكو بةشداريكردوة لة ثتةوكردني »من« و نةزعةى فةردانيةت نةماني سةرةراى كورد. مرؤظي الى لةم كؤمةآليةتى كيانيكى خيل وةك رؤلى سةردةمةدا، بةآلم هيشتا عةقلى خيليةتى كوردي كلتورى خةيالى ناو دةكاتة دزة خؤى ديكةدا ناوي ذير لة هةولدةدات و

دوبارة بكاتةوة.ب .فاكتةرى ئاينى:

كاتيك ئيسالم لةسةر دةستى ثيغةمبةر محةمةد هات، داواى باوةربوون بة خواو يةكساني دةكرد لة نيوان هةموو طةالندا بة ثيى ئةم ئايةتة »انا خلقناكم من ذكر و انثى و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عند اهلل اتقاكم«، كوردةكان بوون بة ئيسالم و بة شيوةيةكي ضاالك بةرطريان لة ئاآلى ئيسالم و بلوكردنةوةى كرد، بة رادةيةك نةتةوةيياندا كةسيتى بةسةر ئايني مةيلى نةتةوة كؤمةليك لةوالوة بةآلم بوو. زال كرد فةرمانرةواييان ئيسالمةوة ناوي بة »يةكةم جار عةرةب و دواتر فارس و ئينجا بةكارهينا ئيسالميان ئايني ».... و تورك بة سياسييان دةسةآلتي سةثاندني بؤ ناوياندا لة ئينجا ئيسالمدا، سةرجيهاني نةزعةى باآلدةستى نةتةوايةتي دةركةوت، بة تايبةتى الى عةرةبةكان. هةركة ئيسالم لة رؤذهةآلتى غةيرة عةرةبيدا بلو بوةوة، و نةريت و داب كؤمةليك خؤيدا طةل لة كاريطةرى هيناو عةرةبي زماني كلتورو كلتورى و زمان لةسةر هةبوو زؤرى ضونكة ناوضةكةو موسلماني طةالني زةرورى ثييان كاركردن و كردن رةضاو و تارادةيةكيش بة ئةرك دةذميرا، هةموو و نةريت و داب حيسابي لةسةر ئةوانة كلتورى ئةو طةالنة بوو. كورد لة هةموو و ليكةوت زياني زياتر ديكة طةلةكاني بوة هؤى ئةوة كةوتة ذير كاريطةرييةوة. سةرهةلداني نةزعةى خؤ بة طةورة زانينى هةنديك ئةوةى طةيشتة كار و عةرةب ميذوو نوسي وةك مةسعودي رةضةلةكي كة عةرةبانةى ئةو بؤ بطةرينيتةوة كورد لة ميذوويي و سروشتى فاكتةرى لةبةر كردوة كؤضيان عةرةبيةوة جةزيرةى لةو ئامانجيش شاخاويةكان. ناوضة بؤ نارةسةنايةتي سةلماندني بؤضونانة كة ناوضانةى لةو بوو كورد دانيشتواني هيشتا ليي نيشتةجي بوون. بة شيوةيةكي نيطةتيظيش كاري كردة سةر طةشةسةندني خةلكى الى نةتةوايةتي هةستى و هؤش

رةشؤكي كورد.الى ثةروةرى ئاين هةستى زالبووني كورد ، ئةوة جطة لة تةعريب و فيركردني زمان و داب و نةريتى عةرةبي وايان كرد ئةو بكات، لةبير خؤى كوردبوونى كورد بير لة ناسنامةى خؤي و زمان فاكتةرانة بردةوة، كةسايةتيةكي ئاينى كوردي »شيخ محةمةد زاهد 1026 1107-« كة بة تاجي زانايان ناسراوة دةلي »ئيوارة كورد بووم و بةيانيش بووم بة عةرةب«، واتة بةشةو كورد بووم و لة طةل خؤرهةآلتنيشدا بووم

ذمارة )3 ( ئازارى 322010

Page 34: jmara3

كورد ئاينى زاناياني زؤربةى عةرةب. بة رويان و خست ثشتطوي دايكيان زماني كردة زماني عةرةبي و فارسي و توركي، زمانانة بةو نوسينةكانيان زؤربةى تةريقةتى رابةرى نمونة بؤ نوسيوة. نؤدييي مارفي لة كوردستان شيخ قادري لة كتيبي 46 )1838 1752-( بةرزنجي هةردوو بة داناوة جياجياكاندا زانستة تةنها كةضي فارسي، و عةرةبي زماني كتيبؤكةيةكي بة ناوي »ئةحمةدي بة زماني فةرهةنطيكى لة بريتية كة داناوة كوردي مةبةستى و عةرةبي كوردي بضكؤلةى خزمةتكردني زماني كوردي نةبووة، بةلكو بضوكةكةى كورة كردني فير بةمةبةستى لة ثيشةكيةكةيدا بووة بؤ زماني عةرةبي. ريطةى خوا بؤ »سوثاس نوسيويةتى ثيشانداين«. عةرةبي زماني فيربوونى نةوةستاوة، بةمةوة تةنها مةسةلةكة و كورد ئاينيةكاني زانا زؤربةى بةلكو دةسةآلتدارة خانةدانةكاني دةولةمةندو عةرةبي دةسةآلتي ذير كوردةكاني باسيان لة رةضةلكي عةربي خؤيان دةكرد توركدا دةسةآلتي ذير لة ئةوانةشى و دةكرد خؤيان بوونى تورك باسي بوون بة دريذايي فةرمانرةوايي عةرةب و تورك ئاينى كاريطةريةكاني فارس. سةربارى و ئيسالم كةواى لة زؤربةى ثياوة ئاينيةكاني كورد كردبوو ثييان وابوو دؤخةكة هةروا طؤرينى بة ثيويست بؤية و دةمينيتةوة نةبيت كةم ذمارةيةكي لة جطة ناكات، مةالى وةكو بوون بيرتيذى خاوةني كة كاريان كة خاني ئةحمةدي و جةزيرى و كوردي زماني بوذانةوةى بؤ دةكرد الى نةتةوايةتى هةستى بةهيزكردني

كورد.تورك و عةرةب نةتةوةى هةرسي ئيسالمةوة ناوي بة كة فارس و لة دةيانويست دةكرد، فةرمانرةواييان زؤر ئةوةبوو كةنةوة، كةم كورد نرخي زمانى زةمي كة بآلوكرانةوة نوسين دةكرد، كورديان رةضةلةكي و كوردي راستى دةدا هةوليان هةنديكيان بطرة وةك بيشيوينن و بشارنةوة ميذووةكةى الذهب«دا »مروج كتيبي لة كة مةسعودي بةرهةمي كورد طةلى دةكات لةوة باس زةواجي جنؤكةو كةنيزةكةكاني ثيغةمبةر سليمانة و لييان تورة دةبيت و بؤ ضياكاني هةنديكيان ضةثةلى بطرة دةخاتةوة، دور و شؤظينيزم لة رادةيةك طةيشتوةتة لة و رؤيشتوون زياتر رةطةزثةرةستى حةديسيكيان ضةند ثيغةمبةرةوة زماني سةعدةدين خواجة وةكو دروستكردوة، لة و مردوة زاينى 1599 سالى لة كة

دةولةتى عوسمانيدا ثلةى شيخولئيسالمي بة ميذوو«كة »تاجى كتيبي لة هةبووة »كاتيك دةلي نوسيويةتى توركي زماني دةركةوت محةمةد ثيغةمبةرايةتى نورى و طةالن بة هلةوداوان هاتن بؤ الى تاوةك سولتاني كة ئؤغزرخان ئيسالم، بة ببن و نابوت كابرايةكي بوو توركةمنستان ناوي كة هةلبذارد ناشيريني روخسار ثيغةمبةر الى بؤ ناردي »بطدوز«بوو بوةتة كة بليت ثيي ئةوةى بؤ محةمةد ثيغةمبةر الى ضوة هةركة بةآلم ئيسالم، ثرسيارى و كردةوة روخسارى لة بيزي ئةو خيلةى كة ليوة هاتوة كرد، بطدوز ثيي وتوة كة كوردة، ثيغةمةريش وتويةتى خوا زال ضونكة نةكات، موةفةق ميلةتة ئةم تيك جيهان ديكةداو طةالني بةسةر دةبن ضيرؤكة ئةم ئامانجي بيطومان دةدةن«.

بؤ اليةك لة راستيةوة لة دورة زؤر كة لة كوردةو ناوبانطي كردني ناشيرين كوردة. تيكداني ورةى بؤ ديكةش اليةكي ضونكة قةدةريان وايةو ناتوانن يةك بطرن بكةن دروست خؤيان بؤ قةوارةيةك و ئةوةى داواى خوا ثيغةمبةرى ضونكة ئةم نةطرن. يةك و ريكنةكةون كردوة لةسةر كاريطةريان دةلةسانة درؤو بة كردوة واى و داناوة كورد كةسايةتي

سةرخؤيدا دابخريت.ديكةشةوة اليةكي لة ئاينى فاكتةرى لةسةردةمي هةبووة، كاريطةرى عوسمانيةكان و سةفةويةكان حوكمراني لة كوردستان و ثاش شةرى ضالديران لة كوردستان بوونى دابةش و 1514 سالى لة كوردستان هةردوالياندا، نيوان لة دوو بؤ بوو دابةش مةزهةبيةوة رووى بة بوون كوردةكان لة بةشيك كةرت. شيعةو بةشيكى ديكةشيان بون بة سونة، كةوتة مةزهةبي ناكؤكي شيوةية بةم توركةكان و فارس و كوردةكان نيوان هينا. بةكاريان خؤيان بةرذةوةندي بؤ مةزهةبي جياوازي و ئاينى هؤكارى هؤكاريك بو كورد لة نيوان خؤيدا نةتوانيت لة زؤرجاريش و ببةستيت ثةيوةندي نيوان لة دوبةرةكي يةكطرتن جياتي سةرةراى ئةوة كردوة. دروست كوردا بوون، ئيزيدي زؤريش كورديكى ئةوةى قيزةوة ضاوي بة موسلمانةكان كوردة بوة ئةمةش دةكرد، ئةمانةيان تةماشاى الى خؤداخستن و ثةريزى دورة هؤى كوردة ئيزيديةكان، ضونكة دلنيا نةبوون لة ئاينى جياوازي ئةم موسلمانةكان. كوردة كاريطةرى تارادةيةك هيشتا مةزهةبية و و كوردةكان يةكنةطرتنى لةسةر هةية ئةو دةقؤزريتةوة. هةنديكةوة اليةن لة كردوة داطير كوردستانيان دةولةتانةى ثياواني ئاينيان بةكارهيناوة بؤ لةمثةردانان الى نةتةوايةتي هؤشيارى بةردةم لة ئاين دةزانن دةولةتانة ئةو ضونكة كورد، الى ئاينيش ثياواني ثيرؤزةو كورد الى كورد ليدةطيريت.الى ريزيان كوردةكان كرد قسةى ئاينى ثياوي و هات ئةطةر ئاسمانةوة لة ياسايةك دةبيتة قسةكاني بؤية هةر دةبيت. ثابةندي بؤية هاتووة ئاينى ثياواني كوردستان داطيركةراني كورديان بةكارهيناوة بؤ طةياندني ضةمكة شؤظينيةكاني بيروبؤضونة و ئاينيةكان نةتةوةيي بيرى خؤيان و دذايةتي كردني داواى بانطةوازانةى ئةو هةموو كورد، دةكات، نةتةوةيي سةربةخؤيي و خةباتي لة شةرعيةت ثيضةوانةى و دين بي بة

قةلةم بدات.

33 ذمارة )3( ئازارى 2010

زالبووني هةستى ئاين ثةروةرى الى كورد ، ئةوة جطة لة تةعريب و فيركردني زمان و داب و نةريتى عةرةبي وايان كرد كورد كوردبوونى خؤى لةبير بكات، ئةو فاكتةرانة زمان و ناسنامةى خؤي لة بير بردةوة، كةسايةتيةكي ئاينى كوردي »شيخ محةمةد زاهد 1026 -1107« كة بة تاجي زانايان ناسراوة دةلي »ئيوارة كورد بووم و بةيانيش بووم بة عةرةب«، واتة بةشةو كورد بووم و لة طةل خؤرهةآلتنيشدا بووم بة عةرةب.

Page 35: jmara3

دووةم : هؤكارى ئابورى: طرنط قؤناغيكى نؤزدةيةم سةدةى ضونكة ناوضةكةدا، طةالني ذياني لة بوو لة ئالوطؤرى طؤرانكارىو خؤيدا طةل لة طرنطترين طةالنة. ئةو بؤ هينا طةل خؤيدا طؤرانكاريش بريتى بوو لة طةشةسةندني ثيشةسازي هةنديك هاتنى و بازرطاني سوك بؤ ناوضةكة، كردنةوةى ريطةوبان و ئامرازةكاني ثةيوةندي كردن كاريطةرى ثيشكةوتنى لةسةر هةبوو زؤرى كشتوكالي هيناني بةرهةم و طوندةكان بة تةنها كة خيلةكيةوة هيناني بةرهةم لة بؤ دةهينا بةرهةميان ثيداويستيةكان ثيى قازانجكردن، و فرؤشتن هيناني بةرهةم لة 300 لة عيراق بؤ نمونة هةناردةى جؤ تةنةوة لة هةردوو دةيةى دووةمي سةدةى نؤزدة ساليك ثيش شةرى جيهاني يةكةم ريذةى واتة . تةن 77 بؤ بوةوة بةرز .250% بؤ بوةوة بةرز بونةكة زياد ثيشةسازي كةرةستةى هةنديك هاتنى بينى طرنطي رؤليكى ئاو ترؤمثاى وةك طةشة الديكان، روخسارى طؤرينى لة بوونى زؤر هؤى بوة بازرطاني سةندني كة بازرطاني ثةرةسةندني و شارةكان هاتنى و سوريادا توركياو و عيراق لة و ئؤروثا ثيشةسازيةكاني بةرهةمة ثيشكةوتنى هةنديك ثيشةسازي لؤكالى و هينان بةرهةم كةرةستةكاني ثيشكةوتنى ثيشكةوتنى كؤمةآليةتي و الى بونة هؤى مندالداني لة هؤى بووة ئةوة خؤشيةوة برذوازيةت خيليةتيدا، و دةرةبةطايةتى هؤى بوة خويندن ئاستى هةلداو سةرى ئةوةى دةستةيةك رؤشنبير سةرهةلبدةن و الى خؤشيانةوة ئةوانة ئةركي طةياندني طةالني بطةيةنة ئؤروثا ثيشكةوتنةكاني طةالني ئازادبوونى داواى ئةوانة خؤيان، لة طةورةشيان رؤلى كرد، خؤيان ئةو ئاطاهينانةوةى بة وشياركردنةوةو شارستاني توانيان ئةوان بينى، طةالنةدا بهينن بيركردنةوةى مؤديرن و هاوضةرخ بؤ وآلتةكةيان، بةآلم بارودؤخي كؤمةلطاى ئايا بوو؟ ضؤن سةردةمةدا لةو كوردي كاريطةرى ذير كةوتة كوردي كؤمةلطاى

ئةو ثيشكةوتن و طؤرانكاريانة؟بةبةراورد لة طةل كؤمةلطاكاني ديكةى ناوضةكة، لةو ماوةيةدا ذياني ثيشةسازي ثيشكةوتنى كوردستان لة وكؤمةآليةتى هؤ؛ هةنديك لةبةر . نةبينى خؤيةوة بة كوردستان جوطرافياى سروشتى لةوانة، ناوضةيةكي شاخاوي و زؤر سةختةو كة ناوضة بةآلم دةطريت، لة كشتوكال ريطة دةشتاييةكانيش ثشتيان بة باران دةبةست بؤ واى هةنديك كشتوكالى، ئاوداني بؤ

كوردستان كشتوكالى ثشتبةستنى دةضن نةبوونى دروست بؤ هؤكاريكة باران بة ئةحمةد مةزهةر كةمال كوردي، دةولةتى لة كشتوكالكردن كؤنةوة »لة دةليت دةبةستيت، باران بة ثشت كوردستان يان كةسيك كؤمةلة يان هةرطونديك بةستن ثشت بي بة دةتوانيت خيزانيك بكات، خؤى كشتوكالى حكومةت بة بة كوردستان كشتوكالى ثشتبةستنى لةبةردةم بوو طةورة بةربةستيكى باران كوردستان لة كشتوكال ثيشنةكةوتنى ئةو نمونة بؤ بةرةوبازار. هةنطاونان و سةرةكيان رؤلي كة ئاوانةى ترمثاى هةبوو لة زؤربوونى بةروبومي كشتوكالى لةبةر ناوضةكةدا، ديكةى كؤمةلطاكاني لة كؤمةليك هؤكار لة كشتوكالى كوردستاندا كاريطةرى ئةوةش نةبوو. كاريطةريان دواكةوتنى لةسةر هةبوو نيطةتيظي زؤربةى ضونكة كوردستان، لة بازرطاني ناوةراست رؤذهةآلتي هةناردةكاني كاآل بةروبومي لة بوو بريتى ماوةيةدا لةو ئةوةى هؤى بوة ئةوة كشتوكالى. يان بيت ئيفليج كوردستاندا لة بازرطاني كورديش بازرطانيكى ئةطةر نةبيت. هةر دةركةوتاية بةناضارى دةضووة دةرةوةى بازرطانةكانى زؤربةى بؤية كوردستان، يان بوون جولةكة يان كوردستان لةطةل كوردستان كاتيكيش ئةرمةنى. ثارة بوو، تيكةل سةرمايةدارى بازارى ثةيوةندية ريكخستنى هؤكارى بة بوو ئةرمةن دةولةمةندةكاني بازرطانيةكان، قةرزثيدان، سلفةو بةسةرضاوةى بون

س.خمينيز نوسةرى كتيبي ثةيوةندي كورد و ئةرمةن دةليت هةركة طونديكى كوردي ئةرمةنيةك يةكسةر دةكرا، دروست ئةطةر ، دةكردةوة تيدا دوكانيكى كورديك نةبواية لةوي ئةرمةنيةكةش هةذار كوردي ضونكة دةطرتةوة، جيطةى ثيشةسازي بةرهةمةكاني بة ثيويستى ثارة كوردةكانيش دةولةمةندة ئةرمةنية، طؤريكى ئةرمةنيان بؤ خؤيان دابين دةكرد

دةيانكرد بة ريكخةرى كاروبارةكانيان.لةوانةى بةشيكن بارودؤخة ئةو ثيشكةوتن كوردي شارى هؤى بونة ريطر بونة و نةبينيت خؤيةوة بة كوردي كؤمةلطاى ئةوةى لةبةردةم هةلطرى و مةدةني كؤمةلطايةكي ببيتة ثيضةوانةوة بة ثيشكةوتوخواز، بؤضوني فكرى كؤنترؤلى ذير لة كؤمةلطاكةى كلتور و بيركردنةوةو خيلةكيدا هيشتةوة. داب و نةريتة الدييةكان بون بة بةربةست رؤشنبيرى ضينيكى دةركةوتنى لةبةردةم ئةوةى هةوينى ببيتة بتوانيت كة كورد سةركردايةتى ريرةوي طةلةكةى بكات بؤ بةديهيناني داخوازيةكاني و هةلساندنةوةو

ثةرةثيداني.سييةم: فاكتةرى سياسيي

فاكتةرة طرنطترين سياسيي فاكتةرى كاريطةريةكةى هيشتا و كردوة كارى كة لة سةر كةسايةتى مرؤظي كورد ماوةو تا ئيستاش كارى خؤى دةكات. ملكةض بوونى دةولةتةى ئةو بؤ ئيستا تا مرؤظة ئةم و زمان ناسنامةو بة داننانيت كة هةموو ثيضةوانةوة بة بطرة كلتورةكةيدا،

ذمارة )3 ( ئازارى 342010

ثيويستيمان بة ثيداضونةوةيةكي رةخنةطرانة و تيراماني ورد هةية بؤ واقعي كوردي

Page 36: jmara3

سةركوتكردن بؤ دةطريتةبةر ريطةيةك سياسةتي سالة دةيان و زةليلكردني و تةعريب و تةتريك و تةفريس كردن دذى ثيادة دةكات، سةرةراى ئةو توندوتيذيةى كة تا ئيستاش بةرامبةرى ئةنجام دةدريت شتيكدا بة دان داطيركةرةكاني دةولةتة و دةولةتي نمونة بؤ ناوي كوردة، كة نانين لةسةر هةركةسيك واية ثيى توركيا سياسةتى توركة، بذى توركيا خاكي سياسةتة. هةمان ديكةش دةولةتةكاني باس و بكات بلند سةرى كورديك طةر خؤى تايبةتمةندى نةستى و هةست لة جياخواز ضاوي بة دةولةتانة ئةو بكات، بيطانةو و طومانليكراو تةماشا و نؤكةرى كةواتة بدات. باجةكةى دةبيت و دةكريت و يةكسان ثةيوةنديةكي ثةيوةنديةكة هاوسةنط نيية، بةلكو ثةيوةنديةكة لةسةر بنةماى ئاغاو نؤكةر دامةزراوة. لة ريطةى كورد مرؤظي بةهاى لة توندوتيذيةوة هةرضةندة كورد مرؤظي دةكريتةوة، كةم هةست بةآلم دةذي، خؤيدا خاكي لةسةر بة نامؤيي و دابران دةكات، ئةو توندوتيذي و داثلؤسينةى كة داطيركةراني كوردستان ليدةكةن، ثةيرةوي كورد مرؤظي دذي لة تيك كورد مرؤظي بوو ئةوة ئامانجيان بكات، طويرايةلي و ملكةض و بشكينيت بكات زةوت لي خؤي بة باوةربوون كةمزانينى بة خؤ بة هةست طريي و كاتي لة نةتوانيت تاوةكو و بضينيت تيدا بةرطرى تواناى سةرى طوشارخستنة

كردن لة خؤى هةبيت. مرؤظي كورد نانبراو دةكري، قةدةغةية بة زماني خؤ قسة بكات، طةر باس لة كلتور هةرةشةو ئةوثةري بكات مافةكاني و طورةشةو ترس و تؤقيني دةرحةق ثةيرةو بةآلم هةبيت، ليهاتويي تواناو با دةكريت، سياسيي ثايةيةكي ثلةو هيض نيية بؤي ئيدارى و كؤمةآليةتي و ئابورى و كة نةبيت كاتةدا لةو تةنها وةربطريت،

نكؤلى لة نةتةوةو رةطةزي خؤى بكات. ثزيشكى وةك كة فانون فرانس كؤلؤنياليزمي كاتي لة حكومةتى كردوة كارى ئةلجةزائير لة فةرةنسيدا دةكات وآلتانة لةو باس شيوةية بةم »زؤر كؤلؤنياليزمةوة ذير دةكةونة كة دذوارة خةلك ريكخةيت و هاني بدةي بؤ وآلتانة ئةو طةالني ضونكة خةباتكردن، هةموو و دةترسن ئةوان دةترسن. داطيركةر دةسةآلتي براوة، هيوايةكيان بؤ دةكات خةلكةكة ترساندني بؤ كار و تيرؤر دةرنةضن. قسةى لة ئةوةى توندوتيذي و طوشارخستنة سةر و ملكةض ئةخالقي قولى درزيكى خةلك، ثيكردنى

لة ناو ئةو كؤمةلطايانةدا دروست دةكات، بة خؤى و خيزان باوةرى ضونكة مرؤظ و عةشيرةت و طوند و خزم وكةس و كار خؤى ئايندةى بة باوةرى ئةو نامينيت، خؤى كة باوةرةى ئةو دةطاتة نامينيت. كةسوكارةكةى و خزم و خيزانةكةى و ونةتةوةكةى بريتين لة كؤمةليك مةخلوقي بة راى ئةو دةسةآلتي داطيركةر ضةثةلن، هيزةشى ئةو و نةهاتووة لةبن هيزيكى كة هةيةتي بؤ هةتا هةتايةو دةبيت خةلك بؤية بيت، خؤي قةدةرةى بةو تةسليم دةست بيدةنة و بن تةسليم واية باشتر

خوا«.لةسايةى ئةم جؤرة ذينطة كؤمةآليةتي و دةرونيةدا، منداآلن بة شيوةيةكي شةراني دلةراوكي دةبن. و طةورة ثةروةردةدةبن بة داطيردةكات. دليان تؤقين و ترس و هؤى ناضاربونيان بؤ دةسةآلتي داطيركةر دةبيت واية ثيى زةبةالحةكةى هيزة و خيزان بؤ ثيضةوانةكاتةوة توندوتيذيةكة وآلتانةى ئةو خؤى. كؤمةلطاكةى و ركيفي ذير خستوةتة كوردستانيان كة شيوةيةكي بة داوةو هةوليان خؤيانةوة، دؤخة ئةم دةدةن، هةول بةردةوام دةرونية بقؤزنةوة بؤ بةرذةوةندي خؤيان و تا ثييان بكريت ناكؤكي و ملمالني لة ناو

كؤمةلطاى كورديدا دروست بكةن.لة كة نيطةتيظةى ئةوبارة كةواتة دةرئةنجامي هةية كورددا كةسيتى و عةرةب اليةن لة ئاينة ئيستغاللكردني بةرذةوةنديية بؤ توركةكانةوة و فارس ئاينةوة ناوي بة كاتيك نةتةوةيي خؤيان، فةرمانرةوا بوون، ويستيان كورد لة روى مةزهةبيةوة بدةن بة طذ يةكدا، لة ئةنجامي بيرى و هؤش كة كورد خيلةكي عةقلى الى كورد توشي ئيفليجي كردوةو ئاسؤى كردوة، دؤطما و تةسك بيركردنةوةى و توندوتيذي ئةو ئةنجامي لة هةروةها مرؤظي دذي داطيركةران وبرةى كوشت تؤقين هةوايةكي كةشو كردوة، كورديان واى بووة، زال كةسايةتيدا بةسةر نةتةوةكةيدا كيشةكاني بةرووى ليكردوة ئةم نةبيت. داهيناني تواناى نةكريتةوة ئةنجامي لة كرد باسمان كةموكوريانةى ئةو هةلومةرجانةية كة كؤمةلطاى كوردي

ثيدا تيثةريوةئةو تيثةراندني راستكردنةوةو بؤ كؤمةلطاكةمان كة كةموكوريانةى ثيداضونةوةيةكي بة ثيويستمان هةيةتي، بؤ هةية ورد تيراماني و رةخنةطرانة مؤديرن كلتورى ضونكة كوردي. واقيعي دواى بةلكو نايةت، قسةكردن بة تةنها كةموكورييةكاني هةلةو دؤزينةوةى

ضونكة ديت، كؤنةكةمان كةلتورة كؤنةكةية كلتورة هةمان نوي كلتورى دؤزراوةتةوةو كةموكوريةكاني بةآلم تواناى كورد مرؤظي دةرهينراوة. تيداية، كةموكوريانةى ئةو تيثةركردني توانيويةتى ميذوو بةدريذايي ضونكة سةرةراى شةرو شؤر و توندوتيذييةكاني كة دةرحةقي ثةيرةو كراوة، كورد بوون و بثاريزيت، خؤى نةتةوةييةكانى خةسلةتة و جينؤسايد سةرةراى توانيويةتى كورد كردن، برسيي و ثشتطويخستن تةهجيرو

ناسنامةى نةتةوةيي خؤى بهيليتةوة و..نةيانتوانيوة سياسةتانةى ئةو هةموو ئيرادةى تيك بشكينن، بة ثيضةوانةوة زياتر هيزى ثي بةخشيوةو سورى كردوة لةسةر نةتةوةييةكاني، تايبةتمةنديية ثاراستنى ظيان ئةبو ئةرمةني نوسةرى ضؤن وةك وتويةتى »كورد سوارضاكي رؤذهةآلتن«.

ثيم واية كورد ثيويستى بة سيستميكى نوييةكاني سيما تيدا و هةية نوي فكرى ئةوةش بؤ دةركةويت، كورد كةسيتى ديالؤطى ميكانيزمي دةكات ثيويست كؤمةآليةتي و ليبوردةيي بدؤزريتةوة، واتة هاوبةشيك وةك ديكة ئةوي دؤزينةوةى نةك واقيعةكة بة سةبارةت ليدوان بؤ ئيمة خؤمان. سيبةرى طةل لة قسةكردن هةية، رةفتارمان طؤرينى بة ثيويستمان دواتر ثيويستمان بة ثشت بةستن بة زماني بة بطةين ئةوةى بؤ لؤذيك هةية عةقل و عةقليةتي تاوةكو مةعريفي سيستميكى خيلةكي و نةزعةى حزبي و بةرذةوةندي و تيثةرينين باآل »من«ى و تايبةت هؤشياريةكي مةدةنيانة دروست بكةين بؤ

ثةرةثيداني كلتوريكى نوي.دةربرينةكاني دةبيت كورد كةسايةتي روخسارة لة بدؤزيتةوة خؤى نةتةوةيةكةيدا جياواز بيت نةك ئاينيةكةى. بة ثشت بكات دروست كلتوريك دةبيت ببةستيت مةدةني كؤمةلى ضةمكةكاني و ترس كلتورى ضوارضيوةى لة و

عةسكةرتاريا بضيتة دةرةوة.سةرضاوةكان:

العراقي، الفرد شخصية الوردي، علي 1-الطبعة الثانية، لندن ، 2001

-2 عبد الفتاح بوطاني، بدايات الشعور القومي الثانية، الطبعة الحديث، التاريخ في الكردي

دهوك.تاريخية مالحظات عثمان، ز. سيامند 3-حول نشأة الحركة القومية الكردية، مجلة دراسات

كردية، باريس، كانون الثاني 1984.الكردية، والمسألة الكرد خصباك، شاكر 4-

الطبعة الثانية، بيروت، 1989* * *

35 ذمارة )3( ئازارى 2010

Page 37: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 362010

دةروازة : بنةماكانى كةسيتى

كةسيتى – ئيدى كةسيتى تاك بيت يان كةسيتى طةل – وةك شاخيكى بةستةلةكة، تةنها ضواريةكى ديارة، ئةو سآ يةكةكةى ترى لة قوآلييةكانى زةريادا شاراوةية، كةسيتى طةل بةوة ثيناسة دةكريت كة: »خةسلةتة طشتييةكانى طةلة، لةرووى تايبةتمةندى جةستةيى، هةوةس، زةينىء رووناكبيريىء طةل ثييدةناسريتةوة، لةطةأل شيوازةكانى رةفتاريان لة هةلويستة جؤراوجؤرةكاندا«. ضوار بنةماى سةرةكى هةن بؤ دةستنيشانكردنى كةسيتى

طةل، كة ئةمانةن :- -: يةكةم دةطريتةوة: تةوةر دوو كة : Anthropology ئةنسرؤثؤلؤذى بنةماى .1تايبةتمةندى نةذادى كة لة بازنةى ئةتنؤلؤذيا Ethnology )زانستى نةذادناسى مرؤيى( Ethnography ئةتنؤطرافيادا بازنةى لة كة دراوانةية ئةو -: دووةم .. دةخوليتةوة

)زانستى وةسفكردنى طةالن(دا دةخوليتةوة . كة جوطرافييةى تايبةتمةنديية لةء بريتيية :Ecology ئايكؤلؤطى ذينطةيى، بنةماى .2ئةو كاريطةرى لةطةأل دروستبووة، سايةيدا لة بوونةوة لة هةر )طروث/طةل/ميللةت( جوطرافياية لةسةر بونيادنانى كةسيتى لةرووى بايلؤذىء ئةتنؤطرافىء ئةثستمؤلؤذياء

دةروونناسىء كؤمةآليةتييةوة .3. بنةماى رووناكبيريى : لة ثلةى يةكةمدا بريتيية لة تةواوى سيستةمى ئةثسمؤلؤذىء دةروونناسىء ئاكارى، كة هاوشانى طروث )قةوم/طةل/نةتةوة( لة سةردةمة بةراييةكانى دروستبوونةوة هاتوو، هةر يةك لة ميتؤلؤذيا، ئايين، روانينى بوونطةرايانةو ئاستةكانى ئاطايىء تايبةتمةندييةكانى هةوةسء سيستةمى بةها باآلكان دةطريتةوة، هاوكات لةطةأل ئاستيدا لة رةفتارةكان هةلويستةو دةبيتةوةء بنةماءبةها لة سيستةمى كة لقانةى ئةو

دةنوينريت . 4. بنةماى خةباتكردن )ملمالنيكردن( : بريتيية لة هةموو ئةو جؤرة طرةوانةى كة طروث )قةوم/طةل/نةتةوة( لة ئةنجامى كارى لةناو قؤناغةكانى ميذوودا رووبةرووى بؤتةوة،

وةك تةطةرةو هةرةشةو خةتةرةكانء شيوةكانى ضةوسانةوة ....هتد . زؤر طرنطة لةكاتى مامةلةكردن لةطةأل ئةم بنةمايانةدا دوو مةسةلة لةبةر ضاو بطيريت:

نةكةين، مامةلة تر بنةماكانى لة بةجياودوور بنةمايانة لةو يةك هيض لةطةأل يةكةميان: لةو يةك هةر بطرة نيية، بنةمايانة لةو يةكيك بةرهةمى تةنها بة كةسيتى ضونكة لة بةشدارة دياريكراو ريذةيةكى بة كردووة باسمان سةرةوة لة كة بنةمايانةى

دروستكردنى كةسيتى . دؤخى لة كة نةكةين مامةلة شيوةية بةو بنةمايانة لةو كام هيض لةطةأل : دووةميان -

ئةنسرؤثؤلؤذياى

كورد

د. ئةحمةد خةليل

Page 38: jmara3

37 ذمارة )3( ئازارى 2010

وةستانء بي جولةدان، بةلكو بةو شيوةية لة بةردةوام كة بكةين لةطةلدا مامةلةى دؤخى طؤراندان، ئيدى لةوانةية طؤرانيكى سةربةرةو ذوور بيت )بةرةو باشى(، يان

سةر بةرةو خوار بيت )بةرةو خراثى( . ئيستاش كاتى ئةوة هاتوو لة طؤشةنيطاى لةبارةى ثرسيار ئةنسرؤثؤلؤذياوة

كةسيتى كوردى بكةين؟زؤر ثرسيارة، ئةم وةآلمدانةوةى ثيش ريسايانة ئةوة دةزانم ثيويستى بة بخةمةوة يادى خؤم كة بريارم دابوو لةم هةوةها ثييةوة، ثابةندبم تويذينةوةيةدا بواردان بةوانى تر قسةى خؤيان لةبارةى كوردى كةسيتى طشتىء بة كورد قسةكانيان بةومةرجةى بكةن، بةتايبةتى ساتةشدا لةم بيت، بابةتيانة زانستيانةو هةية، ئةمانة قسةى بة ثيويستمان زؤر لة نيم ثسثؤر من ئةوةى لةبةر بةتايبةت تويذةرانى باشة ئةنسرؤثؤلؤذيا... بوارى

تر ضيان وتووة؟

وتةى نووسةرة ئةوروثييةكان

* لة ضارةكى يةكةمى سةدةى نؤزدةيةمدا، لة ريض، كلؤديؤس ئينطليزى طةريدةى وتوويةتى طؤرانةكاندا كوردة وةسفى كة كردووة ئةوةى باسى )نيكيتين كة ريطةيةن ئةو باكوورى دانيشتووى كرماشان دةبةستيتةوة بة بةغدا تا باكوورى روباري سيروان »ديالة«، لةويشةوة بةرةو شيوةى دةموضاوو »سيماى هةورامان(: لة ضينى قسةكردنى طؤرانةكان، جياوازة شةركةرةكان، شيوةى دةموضاويان زؤر تةنانةت ريكة، لؤضةكانى ضرضء نةرمةو ئةوةى لة الوة تةماشايان دةكات، خةياأل يؤنانى بن«. بؤ ئةوةى كة راثيضى دةكات

)نيكيتين: كوردةكان، ل 204( . Henry )1819 – 1883( فيلد هينرى *

:Field )324( لةسةر كة ليكؤلينةوةيةى لةو طشتى بةشيوةيةكى كردوويةتى، كورددا )لةناو ناوقةدى مامناوةندة، باآليان تا دريذة، لةجؤرى كةمةرى( تا شانيةوة رادةيةك قاضى كورتة، تةويألء سةرى ثانة، كوردةكان دةموضاوى 40% ريذةى بة هةمان بة دريذة، نيمضة دريذو نيوان لة ثانةء نيمضة ثانء دةموضاوى ريذةش لوتة/ )بةران قؤقزة لوتيان زؤرجار

وةرطير(ء قذيان زؤرة . )جةمال رةشيد: ،243 /1 ميذوودا، لة كورد سةرهةلدانى

. )246فةرةنسى *ئةنسرؤثؤلؤذيستى لة Ernest Chantre ضانتةر ئةرنيست 1879 سالى كة )كوردةكان( كتيبةكةيدا

دةرئةنجامى بؤ ئاماذةى بآلوكراوةتةوة، ليكؤلينةوةية كردووة كة لةسةر 332 ئةو تيايدا كراوة، دا كورد ذنى 62 ثياوء هاتووة، لة سيماى طشتى ثياوى كورد دا ئاماذةيةك بؤ دلرةقى )هةمةجييةت( هةية، سروشتى كةسايةتيان بيبةزةييانةو رةقة، بروسكة هةورة وةك بضووكء ضاويان ثياوان بةطشتى داية، قواليي لة ئاطرينةء باآل بةرزو الوازنء هيزيكى طةنم رةنطء جيطير هةنطاوى بة هةية، بيوينةيان بةفةخرةوة سةريان بةردةوام ريدةكةنء Susan Meiselas:( كردووتةوة. بةرز Kurditan In the Shadow of

.) History, P 8 Ernest Chantre ضانتةر ئةرنيست ريذةى كة كردووة ئةوة بؤ ئاماذةى وةريطرتووة كة نموونةيةى ئةو 66%كةسيان 204 قذى بووة، رةش ضاويان لةنيوان كةسى 118 خولةميشىء رةنطى كةسيان 10 رةشء خؤلةميشىء ريكةء ثياوان لوتى 37% كالة، قذيان ذنان لوتى 66% قوثاو، 18% قؤقزو 50%ضناكةيان تةسكء دةمضاويان ريكةء Susan Meiselas( . بةهيزو سينة بةرزن Kurditan In the Shadow of History,

.) P 8بيستدا، سؤن لة سةرةتاكانى سةدةى *باش ماوةيةكى ئينطليزييةو ثياويكى كة دةليت: ذياوة، كوردستان باشوورى لة جةستةييةوة بونيادى رووى لة »ئةطةر سةيرى كورديك بكةين، خؤمان لةبةردةم كوردة دةبينينةوة، تةواو نموونةيةكى بةرزن، باآل الوازو ثياوى باكوورييةكان لوتيان دةبينى، تيا قةلةويكيان كةمجار خوارة، كةميك زؤرجار بةآلم دريذة، هيلكةيية دةموضاويان بضووكةو دةميان رةنط زؤربةيان ... الكيشةيية شيوة يان

جؤرة لةم كوردى منداليكى ئةطةر كالن، ئينطليزى، منداليكى كؤمةلة ناو بخةينة ضونكة بكةينةوة، جيا يةكيان لة ناتوانين )نيكيتين: . سثيية« ئةوان وةك ثيستى

كوردةكان، ل 65( .لة »بةآلم دةليت: سؤن هةروةها *باشووردا وينةكة بةرفراوانترة، ريكردنيان كة ثياوةى 40 ئةو نيوان لة قورسترة، هةرةمةكى بة باشوورييةكاندا هؤزة لة ثآ 6 لة كةمتر باآلى 9يان هةلبذيردران، بوو، ئةطةر ضى ناوةندى بةرزيتى لة نيوان هةنديك لة هؤزةكان 5 ثآء 6 ئينج بووة، خاوة، بةآلم بةربآلوة، هةنطاوةكانيان دةطرن، طةورةكان كارة زؤري بةرطةى باآلى تيايانة دةذين، شاخ لة ئةوانةى : كوردةكان، ل نيكيتين ( . زؤر ريكوثيكة

. )65* هةروةها سؤن دةليت: »لة نيو كوردةكاندا بوو، ليأل دةموضاويان بينى ثياوم زؤر دريذو شواربيان دريذة، سافء قذيان دةموضاو ئةطةر روون، بيستيان ريكة، ثيوةريك، ئةوا هةموو ئةمانةى كة بكةينة باسمان كرد دةبنةى بةلطةيةكى سةلمينةر ساكسؤنء – ئةنطلؤ كة ئةوةى لةبارةى بنةضة«. يةك سةر دةضنةوة كوردةكان

)نيكيتين: كوردةكان، ل 65( .بيستةمدا، سةدةى يةكةمى نيوةى لة *درؤر لةيدى ئينطليزى تويذةرى ذنة )موختارى لةبارةى Lady Drowerبةعشيقا- باعزرى( لة ناوضة ئيزيدييةكاندا دةموضاوى زؤر رادةيةكى تا دةليت:« كةسانة لةو زؤريك دةموضاوى وةكو جؤرى لة بينيمان، الديكةدا لة كة بوو منداآلنى لة هةنديك ئيسكةندةناظى... ضاو كاألء سةكسؤنييةكان وةك الديكة شين بوون« . )لةيدى درؤر : تاوس ثاشاى

ئيزيدييةكان، ل 41( .

Henry FieldErnest Chantre

Page 39: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 382010

بةم ظيان ئةبو ئةرمةنى نووسةرى * دةكات: كوردى كةسيتى وةسفى شيوةية ثياوى دةتوانين نيطاوة يةكةم »لة هةيبةتء ثر قيافةتة ثياوةتىء بة كورد كة بناسينةوة، طوزارشتكارةكةى ترس، بة طالتةكردن بؤ ئاماذةية ئةمةيان ضاوى دوو كورد ثياوى ئةوة ويراى ثرو ئةبرؤى )ئاطرينى(ء درةوشاوةى تيولى بةرزو لوتيكى دريذء خوارى هةيةو تر: واتايةكى بة تينة، بة هةنطاوةكانى خةسلةتى ثالةوانة كؤنةكان« . )مينؤرسكى:

االكراد، ل 36-35( . مينؤرسكى ظالدمير روسى ليكؤلةرى *»بة دةليت: Vladimir Minorskyزؤر كوردى كةسيتى طشتى شيوةيةكى بة ثشت ئةستةمة رادةيةك بة جياوازة، ببةستين، ئةنسرؤثؤلؤذييةكان خةسلةتة خرى دةموضاو كورديكى ئاسايية زؤر يان سامييةكى بدؤزينةوة، ئةرمةنى وةك كرستيانى«. نةستورييةكى عةرةبىء

)مينؤرسكى: االكراد، ل 35( . نيكيتين باسيل روسى ليكؤلةرى *»ليكؤلياران دةليت: Basil Nikitinنيوان ئةو كوردانةى لة جياكارى دةكةن كوردستانن، رؤذهةآلتى نيشتةجيى كة لةطةأل ئةوانةى كة لة رؤذئاوا نيشتةجين، كوردانى رؤذهةآلت كة لة اليةن ستؤلزةوة ئيسكى ئةسمةرةو ثيستيان طيراون وينة brachycephalic جؤرى لة سةريان فارس لة لةمةشدا )سةرثان( واتا لةطةأل ثيضةوانةية ئةمةش دةضن، كوردانى رؤذئاوا كة لة ناوضةكانى طؤما داغء نةمرود لة قةرةثؤش( )نزيك ذين ظؤن وردى بة ء نيشتةجين زنجيرلى رووانطةى لة Von Luschan لؤضان ئةنسرؤثؤلؤذيةوة ليكؤلينةوةى لةبارةوة ريذةيةكى كة دةركةوتووة كردوون، كالةء قذيان ثيستء رةنطى زؤريان ضاويان شينةو ئيسكى سةريان لة جؤرى بوونى ئةسمةر ،dolichocephalicئيسكى جؤرى كة هةنديكيان ثيستى ،dolichocephalic لة جؤرى سةريان توركء طةأل لة زاوزيكردنيان بة ئةرمةنء فارسدا راظةدةكريت . )نيكيتين:

كوردةكان، ل 64-63( . Dana Adams شميدت ئادةمز دانا *Schmidt، لةكاتى طةشتةكةى لةناوضةى »لة دةليت: )1962( لةسالى بارزان طوندى طةيشتينة بةيانى هةشتى كالةكانء مندالة كة ريطةدا لة )بابان( يةكسةر بينى شينةكانم ضاو ثياوة ئةمانة لةوانةية هاتم، سةرسامى تووشى بن، بارزانييةكان باآلى نموونةيةكى

زؤر ئةمانة لةوانةية رووجوانن، الوازو ئةم تا كردبيت زاووزييان زؤر تيكةلء )دانا كايةوة«. هاتووةتة باآلية رةطةزة شجعان، رجال إلى رحلة شميدت: ئادةمز

ل 264( . :Randl Jonathan راندل جوناسان *ناتوانريت كورديكى ئةسمةرى كورتة باآل لة يان ئةوروثا، باشوورى رؤلةكانى لة بةآلم بكةينةوة، جيا فارسيك عةرةبء باآل ء كال كوردى زؤرى ذمارةيةكى بةرز هةية، كة ضاوانيان شينةو لةو شريتة دةرياضةى لة كة دةذين بةرتةسكة شؤر ئيران رؤذهةآلتى بةرةو ورميءة ناوضةكانى لة زؤريك بة دةبيتةوةو دةطاتة تا تيدةثةريت عيراقدا باكوورى ويليام سةدة نيو ثيش سوريا، سنوورى ويستيرمان، مامؤستاى ميذوو لة زانكؤى لةسةر جةختيكردووتةوة كؤلؤمبيا ئيديعاى دةتوانن »كوردةكان كة: ئةوةى

ئةوة بكةن كة نةذادى خؤيان ثاراستووة ئةمرؤى ترى ميللةتيكى لةهةر و سةرةكييةكانى خةسلةتة زياتر ئةوروثا دريذ دوورو ماوةيةكى بؤ كةلتووريان في أمة راندل: )جؤناسان ثاراستووة«.

شقاق، ل 34(. لةبارةى رنداأل جؤناسان هةروةها *ــدا 1991 سالى مةزنةكةى كؤرةوة بى سى تؤرى »ثةيامنيرى دةليت: هؤكارةكانى ثيتزى ئاالن ئةمريكى ئيسى هةوالةكانى راستةوخؤى كيؤمالكردنى ماوةى بؤ شاخةكاندا لة كوردان كورت لةوةدا بةردةوام، رؤذى 21جوانن، مندالةكان دةليت: كة كردووتةوة، جوانء ذنان ملنادةن، درء ثياوان دةرةوة جيهانى دانةثؤشيوة، سةريان كة دةركةوت بؤيان كاتيك سةرسامبوو هةنديك لة كوردةكان كاأل ء ضاو شينن« .

)جؤناسان راندل: أمة في شقاق، ل 85(.

Page 40: jmara3

39 ذمارة )3( ئازارى 2010

وتةى نووسةرانى عةرةب

موسلى مونزر سورى ليكؤليارى لةبارةى كة كةسانةية ئةو ديارترين بابةتى كاملى بة كورد كاروبارى )عرب ناوى كة كتيبةيدا لةو نووسيوة، ثةيوةندى كة شتانةى لةو زؤر وأكراد( كؤمةلطة، كةسيتى، جوطرافيا، ميذوو، بة هةية كوردى ئةدةبى بيروباوةرء كورد وةسفى لة ئةوةتا كؤكردووةتةو، دةركةوتنيا لة كوردى »تاكى دةليت: دا لةشى ناسكةو باآلبةرزيكى طةشاوةية، لةبارةى ريض كلؤديؤس ريكوثيكة، وتوويةتى: كردووةو قسةى كوردةوة بةهيزو كوردةكان طشتى بةشيوةيةكى رةها بة باشن، تةندروستييةكى خاوةنى كوردستان، لة جطة نةديوة وام خةلكيكى ذنان ثياوانء رةطةزةكةوة هةردوو بة بةريز بيت، بةهيز دروستء وا لةشيان ليذنةى ئةندامى كة )بريتانى( هةبارد توركيا – رسيا نيوان سنوورى كيشانى كة وتوويةتى: بووة، 1914 سالى لة نةرمونؤلء ثيستيان نزيكبوونةوة ليمان خاوينى بؤ ئاماذةبوو كة بوون ريك باآل بونيادى دروستى خاوةنةكانىء خوينى وأكراد، :عرب موسلى )مونزر . لةشيان:

ل 133( .»لةشى دةليت: موسلى مونزر هةروةها بةآلم ثرة، كوردةكان لة بةشيك بةشيوةيةكى طشتى بةوة وةسف دةكرين سثىء بيستيان مامناوةندةء لةشيان كة ناوضةى ثيى بة ئةمةش رةنطن، طةنم نيوان لة قذيان زؤربةيان هةبوونيان، )رةنطى قاوةيى ء رةشة(، بةآلم هةنديكيان هةنطوينىء ضاوانيان كالة، قذيان شينة، ضاوانيان باكوور كوردانى شينة، شوارب تيذة، دةموضاويان ضرضولؤضى ثيى بايةخدان ضونكة دةكةن، ضر دريذء . شورسواريية« ثياوةتىء نيشانةى )133 ل وأكراد، :عرب موسلى )مونزر دةليت: دةداتء قسةكانى بة دريذة ...سيفةتة ئةتنؤطرافييةكانء »خةسلةتة لةوةيان ئةنسرؤثؤلؤذييةكان سروشتيية بةثيى – بن سامى كة دةخاتةوة دوور وةيان بطرة باوةكة، كالسيكية ثيناسة ... بن ئارييةكان وةضةى لة ليدةكات سيماى كة بدةين بةوة ئاماذة طرنطة يةك وةك وردى بة كوردةكان طشتى هؤى بة هةية جياكارييةك بةلكو نيية، دانيشتووانى بة ئاويتةبوونيان تيكةلىء ناوضةى حةوزى دةرياى سثى ناوراست، لةم بارةيةوة زاناى روسى كونيك دةليت: لة توركياو لة باكوور كوردانى سيماى بةروونى ئيران، رؤذئاواى باكوورى

دةخاتةروو، ئارييةكان تايبةتمةنديية ثيستيان كوردستان باشوورى لة بةآلم هةرة زؤربةى رةشةء قذيان توخترو باآليان قاوةييةء ضاويان زؤريان مامناوةندةء سةريان نزيكة لة خرييةوة« .

)مونزر موسلى :عرب وأكراد، ل 134( .

وتةى نووسةرانى كورد

لة دواجاردا ئاماذة بةو شتانة دةكةين كة ئيزادى ميهرداد دكتؤر كورد ليكؤليارى كوردةوة ئةنسرؤثؤلؤطياى لةبارةى بوارى لة ثسثؤرة ثياوة ئةم وتوويةتى، بةشى لة وانةبيذة كورديداء ديراساتى رؤذهةآلتى زمانةكانى شارستانييةتء Harvard هارظةرد زانكؤى لة دوور زؤرى زانستى ثايةيةكى نووسينةكانى )كوردةكان: كتيبةكةشيدا لة هةية، Handbook The كورت( رينماكاريكى

Kurds: A Concise ئةمانةى هاتوون:-سروشتييةكانةوة تايبةتمةنديي لةرووى ناتوانين physical characteristicsجياكارى لة نيوان كوردانء دراوسيكانى هاوشيوةييةك كوردةكاندا نيو لة بكةين، كة جياوازييةى ئةو نيية، شيوةياندا لة نيوان لة هةية، نيوانياندا لة بوارةدا لةم هةية، دةرهاوسييدا ترى رةطةزةكانى رةنطء رووى لة شيوةيان ضى ئةطةر سةر دةضيتة فيزؤلؤطييةوة تايبةتمةندى ميللةتانى ئةوروثاء باشوورى ميللةتانى بةآلم ناوراست، دةرياى رؤذهةآلتى لةيةك تايبةتمةندى دوو كةسايةتييان كة تيداية بةردةوامبووى جيانةبووةو قؤقازى توخمى ئةسمةرى ئةوانيش: ئةلبى توخمى كالى لةطةأل ئؤرطنالة، ئةلب شاخةكانى ناوضةى )مةبةست توخمى هةنديكجاريش وةرطير( / P 73. The ( . )باكوورى( نؤرماندى

.)Kurds: Mehrdad Izadyنؤرماندى( )ئةلبى/ دووةميان شيوةيةى ورمآء زاخؤو ناوضةكانى لة زؤرى بة شنؤء ناوضةكانى كرماشان ء هةمةدانء تةنانةت لة ناوضةكانى ئةوثةرى باكوورى شاخةكانى لة كوردستان رؤذئاواى كاتيكدا لة ئةمة دةبينرين، رةش دةرياى رؤذئاواى رؤذهةآلتء ناوضةكانى لة دةردةكةون، بةكةمتر كوردستان رؤذئاواى ناوراستء لةناوضةكانى )ئةسمةرء شيوةى هةردوو كوردستان ئةو يةكى سي كاأل رةنطى تيكةلن، كاأل( نموونةية بوون كة لة 598 كةس ثيكهاتبوو، ئةنسرؤثؤلؤذيية تويذينةوة ئةو بابةتى Henry Field فيلد هينرى كة بوون، دا، ئةنجامى عيراقدا لة 1952 سالى لة

وةرطير( كاأل/ )رةنطى شيوةية ئةم ضرى بةرةو بةرةبةرةش دةركةوت، زاخؤ لة باشوور بةرةو تا ضوو كةمبوونةوة P ( .بةرةو سليمانىء كةركوك روويشت

.)73. The Kurds: Mehrdad Izady»بةشيوةيةكى دةليت: ميرداد هةروةها دانيشتووانى باآلى دريذى طشتى، ثيية، )5.7 – 5.3( نيوان لة الدآ شارو شاخ كؤضةرى دانيشتووانى لة كورترن ثي ثيية- )6 – 5.7( نيوان لة باآليان كة ئةم لةنيوان جياوازى – سم 30.5 =بؤ باآلوةئاماذةية رووى لة دووانة لة طروثة دوو ئةم ناوضةكانى جياوازى زؤر بةآلم خؤراكةوة، دابينكردنى رووى دروستبوون جياوازييةكانى ثيويستة لةبةر طروثة دوو ئةو لةالى )ذينةكان( P 73. The Kurds:( بطرين«. ضاو

.)Mehrdad Izadyسةدةى »لة دةليت: ميهرداد هةروةها بيستةم، سةدةى سةرةتاى نؤزدةيةمء راثؤرتةكانياندا لة ئةوروثاييةكان طةريدة تيبينى ئةوةيان كرد، كة كوردانى جوتيارو – )طؤران بة كة شار دانيشتووانى ئةسمةرن زياتر ناودةبرين، )Goranلةو بةرزترة باآليان كالةكانء رةنط لة )Kurmanj – )كرمانج بة كة كوردانةى ناودةبرين، واديارة مؤركى ئارى، لةرووى لة هةر نةذادةوة كةلتوورء زمانء دايكبوونى لة ثيش دووةمةوة هةزارةى كؤمةلة بةسةر زالبووة مةسيح، عيساى لةطةأل ئةمةش ئؤرطنالةكان، قةوقازيية هيندؤ كؤمةلة كؤضى بةردةوامبوونى ئاسياء رؤذئاواى بؤ ئةوروثييةكان –ميتانييةكان وةك: لةوآ جيطيربوونيان ،Hittites حيتييةكان و ،Mitannis،ساطارتينةكان Medes مادةكان ،Scythians سكينةكان ،Sagarthians ،Alans ئاالنةكان Persians،ء ثارس ذمارةى بة كؤضكردنانة لةو زؤريك بنةرةتى طؤرانى بةرادةيةك بووة، زؤر كةلتوورى بنةماى لة دروستكردووة P 73. The ( . نةذادى بنةماى لة نةك

.)Kurds:Mehrdad Izadyهةروةها ميهرداد دةليت: ليرةوة دةتوانين تةواو نةذادى هاوشيوةبوونيكى بلين لة ئةمةش نيية، كورديدا كؤمةلطةى لة يةكةم نيطاوة بؤ جياوازى نيوان كوردان شوينةجياوازةكانى لة دةردةكةويت بة ضةسثاو مةسةلةى نيشتةجيبوونيان، ئؤركناأل كوردى دروستبوونى نيسبةت بنةضةى لة جؤراوجؤرييةك كة ئةوةية راستةوخؤ ئةمةش هةية، دروستبوونيدا بؤ ئةو كؤضكردن ء ثةالمارانة دةطةريتةوة

Page 41: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 402010

سالدا هةزاران لةماوةى كوردستان كة سيفةتة ئةو بؤنموونة بووة، تووشى مةغؤليانةى كةئاوثرذينى سيماى كوردانى لة كة كردووة شوينانة لةو هةنديك لة توركةكان عيساييدا دوازدةيةمى سةدةى لةطةأل بةآلم نيشتةجيبوونة، تيايدا ئةمةشدا نةذادى كورد ئاوى لةو هاتووانة تاواندؤتةوة. هةموويانى خواردؤتةوةو ...)P.74 ,The Kurds: Mehrdad Izady(ميهرداد دةليت: بة شيوةيةكى طشتى طروثى ديارة وا )B(يه ، كوردستاندا لة خوين سروشتى بةرطرييةكى خوينة جؤرة ئةم بةرنطاربوونةوةى بؤ لةش دةبةخشيتة ماوةيةك ماوةنة كة كؤليرا، نةخؤشى لةبارةى كوردستان، سةر دةكاتة هيرش طروثى )A( كة بةرنطارى نةخؤشى تاعون دةكاتء لة رابردوودا كةمترين كاريطةرى هةبووة لةسةر كوردستان، ئةمة لةكاتيكدا لة ثيكاوة، ئةوروثاى زؤرةوة هيزيكى بة كوردستاندا طروثى خوينى )O( تا رادةيةك ئةم طشتى بةشيوةيةكى دةطمةنة، زؤر ئاولة نةخؤشى بةرنطارى خوينة طروثى ناوراستدا رؤذهةآلتى لة كة دةبيتةوة، ئةوةى بؤ ئاماذةيةكة ئةمةش باوة، شاخةكانى روونةضؤتة نةخؤشيية كةئةم هةر لة دراوانة ئةم ثيويستة كوردستان، بارةى لة كة ميذووييدا تويذينةوةيةكى ئةنجامدةدريت كوردةوة ديمؤطرافياى لةبةرضاو بطيرين، بةتايبةت لة دياريكردنى بة ثةيوةنديان دانيشتووانء ذمارةى P 74, ( . كوشندةكانةوة دةردة اليةنى

.)The Kurds: Mehrdad Izadyدةرئةنجام

بةم دةمانطةيةنن ثيشوو زانياريانةى ئةو دةرئةنجامانة :-

تةواو نةذادى هاوشيوةيةكى يةكةم: %100 لة كؤمةلطةى كورديدا نيية، لةطةأل ئةمةشدا ئةتنيكى خاوةن سروشتى تايبةت Ariens كاثرس ئةرنيست ثيكدينن، Kappers جةخت لةسةر ئةمة دةكاتةوةو دةليت: »ويرايى جياوازى ئةنسرؤثؤلؤذى توخميكى راستيدا لة بةآلم كوردةكان، ظهور رةشيد: )جةمال ثيكدينن«. جياكار

الكرد في التاريخ، 246/1(.ئةنسرؤثؤلؤذى طشتى سروشتى دووةم: تاكى كوردى تيكةلةيةكة لة خةسلةتةكانى ئةوروثييةكان، ناوراستء رؤذهةآلتى باآلبةرزىء تيايدا كة شيوةيةى ئةو زؤرى بة باوة، ضاوشينى كالىء ثيست كوردستان باكوورى ناوضةكانى لة بةزؤرى كة شيوةيةى ئةو بةآلم هةن، ئةسمةرةو ثيستيان مامناوةندنء باآل كوردستان باشوورى لة رةشن ضاو

ناوراستى ناوضةكانى لة دةردةكةون، هةردوو لة تيكةلةيةك كوردانيش وآلتى

شيوة باوةكة دةردةكةويت . ئةتنؤطرافى بوونيكى هاوشيوة سييةم: دةرهاوسيي طةالنى كوردء نيوان لة لةطةأل هةية، ئةرمةن( فارس، )عةرةب، )توركى( مةغؤلى شيوةى بوونى هةنديك لة كةمتر ريذةيةكى بة كة ئةمةش دةردةكةون، ناوضةكاندا لة لة هةنديك نيشتةجيبوونى بةهؤى كوردان وآلتى لة توركمانييةكان هؤزة

بة عيساييداء دوازدةيةمى سةدةى لة تةواوةتى خةريكة ئةم شيوة مةغؤليية لة

شيوةى طشتى كورديدا تواوةتةوة . دراوة ناكريت ضوارةم: ئةنسرؤثؤلؤذييةكان بكرينة دةروازةيةكى زانستى دروست بؤ زانينى كةسيتى كوردى جوانكارى زةينىء روحىء ئاستى لة تر طوزارشتيكى بة كؤمةآليةتييةوة، ء نابنة ئةنسرؤثؤلؤذييةكان تايبةتمةنديية رووانطةى لة كوردى، كةسيتى كليلى بلين: بؤنموونة نيية راست زانستةوة

russia-eastern-kurd

Page 42: jmara3

41 ذمارة )3( ئازارى 2010

لةبةر تةمةأل، كوردى يان ذير كوردى بلين: يان قؤقزة، زؤريان لووتى ئةوةى ئةمةش هةية تورةى ميزاجيكى كورد دريذو زؤريان شواربى ئةوةى لةبةر كةسيتى بلين ناتوانين هةروةها ثان، رةنطى ئةوةى لةبةر بةهيزة كورد ذنى ثاشان رةنطة طةنم زؤرينةيان ثيستى زانستيية ليكؤلينةوة كاأل، دواتر سثىء دذى شيوةيةك بةهةموو هاوضةرخةكان )رةطةز( نةذاد تايبةتمةندييةكانى ئةوةن زانينى بؤ سةرةكى بنةمايةكى بكرينة كةلتوور ذينطةو لة زياتر بطرة كةسيتى،

ورد دةبنةوة .

روونكردنةوة

لة كؤتاييدا ئةم رونكردنةوانة دةخةينةروو لةبارةى زانايان كة ئةوةى يةكةم: ئةنسرؤثؤلؤذييةوة ئاستى لة كوردةوة تيداية، زانستى كةلينى ضةندان وتوويانة بيروراكانيان تيبينىء لةسةرنجء زؤريك ثيوةرةكانى لة دوورن شةخسينء ليكؤلينةوةى ذينىء ثيوانةكردنى قةبارةى لةش، هاوكات ترى بةشةكانى كةلةسةرو كة كةمانةى زانستيية ليكؤلينةوة ئةو بةشةكانى هةموو لة نموونةكانى كراوة، هةموو بطرة نةبووة، كوردان وآلتى طرتووةتةوةء كةمى ذمارةيةكى جاريك وآلتدا دياريكراوى بةشيكى ضةند لة ئيستا تا تر، طوزارشتيكى بة بوونة، كورد تاكى – ئيمة زانينى ثيى بة –نةخشةيةكى ذينى طشتطيرء تةواوى نيية، ئةسنؤطرافى زانيارى بنكةيةكى تةنانةت ثشتى نيية، كوردةوة لةبارةى ورد زؤر كةسيتى شيكردنةوةى لة ثيببةستريت

كوردى لة روانطةى ئةنسرؤثؤلؤذييةوة .هاوشيوةبوونيكى نةبوونى دووةم: كؤمةلطةى لة 100% تةواوى نةذادى كورديدا شتيكى سروشتيية، ئةمةش ئةوة ناطةيةنيت كة )قةوم/ طةل/ ميللةت(يك نيية خؤيان تايبةتى مؤركى كة كورد بةناوى كوردى كؤمةلطةى لةوانةية بطرة هةبيت، لة كوردستان، ناوةندى لة بةتايبةت هاوشيوةن، زياتر ئةنسرؤثؤلؤطى ئاستى لة كة كؤمةلطةيانةى لةو زؤريك لة ضونكة هةن، رؤذئاوادا ء رؤذهةآلت طةالنء ميللةتان زياتر باريكى ميذوويىء تا هةستين، كؤمةلطةيىء كةلتوورىء مانايةكى بة بن، نةذادى باريكى ئةوةى

ذيني رووت . كة ليكؤلينةوانةى لةو زؤريك سييةم: كراوة زؤر نزيك نين لة واقيعةوة، ضونكة بكةين جياوازى دةتوانين بةضاو ئاسايى لة نيوان ئةو شيوانةى كة لة ناو كورد دا

شيوةى ريذةيى راستى بة ضونكة هةية، شيوةى زؤرترةو رةنط طةنم ئةسمةرء كاأل ريذةى كةمترة، هةروةها جياوازييةك نيوان لة باآلوة دريذى رووى لة هةية باآلى زؤرى بة بةرز، باآل مامناوةندو جياوازى هةروةها مامناوةندة، كوردان هةية لة رووى شيوةى لووتيان، ريذةيةكى ريذةى ئينجا قؤقزة، لوتيان زؤريان لووت ريذةى ثاشان كةمترة، ريك لووت قؤثاوةكانيش كةمترينة، هاوكات جياوازى هةية لة شيوةى سةريان، لة نيوان نزيك لة زؤريش ريذةيةكى خر، ثانى تا دريذةوة

لة كوردان رانيان دريذةو قذيان زؤرة . يةك بة دذ ليكؤلينةوانة ئةو ضوارةم: ميذووييةكان، راستيية لةطةأل نيية ئةو لةطةأل دةطونجين بةتةواوةتيش )دروستبوونى بة ثةيوةستن زانيارييانةى طةرانةوة بة كؤنةكاندا، ضاخة لة كورد( روون بؤمان زانيارييةكان راستىء بؤ ثانى بةسةر كة شيوةيةيى ئةو دةبيتةوة خرء باآل مامناوةندء رةنط ئةسمةرء طةنم زاطرؤسيية رةنطى وةسفدةكرين، شيوةى يةكةميينةكانن كة باوانى كوردنء بة هةلة بة قةوقازى ناو دةبرين، ديارترين بةلطةى كة ئةوةية ساغكراوةتةوة كة ميذووى بوونةو خر ثانى سةر سؤمةرييةكان روونى بة ئةمةش بووة، قؤقز لووتيان بةناوبانط سؤمةرى ثاشاى ثةيكةرى لة )طوديا( دةركةوتووة . بروانة سامي سعيد ص الحضاري، وتراثهم السومريون االحمد: القديم، العراق تاريخ مهران: بيومي محمد .42

ص 164(. سؤمةرييةكان كة طوتراوة ثيشتريش دانيشتووى ئؤرطنالى شاخةكانى زاطرؤس )4300 – 4400( نيوان ماوةى لة بوونة، دةرضووى عيسا، دايكبوونى لة ثيش هاتوونةتة بوونة، )حلف( شارستانييةتى ناوضة لةو ميزؤبؤتامياو باشوورى ئةمرؤ كة نيشتةجيبوون شاخاوييانة عيراق( – كوردستان )هةريمى ناوى بة بةلطةى ثاأل لة بةلطةية، ئةم دةبريت، ناو زمانةوانى، ئةطةرى ئةوة دروست دةكات باوباثيرانى لة بن لقيك سؤمةرييةكان كوردة زاطرؤسيية يةكةمةكان، جاريكى تر داواكارين لة ثسثؤرانى بوارى ئةركؤلؤطيا ضونكة بدةن، بابةتة بةم زؤر بايةخيكى دةدؤزنةوة دةروازةيةك واية بروام كة دوودلييةى لةو دةربازبوون بؤ بنةضةى دباريكردنى لةبةرامبةر هةيانة

سؤمةرييةكانء زمانةكةيان . بة ثةيوةستةكان ليكؤلينةوة ثينجةم: جةخت كوردةوة ئةنسرؤثؤلؤطياى شيوةى دوو كة دةكةنةوة ئةوة لةسةر

باوان زالن بةسةر دروستبوونى كورد دا، سةر مامناوةند، باآل ئةسمةرى شيوةى كاأل، شيوةى لةطةأل ثان، دةموضاو خرى باآل بةرز، كة سةرى نزيكة لة دريذييةوةو دةبينين ئةوة ... هيلكةيية دةموضاوى ئةو لةسةر جةخت ليكؤلينةوةكان كة راستيية دةكةنةوة، كوردى سةردةمى نوآ نةوةيةكى خاوينى دوو لقى باوانى كؤنيانن، لقى ئؤرطنالى زاطرؤسى )سؤمةرى – لؤلؤ – طووتى – سؤثارى( ء لقى ئارى )هيندؤ- ئةوروثى( كة لة هةزارى دووةمى ثيش لة كةناريدا شاخةكانء لة عيسا دايكبوونى مانى – ميتانى – )كاشى نيشتةجيبوونة – خالدى – ميدى( ء لة طةأل لقى زاطرؤسى كؤتايى ميذووىء بوونةو شيوةى ئاويتة

كورديان دروستكردووة . بنةماى لةبارةى كرد( )باسمان ئةمةش

ئةنسرؤثؤلؤطى كةسيتى كوردةوةية . سةرضاوةكان :

1. باسيلي نيكيتين: الكرد، ترجمة الدكتور نوري الثانية، الطبعة بيروت، الساقي، دار طالباني،

.2001الكورد ظهور رشيد: أحمد جمال الدكتور .2أربيل، والنشر، للطباعة آراس دار التاريخ، في

كوردستان العراق، الطبعة األولى، 2003.)دروب شقاق في أمة راندل: جوناثان .3دار حمود، فادي ترجمة سلكتها(، كما كردستان

النهار، بيروت، 1997.رجال شجعان إلى رحلة شميدت: آدمز دانا .4في كردستان، تعريب جرجيس فتح اهلل المحامي،

منشورات دار مكتبة الحياة، بيروت، 1990.السومريون األحمد: سعيد سامي 5.الدكتور التاريخية الجمعية الحضاري، منشورات وتراثهم

العراقية، بغداد، 1975.ترجمة اليزيدية، ملك طاووس درور: 6.ليدي المحدودة، للنشر الوراق دار بطرس، اهلل رزق

لندن، الطبعة األولى، 2008.العراق تاريخ مهران: بيومي محمد 7.الدكتور اإلسكندرية، الجامعية، المعرفة دار القديم،

.1990دار مطبعة وأكراد، عرب الموصلي: منذر .8

العلم، دمشق، الطبعة الثانية،1991.خزنه معروف ترجمة األكراد، مينورسكي: .9

دار، بغداد، 1968. Susan Meiselas: Kurdistan In the .10 Shadow of History, Random House,

.New York,1997 Mehdad R. Izady: The Kurds; .11 aconcise handbook, Crane Russak, Washington, Philadelphia, London,

.1992وةرطيرانى لة عةرةبييةوة ئاسؤ وةهاب

* * *

Page 43: jmara3

كؤلؤنياليزم و

كةسايةتى مرؤظى كورد

ئةو دةرونزانانةى كة لة كةسايةتى دةكؤلنةوة، طرنطى دةدةن بة ضاالكيةكانى مرؤظ، كة لة ئاهةنطيكدا دوو نةناس بة يةك دةطةن، يةكسةر هةر يةكةيان لة دلى خؤيدا ئةويتر ترى نرخيكى ثيضةوانةوة بة يان جيطر، باوةر، جى مرؤظيكى بة يان ، هةلدةسةنطينى دةداتى. ئةم هةلسةنطاندنة روويةكى ذيانى كؤمةاليةتيمانة، ناتوانين ثيناسةيةكى ثوخت بؤ كةسايةتى دابنيين، بةالم ئةوةندة دةزانين كة ثةيوةندى بةو هةلسوكةوتانةوة هةية

كة لة مرؤظيكى ترى جيا دةكاتةوة.كةسايةتى بيردؤزةكةيةوة هؤى بة ئينطليزى دةروونزانى ى – ئايسيك هانس

كردووة بة ضوار جؤرةوة :يةكةميان :

كؤمةاليةتى و جيطر: ئةمانة روو بة خةلك دةدةن ، قسة زؤر دةكةن ، زوو ثةيوةندى دةكةن، ثيشةوايى بة حةز نادةن، هيض بة طوى ضاالكن، دةبةستن، خةلكدا لةطةل

كاردانةوةيان بؤ ئاطاهينةكانى دةوروبةرمان هةية.دووةميان :

ئةمانة ضاالكن، زوو خولقيان دةطؤرى، زوو هةلدةضن، شت ناجيطر: كؤمةاليةتى و زل دةكةن، بى ئارام و طةشبينن.

سييةميان :دوورة ثةريزو جيطر: زؤر طرنطى بة دةوروبةريان نادةن، وريان، زؤر بير دةكةنةوة،

ئاشتى خوازن، لة خؤرا هةلناضن، تيكةالوييان خؤشة و خولقيان جيطيرة.ضوارةميان:

بيدةنط و دوورةثةريزن، زوو زوو و دل و سةر رةق ناجيطر: دوو دوورةثةريزو خولقيان دةطؤرى، وريان، بةدبين و بة ئاطان. )1(

شيوةيةكى ئاسايى كؤمةلطايةكى كةسى تاكة هةلسانطاندنى بؤ بيردؤزة ئةم ذياودا سةربةستى و ئازادى بة و ئاسايى كؤمةلطايةكى لة خؤى، دةطريتة زانستى سيفةتةكانى تاك تا رادةيةكى زؤر ئاشكرا و روونة، بةالم لة كؤمةلطةيةكى لة ذير ستةم تا تاك سيفةتةكانى دةبيتةوةو ئالؤز دؤزةكة ذياودا نا سةربةخؤيى و نائازادى بة و رادةيةكى زؤر بة ثيى جؤرى ئةو بارة راميارى و ئابورى و كؤمةاليةتيانة دةطؤريت و ئاسانترة جار هةندى بكريت، كؤمةلطة تاكيكى كةسايةتى وةسفى ناتوانيت سانايى بة بكريتةوة، شى بكؤلدريتةوةو كؤمةلطةكة مرؤظى كةسايةتى سيفةتةكانى لة طشتى بة بؤ نمونة كؤمةلطةى كورد كة لة ئةنجامى كؤلؤنى بوونيةوة حالةتيكى ئاسايى بة خؤوة

نةطرتووةو ئالؤزييةك لة كةسايةتى تاكةكانيدا بةدى دةكريت.تا ئيرة شتيكمان سةبارةت كةسايةتى بة شيوةيةكى طشتى بؤ روون بووةوة، طةر لة كؤلؤنياليزم و كؤلؤنى بوون و كؤلؤنيالكراويش بكؤلينةوة دةتوانين ثةيوةندى نيوانيان بدؤزينةوة، ذياودا كؤلؤنيالكراو والتى لة مرؤظى كةسايةتى سةر لة كاريطةرييان و نةريتى – سلبى- كار بة شيوةيةكى نيية رةفتارى كؤلؤنياليزمةكان تيا ضونكة طومانى

مستةفاطةرميانى*

ذمارة )3 ( ئازارى 422010

Page 44: jmara3

والتى خةلكانى كةسايةتى سةر دةكاتة كؤلؤنيال كراو.

بؤ ئةوةى بزانين كوردستان كؤلؤنيية، ثيناسةى بكةين ثرسيار ثيويستة نا؟ يان

كؤلؤنى ضيية؟و نةبوون تر كؤلؤنياليستةكان شتيكى نين، جطة لةوةى كة لة طةل سةرهةلدانى يان والتيك و هةريةكة سةرمايةداريدا ضةند والتيكيان داطير كرد و خستيانة ذير دةسةالتى خؤيانةوة ، وةكو هيندستان لة اليةن دةولةتى بةريتانيا، جةزائير لة اليةن

فةرةنساوةو ... هتد.كؤلؤنيالكردندا لة سةرةكى خالى دوو

بة خالى سةرةكى دادةنريت : زمانى سةثاندنى سةردا بة يةكةميان: سةر بة كؤلؤنياليست دةولةتى رةسمى

ميللةت يان دةولةتى كؤلؤنيالكراودا. دووةميان: تاالنكردنى سامان و ئابورى كؤلؤنيالكراوةكة دةولةتة يان ميللةت

لةاليةن دةولةتى كؤلؤنياليستةوة. لؤزانى ثةيمانى دواى لة كوردستان ئةو ئةوسايش! ثيش تةنانةت وة 1923دوو مةرجةى كؤلؤنيالكردن دةيطريتةوة، كورد نةتةوةى بؤ نةبى هةر ئةمةش

خؤى راستييةكى بةلطةنةويستة. اليةنة نووسينة لةم مةبةست كؤلؤنياليزم راميارييةكةى ئابوورىو ثلةى بة بةلكو نيية، كوردستاندا لة يةكةمين كارتيكردنى كؤلؤنياليزم لةسةر

كةسايةتى مرؤظى كورد دةطريتةوة.دابةشكردنى دواى كورد نةتةوةى كوردستان لة سةرةتاى سةدةى بيستةمةوة خؤيدا نيشتمانةكةى ثارضةيةكى هةر لة بة ثيى ياساى داطيركةران بة كةمايةتى لة ئامانج بة بؤ قةلةم دراوة. ئةمةش ديارة داطيركةرةكةى دةولةتة ضوار طةيشتنى مةرجة دوو لةو بووة كوردستان

بنضينةييةى كؤلؤنياليزم كة باس كران.سةدةى دريذايى بة بزانين دةبا كاريكى ض »كةمايةتى« وشةى بيستةم

كردؤتة سةر كارةكتةرى مرؤظى كورد؟اليةن لة ض وشةية ئةم راستيدا لة زارةكى سةر قسةى لة ض راطةياندنةوةو جار سةدان ساالنة سةردةست ميللةتى طويى لة و دةوتريتةوة و دةنوسريت ضاوى بة دةزرينطيتةوة، كورددا مرؤظى اليةن لة كورد كردنى تةماشا كةمايةتى هةردةم كة دةستةوة سةر نةتةوةكانى بة دةولةتيان ياساو خؤيان )تةنيا كورد مرؤظى لة واى بووة( دةستةوة دووضارى زؤر رادةيةكى تا كة كردووة ببن، زانين( كةم بة )خؤ دةروونى طريى زانستى شيكردنةوةى ثيى بة ضونكة

كةمايةتيةك هةموو نوى دةروونناسى دروست تيا كةمبينينى بة خؤ هةستى والتى لة نامؤيةك وةكو هةر دةبيت، هةموو دةروونيية طرى ئةم بيطانةدا. كوردةوارى كؤمةلطةى ضينةكانى زؤريش ئيجطار رادةيةكى تا طرتؤتةوةو و نةبةستن خؤ بة ثشت دووضارى بيهودةيى و نادلنيايى كردووة، لة راستيدا طرفتارى دةروونةوة لة مرؤظيك هةر دةرةوةى لة بوبيت دةروونية طرى ئةم و ضاو ثيش ديتة خؤبايى( )لة خؤى تيك دةروونى هاوكيشةى سةرئةنجام مرؤظيكى وةكو كات زؤربةى و دةضى دةبينريت، سةركةش ئينكارو و توورة ئةمة وا دةكات كة ئةو مرؤظة بؤ زؤربةى هةلضيت زوو ذيان ديارةكانى رووداوو دةيكاتة واتة بيتةوة، ثةشيمان زوو و مرؤظيكى راراو عاتيفى نةك خاوةن هيزى سيفةتى ئةمة كة لؤذيك، و برياردان ناجيطيرةو و كؤمةاليةتى كةسايةتييةكى

بة ثيى بيردؤزةكةى هانس ئايسيك.ديارة ئةم سيفةتانةش روون و ئاشكرا كورددا هاوضةرخى مرؤظى كةسايةتى لة )يةكيك( تةنانةت برواى من بة دةبينريت، دامةزراندنى داوانةكردنى هؤكارةكانى لة اليةن لة كورد بؤ سةربةخؤ دةولةتى كوردستانيةكانةوة ريكخراوة و ثارت ديسان كةوا سةردةمةدا لةم تايبةتى بة دةطةريتةوة تيكدرايةوة، جيهان نةخشةى دةروونيية طرى ئةم هةبوونى بؤ تةنانةت كة زانين« كةم بة خؤ »هةستى لة ناو سةركردةكانى كورديشدا هةية، كة سةركردةكانيش سياسةتمةدارة زؤربةى

كةسايةتيةكى ناجيطيريان هةية !اليةنة لة هةنديك ليرةدا دةمةوى ثؤزةتيظ و اليةنة نيطةتيظةكانى كةسايةتى وةك روو، بخةمة كورد مرؤظى ئاشكراشة كة كارةكتةرى هةموو مرؤظيك لة يةكيك و ديت ثيك اليةنة دوو لةم زالتر زياترو ئةويتر ريذةى بة اليةنةكان مرؤظةكة كةسايةتى ئةنجامدا لة و دةبيت

ئةو اليةنة دةرى دةبرى كة زالترة.هةبوني ياني ضاوةروانيكردن، يان هةستيكة، دةرونةوة، لة بؤشاييةك زؤربةى خةمهينة دةروني حالةتيكي ئةمةش ثيدةكةن، مرؤظي كورد هةستى نةبوني و ناجيطيري ئةو ئةنجامي لة ميذووي هةلداوة سةرى دلنياييةوة كوردستانةوة خاكي و كورد سياسي نالةبارى لةو طرتووة. سةرضاوةى كوردستاني كة سياسييةوة جوطرافياي لة نيوان ضوار دةولةتى نائارام و سوثاى سوريا و توركيا و عيراق و ئيران وةكو

تةعرب سياسةتي لةو دابةشكردوةو سةرضاوةى تةتريكةوة و تةفريس و حكومةتةكاني اليةن لة كة هةلطرتووة هةميشة و ثيادةكراوة دةولةتانةوة ئةو ئةم بوون. كورددا توانةوةى هةولى لة كورديان بة هةلواسراوي و لة بؤشاييةكي مرؤظي هةميشة و هيشتوةتةوة ترسناكدا نةزانراودا شتيكى ضاوةرواني لة كورد خؤى بينيوةتةوة، كة دةتوانريت بةوة ليك بدريتةوة كة كورد- ضاوةرواني رزطاريي نةتةوةيي دةكات – كةهةميشة بةكرداريش خةباتي بؤ ئةم رزطار بوونة كردوة زياد لة

ثيويستيش قورباني سةرومالى بؤ داوة.و خةبات باسكردني لةم هةر هةلنجينين ئةوة دةتوانين قوربنيدانةدا ئةو ئةنجامي لة كورد مرؤظي كة مةرط و هةرةس و شكستى هةموو ئةو و، سيدارةدان لة و زيندانيكردن و بةسةريدا كة نسكؤيةى و طالن هةموو هاتووة لة نيطةرانيةكي هةميشةييدا دةذي نيية دلنيا خؤى سبةينيى لة هةرطيز و و شكست ليكدانةوةى تيشكى لةبةر و زؤر رادةيةكي تال وزؤرةكاني قوربانبة رةشبينة بة ئةنجامةكاني داهاتوشيي بؤية نائوميدي ساردي شةثؤليكى هةميشة سيماى مرؤظي كوردي داثؤشيوةو زياتر وةك ضاو ثيش ديتة هيوا بي و رةشبين

مرؤظيكى طةشبين و هيوادار.

43 ذمارة )3( ئازارى 2010

Page 45: jmara3

لة ريطة رةشبينيش بيطومان هةربؤية دةطريت، داهينان بيركردنةوةو كةمترة داهيناني تواناى كورد مرؤظي هةستى ئةو دلنيا. و طةشبين طةالني لة لةناو ضاوةروانية و بوون بؤشاييدا لة وآلتاني ئاوارةى و ثةناهةندة كورداني ترى سةرزةوي بة طشتى وةك شةثؤليكى وادةكات ئةمةش دةبينريت، خةمؤكي كورد مرؤظي ضووني بةروثيش ريرةوي

لة ناو طةالني تردا سستتر بيت. كولونياليزمةكان وآلتة رةفتارى تا بونيةوة كولوني ميذووى بةدريذايي وبرو كوشت و زةبروزةنط بةو ئةمرؤ و زيندان بةو كاولكاريية، و سوتان ثيادةى كة سامناكةى و زؤر ئةشكةنجة كوردبةكورد سياسةتى بةو كردوة، بةطذ داني و مرؤظ كرينى و كوشدانةى كاريكى خؤى هاونةتةوةى و هاوزمان بوون يةكتر بة باوةر كة كردوة واى كورددا كةسيتى لة سفر رادةى تا ترسناك رادةيةكي تا و رةنطبداتةوة يةكتر باوةربة و يةككردن لة طومان نةكردن لة كةسيتى مرؤظي كورددا جيطير ئاسايية مامةلة لة تةنانةت ئةمة بوبي، بة و دةكةويت بةرضاو رؤذانةكانيشدا كورددا تاكي هةلسوكةوتى لة ئاشكرا

هةستى ثيدةكريت.هةر ئةم طومان لة يةككردن و باوةربة كورد مرؤظي كردوة واى نةبوونة يةكتر ئامادةى كةمتر يان نةتوانن يةكدا لة و بن هةرةوةرزي و ثيكةويي كارى هةريةكةو حةز بكات بة تةنها كارى خؤى

بة تةنها كارى كؤمةلة كةسيك يان بكات، كة طؤظاريك دةرهيناني نمونة بؤ بكات. دةبينين زؤرجار كةسيكة، كؤمةلة كارى خةريكة. دةرهينانيةوة بة كةسيك تةنها كورديش ديكةى سيفةتيكي اليةنة ئةم كوردا كةسايةتي لة كة دةدات ثيشان نةطرتنة طوي ئةويش رةضاودةكريت، و تاكةكةس ويستى و يةكترى راى لة و خؤى راى سةثاندني بؤ حةزكردني هةركاريك. كردني سةركردايةتي حةزي )هةموو هاتووة شةرةفنامةدا لة وةك كورديك بؤ خؤى سةربةخؤيةكة و ئاآلى و بةرزكردوةتةوة زؤردارى و ملهورى بةسةربةستى كيوانةدا و ئةو شاخ ناو لة بارى بدةيتة سةرنج ئةطةر ، دةذى هاوكارييانةوة و هاوبيرى و يةكطيرى هيض لة نةبي ئيماندا شةهادةو لة تةنها

شتيكى تردا يةكتر ناطرنةوة(.ملهوريية و سةركيشي سيفةتى ئةم بؤ بووة كورد هودةى بي هةولدانيكى ناسنامةو نةتوانةوةى لة ناو ئةو طةالن و ئةو كؤمةلطايانةى كة ويستويانة كورد لة خؤياندا ميذووى و ئاين نةتةوةو بؤتةى فةرهةنطدا لة كورد ناوي و بتوينةوة هةر ليبكةن وا كوردةكان و بسرنةوة بةآلم نةبن، كورد تةنها تربن شتيكى هةموو سةرةراى كوردا كةسايةتى لة بة هةست ميذوويي زةبروزةنطيكى شانازي و غروريكى نةتةوةيي لة نةستيدا هةية، بة شيوةيةك لة شيوةكان جاروبار، سل مردن لة و سةركةشى شيوةى لة نائاسايي نةترسانيكى نةكردنةوةو

دةردةكةوي.لة رؤذهةآلتناسةكان زؤربةى ئةو طةيشتونةتة كورددا وةسفكردني سةرةرؤ طةليكى كورد كة باوةرةى لة جاري با دليرة.. ئازاو و بيباك و كورد ئايا بطةرين ئةوة شيكردنةوةى ئازاية يان نا، ئةوة لة شوينى ترو لة باسي بةآلم سةرى. ديينة جياجيادا هةلويستى رؤذهةآلتناسةكانةوة قسةى ئةنجامي لة لة كة دةبيت دةسطير ئةنجامةمان ئةو مرؤظي كةسايةتى دةرةوةي رووى نائاسايي جواميريكى و دليرى كورد تةنانةت و رؤذهةآلتناسان سةرنجي نمونة بؤ راكيشاوة. كورديشى دوذمناني كورديش دذة سةربةبةرى نوسةريكى سيفةتي بة طشتى بة »كورد نوسيويةتى هةمويانةوة ثيش لة دةناسرين، بةرز بؤ وآلتةكةيان و شانازي خؤشةويستيان ثيوةكردني«؛ »كورد شاسوارى مةيدانة و خؤراطرو ئازاية، و نةبةرد جةنطاوةريكى زؤر بةالم دةستثاكة، فراوانة، هةست دةبيتةوة، رازي زوو زؤريش تورةو دةكات يتى هاور دلسؤزييةوة بة دلثاكةو

سةركةشةو كينة لة دل نيية«.)2(كورد كة جواميريةى و ئازايي ئةو هؤشي فةرماني ئةنجامي لة نواندويةتى هيرشيكى كاتيكدا لة بووة ناوةوةى كةسايةتي سةر كرابيتة دةرةكي ناسنامةو سرينةوةى بؤ ئةو نةتةوةيي تيكداني و ميذوو رةشكردنةوةى باوةرى كة ئةو جوطرافياى و شوينةوار واية و ئةو باوةرةشى يةقينة كة ئةو خؤى و كةم كورد و شوينةية ئةو خاوةني

ذمارة )3 ( ئازارى 442010

كورد شاسوارى مةيدانة و جةنطاوةريكى نةبةرد و ئازاية، خؤراطرو هةست فراوانة، دةستثاكة، بةآلم زؤر تورةو زؤريش زوو رازي دةبيتةوة، دلثاكةو بة دلسؤزييةوة يتى دةكات سةركةشةو هاوركينة لة دل نيية

Page 46: jmara3

رةطوريشةى لة داوة ئةوةى هةولى زؤر خؤى بكؤليتةوة و شانازي بة قولى رةطي

خؤييةوة بكات لةسةر ئةو خاكةى خؤى.ليثرسينةوة بة نةكردن هةست سيفةتيكة زياتر لة كةسانيكدا دةردةكةوي سبةينيى و ثينةدةربن طوي و بيباك كة خؤيان المةبةست نةبيت طرنطيةكي ئةوتؤ بة داهاتوو نةدةن. يان لة ئةنجامي بيزارى و ثشكنين بة خؤرا ليثرسينةوةى زؤر لة بة هةستنةكردن حالةتى تاوانباركردن ليثرسينةوة لة مرؤظدا دةخولقينيت. مرؤظي كورد لة خاكةكةى خؤيدا هةميشة وةك لة طةلدا كراوة و وةك نامؤيةك رةفتارى بيطانة لة مالى خؤيدا هةلسوكةوتى لة طةلدا لةوي و بووة خانةخؤي بيطانةش كراوة، نيوان كؤنترؤلى خالى لة ثرسيوةتةوة، كورد مرؤظي كوردستاندا شارةكاني هيندة توشي ليثرسينةوةى نائاسايي بووة، هةية كاريكت ض دةضي؟ كوي بؤ وةكو يان دةضي هاوريت بؤالى شارةدا؟ لةو ناسنامةكةت دةطةريتةوة؟ كةى خزمت؟ دةيان نةبيت؟ تةخريب تةماى بة كواني؟ لةو بيماناى و نائاسايي ترى ثرسيارى توشي دةيان جار هةر مرؤظةو كة جؤرة طيرفان و مال ئةوةى سةرةراى هاتووة، و جانتاى ثشكينراوة و روبةرووى قسةى رةفتارةى ئةم و هةرزكراوةتةوة، سوك كاريكى نواندويانة كؤلؤناليزمةكان كة وشةى لة كورد مرؤظي كردوة واى ئيدي بيت بيزار و بكاتةوة »بؤضي؟« سل هةست رادةى تا نةثرسيتةوة، خؤشي لة نواندن، بيباكي و ليثرسينةوة بة نةكردن هاتووة كورديدا ثةنديكى لة وةكو هةر ئةم دةرةوة«، طريي لةوي ثسا، كوي »لة ثةندة كوردية تارادةيةكي زؤر طوزارشت هةستى كة دةكات دةرونية بارة لةو

بيباكة. ليثرسينةوة سستةو ثلةي يةكةمين بة »بؤضى؟« وشةيةكة نيشانةى ثرسيار لة خؤ و لة خةلك كردنة، كؤمةآليةتى دياردة رونكردنةوةى ئينجا فةلسةفيةكانة و سياسيي و ئابورى و ثرسيارةوة نيشانةى ئةو ريطةى لة كة

دةخريتةروو، روون دةكريتةوة.رةخنة دةتوانري كردن ثرسيار بة كؤمةلطة، ناو دزيوةكاني دياردة لة بوارة لة كولتور، خراثةكاني اليةنة لة كؤنخوازةكاني لة ياسا، نادادطةريةكاني ئاين و لة رةفتارة ساويلكةكاني تاكةكةس ثرسيارخستنةرووى بة هةر بطيريت. ئاقاريكى لؤذيكيانة و دةربرينى كيشةكان و شياو شيوةيةكي خواستةكان ياسايانةتر و روونتر مافةكان داواكردني دةخرينةبةرضاو. بؤية ثرسياركردن وةك

لة هاوضةرخ شارستانيانةى سيفةتيكى مرؤظ ويستى لة طوزارة ئةمرؤ دونياى دةكا و هاوسةنطيةك لة نيوان كيشةكان و ئةم بةآلم دةخولقينيت. ضارةسةركردنيان لة خةلك ثرسينةوةية لة خؤ ثرسينةوة و لي بةرادةيةك سستة كة خؤى الى كورد ثرسيارى نةكةس دةيةويت و دةثاريزيت

ليبكات و نةش لة كةس بثرسيت.ميذووى بةدريذايي كورد مرؤظي خؤى و نةبووة دةسةآلت خاوةني خؤى نةتةوةيدا قةوارةيةكي ضوارضيوةى لة فيرى مرؤظ راستةوخؤ نةبينيوةتةوة، بةرامبةر دةكات ليثرساويتى بة هةست بة رووداو دياردةو شتةكان، بؤية مرؤظي بؤضى ثرسيوة خؤى لة كةمجار كورد

نايدات، بؤضى يان برياردةدات فآلنة فيسارةكار و دةكات فآلنةكار بؤضى ناكات و بؤضى لةم ثارتةدا خةبات دةكةن جاش بة دةبن بؤضى نايكةن، لةويديدا و و بؤضى ثيشمةرطة؟ بة دةبن بؤضى و

بؤضى...؟مرؤظي بةسةر رووداوانةى ئةو هةر كؤلؤنى ئةنجامي لة هاتوون كورددا طةلييدا لة دوذمنةكاني رةفتارى و بوون ثرسياركردن لة هةر نةك كردوة واى ثراكتيكى شيوةى بة بةلكو بسلميتةوة، بكةنةوة. سل و بترسن ياسا وشةى لة و كات هيض لة ياسا بي ذيان كاتيكدا لة دةولةت )لةوةتى دونيايةدا ئةم شوينيكى دامةزراوة( مرؤظايةتيدا ميذووى لة بؤضى كةوابوو بضيت، بةريوة ناطونجيت

مرؤظي كورد واية؟كة دةولةتة، ضوار كؤلؤني كوردستان دةولةتانةوة ئةم بوونى لةسةرةتاى هةر نةتةوةى سةردةست بة ثيي بةرذةوةندي بة دارشتووة، ياساى خؤى نةتةوةيي ئةو زؤربةى ئؤتؤماتيكى شيوةيةكي ياسايانة دذ بة بةرذةوةنديةكاني نةتةوةي كورد بووة و هةموو جؤرة ئازاديةكي لي دةولةتة ياساكاني واتة قةدةغةكردوة، كردووة وايان كاريكى كؤلؤناليزمةكان وةك كورد كةسي لةبةرضاوى ياسا و ئةشكةنجةدان و داثلؤسين فةرماني توانةوة دةركةويت و اليةنة رووناكةكاني ضونكة و بن نةناسراو كورد الى ياسا و ياسا دةروانيتة دةولةتانةوة لةو كورد ياساى دزيوةكاني و رةش اليةنة تةنها نةبووة بؤى ياسا هيض سوديكى و بينيوة

لة زيان زياتر.لة ياسا ئةطةر تةنانةت دةبينى بوية كورديشةوة نةتةوةيي حكومةتيكى اليةن ليدةكاتةوة سلى هةر كورد دةربكريت، دواى لة نمونة بؤ دةبيتةوة، ليي رقي و كوردستانى لة 1991 بةهارى راثةرينى باشور كة ثةرلةمان و حكومةتى هةريمى بة كورد خةلكى دامةزرا كوردستان و دةكرد بريارةكاني لة سةرثييان طشتى كة شارةكاندا نيوان كؤنترؤلى خالى لة خؤشيةوة كورد دةستى بة ئةمجارةيان نائاسايةدا بارة يةجطار ناسك و لةو بوو ثشكنين خالةكاني دةكرد ثيويستى كةضى بكرين، كؤنترؤل تةواوةتى بة دةردةبرى نارةزاييان طشتى بة خةلك دواى كة ثيشمةرطانةى ئةو بةرامبةر و ئؤتؤمبيل ناو يان دةكرد، ناسنمامةيان بة نارةزايي خةلك دةثشكنى، جانتاكانيان بة خوينةوارو نارؤشنبيرةوة، رؤشنبير و روون ديالؤطانةدا لةم نةخوينةوارةوة،

45 ذمارة )3( ئازارى 2010

مرؤظي كورد بةدريذايي

ميذووى خؤى خاوةني

دةسةآلت نةبووة و خؤى لة

ضوارضيوةى قةروارةيةكي

نةبينيوةتةوة، نةتةوةيدا

راستةوخؤ مرؤظ فيرى

هةست بة ليثرساويتى دةكات

بةرامبةر بة رووداو دياردةو

شتةكان، بؤية مرؤظي كورد

كةمجار لة خؤى ثرسيوة بؤضى

فآلنة برياردةدات يان بؤضى

نايدات، بؤضى فآلنةكار دةكات

و فيسارةكار ناكات و بؤضى

لةم ثارتةدا خةبات دةكةن و

لةويديدا نايكةن، بؤضى دةبن

بة جاش و بؤضى دةبن بة

ثيشمةرطة؟ بؤضى و بؤضى...؟

Page 47: jmara3

ياساو دذى ضةند كة دةبيتةوة ريسان:

رزطارمان بةعس لة خؤشة دلمان *بوو؟!

* ئةمانيش السايي ئةوان دةكةنةوة.* بابة خؤ ئيمةش كوردين و خةباتمان

كردوة.داواى ئةمرؤ بوو جاش تادويني *

هةوية لة من ئةكا.خراثتر لةوان بروا دةستيان ئةمانة *

دةكةن.قةد سةيتةرةية سةرى دةردي لةم *

رزطارمان نابيت.شيوةية لةم ديالؤطي دةيان ئةمانةو بوو بيزارية ئةو دةربرى خةلكدا نيو لة عيراقةوة رذيمى لة دريذ ماوةيةكي كة و دةروني فشارة ئةو ئاراستةكرابوو، لة بؤشايي ضاوةروانيةكدا جةستةيةى كة كوردي زؤربةى و هةليواسيبوون بةهارى راثةرينى كوردستان باشورى 1991يان بةو ئامانجة دةزاني كة ثيويست بوو ثيى بطةن، ئةو فشارة نا ئاساييةى كة بيركردنةوةيان مةوداى ئاراستةيانكرابوو دانين كةواى لةوةى كردبوونةوة تةنط و رزطاريية رؤذى و دواخالة راثةرين دوا ويستطةى خةباتة. ئةمة لة كاتيكدا كة بةخراث كوردييةكان ريكخراوة و ثارت لة كة دةسكةوتانةى ئةو بةكارهيناني هينرا وةدةست جةماوةرييةكةدا راثةرينة لةو كرد ئوميد نا خةلكيان ديكة هيندةى ضاوةرواني بوو دةميك كة ئامانجةى دةولةتى كة ئةوةية مةبةستمان بوون. نيطةتيظيةى كاريطةرية ئةو كؤلؤناليزم لة سةر كاراكتةرى مرؤظي كورد هةبووة لة نائاسايي شيوةيةكي بة ليكردوة واى

ياساو بريارى دةولةت بسلمةيتةوة.لة راكيش سةرنج ديكةى خاليكى كارتيكردني كورد مرؤظي كةسايةتي كؤلؤني بونيةتى كة نيطةتيظ كةوتوةتةوة بريتية لةوةى لة ئةنجامي ئةو رةفتارانةى هةميشة ناضاركراوة كراوة طةليدا لة كة بةرطري ثيناوي لة دوذمندا ئاستى لة ، مانةوةى و خؤى بوونى لة كردن نية سيفةتيك درؤكردن بكات. درؤ بووة بةلكو كوردةوة، مرؤظي بة بيت تايبةت لة تايبةتي بة كؤمةلطايةكدا هةموو لة نائازاديةكةى )جا نائازادةكاندا كؤمةلطا سياسيي بيت يان كؤمةآليةتى يان جؤرى شيوةيةكي بة درؤكردن سيفةتي ديكة( نائازادي تيدا رةنط دةداتةوة. جا بةربآلو خؤى خاكةكةى سةر لة كورد سياسي واى طةليدا لة دوذمنانة رةفتاركردني و كورددا لة زةقي بة سيفةتة ئةو كردوة

رةنط بداتةوة، ئةو كاتةى مرؤظ لة سيفةتى هةلويستدا زؤر لة و الدةدات راستطؤيي درؤكردن هةرضةندة دةبات. درؤ بؤ ثةنا بة هةية، تريشى كؤمةآليةتى فاكتةرى تايبةتي ثةيوةندي بة داب و نةريتةوة هةية طلةييكارى و طلةيي بناغةى لةسةر كة دامةزرابيت و بؤ خؤدةربازكردن لة طلةيي دةبيتة ئاراوة ديتة درؤكردن زؤرجار

فريادرةسي طلةيي ليكراوةكة.كؤلؤناليزمةكان ديكةى رةفتاريكى كردوة ثيادةيان كورددا مرؤظي طةل لة ميشك شؤرينةوةى كردارى لة بريتية شؤرينةوةى بةو ئةوان .- دماغ غسل –جؤرة هةموو بووة مةبةستيان ميشكة كورددا مرؤظي لة خؤبوون هةستيكى هةميشة كورد ليبكةن واى و بسريتةوة و ببينيت ئةوان ثاشكؤى وةكو خؤى كةسايةتييةكي وابةستةى هةبيت. بؤ نمونة بانطةشةى ئةوةى كة كورد ناتوانيت خؤى

بةريوةبةريت.سةدثات و دووثات هيند ئةمة كراوةتةوة كورد خؤشي باوةري ثيهيناوة و ثيى واية ئةوان راست دةكةن كة كورد ناتوانيت خؤى بةريوة ببات. كاتيك ئةوان قةلةم لة تينةطيشتوو و نةزان بة كورد و ثيدةكات باوةريان كورديش دةدةن دروست تيدا زانيني بةكةم خؤ هةستى زماني وابيت ثييان ئةوان كة دةبيت،

ناتوانري و نيية رةسةن زماني كوردي كورديش بنوسريتةوة ثي زانستةكاني باوةريان ثيدةهينيت و بايةخ بة زمانةكةى و ئةدةب و كلتور ئةوان كة نادات. خؤى بيت كةمتر ثي خؤيان كلتوري و هونةر ئةوان زمانةكاني بة هةميشة حةزبكةن و

بخويننةوة و خؤ رؤشنبير بكةن.لة كة بخةينةروو ئةوةش دةبي ليرةدا كؤلؤناليستةكان كة بانطةشانةى ئةو ثال و كورد سةركردةكاني كردويانة، بؤ خوازةكانيش رزطاري بزوتنةوةى كورد خةلكي كردنةوةى هاوسةنط نةبووة ثراكتيكيان هةنطاويكي هيض هةمان ذير كةوتونةتة خؤشيان و هةولى تةنانةت نيطةتيظةوةو كاريطةرى خؤراثسكانيشيان نةداوة بؤ دةرباز بوون دذ كة بانطةشانةى ئةو كاريطةرى لة

بةطةلةكةيان كراوة.لة: بريتية كؤلؤناليزمةكان سياسةتى دةستةمؤيى بة خةلك دةهيليت »ئةطةر خةلك دةخوازيت ئةطةر بهيليتةوة، بيناسنامة بى بة لكاندنيكدا ثيكةوة لة كؤلؤنياليزم دةخوازيت ئةطةر بهيليتةوة، طمةى ناوضةكةدا لة بةردةوامى بة بابةتة تؤوة الى بة ئةمانة ئةطةر بيت، سةرةكى و طرنطةكانن ئةوة ثيويستة ئةو كاتة ئةو بكةيت، با و ئةلف بى نةتةوةية خةلكة ئةو كولتورى كةلةثورو و زمان بةر بةريتة ثةنا ثيويستة دةثيضيتةوة، طرتن ريطا بؤ شيوازيك جؤرة هةموو بة نةتةوةية، ئةو كةلتورى و زمان لة ئاطاى نةتةوةية ئةو ناهيليت كورتييةكةى ضونكة بيتةوة، خؤيدا بةر بة نةتةوايةتى ئةطةر ئاطاى نةتةوةيى الى خؤى بيت، ئةوا هةبيت خؤى ئازادى ذيانى دةشخوازيت و بة طذتا ديتةوة، ضونكة ئةو نةتةوةيةى تابؤى لة و ثيضراوةيى لة ئاطاية بي كة نةتةوةيةكى دةستةمؤية، زمانةكةى خؤى جؤرة ئةو كة كاتيكدا لة كؤيلةية، و بةنج جؤرة ئةو ئةوا بذين والتيكدا لة خةلكة دادؤشين و ضةوساندنةوةيةكى ئابورى و

راميارى دةكريت و دةلويت. )3(طفتوطؤو وةسيلةى هةر نةك زمان لةناوضوون لة نةتةوةيةكة ثاراستنى بؤ بيركردنةوةشة كةرةستةى بةلكو مرؤظ، ضونكة هةموو مرؤظيك لة ريطةى دريذايى بة دةتوانى يةوة زكماكى زمانى ببينى، تةنانةت خةون بكاتةوةو بير ذيان ئاطايى جةستةداية بى لة حالةتى كة ئةوة زمانيكى بة خةون دةطمةن بة مرؤظ و تةواو تريش زمانةكةى ئةطةر دةبينى تر

شارةزاش بيت .بة كوردى زمانى ئاشكراية

ذمارة )3 ( ئازارى 462010

رةفتاريكى ديكةى

كؤلؤناليزمةكان لة طةل مرؤظي

كورددا ثيادةيان كردوة بريتية

لة كردارى شؤرينةوةى ميشك

– غسل دماغ -. ئةوان بةو

شؤرينةوةى ميشكة مةبةستيان

بووة هةموو جؤرة هةستيكى

خؤبوون لة مرؤظي كورددا

بسريتةوة و واى ليبكةن كورد

هةميشة خؤى وةكو ثاشكؤى

ئةوان ببينيت و كةسايةتييةكي

وابةستةى هةبيت.

Page 48: jmara3

ضونكة قةدةغةكراوة، رةسمى شيوةيةكى كورد لة راستية ئةم كؤلؤنياليستةكان ضاكتر دةزانن كة ئةطةر تةنيا بيست سال خؤيان زمانةكانى وةكو كوردى زمانى و راطةياندن دةزطاكانى ئاستى سةر لة زانكؤكاندا ئازاد بكريت يان بكراباية، ئةوا بوارةكانى هةموو لة كورديش نةتةوةى فةرهةنطى كتيبخانةو خاوةنى زانستيدا تا ئةوةتا بةالم دةبوو، ثةرةسةندوو ريى لة طيروطرفت لة ضيايةك ئيستايش كورديدا يةكطرتووى فةرهةنطى و زمان و دةولةت نةبوونى بووةو درووست لة نةتةوايةتى سياسى قةوارةيةكى »قةدةغةكردنى بنةرةتيةكانة. هةرة خالة مرؤظة ئةو زمانى بريني وةكو زمانيك، هؤى دةبيتة زمان كردنى قةدةغة واية، طيانى يةكايةتى و تةواويتى ليكثضراندنى و كؤمةلييان، هةروةها فيزياويشيان ! ئةم ناساغ، مرؤظى كؤمةليك دةبيتة نةتةوةية جياواز مرؤظيكى بيكيش، الواز، نةخؤش، ثياوانى و دةروانيت خؤى لة نزم بة كة دينة مةزن ئيجطار بوونيكى بة دةولةت بةرضاوى. ئةو كؤمةلطايانةى ئةو مرؤظانة و ناساغ ثيكيدةهينن و دايدةمةزرينن الوازن و وةذيردةستخستن و لغاوكردنى ريطاى لة ، ئاسانة فرة كؤمةلطايانة ئةو ئاسانى بة ليدانةوة و هةرةشة و فشار جؤرة هةموو كؤمةلطايانة ئةو دةكريت

كاريكيان ثى ئةنجام بدريت.« )4(كاتى كة هةولى ئةوة درابيت لة ريطةى نةبى( )هيض ضارةسةرى ئؤتؤنؤميةوة تاقيكردنةوةى لة ئةوة كرابيت، زمان روون ئةوة باشووردا كوردستانى هةر لة ئؤتؤنؤمى هةبوونى كة بووةووة بة بةرامبةر كوردستاندا ثارضةيةكى منداالنة ئازادى وةكو مةركةزى دةولةتى خيزانيكى لة باوكيان ئازادى بة نيسبةت ئةوةى هؤى بة كة دواكةوتودا، نةريتى ئابورى بة دةستى باوكةوةية منداالن ضاو

لة دةستى ئةون و ئازادييان نيية.ثةرةثيدانى بطرة هيشتنةوةو لةو خيلةكيتى و عةشيرةتطةرى بيرى زؤر كؤلؤنياليزمةكان كة رةفتارانةية سوديان لى وةرطرتووة بؤ دووبةرةيةكى يةكيتى هةستى الوازكردنى نانةوةو ثيش لة خيلةكى عةقلى ضونكة ريزةكان، خيلةكةى بةرذةوةندى تردا شتيكى هةر و دةوى خؤى عةشيرةتةكةى خؤى، هةستيكى ئةوان الى نةتةوةيى هةستى ثةرستى. خيل هةستى ضاو لة الوةكيية ئةم ئاكامةش بة ئاشكرا لة ناو بزوتنةوةى دةردةكةوى كورددا خوازى رزطارى عةشيرةتطةرى بناغةى سةر لة كة

تاقم بةرذةوةندى خيل و تا بنيادنراون و نةتةوةيى بةرذةوةندى بيت، ئارادا لة بؤ هؤيةكة ئةمةش دةخريت، وةالوة ئاكام بة لة دلنيا بوونى كؤلؤنياليزمةكان رادةيةكى تا بزوتنةوانةو ئةو نةطةيشتنى عةقلى ثةرةسةندنى بة بةردةوامى زؤر

تاقمطةرى كورد دةدةن .بة دةزانن كؤلؤنياليستةكان خيلةكيانةى ثةيوةندية ئةو ثوكاندنةوةى يةكتر لة زؤر رادةيةكى تا كورد، نيو بةرذةوةندى لة دةخاتةوةو نزيكيان دةهينيتةوة« ئاطايان بة نةتةوةيى ثيشكةوتنى ثةيوةندى و هيزةكانى بازار، خيلةكييةكان، ثةيوةنديية كالبوونةوةى لة شيخايةتى دةسةالتى الوازبوونى نةمان بةرةو مايةى دةبنة كوردستاندا ثةيوةنديية ثووكاندنةوةى و رؤيشتن

كؤمةاليةتيية خةرةكييةكان .!)5(كةسايةتى مرؤظى كورد لة ئاكامى ئةو و تؤلةسينن كةسايةتيةكى ثةيوةنديانةدا خزم خواز و طوماناوى لة خيلةكانى ترو خؤى تايفةكةى سةثاندنى بؤ هةولدةر ناوضةكة، خةلكى طشتى راى سةر بة هةوةها لة ئةنجامى هةمان ئةم هؤكارةوة هةستى و ئاراوة هاتوةتة ناوضةطةريتى زياتر سةرانسةرى هةستى لة ناوضةيى كورددا نةتةوةى بيرى سةر بة خؤى

سةثاندووة !كوردستان كة ئةوةى كاريطةريتى سةر لة بووة جةنط بةرةى هةردةم كةسايةتى مرؤظى كورد جيى ليكؤلينةوةو باسى تيرو تةسةلة، كوردستان بة دريذايى تايبةتى بة بووة(، جةنط )بةرةى ميذوو دواى واتة دواييدا سالةى سةد ثينج لةم يةكةمين دابةشبوونى كوردستان لة سالى

1514 دا، لة نيوان فارس و توركدا.راستةوخؤ جةنط كة نيية تيا طومانى كار لة ميزاجى تاك و كؤمةلطة دةكات، ئةو جةنطدا ئاطرى سايةى لة كة كؤمةلطانةى توورةيى، وةكو، سيفةتةكانى دةذين طومانكردن، سةرةرؤيى، كةلةرةقى، و دلسؤزيى، و بةخشندةيى، هةوةها كة دةردةكةوى، تيا بوونيشيان عاتيفى كوردستانى دانيشتوانى لة سيفةتانة ئةم بةرةى جةنطدا وةك رؤذى روون دةبينرى

و طومانى تيا نيية.كةسايةتى سةر بؤ جةنط كاريطةرى طةورة سةر بؤ كاريطةرى لة مندال لةو كورد مندالى خةتةرناكترةو، كوردستاندا ئاطراوييةى ئةتمؤسفيرة هةميشة لة ترس و نائاراميدا ذياون و ئةو روو منداليدا تةمةنى لة كة رووداوانةش دةروونى شيكردنةوةى ثيى بة دةدةن

قؤناغةكانى لة و رانابوورن سةريدا بة و دةبنةوة رووبةرووى تةمةنيدا ترى دةروونى طريى و ئالؤزى شيوةى لة و هةلدةطرى زؤر باسة ئةم دةردةكةون، بة بكؤلدريتةوةو ليى تايبةتى بة ثيويستة

شيوةيةكى زانستى باسى ليوة بكريت.ثيكردن سووكايةتى و رووشكاندن كؤلؤنياليزمدا دةولةتى دامودةزطاكانى لة ببيتة كردووة واى كورد بة بةرامبةر رةفتارى لة وا و خؤيشى كورد سيفةتى زياتر كة دةردةكةوى خؤيشى كورد رووشكينن وةك هاندةر بؤ بةرةوثيشةوة ضوون، بة كورتى دةتوانرى بووةترى ئةو مرؤظى بة دذ كة نيطةتيظيانةى كردارة بة كردوة خؤى كارى ثيادةكراوة كورد كؤلؤنياليستةكانى ئامانجى و زيادةشةوة

ثيكاوة.لةم باسةدا مةبةستى سةرةكى خستنة رووى ئةو كاريطةريية دةروونيانة بوو كة و كوردستان بوونى كؤلؤنى ئةنجامى لة دةسةالتى كؤلؤنياليستانةى نةتةوةى سةر لة حالةتى ئاكارى مرؤظى كوردى دةست كردؤتةوةو تةنط دةروونيدا ئالؤزى ليكؤلينةوةو بة بى رةنط ئةمةش كؤلؤنياليستةكان ئاكارى لة شارةزابوون

بتوانرى تا رادةيةك بة سةريدا زال ببى.و بةهيز فاكتةرى ئةطةر ئةمة كةسايةتى ئةوةى بؤ كاريطةرهةبى بتوانى كة ببات حالةتة ئةو بةرةو كورد بوون و هيزو بة باوةرى و بى برياردةر بيتةوة، ثتةوة و جوطرافياى خؤى ميذوو دةروونى شؤرشيكى خؤى ئةمةش كة دةوى و دةشى لة بةرنامةى ئةو اليةن و ثارت و ريكخراوانةدا هةبن كة دةيانةوى كوردستان لة كؤلؤنى بوون رزطار بكةن.

سةرضاوةو ثةراويز :)1(و،ب، طوتةريج – دةرونزانى – وةرطيرانى : د.

هيوا عمر ئةحمةد - 1983 - بةغدا)2( منذر الموصلى – عرب و اكراد – رؤية عربية

.. لقضية الكورديه - 1986 - دمشقكوردستان – بيشكضى ئيسماعيل د. )3(كؤلؤنيةكى نيودةولةتى – وةرطيرانى لة ئينطليزييةوة:

ريبوار رشيد- ل 61)4( هةمان سةرضاوة . ل 61)5( هةمان سةرضاوة .ل 83

* شةهيد مستةفا طةرميانىسالى 1961 لة كةركوك لة دايك بووة لة ذيا، هةندةران لة تةمةنى سال )24( ،دواى ثرؤسةى ئازادى عيراقةوة طةرايةوة سالى تةموزى ى 16 لة ، كوردستان بؤ لة تيرؤريستيدا تةقينةوةيةكى لة 2007

شارى كةركوك شةهيد بوو .* * *

47 ذمارة )3( ئازارى 2010

Page 49: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 482010

كارةسات و ثرؤسةي ثيكهاتني كةسيتي كورد..

شوناسيك لة ذير هةرةشةدا

فةرامؤشكراو طرنطيكي بؤ طةرانةوةش بة و كورد هاوضةرخي و نوي و كؤن ميذووي بؤ طةرانةوة بة فؤرمة لةم كوردي زماني ثيكهاتني ثيش ثيشينةكاني نةتةوة لة هةريمة ئةم ميذووي و كؤض و هةرةشة و كارةسات ئةوةندةي هةميشة دةبينريت ئيستادا، زارةي ثر و كورد كةسيتي لة بووة قسةكردن كةمتر رةشكردؤتةوة، الثةرةكانيان جةنطةكان فاكتةرة كاريطةرةكاني ثيكهاتني كةسايةتيةكةي. لةاليةكيترةوة ئةو الثةرة كةمانةش كة نوسراونةتةوة لةبارةي كةسيتي كوردةوة، كةمتر قةلةمةكاني كورد قسةي لة كةسايةتي ئةمةش دواون، لةبارةيةوة ناكورد كةساني زياتر بةلكو كردوة، ثيكهاتني ميذووي و و يؤنانيةكان هاتني لةطةل و كوردناسيةكانةوة تويذينةوة و نوسراو قالبي دةضيتة دواتريش ئةوروثاييةكان بؤ ناوضةكة و بة نوسراوة ديرينةكةي ئيطزنةفؤن )401ث.ز( لة كتيبي ئةناباز و بايةخدانةكاني ئةسكةندةري مةكدؤني )331 ث.ز( لة جةنطي ئةرةبيالدا بايةخداني بة دواتر و ثيدةكات دةست هيرؤدؤت)430ز(ةوة و )58ز( سترابؤن و و دةبيت)1( بةردةوام ثرؤسةية ئةم و عةرةب( فارس و تورك )لة موسلمانةكان زانا وردتر و زياتر ئةمريكا و ئةوروثا هاوضةرخةكاني و نوي رؤذهةآلتناسة ثاشتريش بايةخيان بة نوسينةوةي ميذووي كةسيتي كورد داوة و لة هةندي جيطةشدا لة بارةي نادات لةدةست خؤي طرنطي ئةمةش ديارة دواون، كوردةوة تاكي كةسيتي ثيكهاتني طةرضي سةرجةمي ئةو بابةت و بةرهةمانة رادةي زانستيبوونيان و بةكارهيناني ميتؤدي لةبةردةستي ئةمرؤ بن هةرضي بةآلم نةبيت، هةر يان لةسةربيت، طومانيان زانستيان خويندةواري كورددا ضةندين الثةرةي نوسراوي ميذووي طرنط لةبارةي كةسيتي تاكي

كوردةوة هةية.بةآلم ئةم بوارة بؤ خودي كورد كةمتر بوةتة جيطةي طرنطي و نوسةراني كورد )بواري كةموكورتيةك دةكاتة ئةمةش كورد(، تاكي كةسيتي ميذوويي ثيكهاتني و ليكدانةوة بؤ ميذووييةكان ميتؤدة لة زؤريك كاتيكدا لة كورد، تاكي كؤمةآليةتي ميذووي لة شيكاري ميذوويي جةخت لة طرنطي الثةرة كؤمةآليةتيةكان و ضينةكان و كةسيتي ناو

ئةو ثيكهاتانة دةكةنةوة.مرؤظي كورد و ذيان لة ناو هةرةشةدا

ميذووي كورد ليوانليوة لةو كارةساتة توندوهةرةشة ئاميزانةي كة كاريطةري كوشندة و كارةساتباريان لةسةر رةفتار و يادةوةري مرؤظي كورد جيهيشتووة. كاتيك قسة لة دةذي تيايدا كة باوةي ذينطة ئةو هةرطيز ناكريت دةكريت مرؤظيكيش هةر رةفتاري رةفتاري طةليك بةرهةمهينةري ذينطة كة روانطةيةوة لةو ئةمةش فةرامؤشبكريت بةتايبةت بةرهةهيناوة، بؤي ذينطةية ئةو ذياني فيربووةكاني لة زؤريك و تاكةكةسة ئةو ئاراستةيةي كة جةخت لةسةر رؤلي ذينطة دةكاتةوة بريتية لة ئاراستةي رةفتاري

لة تيؤرة دةرونيةكاندا.

هةردي مةهدي ميكة

Page 50: jmara3

49 ذمارة )3( ئازارى 2010

فيربوون«ي لة »كؤمةآليةتي تيؤرةي طةر وةربطرين، باندؤرا دةرونناس زاناي دةكاتةوة بيوينة جةختيكي دةبينين بةرهةمهيناني لة مرؤظ ذينطةي لةسةر تةنانةت و يادةوةري و رةفتار سي »نمونة لة »باندؤرا« ثيشبينيةكانيدا، رةهــةندي«ةكةيدا ئاماذة بةوة دةكات، كة هةريةك لة تــــــاك- ذينـــــطة -رةفتار لةسةر بةستراويان ثيكةوة ثةيوةنديةكي ثةيوةنديةش ئةم كورتةي هةية، يةكتر ذينطةي دةرونية: ذينطةي ليي مةبةست رةطةزة سةرجةم بة تاك دةروبةري دةكريت كؤمةآليةتيةكانيةوة، و فيزيكي كاريطةري و لييان، بيت بةشيك تاك لةسةر تاك و رةفتارةكاني جيبهيليت، وةك كاريطةري رةفتارةكانيشي و تاك ضؤن

لةسةر ذينطة جيدةهيلن.)2(ليرةوة دةكريت بطةريينةوة بؤ سةرنجدان لةم كورد، تاكةكةسي ميذووي دؤخي لة زاين ثيش قؤناغةكاني لة هةر ميذووةدا بةردةوام كوردةوة كؤني ميذووي و كارةساتةكانةوة شةرو لةريطةي زياتر دووروبار دؤلي نيشتةجيي تاكي طيردراوةتةوة، ميذووةكةي ناسينراوةو راستة هاوزةمان ميذوويةكي ثرشنطداري

لة شارستانيةت هةية.طةورة ثرسياري هةمانكاتدا لة بةآلم لةسةر ئةم ميذووة جيدةهيلريت، ئةويش و ناجيطيري هةموو ئةم »ضيية ئةوةية نائارامي و جةنط و كارةساتة؟« بؤنمونة لة زةينةفؤن طةشتةكةي دريذايي بة زؤريك لةناوضةكاني ديكةدا بة ئاشتةوايي سةربازة دةهةزار لةشكرة ئارامي و بةآلم طوزةريانكردوة، يؤنانيةكة ثيضةوانةوة بة كاردؤخيةكاندا لةناوضةي زؤر كوشتاريكي و ثةالمار روبةروي كوشتارانة شةرو ئةم ضيرؤكي دةبنةوة، زةينةفؤندا »ئةناباز«ي كتيبي لة رونكراوةتةوة)3(، ليرةوة دةبينريت يةكةم يؤناني كؤن و يةكةم نوسينةوةي طةرالي لة بريتية كورد تاكي لةسةر »ئةوانيتر« و كورد تاكي شةركردني نوسينةوةي

ثةالمارةكاني. يؤنانيةكان هيزةي ئةم لةكاتيكدا بؤ طةراوة هةليك بؤ و راطوزةربووة و مانةوة نةك طةرانةوة و دةربازبوون هةبيت ثاساويك طةر بؤية داطيركردن، بةناوي لةطةلياندا جةنط بةرثاكردني بؤ ئةوا نيشتمان، و خاك لة بةرطري ئارادان لة ديكة ئةطةري و ثاساو دةيان لةنيو بؤضي جةنط. ئةنجامنةداني بؤ طةلي دةيان بةناو هيزةدا ئةم طوزةري بةرخورد توندترين جؤراوجؤردا، ديكةي

تيايدا كة دةبينريت، كاردؤخيةكانةوة لة زةينةفؤن هيزةي لةو كةس 1200طةالني لة زؤريك كاتيكدا لة دةكوذريت، ديكةي هةمان ناوضة بة ئاشتةوايي لةطةل ئارامي بة و ريككدةكةون هيزة ئةم

دؤخةكة رادةطرن. توندي رةفتاري ليكدانةوةي بؤ ليرةدا لة زؤريك و ئةوكاتة كوردةكاني لة كورد تاكيكى دواتري رةفتارةكاني ميذوي ناوةراست و نوي و هاوضةرخيشدا، نواندني بؤ طريمانةكردن باشترين رةنطة ئةو ضاالكيانةي كة ثرن لة شةرو ئاذاوة ،

بريتي بيت لةوةي كة بطةينة ئةو راستيةي ذياني مرؤظي كورد هةردةم لةسةر ليواري بةرامبةرةكانيدا نةناساندني و هةرةشة هةميشة تؤقاندن و ترس بؤية بووة، دةبيتةوة، روبةروي كة بووة ئةطةريك تاكي وشياري ثيطةيشتني دؤخي بةهؤي كورديشةوة، بة هةمان ضةكي توندوتيذي

و رق وةآلمدراوةتةوة.ضةند هةميشة هةرةشةدا ناو لة ذيان لة رادةطريت زيندويي بة دياردةيةك و دةمارطيري لة بريتية طرنطترينيان و شةر بؤ ئامادةطي و توندوتيذي شار كةمي و كؤضكردن و ناجيطيري ئةمة ديارة خيلةكان، و قةآل زؤري و نويي و كؤن ميذووي لة طةر زياتر

كورددا بةروني ببينريت، ئةوا لة ميذووي تر جؤريكي بة كورديشدا هاوضةرخي رؤذهةآلتناسي بؤية دةنويننةوة، خؤيان دوا لة روني بة الزاريف روسي ناكؤكية ميذووي لةسةر تويذينةوةي هاوضةرخةكاني كورد )كة لة ذمارة يةكي فةرةنسي-ضاثي لؤمؤندي دي رؤذنامةي هةولير وةريطيراوةتة سةرزماني كوردي( لة زؤريك طةرضي بةوةدةكات ئاماذة لة مالئاوايي خةريكة جيهان طةالني دةكات، خيلطةرايي و دةرةبةطي قؤناغي الي كوشندةية دةردة ئةم هيشتا بةآلم سةرةكي فاكتةريكي و ماوة كوردةكان نةتةوايةتي بزوتنةوةي ليداني بؤ بووة

كورد.مينؤرسكي رؤذهةآلتناسيش لة كتيبةكةيدا )كورد/ تيبيني و وردبونةوة( سي روالةتي و كاريانكردوة كة دياريدةكات سةرةكي رةوشتي سةر كاردةكةنة بةردةواميش ذياني يةكةم: ئةوانيش كورد تاكي لةسةدةكاني كوردةكان ميرنشينة تيرةطةري ياساي دووةم: ناوةراست، بةكارهيناني سييةميش: كوردةكان، هؤزة كوردةكان لةاليةن توركةكانةوة.)4( ديارة كة بةوةبيت باوةري مينؤرسكي طةر سةر كاردةكةنة بةردةوام روالةتانة ئةم جؤرة بةو دةبيت كورد تاكي رةوشتي ئيستاش كة ليكبدةينةوة هةر سي خالةكة خالي زيندون و كارتيكةرن، بةهةمانشيوة جؤرة بةو سييةمدا خالي لة بةتايبةتي و دةسةآلتداران هةردةم كة شيبكةينةوة كوردةكان توانيويانة كورد داطيركاراني )بؤية بكةن، ئاراستةيان و بةكاربهينن ناوي توركةكان براوة، ضونكة لةو دةمةدا كورديةكانيان ناوضة زؤرينةي توركةكان ضةتري ذير لة بووة بةدةستةوة هةمانشيوة عوسمانيدا(، ئيمثراتؤرياي روداوو ئةو نين كةم ئيستاشدا لة دةسةآلتدارة ديسانةوة كة كارةساتانةي فارس و عةرةب و رؤذئاواييةكان كورديان

ئاراستةكردوة و دةكةن.لة وا ذيان لةسةر هةميشة هةرةشة تيرةكان و خوين كة دةكات مرؤظ دةداتة كوشندة شةرعيةتيكي كؤبكاتةوة، سةرؤك خيل و تيرةكان، ضونكة ثييانواية ئةم ذياني ئيتر بازنةية ئةو لةدةرةوةي كؤيلةي دةبيتة يان ديت كؤتايي يان تاكة ضونة ديسانةوة لةكاتيكدا ئةمة ئةوانيتر، لة جؤريك بة خيل و تيرة ناوبازنةي جؤرةكان لة ناهوشياريةوة ديت و خودي عةقل كؤيلةكردني ئةم سيستمة سيستمي و هوشياري مرؤظةكانة لة ذير ناوي خوين

و بةرطري و شانازي و بةخؤنازيندا.

ذيان لة ناو هةرةشةدا هةميشة

ضةند دياردةيةك بة زيندويي

رادةطريت لة طرنطترينيان بريتية

لة دةمارطيري و توندوتيذي و

ئامادةطي بؤ شةر و ناجيطيري و

كؤضكردن و كةمي شار و زؤري

قةآل و خيلةكان، ديارة ئةمة زياتر

طةر لة ميذووي كؤن و نويي

كورددا بةروني ببينريت، ئةوا لة

ميذووي هاوضةرخي كورديشدا

بة جؤريكي تر خؤيان دةنويننةوة

Page 51: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 502010

شوناسي كورد و قةيراني نةناساندنهةرة كيشة لة يةك كورد تاكي طةورةكاني كة روبةروي بووةتةوة بريتية وةك ئةوانيترةوة لةاليةن نةناساندني لة شوناس خاوةن و سةربةخؤ مرؤظيكي ئةمةشدا، لةبةرامبةر وآلت. و كلتور و وابزانين طةر دةكةين طةورة هةلةيةكي نةتةوة سةردةستةكاني كورد وةك ئةوةي كورديان وةك مرؤظيكي خاوةن شوناس و سةربةخؤ نةناساندوة و ئيمةيان كردوةتة بةشيك لة خؤيان، نا، بةلكو بة هةمانشيوة تورك يان عةرةب بيكةنة نةشيانويستوة كردنةخؤ ثرؤسةي ضونكة فارس، يان هاوكلتور و شةريك دةبيتة ريشةوة لة خؤيان ثرؤسةيةش لةم بؤية هاوماف، و بةدورطرتوة، ئةوةشي كة دةوتريت كورد لة نةتةوةي فارس يان عةرةب يان توركة نية، تر شتيكي زياتر ئيهانةيةك لة تةنها ئةوانةوة خؤثةرستانةي لةديدي ضونكة و برا ببيتة كورد كة ريطةنادةن هةرطيز هةموو ئةم ئةي وابيت طةر هاوخوينيان، بؤ ئةوان برينةي و كوشتن و كارةسات بين؟! هاورةطةز و برا طةر ضية، كورد عةرةبكردن و فارسكردن بة كةواتة مانايةكي لة جطة كورد تورككردني و بنةمايةكي هيض خودكردن، لة و سياسي

ميذووي نية.دانثيانةنان و نةناساندني كورد وةك كورد ضةندين هةلطري ئةوانيترةوة لةاليةن هةمانكات مانادارة، و قول دةالالتي كارةساتبار و ريطةدان و شةرعيةتدانيشة و توندوتيذي و سرينةوة بةكارهيناني بة تؤقاندن و بةرطري. ئةم ديرة ضةنديك بؤ راستبيت، كورد سةرسةختي بةرامبةري ئةوةي بؤ تيداية راستي ئةوةندةش و توند رةفتارطةلي سةرضاوةي ببيتة بؤ ضونكة كورد، تاكي جةنطئاميزي

ئةوانيتر لة تورك و فارس و عةرةب.بةدةستةوة دةدات، مانا نةناساندن، دوو ئةوان وةك ببيتة خزمةتكاري ئةوةتا يان و ناوةراستدا ميذووي لة ئةمة ئةوةي ناوضةكة ئةوةية ياخود بينراوة، نويدا ئةمةش ديارة بسرييتةوة، و جيبهيليت سةرضاوةي كة ئةنطيزةية هةمان و ئةنفال هةلةبجةو كارةساتةكاني بةدريذايي كوردة ديكةي قركردنةكاني ناسيؤناليزمي توركي و بيري دةركةوتني

عةرةبي و ئيراني.كورديش تاكي بؤ بةهةمانشيوة هةرةشانةدا ئةم لةناو ذيانطوزةراندن بؤ دةكات دروست بؤ ئامادةطيةكي كة بةرطريكردن، و جةنط و بةرةنطاري فاكتةريكي ناهوشياري لةمةشدا رةنطة

ئاراستة بؤ دروستبكات نةريني توندوتيذي بؤ بةرطريةوة لة وةرطرتنيك نيوخؤيي كورد. بةو ثييةي رةفتاري كورد هةرةشة و توند ذياني لةطةل راهاتوة ئاميزدا، هةردةم تاقيكردنةوةي توندوتيذي كورد مرؤظي بةردةم ئةطةرةكاني لة و هاوزمان خودي لةطةل تةنانةت بووة، و ناوخؤ شةرةكاني ميذووي براكانيدا، بةلطةي كورد نيوخؤييةكاني كوشتارة

هةمان ثيدراون.نةك ئةنجاميك وةك »خائين« وشةي

هؤكار لةناو كلتوري كورديدا »خائين« وشةيةكة و نةريت لةناو فراواني جيطةيةكي كة و كؤمةآليةتي ميذووي و كؤنةست ئةمة داطيركردوة، كورددا تاكي سياسي زانستيانةي لةناوشيكاري لةكاتيكدا

ميذووييةكاني و كؤمةاليةتي هةلومةرجة بؤ وشةيةك وةك روداوةكاندا بةو نابيتةوة، جيطةي تؤمةتباركردن ديوي لة ميذوونوس خودي ثييةي ناوةوة و هؤكاري روداوةكان دةكؤليتةوة

نةك روخسار و دةرئةنجامةكان.نةك ئةنجامة راستيدا لة خائين وشةي رةفتاريكي رةسةن، ئةنجامة نةك هؤكار، »خائين« بووني مرؤظيك بةهؤي دوارةفتار و ضوارضيوة لة هةلطةرانةوةيةوة و نةك »خائين«، دةبيتة ئةوسا بازنةيةك، »خائين« بنضينةدا لة كة ئةوةي بةهؤي بؤية كردوة، »خيانةت«ي بؤية بيت ئةوةندةي ضةمكة ئةم بروايةداين لةو و بيبةريكردن بؤ مةسةلةيةكة هةلطري مرؤظيك جةستةيي و زةيني ثةالمارداني بةكارهينانيكي ئةوةندة تاوانباركردني، و

ذيان لةناوهةرةشةدا ئامادةطيةك دروست دةكات بؤ جةنط و بةرطريكردن

Page 52: jmara3

51 ذمارة )3( ئازارى 2010

بؤ ليرةشةوة نيية، ورد و زانستي نيوخؤيي توندوتيذي كةمتركردنةوةي و بةكارنةهينان و هةلطرتن كورد، ئةركي طرنطترين لة دوثاتنةكردنةوةي

رؤشنبيران و نوسةرانة. بؤ ئيمةش لة بنضينةوة دةبيت راشكاوانة وشةي بة باوةريكمان هيض بليين ئةوة لةوانةي زؤريك ضونكة نية، »خائين« خيانةتكار بة كة كورددا ميذووي لة واقيعيكن بةرهةمهاتووي لةقةلةمدراون، دياردةيةك، بةرهةمهيناني هؤكاري نةك كة نويدا ميذووي لة بةتايبةتيش دةكات، ميرنشينةكان زؤرينةي ميذووي سياسييةكان هةلطةرانةوة سةرلةبةري سةرةكيةكان هةرة سةرضاوة لة يةك و جياواز دةنطي جينةكردنةوةي كؤمةآليةتي ضنيني لة ثلؤراليةتيكة ئةو كوردي كؤمةلطةي سياسي و

سةردةمانة و رةفتارةكاني تاكي كورددا.و مير و خيل سةرؤك زؤرينةي نةياريان نةك هةميشة قةآلكان خاوةن و منال و ذن بةلكو قبولنةكردوة، دنيايةكي قبولنةكردوة، نةوةكانيشيان ميرييان يةك و مانا يةك و رةنط يةك بةرهةمهاتووي ئةمةش ديارة ويستوة، لة كة كؤمةلطةية، كؤمةآليةتي نةريتي

خودخوازي ميردا مانيفيست بووة. و خزم و توانا هةموو كاتيك مرؤظيك خزمةت و ذياني بكاتة قورباني ميريك و بة هيضيش نةطات، لةبةرامبةردا تةنها كور بطةنة بنةمالةيةك ثيرؤزةكاني و خوينة ثاية كؤمةآليةتية خوازراوةكان، ئةي دةبيت بةرطريكردن لة جطة بيت ضي هةلويستي بةرووي هةلشاخان هةلطةرانةوةو و ميرةكةيدا، ئيدي ئةمة بؤ خيانةت بيت؟!. لة ميذووي نويشدا ئينشقاقاتي نيو حزبةكان لةقةلةمدراون، »خيانةت« بة سةرجةميان حزبةكان سيستمي ئةوة لةراستيدا بةآلم كة سةركردايةتكردنيانة عةقليةتي و و فرةدةنطي و جيطةي جياوازي هةميشة راي نةدراوة، سرينةوةي ديكة ئاراستةي سيماي سةثاندن و قؤرخكاري و جياواز هؤي بووةتة كة بووة، سةركردةكان كة ئةوةي بةرهةمهيناني و هةلطةرانةوة ثيي دةوتريت »خيانةت«. بةآلم لة راستيدا و يةكرةنطي لة هةلطةرانةوةية ئةوة خؤسةثيني و بيدةنطكردن، نةك »ئينشقاق

و خيانةت«.شوناسي ثيكهيناني لة كارةساتةكان

ئالؤزي تاكداميذووي لة كارةساتةكان و جةنط ئاطاييةوة بة كورددا شوناسي ثيكهيناني كاريطةري بةشدارييةكي نائاطا يان بيت

و جةنط ميذووي زياتر لةمةش هةية، كارةساتةكان زؤرترة لة ميذووي بنياتنان ذينطةكةيدا. لة كورد تاكي جيطيري و ثالنةري سايكؤلؤذياي ليرةوةية ثالنةري كورد، تاكي رةفتارةكاني سةرةكيان جةنط و كارةساتةكانن، ضونكة مرؤظي ذينطةي لة سةرةكيان بةشيكي و داطيركردوة رةفتارةكانيدا و كورد جةنط و كارةساتةكان بونةتة سةرضاوةي

زؤريك لة جيهانبيني و خةونةكاني.ثالنةري كة بيربهينينةوة ئةوة دةبيت مرؤظ سةر هةرةشةكاني و جةنط بةرهةمدةهينن جةنط يان هةميشة هةمانكات جةنط، بيري النيكةم يان كؤييةلة رؤحيكي بةرهةمهينةري كورديش كؤمةلطةي كؤمةلطةدا)5(، بةردةوام داطيركاري بةهؤي لةاليةك دةرةكيةكانةوة و ناوخؤيي ستةمة و ئامادةيي جةنطيةكان ثالنةرة هةميشة ضونكة دةبيت، و هةبووة بةرضاويان لةذير هةنوكةش تا كورد مرؤظي لةاليةك دةطوزةرينيت، ذيان هةرةشةدا لة ئةوانيتر لة نةيارةكاني هةرةشةي ويرانكاري، تؤقاندن و سرينةوة و ترسي لة ناوخؤيي هةرةشةي لةاليةكيتر ثرؤسة ئةمرؤش تا و بيبةريكردن كؤمةلطةيةكي بؤ ثيويست مةدةنيةكاني لةوانةش: نةضةسثيون، كوردستان وةك مافةكاني و هاوآلتيبوون مةسةلةي و دةستوريةكان ثرسة و مرؤظ و دةسةآلت جياكردنةوةي سنورو خيلةكي خؤجييية دةسةآلتة ثاشماوةي سةرجةم دواجار كة ناوضةييةكان، و دةرةكيانة و ناوخؤيي هةلومةرجة ئةم كلتور رةفتارو ثيكهيناني بةشدارنلة و رؤشنبيري و هاوبةش ميذووي و وشياري باوي كؤمةلطةدا. ضونكة مرؤظ لة و كؤمةآليةتي كارليكي ميانةي لة طةشة كؤمةلطةكةيدا رؤشنبيري بازنةي ماناية بةم دةبيت، ثةروةردة و دةكات هةرةشةكان و كارةسات و جةنط بيت بةشيكي فراواني رؤشنبيري و سةرضاوةي

هوشياري مرؤظي كورد ثيكدةهينن.بةرهةمي كؤمةلطة رؤشنبيري بير ثييواية ئيلدريج ميلةر تاكةكانيةتي، رؤشنبيرين، رةسةني بنةماي زةين و مةعنةويةكاني و مادي اليةنة رؤشنبيري نةريت لةخؤدةطريت، كؤمةلطةش لة دةرونيةكان دياردة و بةها و رؤشنبيري بنةماكاني بؤية خؤدةطريت، روالةتة لة نةك مرؤظةكاندان عةقلي لة كارةساتةكان، و جةنط دةركيةكانيان)6(. تاكةكةسي ميذووي لة ديرينةيةكيان

بؤية داطيركردوة، كورددا مرؤظي و زةين ثيكهيناني لة بةشداريان بةشيك بونةتة و هةبووة تاكدا عةقلي بة كؤمةلطةش، باوي رؤشنبيري لة بةها ثيكهيناني لة بةشدارن تردا ديويكي رةفتاردا، ئاراستةكردني و رؤحيةكان ضونكة وةك ضؤن ذينطةي ئارام و سازاو رةفتاري بةرهةمهيناني لة بةشدارن و ثةشيويةكان هةمانشيوةش مرؤظدا هةية كاريطةريان بةشداري نائاراميةكان كاريطةري بطرة و رةفتاردا ثيكهيناني لة

نةرينيش لةسةر شوناس جيدةهيلن.سةرةكيةكاني رةطةزة بنةماو لة يةك و شوناس ثيكهنةري كة رؤشنبيري رةفتارةكاني لة زؤريك ئاراستةكةري يان )المدينة( شار بريتيةلة تاكة ضونكة )الحضارة(، شارستانيةت بةاليةني بةشيكة ماديش ذياني دواجار بةشيكن تةكنؤلؤذياشةوة و كؤمةآليةتي و ناجيطيري بؤية رؤشنبيري)7(، لة سةرمرؤظي بةردةوامةكاني كؤضكردنة و هةلهاتن و هةرةشة و كورد راوةدونانةكانيش يان ئةوةتا نةيانهيشتوة بةرهةمبيهنن كورد شارنشيني مرؤظي رةطةزيكي ئةوةي دةكاتة ئةمةش كة ئةوةتا يان ونببيت، رؤشنبيري سةرةكي تاكي رؤشنبيري ثيكهيناني لة بةشدارن كورد، بةآلم رؤشنبيريةكي نامؤ و ثةشيو

و شوناس ئالؤز.

مرؤظي كورد

تا هةنوكةش لةذير هةرةشةدا

ذيان دةطوزةرينيت،

لةاليةك هةرةشةي نةيارةكاني

لة ئةوانيتر لة ترسي تؤقاندن

و سرينةوة و ويرانكاري،

لةاليةكيتر هةرةشةي ناوخؤيي

لة بيبةريكردن و تا ئةمرؤش

ثرؤسة مةدةنيةكاني ثيويست بؤ

كؤمةلطةيةكي وةك

كوردستان نةضةسثيون

Page 53: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 522010

طرنطترين لة يةك ئةريكسؤن ئةريك هاوضةرخةكانة، دةرونناسيية زانا فرؤيد تيؤرةكةي ضاكسازي بة ئةو شيكردنةوةي تيؤرةي خاوةني ناسراوة، دةروني- طةشةي رةهةندي لة مرؤظة

جةخت ئةريكسؤن كؤمةآليةتيةوة، روبةروي كيشانةي ئةو دةكاتةوة لةوة طةشةي ميانةي لة دةبنةوة مرؤظةكان قؤناغة جياجياكانيةوة لةباري كؤمةليةتي باوةريشي بةرهةمدين، ذينطةييةوة و مرؤظ طةر جيادا قؤناغيكي هةر لة واية ئةوا نةكريت ضارةسةر بؤ كيشةيةكي كاردةكاتة سةر قؤناغي دواتر و وادةكات

كةسيتيةكي ئالؤز و ثةشيو دروستبكات.ئةريكسؤنةوة ديدي لة مرؤظ ذياني لة بريتين كة دابةشكراوة، قؤناغ 8 بؤ متمانة نةبوني و )متمانة قؤناغةكاني: يان سةربةخؤيي سةرةتا، دووسالي لة عةيبة4-2 و نةنطي بة كردن هةست بة هةستكردن يان دةسثيشخةري سالي، تاوان لة قؤناغي كةوتنة ياري و تا6سالي، هةست بةرامبةر لة برياردان و تيرامان شوناس كةموكوري7-11سالي، بة كردن شوناس شيواني لةبةرامبةر رؤلبينين و تةمةني هةرزةكاري، لة رؤل ثةرتبوني و بةرهةمهينان دابران، لةبةرامبةر ئولفةت لةخؤداخولنةوة، و وةستان لةبةرامبةر لةبةرامبةر تةواوكاري دواقؤناغ

هةستكردن بة نائوميدي()8(.و طرنط رؤلي قؤناغانة لةم هةريةك كةسيتي ثيكهيناني لة دةبينن كاريطةر كة ثينجةم و ضوارةم بةآلم مرؤظدا، ثيكهيناني شوناس و سةركةوتني قؤناغي سازان و طونجان بة كردنة هةست تاكة جيطةي بابةتة ئةم بؤ كؤمةلطةدا، لةطةل

بايةخة.لة هةرزةكار ثييواية ئةريكسؤن بةدواي هةولدةدات ضوارةمدا قؤناغي ثرسياريك ضةند بطةريت، شوناسدا دةكات و بةدواي وةآلميانةوةية، لةوانةش قؤناغةشدا لةم هةر ضيم؟« كيم؟ »من و سازان كيشةي بةدةست هةرزةكاران دةبن، كيشة توشي ئالؤزي شوناسيانةوة و هةلطةرانةوة شيوةي لة زؤرجار بؤية تاكي بةآلم دةبينيتةوة، خؤي ياخيبوندا تةندروست هةرزةكاري و دروست هةلدةستيت بة دؤزينةوةي رؤل، و ئةركي سةركةوتن ئةوةي تا و دةطيريت خؤي بكات متمانة بة هةست بةدةستبهينيت لة بكات. نةنطي بة هةست ئةوةي لةبري قؤناغي ثينجةميشدا هةموو سةركةوتنيكي بة هةستكردن و متمانة لة هةرزةكار

كةسيتيةكي وادةكات سةركةوتندا هاوسةرطيريةكي و سةركةوتوو تةندروست ثةيوةندي و سةركةوتوو بة بهينيت، بةرهةم ذينطةكةيدا لةطةل متمانة ئةو ثيضةوانةي ثيضةوانةشةوة بة هةست تاك وادةكات سةركةوتنة و شوناسي و نائوميدي و بكات شكست كةسيتيدا لة دابران هةلطةرانةوة و ئالؤز

بةرهةمديت.قؤناغي تيؤرةوة ئةم لةروانطةي ض كورد تاكي طةنجيتي و هةرزةكاري و كةم ئارامي ئيستادا لة ض و ميذوو لة بةهؤي بينيوة، بةخؤوة زؤري ناجيطيري لةدوايةكةكان، يةك كارةساتة و جةنط جةنطة نيوخؤييةكان بةشدارييةكي كارايان و ئالؤز كةسيتيةكي بنياتناني لة بينينوة ئةوان بيوةآلمدا، طةنجيكي و هةرزةكار طةورةبووي ناو ثةشيويةكاني كؤمةلطةن، شيواويةكان و كارةسات و جةنط كيم »من ثرسيارةكاني وةآلمدةرةوةي ئيمةيان كؤمةلطةي طةنجاني ضيم«ي و ضاوةريي ضؤن دةبيت كةواتة داوةتةوة، شوناسيكي روون و طةنجيكي متمانة بةخؤ

و سةربةخؤ لة بريار و نائالؤز بكةين.قؤناغيكي تيؤرةدا لةم شوناس قؤناغي ئةم كورد مرؤظي بؤ هةستيارة، و طرنطة كةوتؤتةوة، نةريني وةآلمةكاني قؤناغة و هةرةشة و جةنط ئةوة ضونكة كارةساتةكانن كة وةآلمي من كيم و ضيم؟

شارستاني ذينطةيةكي نةك دةداتةوة، شوناسي ثيكهيناني ئةطةري جيطير. و لة هةلطةراوة و ياخي تاكي و ئالؤز تاكيكي لة زياترة ئةريكسؤنةوة ديدي روانطةيةوة لةم بةخؤ. متمانة و ئارام توندوتيذي و كاردانةوة زؤري بةشيكي كورد تاكي شوناسي نةدؤزينةوةي و سةرضاوةيةوة لةم مانةوةي ئالؤز بة و

ريوشويني خؤي دةطريت.

رؤذهةآلت ديدي لة كورد 1.فةرهادثيربال: ئةنديشة،2009، ض3،ضاثخانةي ناسةكانةوة،

ل18.عوض محمد و القضاة فرحان محمد .2النظرية التربوي النفس أساسيات علم الترتوري، ،ص 2006 عمان، الحامد، التطبيق،دار و

.1173. ثيربال، سةرضاوةي ثيشوو، ل17.

4. مينؤرسكي: كورد/تيبيني و وردبونةوة، و: حةمةسةعيد حةمةكةريم، ضاثخانةي زانكؤي

سةلحةدين،هةولير، 1983،ل132.5. استؤن بؤتؤل: كؤمةلناسي جةنط، و:

مةنسور تةبفوري، خانةي وةرطيران، سليماني، 2006،ل77.

6.نير العرسي سرحان: في اجتماعيات التربية، دار النهضة،بيروت، 2003، ص131.

7.هةمان سةرضاوةي ثيشوو:ل136.8.حنان عبدالحميد العناني: علم النفس التربوي،

دار الصفاء، عمان، 2008، ص125.

تاكي دروست و هةرزةكاري تةندروست هةلدةستيت بة دؤزينةوةي رؤل، و ئةركي خؤي دةطيريت و تا ئةوةي سةركةوتن بةدةستبهينيت هةست بة متمانة بكات لةبري ئةوةي هةست بة نةنطي بكات

Page 54: jmara3

53 ذمارة )3( ئازارى 2010

سوريايية، كوردي ليكؤلةريكى مةحمود ئيبراهيم ئةدةبى و فيكرى وتارى ليكؤلينةوةو كؤمةليك لةضةند بواريكدا بالوكردؤتةوة، تا ئيستا زياتر لة »30« كتيبى فيكرى و روناكبيرى ضاثكردوة، بآلوكردؤتةوة، كتيبيكى ضةند 1991دا لةدواى وةك »مغامرة المنطق البنوى، صورة االكراد بعد المقدسة، الفتنة القران، الجنس فى الخليج، حرب االسالمية، العربية الدولة فى التخاصم عقلية »هؤزيكى كتيبى المحضورة....هتد«. المتعة ونبوو- كورد لةئةدةبياتى عةرةبى- ئيسالميد« دوا بةرهةمى ئةوة، كة تييدا باسى لة مةسةلةى كورد و طرفتى ناسنامة و ئينتماء ئايين و زمان و كاريطةريان لةسةر كورد، لةبةر بارودؤخى كاريطةرى نةتوانراوة سياسى و ميذوويى

دياريكراو لة ناوضةكةدا هةبيت.كوردان ذيانى روماليطى نوسةر لةسةرةتادا كة ئةنسرؤثؤلؤذياوة لةرووى و دةكات و نةتةوةيى بةشيوةى رؤشنبيرى وتاريكى دةسةالتى لةذير دةطريتةخؤ، شوينةوار زمانى عيراق، و لةسوريا عةرةبى زمانى نوسةر توركيا. لة توركى و ئيران لة فارسى لةذير كورد كة بكاتةوة رون ئةوة هةلدةدات و رؤذانة ئاكارى ضؤن شوناسانةدا ئةو بردووة. بةسةر جوطرافياوة لةرووى ذيانيان ئيشكالياتانة ئةو نوسةر رووةوة لةم هةر و زمان و شوين لةميانةى كة روو دةخاتة ئةو ئةمةش دروستكردووة، ثةيوةندييان كة دةنةخشينيت نوسةر الى وينانة و خةيال رؤشنبيرى ترى دنيايةكى كورد دةوروبةرى فير تر زمانيكى بةناضارى لةخؤطرتووةو

دةبيت و زمان خؤيان بيردةباتةوة.لةطةل و بةشةوة بةشةش دةكريت كتيبة ئةم باس يةكةم بةشى ثيرستيكدا. و ثيشةكييةك كة دةكات، كورد دروستبونى ئةفسانةى لة مةسعودى لة كتيبى »مروج الذهب« باسى ليوة بؤ دروستبونى ريواتيكى ضةند كة كردووة كورد خولقاندووةو كردونى بة ضوار بةشةوة، دةطةريتةوة بةرةطةز كورد شيوةية: بةم كورد بنةضةى يان عةرةب نةتةوةى سةر يان نيية، ديار لةبنةضةدا هةر يان شةيتانة، سةر دةضيتةوة دواجار و فارسة نةوةى لة باس كتيبةدا ئةم دووةمى لةبةشى جولةكة. مرؤظ رةطةزى دروستبونى جوطرافياى لة لةسةر بنةماى ريوايةتى تةوراتى دةخاتة روو دواجار خولقاوةو باوك و دايك لةلةيةك كة هاتووةو بةسةردا طؤرانكارييةكى ضةند طؤرانكارييةش ئةم هةر نايةت، كؤتايى زاكيرةى شوين و سياسيةش لةدةست دةدات، لةنيوان كورد ئةوا بيت نوسةر بةليكدانةوةى بووة، نةسةب طريى توشى بنةضةيةكدا ضةند لة كورد ئةوا بيت مةسعودى بةبؤضونى روثةرةى جوطرافيادا هيض شوينيكى نيية، بةالم لةو جياواز لةسةفةرنامةكةيدا جبير« »ابن دةرؤشتين... طةورةوة بةكاروانيكى دةليت:

زؤر ئيمة نيوةرؤ، نزيكةى تا دةرؤشتين لةهيرشبردنى حةزةرمان و دةترساين بوبونة كة بؤسةرمان دةكرد كوردةكان ئافاتيكى ترسناك لةناوضةى موسلدا و لةشارى فةساد بالوبونةوةى و ريطر بوبونة »دنيصر« ئةو بؤ ترس لةويدا مانةوةشيان زةويدا، لة و قسانة ئةم نوسةر دروستدةكات«. شارة دةكات، سةير بةهاوشيوة تريش قسةكانى بةتايبةتى ئةو قسانةى كة ثةيوةندى بة بنةضةى عةرةبيانة سةرضاوة لةو ئةو هةية. كوردةوة سةر دةخةنةوة كورد كة دةسورمى سةرى بؤضونةكانى لةميانةى شةيتان. بنةضةى ريوايةت ئةو لةسةر ئةبيت بةردةوام نوسةر و نوسراوانة كة باس لة كورد دةكةن، جاريك جاريك دةطةريتةوةو ميذووييةكان كتيبة بؤ زارةكى بةشيوازيكى كة فؤلكلؤرانةى ئةو بؤ باس لة كورد ئةكةن، وةك لةو ريوايةتانةى كة لةكتيبى »الف الليلة والليلة« باس كراوة، بةتايبةتى عةجةمدا، لةطةل رةشيد »هارونة ضيرؤكى لةنيو كةنيزةكةكةدا« جطة نةوةى لةطةل عةلى كة دةردةكةويت بؤ ئةوةى عةرةبيدا، شيعرى ويناكانى هةرضةندة كراوة، وينا خراث كورد ماوةتةوة. هةمواندا زاكيرةى لة »مةسعودى لةسةر نوسةر كتيبةدا ئةم سييةمى لةبةشى موسولمانيتى كورد و هاتنةريزى بؤ مةزهةبى بةناونيشانيكى دواجار دةدويت، »سونى« دةكات، ئيزيدى كوردى لة باس سةربةخؤ بةالم لةبةشى ضوارةمدا باس لة هاوضةرخيتى دةبيت ئةميستا ئايا دةثرسى: و دةكات كورد ضوارضيوةى لة كوردستان و كورد حالى بيت؟ ضؤن زلهيزةكان دةولةتة ستراتيذيةتى دةولةتة ئةخالقى بنةمايةكى ض لةسةر دةبيت دراوسيكان مامةلةيان لةطةلدا بكةن كة سنورى بةيةكيةوة ثضر ثضر بةشيوةيةكى جوطرافى كة دةكات لةشوين باس هةروةها بةستون؟. بطرة و جوطرافى و سياسى حالةتيكى وةك ئةوةتا دةكات، باسى خةياالويش حالةتيكى طالتةثيكردن بؤتة ناويكة »كوردستان دةليت: لةالى هةندى كةس و ثاراستنيان لةالى هةنديك لةباسكردنيان يان تر هةنديكى تورةبونى و دةبيتة هؤى توندوتيذى جؤراوجؤر بةئةفسانة و خةيال باسيان دةكةن، يان لةالى هةنديكيان داريذراو. شوينيكى بؤ دروستكراوة ناويكة نةتةوةيةك وةك كورد ئةمانةشدا لةطةل و ثيكهاتون مرؤظيك كؤمةلة لةضةند و هةية لةميذووى هةروا نةك هةن، لةديرزةمانةوة بةلكو كردبى، طوزةريان هاوضةرخدا و تازة ثانتاييةكى كؤسثيكدا و ئازار هةموو لةطةل

جوطرافى بةرفراوانيان هةية. ناونيشانى هةلطرى كة ثينجةمدا لةبةشى »كورد لة طوتارى عةرةبى كؤن و هاوضةرخ«دا لةبيركردنةوةى كورد وينةى دةربارةى نوسةرانى لةالى ئايا دةثرسيت: عةرةبدا و دةبةخشى مانايةك ض كورد عةرةب،

بيركردنةوةيان، جوطرافيايةكى ض دةكةويتة هةليدةسةنطينن؟ عةقلى بنةمايةكى ض لةسةر دةليت: دةداتةوةو خؤى وةالمى لةدواجاردا كة ئةوانةى عةرةب رؤشنبيرانى زؤربةى ئيعتيباراتى نةيانتوانيوة دةنوسن بوارةدا لةم بطيريتةوة، خؤى وةك كورد بؤ كةسايةتى لةباشترين حالةتدا وايان دادةنيين كة لةدةرةوة هاتون و دواجار وةك كةمينةيةك ريزبةندييان وةك تؤلةدان، لةبةردةم هةميشة و دةكةن زانراوة كة كورد كةمينة نين وةك كةمينةكانى مامةلةيان بةجؤريكيش بةداخةوة هةن. كة تر و تايبةتمةندى لة بن دوور كة دةكةن لةطةلدا باس شةشةمدا لةبةشى كورد. وةك بونيان دةكات عةرةبى نوسةرى الى كورد لةوينةى دةطريت نةتةوايةتييان وتارة لةو رةخنة و لة ثر ميذوويةكى ئةواندا لةدةسةالتى كة كؤبؤتةوة، بووةو كةلةكة نةهامةتى و قةهر و بةرةكات صليم راكانى لة رةخنة هةربؤية دةكات هةلويستةيةك دةطريت. الرباط ناصر الجزيرة محافظة عن »دراسة كتيبى لةسةر كة والسياسية« واالجتماعية القومية نواحى من سةرؤكى هالل«ة، طلب »محمد لةنوسينى لةثاريزطاى حسكة ثيش ضل هؤبةى رامياريية هؤشيارى نوينةرانى لة يةكيكة ناوبراو سال، كة دةدا نيشانى وا – سؤفيطةرى، نةتةوايةتى

كورد لةجوطرافيايةكى تايبةت بةدورن. نوسةر دةثرسى: ضى دةبى ئةطةر كورد هةبى كارةساتى لةسةر بةتورةيى بؤية سوريا؟ لة 12ى مارسى 2004 دةنوسى و دةلى: بةتوندى رؤدةضم ئايا بةالم دةضم، بؤضونةكانم بؤ لةوةى ئةطةر لةضةند روداويكى ضاوةروانكراو كة سوريدا و عةرةبى راميارى لةطؤرةثانى بكرى لةطةلدا مامةلةى ضؤن دةبيت روبدات؟ لةناخةوة سوربونيكمةوة بةهةموو لةكاتيكدا كؤمةاليةتييةكانى ثةيوةنديية لةسةر سورم طةل لة بةالم تريش، طةالنى سورياو طةلى ئةوةشدا ناتوانين بونى كورد لةويدا فةرامؤش لة زياتر بؤ خةلكى هةزار سةدةها كة بكةين كة رةطةزنامة لة بيبةشن لةويدا سالة ثةنجا حةقيكى خؤيانة، ئاليرةدا ئةوةى زةرةرمةندبيت

نيشتمانة. تةنها

خؤيندةوةيةك بؤ كتيبي »هؤزيكى ونبوو«

Page 55: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 542010

عةتا قةرةداخي لةبارةى كةسيتى كوردةوة بؤ دةدويت:

داطيركردن ريطا نادات ئةو زةمينةية بؤ طوزارشت لةخؤكردني رؤحي كؤمةاليةتي

كؤمةلطاي كوردي دروست ببيت.

هةميشة الواز كةسيتيةكي كردووةتة كوردي مرؤظي كةسيتي كوردستان داطيركردني

لةبةرامبةر ئةواني تردا هةست بة بضوكي و كةمي خؤي دةكات

وةها تردا ئةواني بةردةم لة سةركردةكانيشيةوة و سياسي بة كورد كةسيتي

دةردةكةون بثارينةوة، تةنانةت لة داواكردني مافة رةواكاني خؤيانيشدا

“ثرسي وةك طرنطي مةسةلةيةكي بة ثةى كة دةطمةنانةى نوسةرة لةو يةكيكة كةسيتى كورد” بردوة ، ئةو هةردةم داروخاني كةسيتى كوردي وةك يةكيك لة هؤكارة سةرةكيةكاني دواكةوتووي كؤمةلطاى كوردي زانيوةو ثيى وابووة بة بي بونيادنانةوةى زيندانية لةو بتوانيت كورد كؤمةلى موستةحيلة زةليلكراوة، تيكشكاوو كةسيتية ئةم بؤضونى بة ببيت. دةرباز بريوةتةوة بؤيان كوردستان داطيركةراني كة هةميشةييةى ئةو داطيركردني كوردستان كاريكيان كردوة نةك هةر مرؤظي ئاسايي كوردةوارى، بطرة سةركردةو سياسةتمةدارةكانيشمان لةبةرامبةر ئةواني ديكةدا خؤيان بة بضوك و زةليل ثرؤسةيةكي ثيشنيارى كةسيتية ئةم بونيادنانةوةى بؤ قةرةداخي عةتا بةرضاو. بيتة كةسيتي ثرؤذة بة طةوهةرةوة لة ئةوةي بؤ دةكات رينيسانس هةمةاليةنةي طشتيطرو

كوردي بينا بكريتةوة.

كوردستان دابةشكردني داطيرو هؤى بة *كوردي كؤمةلى سال، سةدان دريذايي بة )كؤياليةتى، كؤمةلطاى طؤراني قؤناغةكاني شيوةيةكي بة سةرمايةدارى..( دةرةبةطايةتى، تاكى ديكة واتايةكي بة نةبريوة، سروشتى كورد لة يةك كاتدا هةلطرى ضةند خةسلةتيكى ئيوة بؤضوونى بة قؤناغانة، لةو تيكةلة داطيركردني ديكةى نيطةتيظةكاني كاريطةرة خؤى ضيدا لة كورد تاكي سةر لة كوردستان

دةبينيتةوة ؟- عةتا قةرةداخي: بيطومان ئةوة ئاشكراية ميذويةكي كورد كؤني ميذووى كة تةمومذاوييةو ئةوةشي لة بارةى ميذووى ئةم نةتةوةيةوة نووسراوةتةوة ئةوةية كة زياتر شيوةى دةطيردريتةوةو دةم دةماو ئاطرداني طويي بةسةرهاتي و حيكايةت

وةرطرتووة. ميذووى بة سةبارةت كة ئةوةشي لة بريتية نووسراوة كؤمةلطاية ئةم نويي كؤمةاليةتي ميذووى سياسي. ميذووى لة بايةخة ثر و طرنط هةرة بةشيكي كة ميذووى نةتةوةو كؤمةلطاكاندا لة كةلتوري رووبةريكي ئيمةدا رابردووي ئيستاو هةندي لة جطة ئيستا تاكو سراوةيةو زؤر سةلماندني ئةويش كة بؤضوون ثةرةسةندني ميذووى نازانين نيية ئاسان لة كوردي كؤمةلطاي كؤمةاليةتي سةرةتاي ثيكهاتني ئةم كؤمةلطايةوة ضؤن ئةطةر تيثةريووة، قؤناغيكدا ض بة بووةو كوردةواري باسي كؤمةلطا وةكو بتوانين

Page 56: jmara3

55 ذمارة )3( ئازارى 2010

بكةين بة تايبةتي بؤ رابردوويةكي دوور.كؤمةلطاي ميذووى بارةى لة ئةوةشي ئةنجامي لة نووسراوة كوردييةوة ئةم وردي ليكؤلينةوةى تويذينةوةو نةنووسراوة خؤيةوة كؤمةلطاية هاوشيوةكردني ريطاي زياترلة بةلكو كؤمةلطاكاني بة كوردييةوة كؤمةلطاي ليكؤلينةوةى ئةم كؤمةلطاية كراوةو تر كؤمةلطا لة هةندي تري وينةيةكي وةكو

طةشة ئاساييةكان قسةى لةسةر كراوة.دوو سةيري ئةطةر نموونة بؤ نووسيني يةكيكيان كة بكةين كتيب دكتؤر كورد ناوداري ميذوونووسي كةمال مةزهةرة كة كتيبي )ضيني كريكاري )لةبارةى كتيبي ئةويتريشيان عيراقةو، هةر كة كوردستاندا لة دةرةبةطايةتيةوة ئةو ميذوونووسة بةريزو خؤشةويستةى بؤ ثةراويزى وةريطيراوةو ئيمة نووسيووة. ئةطةر هةركةس بة وردي ئةو دوو كتيبة بخوينيتةوة وادةزانيت كؤمةلطاي ضيني كتيبي بةشةي لةو و كوردي كريكاريش كة ثةيوةندي بة كوردستانةوة رووسياي هاوشيوةى كوردستان هةية،

ساتةوةختي شؤرشي بةلشةفيكة. لة ليكضوونة رووي مةبةستم نووسينةوةي دوو ميذووى جياوازدا كة هاوشيوةكردنةية ئةو بةرهةمي ئةوةش كتيبي لة كردو باسم لةسةرةوة كة كورد( نةتةوةى كةسيتي )ستراتيذو بة بووة ضاث 1998 سالي كة يشدا ميذووي نووسينةوةي بابةتي لة دريذيي ميذووى لةطةل هاوشيوةكردن بة كورد

كؤمةلطاكاني تردا دواوم.بةراستي ئايا نازانيت كةس ئيستا ذياني قؤناغي كوردةواري كؤمةلطاي كؤياليةتي هةبووة يان نا؟ ئةطةر هةيبووة قؤناغي داخؤ ئةى كردووة. بةري ضؤني فيودالي قؤناغيكي سرووشتي بووةو، ئةم ئةو ئاساييةكان كؤمةلطاية وةكو كؤمةلطا قؤناغةي بريووةو لةو قؤناغةشدا ئابووري فيودالي و ثةيوةندي بةرهةمهيناني فيودالي قؤناغي ئةطةر بيطومان بووة. درووست ئابورييةكاني و كؤمةاليةتي ثةيوةندية ثيكبهاتاية كورديدا كؤمةلطاي لة فيودالي ئةوا دةشيا سيستةمي سياسي فيودياليش ثيكبهاتاية كة ئةويش لة دةولةتي فيوديالي

يان خياليةتيدا خؤي دةبينيتةوة. تةمومذاويةو، ميذووة ئةو بيطومان تةنانةت ئةطةر راستيشةوة رووي لة كؤمةلطاي بكةين سةيرى ئيستاشدا لة لة تيكةالويك لة بريتية كوردي دةرهاويشتةى هةموو قؤناغةكان ثيكةوةو ثةرةسةندني رووي لة طشتيش بة

بنيادي رووي لة و عةقلي و كةلتووري دامةزراوة رووي لة كؤمةاليةتيةوةو كوردي كؤمةلطاي كؤمةاليةتيةكانةوة يان هيشتا وةكو كؤمةلطايةكي سةرةتايي دةردةكةويت نووسين ثيش كؤمةلطاي كؤنترؤلي مؤديرنيتة بةرهةمةكاني كة عةقليكي زةمينةو بووني بي بة كردووة ئامادة بؤ كاركردن بةو بةرهةمانةو بووني و وةرطرتن ضؤنيتي بؤ ئاشكرا ديديكي

مامةلة لةطةل كردن و كار ثيكردنيان.كة كردووة واي ديدةش ئةو نةبووني نةتةوةيى شووناسي الوازى سةرباري الوازى سةرباري كؤمةلطايةو ئةم كؤمةلطايةدا لةم كةس تاكة شووناسي فشاري بةرهةمةكاني مؤديرنيتة ئةوةندةى سةرةتا هةر درووستبووني ئةطةري تر طةوهةرو لة طؤرانكاري زةمينةيةكي يان بارببات لة كؤمةلطايةدا ئةم ماهيةتي كاريطةري دةشي بليين دةتوانين كة بنيادي الوازى لةبةر مؤديرنيتة نيطةتيظي كةمتر كوردي كةسيتي و كؤمةاليةتي نيطةتيظةكاني كاريطةريية لة نةبيت دابةشكردني كوردستان كة داطيركردن و قؤناغةكةدا هةردوو لة يةكةمدا ئاستي لة ناكاريطةري بويةكي وةكو كوردي تاكي وةكو بليين باشتر يان بةريوةبراو كاري تةنيا كة دةردةكةويت بةركاريك بةشدارييةكي هيض ئةو و دةكريت لةسةر ضارةنووسي بريارداني لة تةنانةت نيية ئاستي لةسةر نةك ئةمةش خؤيشيدا، لةسةر تةنانةت بةلكو طشتي و سياسي

ئاستي تاكة كةسيش.لة طةورةى زياني داطيركردن راستة لة تةنانةت كوردو نةتةوةيي بووني بة بةالم داوة، كؤمةلطا وةكو بوونيشي ثيكهاتةيةكي وةكو كورد من بؤضووني طرفتي خؤيدا طةوهةري لة ئيتنيكي لةم مةبةست كة هةية، ئةنتؤلؤجيانةى قسةيةش بووني طرفت و كيشةو ناتةواوي ئةم ماهيةتي طةوهةرو لة ئالؤزيية و

ثيكهاتةيةدا.بارةى لة دةيثرسن بةريزتان ئةوةى ثرؤسةى تري نيطةتيظةكاني كاريطةريية داطيركردني دوورو دريذي كوردستانةوة لةسةر جيطاي كوردي تاكي لةسةر راوةستانة. لةخؤيدا ثرؤسةى داطيركردن ئابووري يان سةربازى داطيركردني ض عةقلي و كةلتووري يان سياسي يان كؤدةبنةوةو خالدا لةيةك هةموويان بيت كة ئةوةية ئةويش دةبن هاوئامانج ئاستي لةسةر ض داطيركراو كؤمةلطاي كةسي تاكة ئاستي لةسةر ض كؤمةلطاو فةزايةكي لة داخراوو جوغزيكي لة

ئةوةى بؤ بمينيتةوة ئازاديدا لة دوور تاكة كةسيش رؤحي كؤمةاليةتي ورؤحي ئةو نةطاتة بمينيتةوةو بةسةركوتكراوى بكات خؤي لة طوزارشت كة ئاستةى كة بجوليت بلندبوون ئاراستةي بة و خؤ و خؤناسين بؤ ئاراستةيةكة ئةوةش بةرةو سةرئةنجام ئةويش كة دةربرين طوزارشت بؤ كؤمةلطاو رؤحي ئازادي كة دةضيت خؤي لة راستةقينة كردني دةربازبوون بةرةو سةروبةندةشدا لةو و دةنيت هةنطاو داطيركردن فةزاي لة كة رابطةيةنيت خؤي بووني دةيةويت ئةويش تةنياو لة ئازاديدا دةبيت. بيطومان كاريطةري نيطةتيظي داطيركردن بة هةموو لة ئاستةكانيدا هةموو لة و جؤرةكانيةوة نةدات ريطا كة بووة ئةوة يةكةمدا ثلةى لةخؤكردني طوزارشت بؤ زةمينةية ئةو كوردي كؤمةلطاي كؤمةاليةتي رؤحي

دروست ببيت.كوردي كةسيتي وةهاشدا باريكي لة و طشتي بة كؤمةل ئاستي لةسةر ض تايبةتي بة تاكةكةس ئاستي لةسةر ض لةباري زيندانيةكي هةميشةييدا ماوةتةوة. هيض كة زيندانيش كةسيتي بيطومان لة طوزارشت ناتوانيت نيية ئازادييةكي ئةنجامي سةركوتكردني لة و بكات خؤي لةسةر ئارةزووةكانيدا حةزو بةردةوامي كةسيكي دةبيتة كةسي تاكة ئاستي لة سةرئةنجام شكاوةو بةسةرخؤدا تاكةكان حالةتةى ئةم كؤي كؤبوونةوةى بةسةرخؤدا باريكي لة بةطشتي كؤمةل كةسيتيةكي و دةردةكةويت شكاوةدا كة ديت بةرهةم تيكشكاو كؤمةاليةتي و رابوةستيت خؤي لةسةرثيي نةتوانيت هةميشة لةبةردةمي ئةواني تردا الوازبيت. ئةمةش بة ئاشكرا ئةو بارةية كة كةسيتي

كوردي تيدا دةذي.داطيركردن نيطةتيظي تري كاريطةري كوردي مرؤظي كةسيتي كة ئةوةية كة ئةوتؤ الوازى كةسيتيةكي كردووةتة هةست تردا ئةواني لةبةرامبةر هةميشة بة بضوكي و كةمي خؤي دةكات. ئةم بارة كردووة واي كؤمةاليةتيية سايكؤلؤجية لة كوردستاندا بةشيكي هةر لة كورد كة خؤي كؤمةاليةتيةوة كؤنةستي رووي سةردةستي نةتةوةى لة بزانيت بةكةمتر بارة ئةو عيراقدا لة نموونة بؤ والتةكةي. ئاسايي هاوالتي هةر نةك كة وايكردووة سياسي سةركردايةتي تةنانةت بةلكو لةبةرزترين ئةطةرضي ئيستادا لة كوردي ثلةى ئةم دةولةتةشدا بن كةضي لةبةرامبةر كردنيان كةمي بة هةست عةرةبدا ئةوي

ثيوة ديار بيت.

Page 57: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 562010

نيطةتيظي كاريطةري ديكةى خاليكي ئابورييةكةيةتي رووة داطيركردن داطيركردني ميذوودا دريذةى كةلة كوردستان ئابوري راستةوخؤي كة ناراستةوخؤي داطيركردني يان لةبةررؤيشتني لةمةيان مةبةستمان نةبووني بةهؤي كوردستانة ئابووري ئابوريةوة ئيداري سياسي دةسةالتيكي دةسةالتي بووني كوردستانداو لة دةوروبةري لة ئيداري سياسي بةهيزي ئابووري وايكردووة كوردستاندا و بكات كيش خؤيدا بةالي كوردستان و )مال يان دارايي و سامان نةيةليت بمينيتةوة كوردستاندا لة دراو( كاالو بزوينةري ئابوري ئاشكراية ئةوة كة

سةرةكي ميذووة.ناتوانيت كؤمةلطا ئابوري بووني بي بةرةوتيكي نة ريكبخات خؤي نةذياني كؤمةاليةتي ثةرةسةندني سرووشتي قؤناغةكاني نة بةريبكات خؤي و بةريكي كؤمةاليةتي ثةرةسةندني تاكة ئاستي لةسةر نة برؤن بةسروشتي كةسيش تاكي خاوةن شووناس و خاوةن بووني بي ضونكة ببيت، درووست ئيرادة تةسةوري ناشيت سةربةخؤ ئابووري بكةين. ئاسايي جيطيرو كؤمةلطايةكي ئابووري بارودؤخي ئةمة ئةطةر ديارة كؤمةلطايةك بيت، ئةوا ناتوانين تةسةوري جومطةكاني هةموو كة ليبكةين ئةوةي تري ذياني كؤمةاليةتي و سياسي و فيكري بة ثةيوةنديان كة عةقلي و كةلتووري و سرووشتي باريكي لة هةية ئابوورييةوة

و دروستدا بن. عةقليةوة و كةلتوري رووي لة بيطومان ماوةى بؤ كوردستان داطيركردني لكاندني و دابةشكردني دريذو دوورو خاوةني كة دةولةتيكةوة بة هةربةشيكي كوردي كةلتووري لة جياوازة كةلتووري تيكشكاندن، سةرباري كوردي كةسيتي هةر جؤريك بة كردووة ثارضة ثارضة بةشةى ئالودة بووة بة كةلتووري نةتةوةى لة وايكردووة ئةوةش و سةردةست كؤنةستي كورديدا وابةستةبووني ئاراستة كوردي نموونة بؤ هةبيت، ثيضةوانة بة عيراق و سورياي عةرةبيةوة لكيندراو كةلتووري كاريطةري ذير كةوتوونةتة لكيندراو ، كوردي ئيسالميةوة و عةرةبي كاريطةري ذير كةوتوونةتة ئيرانةوة بة لكيندراو كوردي فارسيةوةو كةلتووري كاريطةري ذير كةوتوونةتة توركياوة بة كةلتووري توركيةوة بة جؤريك لة رووي ثةيوةستبووني كؤمةاليةتيةوة كؤنةستي بؤ عيراقةوة بة لكيندراو كوردي

بةهيزترة عةرةبي كةلتوري بؤ بةغداو قاميشلؤو و سابالخ بؤ ثةيوةستبون لة لكيندراو كوردي هةروةك دةرسيم و تاران بؤ ثةيوةستبوني ئيرانةوة بة كةلتوري فارسي زياترة لة ثةيوةستبووني بؤتانةوة، دياربةكرو و سليماني بة باكوريش كوردي ثةيوةستبوني ديارة كةلتووري و ئةستةمبول ئةنقةرةو بة بة ثةيوةستبووني لة بةهيزترة توركيةوة

كؤيةو سنةو زاخؤوة. لة هةريةكة ثةيوةستبوني هةروةك سنووري لة بادينيش و سؤراني كوردي بؤ عيراقةوة بة لكيندراو كوردستاني عةرةبي كةلتووري و عةرةبي زماني هةريةكةيان ثةيوةستبووني لة زياترة كوردستاندا لة ئةمةش تريانةوة. بةوى خيلةكي لؤجيك الوازو ناسيوناليزميكي كة دةزانين ئيمة هةرضةندة ثيكهيناوة

ناسيوناليزم بةرهةمي مؤديرنيتةية. داطيركردن نيطةتيظي كاريطةري كةواتة كوردي كةسيتي لةسةر دابةشكردن و كوردي ناسيوناليزمي لةسةر تةنانةت و هيجطار كاريطةرييةكي روانطةيةوة لةم داطير والت كة نيية ئةوة هةر نيطةتيفةو كرابيت و سامان و داهاتةكةي تاالن كرابيت كورديشي تاكي ماهيةتي طةوهةرو بةلكو و رينيسانس زةمينةى كردووةو ويران

بة لةباربردووة بةجؤريك رابوونةوةى ئاساني ئةو زةمينةية درووست ناكريتةوة. ديارة ئةوةش سةرئةنجام زياني طةورةي لة كةسيتي ئايندةيي كوردي و لة ثرؤذةى ئايندةي كوردو لة بيناكردنةوةى كةسيتي اليةنةى هةمة رينيسانسي و كوردي

كوردي داوة.ثيضةوانةى بة كورد مرؤظي دةوتريت * لة نةتةوةكانى ديكة كةمترين هاورةطةزةكاني خةسلةتة ئةم تيداية، هاوبةشى كارى هةستى ض رؤليكى طيراوة لة دروست نةبوونى دةولةتى

كورديدا؟بة داننان راستيدا لة قةرةداخي: عةتا -هةروا خؤيدا لة ثرسيارةدا ئةم راستي باسكردني بي بة هةروةك نيية، ئاسان باري كؤمةاليةتي كوردي و ئاخاوتنكردني ئةو هؤكارانةى كة نةيانهيشتووة دةولةتي ثةرةسةندني بةرهةمي وةكو كوردي رةنطة ببيت درووست كؤمةاليةتي بيبنةمايي نيشان جؤريك لة رووكةشي و ئةم وةالمدانةوةى بؤ ثيمباشة بؤية بدات و كوردي كؤمةلطاي لة هةندي ثرسيارة بدويين. بؤضوونة ئةو ناراستي و راستي لة طشتي بة مرؤظ بزانين دةبي سةرةتا تةنانةت هاوشيوةية، درووستبوونيدا ئةوةى كة جياوازى لة رةنط و ثيستيشيدا

درووست كردووة ذينطةية.بووني ئةوةية قسةيةش لةم مةبةستمان ئاييني، ئيتنيكي، ثيكهاتةيةكي هةر كة ذينطةيةوة بةو ثةيوةستة كؤمةاليةتي دةركيش هؤكاري ديارة كة دةذي تييدا ثلةى بة بةالم كاريطةري لةسةري دةبيت

دووةم.ثةيوةندي هاوبةش كاري مةسةلةى هةر بووني كؤمةاليةتي ئاستي بة غةريزة بة مرؤظ هةية. ثيكهاتةيةكةوة ستةمة كؤمةاليةتيةو بوونةوةريكي بووني بذي. كؤمةاليةتي تةنيا بة بتوانيت كورديش لة سةرةتاي دةركةوتنيةوة وةكو دةستي مرؤظايةتي تري كؤمةلطاكاني كة هةن هؤكار كؤمةلي بةالم ثيكردووة. لة بينيبيت لةبةرضاويان دةوري دةشي بووني كؤمةاليةتي سرووشتي شيواندني كاريطةري بةوثييةش هةر كوردداو شيوازى سةر لة هةبووة نيطةتيظيان هةموو لة كؤمةلطاية ئةم ثةرةسةندني كاري وايكردووة ئةوةش كة ئاستةكاندا سنووري لة كؤمةلطايةدا لةم هاوبةش بةلكو بيت، نةبوو نةتةوةدا هةموو ثيكهاتةى وةكو ضةندين كؤمةلطاكة خؤي دةركةوتووةو بضووك بضووك ناوضةيي ئةو سنووري لة تةنيا هاوبةشيش كاري بةتايبةتي بووة ناوضةييانةدا ثيكهاتة

داطيركردني كوردستان بؤ ماوةى دوورو دريذو دابةشكردني و لكاندني هةربةشيكي بة دةولةتيكةوة كة خاوةني كةلتووري جياوازة لة كةلتووري كوردي، كةسيتي كوردي سةرباري تيكشكاندن، ثارضة ثارضة كردووة بة جؤريك هةر بةشةى ئالودة بووة بة كةلتووري نةتةوةى سةردةست و ئةوةش وايكردووة

لة كؤنةستي كورديدا وابةستةبووني ئاراستة ثيضةوانة هةبيت

Page 58: jmara3

57 ذمارة )3( ئازارى 2010

بوون نيشتةحي قؤناغي كة كاتةوة لةو دةستي كشتوكال دةستثيكردني و

ثيكردووة.ئةو سةرةكي هؤكاري يةكةم بيطومان ناجؤرو تؤثؤطرافياي دابةشبوونةش ئالؤزي كوردستان بووة. تؤثؤطرافيايةكي دارماوو ناوةندةوةو لة هةلتؤقيو دةوروبةرداو بةسةر شؤربووةوة لة كوردستان ضياكاني ريزبووني بةدواي يةك كتيبدا ثةرةي شيوةى كانياو و تةسك دةشتي بووني يةكداو و دؤل نيو لة و ضياكان نيواني لة كاريز زةوييةكي هةريةكةيان كة شيوةكاندا بةشي كة دةوربووة لة كةمي زؤر ذياني ضةند خيزانيك زياتري نةكردووةو بة بووة بووندا نيشتةجي لة ئةوةش و خيل سةرجةم دابةشبووني هؤي بضووكتر زؤر يةكةي بؤ عةشيرةتةكان تيثةري بنةمالةيةك لة سنووري ضةند كة بةهيزى ثةيوةندي ئةويش كة نةكردووة و بةستوون ثيكةوةى دةمار و خؤين كؤمةاليةتيةكانيان ثةيوةنديية هةموو كاري بووةو خؤياندا سنووري لة

هاوبةشيشيان هةر لةو سنوورةدا بووة. بة جؤريك تةنانةت لةسةر ئاستي هةمان كاري و كؤمةاليةتي ثةيوةندي خيليش لة كاتيكدا لة نةبووة. بووني هاوبةش بةر لة ئاساييةكاندا خياليةتية كؤمةلطا ئةوةى كة خيل وةكو يةكةيةكي سةربةخؤ كاري رايةلةي توانيويةتي دةركةوتووة ببةستيت تردا خيلةكاني لةطةل هاوبةش خياليةتي فيدراسيؤني سةرئةنجام و خيلي دةولةتي دواتر كة بكات دروست كوردي خيلي بةالم بووة، ليدرووست بؤ رايةلةية و ثةيوةندي ئةو نةيتوانيوة تردا خيلةكاني لةطةل هاوبةش كاري لة بنةرةتدا لة ضونكة بكات، درووست خودي ناوخؤييةكاني ثيكهاتة سنووري و ثةيوةندي رايةلةو بووني خيليكدا هةر

كاري هاوبةش الواز بووة.يةكةيةكي وةكو بتوانيت ضؤن ئيتر يةكطرتوو ثةيوةندي بؤ كاري هاوبةش و لة طةل خيل فيدراسيؤن بؤ دروستكردني

و عةشيرةتةكاني تردا دروست بكات. ئةمة ئةطةر سةيري رابردوو بكةين واتة قوناغةشدا لةو خياليةتي، ذياني قؤناغي بؤرذوا ضيني دةركةوتني قؤناغي بة كة يان ماركسيزم زاراوةى بة دةبريت ناو بة مؤديرنيتة و ثيشةسازى قؤناغي بة بةرهةمي ناسيوناليزم كة تر دةربرينيكي دةولةتي درووستبووني قؤناغةيةو ئةم كة ناسيوناليزمة بةرهةمي نةتةوةيش دةوتريت ثيي كة قؤناغةية ئةو ئةويش

قؤناغي درووستبووني نةتةوة.ئةو لةبةر كوردستان طويرةى بة كردن باسمان لةسةرةوة هؤكارانةى مةسةلةى هةمووشيانةوة لةسةروي و باري و دابةشكردن و داطيركردن درووستبوني و كوردستان تؤثؤطرافياي كوردستاندا لة باالدةست بؤضوونيكي رازيبون سادةو ذيانيكي بة قايلبوونة كة بةرهةم ئةوةندةى بتوانيت كة بةوةى بةشي ضةمكي واتة بذي، كة هةبيت كوردستاندا لة كة وايكردووة خؤكردن هةتا كؤنةبيتةوة ئابوري يان سةرماية بازاري درووستكردني لة هةبيت دةوري

هاوبةشدا. بيطومان هةر ئةوةش وايكردوة كة شار درووست كوردستاندا لة شار ماناي بة ثيشة ماناي راستيدا لة شار كة نةبيت، هةردووكياندا لة كة بازرطاني و سازي بةو و دةبيت درووست هاوبةش كاري دروست طةورة بةرذةوةندي ثييةش دةبيت كة ثيويستي بة جؤريك لةيةكبوون ئةو كة ليكردني ثاريزطاري بؤ هةية. و ضين هةموو ضارةنووسي يةكبوونةش دةبةستيت ثيكةوة كؤمةاليةتيةكان تويذة كؤمةلناسيدا ضةمكي لة كة ئةوةى و ديت بةرهةم )يةكبوون( دةطوتريت ثيي

هيض لة الوازة زؤر ئةوة ئةطةري كة يةكبوونة ئةو بووني بةبي كؤمةلطايةكدا لةم بيطومان ببيت. درووست دةولةت هاوبةش كاري الوازى كة روانطةيةوةية دةوري يةكطرتن و يةكبوون الوازى و درووستنةبووني لة بينيووة كاريطةريان

دةولةتي كورديدا. بريتية كورد تاكي ديكةى خةسلةتيكى *دةيةويت بةكروزانةوة بةبةردةوامي لةوةى حزب لة ئةمة تةنانةت مةبةستةكاني، بطاتة داوةتةوة، رةنطي سياسيةكانيشدا سةركردة و

ئيوة تا ضةند لة طةل ئةو بؤضونةدان؟- عةتا قةرةداخي: تاكي كورد بةرهةمي ئةو ئابووري و سياسي و كؤمةاليةتي واقيعة تيايدا كة كةلتوورييةية و ميذوويي و واقيعيكي ئةويش كة بووة. ثةروةردة خويندةوارييةوة لةرووى دواكةوتووة دواكةوتووة، لة رووي ئابوريةوة، ناجؤرة لة رووي كؤمةاليةتيةوة و سةركوتكراوو كاريطةري لةذير تيكشكيندراوة كةسيتي داطير يةكةكاني دواي لة يةك ثرؤسة كردندا. هةموو ئةمانةش ثيكةوة دةوريان كورديدا كةسيتي تيكشكاندني لة بينيووة

لة ميذوودا.بة ثيويستي تيكشكاوة كةسيتية ئةو ئةوةش بيطومان كة هةية بيناكردنةوة طشتطرو ثرؤسةيةكي بة ثيويستي ئةوةي بؤ هةية رينيسانسي هةمةاليةنةي لة طةوهةرةوة بة ثرؤذة كةسيتي كوردي دةيزانين وةكو ضونكة بكريتةوة، بينا ثرؤسةكاني ئةنجامي لة كوردي كةسيتي داطيركردندا دووضاري تيكشكاندن بووةو نةتوانيت ئةطةر تيكشكاويش كةسيتي تةسامي يةهوديةت بزووتنةوةى وةكو باري بةو و تيكشكاندن هةستي بةو ئةوة بكات خؤي تيكشكاوةى كةسيتية دوونيةت بة هةست باريكي لة هةميشة دةبيت بينيندا بةبضووك خؤ و كردن

لةبةردةم ئةواني تردا. لة اليةكي تريشةوة ئةم كةسيتية لة بري هةولدان بؤ تةسامي ثيكردني ئةو حالةتي كةسيتي بةرزكردنةوةى تيكشكاندنةو بتوانيت كة بةرز ئاستيكي بؤ خؤي بةراستي بكةر بيت، واي ليدةكات هةميشة و بكات خؤي سةيري قورباني وةكو خؤي بة جيطاي بةزةيي بزانيت و هةميشة

ضاوةرواني بةزةيي ئةواني تر بيت.ئاسايي كةسيتي كورديية باري ئةمةش سةركردةكانيشيةوة و سياسي كةسة بة كة دةردةكةون وةها كات زؤربةى كة لةبةردةمي ئةوانيتردا بثارينةوةو تةنانةت خؤيشياندا رةواكاني مافة داواكردني لة داوابكةن ماف خاوةن وةكو ناتوانن

كةسيتي كوردي لة ئةنجامي ثرؤسةكاني

داطيركردندا دووضاري تيكشكاندن بووةو

تيكشكاويش كةسيتي ئةطةر نةتوانيت وةكو

بزووتنةوةى يةهوديةت تةسامي بةو هةستي تيكشكاندن و بةو

باري كةسيتية تيكشكاوةى خؤي بكات ئةوة هةميشة

لة باريكي هةست بة دوونيةت كردن و

خؤ بةبضووك بينيندا دةبيت لةبةردةم

ئةواني تردا

Page 59: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 582010

جؤريك شيوةى لة بةلكو ثيدابطرن و بةرامبةر لة كروزاندنةوةدا ثارانةوةو لة

ئةوى ماف خؤريدا دةردةكةون.بة كوردي كةسيتي بليين باشتر يان

طشتي بةم حالةتةوة دةردةكةويت. * ئؤج ئاالن لة كتيبي ثرسي كةسايةتيدا دةليت تيداية ئامادةيي كةمترين كوردي »كؤمةلطاى طةورةكان، بةها ثيناوي لة قوربانيدان بؤ ثيناوي لة تيداية ئامادةيي لةبةرامبةردا بدات«، كوشت بة خؤى شت بيبةهاترين خةسلةتةى ئةو ثشت لة ضين هؤكارانة ئةو

كؤمةلطاى كورديةوةن؟لةسةر با سةرةتا قةرةداخي: عةتا -قسةكةي ئوج ئاالن رابوةستين و لة خؤمان ئاستيك ض تا قسةية ئةو ئايا بثرسين مةبةستة ئةو بؤ نزيكة؟ راستيةوة لة و بكةين كوردي كؤمةلطاي باسةيري يان تيداية ئامادةيي كاركردني ئايا بزانين نا؟ بيطومان بي هيض دوو دليةك من دةليم ئامادةيي كوردي كؤمةلطاي ئايا بةلي؟ وةالمي بيطومان دان؟ قورباني بؤ تيداية با سةيري بةليية. ئةم ثرسيارةشيان هةر شيخ بزووتنةوةكةى لة ئايا بكةين ئةوة بة ئيستا تاكو نةهرييةوة عوبةيدوالي ذمارة ضةند كورد طيانيان بةخت كردووة نيشتيمانةكةياندا. و طةل ثيناوى لة ئازادي ثيناوى لة بزووتنةوانة ئةو ئايا ئايا بةرثانةبوون؟ كوردستاندا كوردو كورد كة هةلنةداوة سةريان ئةوة بؤ و ئازادي بة خؤي نيشتيماني لةسةر ئازادي بةهاي ئايا بذي؟ شةرةفمةندانة هةموو ئةو كورد مرؤظي كة بةهاية كةم كةواتة كردووة؟ ثيناودا لة خةباتةى ئةو ئايا ضين؟ طةورةكان بةها دةبي ئازادي و بةهايانة ضين كة دةكةونة ثيش

سةربةستيةوة؟ بة ثيضةوانةى بؤضوونةكةى ئاثؤوة، من واي دةبينم كؤمةلطاي كوردي ئامادةييةكي ئةوة و قوربانيدان بؤ هةية تةواوى كوردي كؤمةلطاي كة نةويستيشة بةلطة ئايا بةالم خؤبووردووة. لة كؤمةلطايةكي ئةوانةى كة ئةم كؤمةلطاية ئاراستة دةكةن و بةريوةى دةبةن ئةوانة كين؟ ئايا ئةوانة دةزانن بةها طةورةكان ضين هةتا كؤمةلطا لةوة بير تؤ بكةن؟ ئاراستة ثيناوةدا لةو بكةرةوة كة لة ماوةي سةدةي رابردوودا ثارضةكاني سةرجةمي لة ئيستا تاكو كوري هةزار سةدان بة كوردستاندا طةنج و خوين طةرم دةستبةرداري ذياني ئاسايي خؤيان بوون و ضةكي شةرةفيان نةتةوةو ئازادي ثيناوى لة شان كردؤتة خويني هةزارانيان بة نيشتيمانةكةيانداو كوري هةزاران بة بةخشيووةو خؤيان

لة نةتةوةية ئةم طةرمي خوين طةنجي كوردستاندا داطيركةراني زيندانةكاني طيانيان ئةشكةنجةدا ئازارو ذير لة يان لة سيدارة دراون يان بةخت كردووة يان ئةمانة هةموو ئايا كراون. طوللةباران بةلطةى ئاشكراي ئامادةيي ئةم كؤمةلطاية نين بؤ قوربانيدان. ديارة لة كؤمةلطايةكي كورديشدا كؤمةلطاي وةكو دواكةوتووي باالدةستة ماوةو كةلتوورةش ئةو هيشتا كةسانيكي كوردستانيشدا ناوخؤي لة كة كةم لةسةر شتي كةم بةها كيشة درووست يان كوشت، بة بدةن خؤيشيان و بكةن زةوي مةسةلةى لةسةر بكوذن خةلك و كؤمةاليةتي كيشة لةسةر زارو و ثيي كة ئةوةى لةسةر و خيزانييةكان ئةم بةالم شةرةف مةسةلةى دةوتريت شتة بضووكانةو ريذةى ئةو كةسانةى لةم كورديدا كؤمةلطاي لة بيبةهايانةدا شتة داني قورباني ئاستي ضاو لة دةرؤن رؤلةكاني ئةم كؤمةلطايةدا لة ثيناوى بةها

باالكاندا زؤر كةمة.خؤ ئةطةر ئةوانةش لة كوردستاندا حيساب رؤيشتووة فيرؤ بة خوينيان كة بكةين براكوذيدا، شةري لة ناوخؤو لةشةري ئةوة دةبي بزانين كؤمةلطاو طةل بةطشتي بة لة بةرثرسة ئةوةى بيبةرييةو لةوة كوري هةزارةها خويني تواناو فيرؤداني ئةوة بةلكو نيية كؤمةلطا ئةوة كورددا سةركردةيةي و سياسي نوخبة ئةو نازانن ئةوانن راستيدا لة كة كوردستانة هةتا بةهاي طةورة ضية ئامانجي طةورةو لةو كؤمةلطاية نةتةوةو ئةم رؤلةكاني ثيناوةدا ئاراستة بكةن و ئةطةر كؤمةلطاي ئةوا بوو قوربانيدان بة ثيويستي كوردي ثيويستيةدا ئةو ثيناوى لة رؤلةكاني قورباني بدةن كة ئةويش بريتية لة ئازادي

و سةربةخؤيي كوردستان.ئةطةر ئاثؤ مةبةستي لة بةهاي بضووكيش ئؤتؤنؤمي و فيدرالي بيت لة بري دةولةت هةموو ئةو راستةو قسةيةكي ئةوة لة دةبوا داويةتي كورد قوربانيةى كوردستان هةموو رزطاركردني ثيناوى سةربةخؤو دةولةتي درووستكردني و يةكطرتووي كوردستاندا بواية. بة تايبةتي كةسيتي ثرسي كتيبي كاتيكدا لة ئاثؤ تووشي خؤي هيشتا كة نووسيووة ئوميدي سةربةخؤيي بوو، نةبوو شكست هةبوو بة مةرجيك خؤي سةرؤكي هةموو كة ئةوةشي بيطومان بيت. كوردستان و ئؤتؤنؤمي ثيناوى لة كوردي خةباتي كةلتووريشدا مافي تةنانةت و فيدرال ئاراستة كردووة ئةوة كؤمةلطا نيية بةلكو سةركردايةتي كة سياسيةن نوخبة ئةو

كردووةو كورديان بزووتنةوةكاني شيوةية بةو بووة ئارةزوويان ضؤن كاريان كردووةو خودى ئةو بةرنامانةش كؤمةلطاي ويذداني و رؤح هةلقوالوى كوردي نةبوون بةقةد ئةوةى كةلة دةرةوة

هينراوة يان فةرزكراوة. كؤمةلى ريكخراوةكاني و حزب راطةياندن، *مةدةني و ثةروةردةو فيركردن، لة بونيادناني ئيوة دةبينن، بةرضاو رؤلى مرؤظدا كةسيتى دةزطايانةى و دام ئةو بؤ هةلسةنطاندنتان بؤ بكةن ضي دةبيت ضؤنةو كوردستان لة كوردو تاكى كةسيتى بونياندنانةوةى

ريطةيةوة كوردةوارى؟لة ثيشتر من قةرةداخي: عةتا -تايبةتيش لة هةردوو نووسينةكانمدا و بة كاريطةري و كوردي )كةسيتي كتيبي كورد(دا لةسةر ئةوان كةلتووري شيوازى لةسةر دريذي بة هةرضؤن ئاخاوتنم كوردي كةسيتي تيكشكاندني كردووة بةهةمان شيوة لةوةش دواوم كة وةكو ض كوردي كةسيتي بيناكردنةوةى نةتةوةيي كةسيتي وةكو ض و تاكةكةس طشتطير رينيسانسي ثرؤذةيةكي بةبي ثرؤذةى لة مةبةست كة ئةنجام ناطاتة كارخستني بة طشتطريش رينيسانسي جومطةو رووبةرو ثايةو هةموو و ماديي و مرؤيي جؤراوجؤرة ئاستة بة كوردي كؤمةلطاي مةعنةوييةكاني طةياندني و ثيكردنيان تةسامي مةبةستي بكات هةست كة ئاستيك بة كؤمةلطا دةتوانيت لةسةر قاضي خؤي رابووةستيت و بنيت ثيشةوة بةرةو هةنطاوى و خاوةن كةسيتيةكي وةكو ئاستيك بطاتة

شووناس خؤي برياري خؤي بدات. ثرؤذةيةكي جيبةجيكردني بؤ بيطومان ثيويستي كوردي كؤمةلطاي جؤرة لةم لة جؤرة جؤراو وزةى تواناو ض بةوةية ريكخراوو طروث، كةس، تاكة تواناي ئايين و داب و نةريت، حيزب، راطةياندن، ثيرؤزييةكاني و ئابووري و كةلتوور سرووشتي جواني بة تةنانةت رابردوو كوردستانيشةوة، بخاتة جولة بة مةبةستي كردن هةستبةخؤ طياني درووستكردني تاكي الي لة ئينتيماكردن بة هةست و هةست كة ئاستةى ئةو بطاتة تا كوردي نييةو كةمتر تر كةسي لة ئةم بكات و خؤيي بجوليت و كاربكات دةتوانيت برياري خؤي بكاتةوةو بينا خؤي والتي خاوةني ببيتة و بدات ضارةنووسي خؤي بطاتة و خؤي راستةقينةى شوناسي بيناكردني لة هةبيت بةشداري ئاستيك

مرؤظايةتيدا. شارستانيتي * * *

Page 60: jmara3

59 ذمارة )3( ئازارى 2010

كةس ناتوانيت نكولي لةو راستيية بكات كةنةتةوةي كورد بةدريذايي ميذوو و النيكةم لةسةد سالي رابردوودا بةرةوشيكي سياسي و كؤمةآليةتي و دةرووني و ثةروةردةيي ذياني بوونةي نائاسايي ئةم بيطومان كردووة، طوزةري ناسةقامطيردا و نائاسايي كةسيتي ذياني اليةنةكاني كؤي لةسةر كردووة نةريني رةنطدانةوةي كوردةواري و كؤمةآليةتي رةفتاري هةتا بيروباوةرةوة و سؤز و لةبيركردنةوة هةر كورد تاكي دةروونناسي كؤمةلطة. ذياني هةلومةرجةكاني كؤي بؤ تيروانيني و دةرووني باري ئاساييانة دةتوانيت ئاساييدا لةذينطةيةكي )مرؤظ دةليت: ماسلؤ( )ئةبراهام ئةمةريكي طةشة بكات(، بةم ماناية ذينطةي كوردةواري بةسةرجةم اليةنةكانييةوة بةو ثيودانطةي تاكي ئابوري الي نةبووة كةواتة طةشةي هزري و كؤمةآليةتي و دةرووني و ئاسايي

كورد ئاسايي نةبووة. كةبي خةسلةتيكة ضةند كورديدا لةكةسايةتي سةرنجدانة و تيرامان مايةي ئةوةي دةكات، دةرووني و مةعريفي اليةني هةردوو نةبووني لةكامل طوزارشت دوو و سي بةواتايةكي تر تاكي كورد نةيتوانيوة خودي خؤي بدؤزيتةوة. خؤ ئةطةر لةديدي تيؤري ثيداويستيية ثرنةبوونةوةي ئةوا بروانين لةتاكي كورد )ماسلؤ(شةوة ثيداويستييةكاني بةلوتكةي طةيشتن بؤ بوون ئاستةنط هةميشة دةرووني( و )جةستةيي ذيانييةكاني ئيستا هةتا ئيمة كؤمةلطةي تاكي زؤرينةي خود، لةدؤزينةوةي كةبريتيية باآلبوون لةرووي ناخؤن، خؤراك دروستي سيستميكي ناخةون، دروست خةوي سيستميكي سؤزدارييةوة لةرووي سيكسيي، ضةثاندني لةدةست دةنالينن و نين تير سيكسييةوة هةست بةبؤشايي دةكةن، لةرووي ريز ليطرتنةوة هةست دةكةن وةك ثيويست ريزيان ليناطيريت و خاوةن ثيطةي شياو نين و هةستي خؤبةكةمزانين هاوةليكي بةردةواميانة، و هةلبةز ثر دةرووني لةدؤخيكي شيوة بةهةمان دةروونييةوة ئاساييشي لةرووي ذياوة تيدا كوردي تاكي رةوشانةي ئةم ثشت هؤكارةكاني بيطومان دةذين. دابةزدا جةنطي جؤرةها و سةربازي داطيركاري بؤ دةطةريتةوة زؤري بةشيكي دةذي، و لةاليةن كورد نةتةوةي لةدذي ئابوري( كةلتوري، دةرووني، )سةربازي، ثيادةكراو دوذمناني كوردةوة، هةروةها ئةو ضةند جةنطةي رذيمي ديكتاتؤري سةدام هةليطيرساند لةدذي وآلتاني ناوضةكة. ناكري بةسةردةمي ثيش راثةريني طةلي كورد لةسالي )1991( بطوتريت سةردةميكي ئاسايي بؤ ذياني كؤمةآليةتي و سياسي و فةرهةنطي و دةرووني و ئابوري طةلي كورد، ئةوةي مايةي ئاماذة ثيدانة كؤمةلطةي كوردي بةطشتي هةتا ئةم ساتة وةختةشي لةطةل بيت نةيتوانيوة خؤي لةهةندي رةفتار و نةريت و كؤت و بةندي ضةند ديسانةوة راثةرينيش لةثاش بكات. رزطار رةشانة سةردةمة ئةو ذيردةستةيي رةوشيكي نائاسايي تر بةرؤكي كؤمةلطةي كوردي طرت وةك شةري نةطريسي ناوخؤ و ئابوري و كؤمةآليةتي ذياني بةعسيش رذيمي روخاني لةثاش ئابوري، ئابلوقةي و سياسي كوردستان ثييناية قؤناغيكي ترةوه كةتيايدا زؤر بةهاي كؤمةآليةتي الي تاكي كورد كةوتنة ذير ثرسيارةوة، ذياني كؤمةآليةتي جؤريك لةشلةذاني لةخؤطرت، فشارة

دةروونييةكاني سةر تاكي كورد زيادي كرد.

سايكؤلؤذياي

كةسيتي كوردي

سامان سيوةيلي*

Page 61: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 602010

وآلت لةدةرةوةي ساآلنةي لةو مايةي بوونة دياردةيةك دةذيام،ضةند سةرنج لةهةموويان راكيشانم، سةرنج

راكيشتر بؤ من ئةمانة بوون: بةزوويي زؤر كوردلةتاراوطة، تاكي 1-دةتواية، رؤذئاواييدا كةلتوري لةبؤتةي )هاورييةكمان هةبوو دةيطوت تاكي كورد دةفريكةوة هةر دةضيتة دةضيت لةشلة وةك وةردةطريت(، دةفرة ئةو قةبارةي خاوةني هاتبيت لةوآلتيكةوة ئةوةي تايبةت كةلتوريي تايبةتمةندييةكي هيض

نةبيت. بةخؤي لةوآلتيكي لةكاتيكدا ئةلمانيا وةك دةيان رةوةندي تيدا دنياي نةتةوةي نيشتةجيبوون، ئةوان بة )فارس و تورك و و ئةفغان و عةرةب ثاكستاني و هيندي و وآلتاني ئةوروثاي رؤذهةآلت و وآلتاني لةطةل ئةفةريقا(وة هاوشيوةي ئةوةي رةوةندي كوردي لةو ئةوروثييانة وآلتة ئةو بةآلم دةذيان وينايةيان دةبةخشيية كةئةوان بةرامبةر ناسنامةيةكي خاوةن و نةتةوةيي و خؤيانن كةلتوري ئةو دةستبةرداري ناسنامةية نةدةبوون، سازشيان لةسةر ئةو نةدةكرد بةهايانة

كورد تاكي كةضي طؤشكراون. كةثيي كاريطةريية ذير دةكةوتة بةزوويي زؤر الي تةنانةت رؤذئاوا، كةلتورييةكاني بةسةر دةكرا موزايةدةش هةندي تيروانينة ئةم )هةلبةتة ئؤرؤثيةكانةوة. هةموو بةسةر بطشتيندريت ناكريت دةكريت بةآلم نشيندا تاراوطة تاكيكي

زؤرينة بطريتةوة(.كاروباري لة بوو بيثالن كورد تاكي 2-نةدةطرت لةكات ريزي و رؤذانةدا سةرقال الوةكييةوة بةشتي خؤي و سةرقالي بةشيكيان بةنموونة دةكرد، بةشيكيان بوون، ئةلةكترؤني( )قوماري كردن بازرطاني و بةكارهينان سةرقالي بةشيكيان بوون، هؤشبةرةكانةوة بةمادة طيرؤدةي دةستي كضان و ذناني ئةوروثي ثارة سةرقالي زؤر بةشيكيان بوون،

ثةيداكردن بوون بةجؤريك ئاطايان لةذيان نةبوو ضي دةطوزةريت.

ضي كةدةيزاني هةبوو تاكوتةرا تةنها و دةكرد كاري و دةذيا بةثالن و دةكات طةورةي زينداني نموونة بؤ دةيخويند. شاري شتوتطارت هةميشة جمةي دةهات كؤمةلةي كةضي كوردي لةرةوةندي كةلتوري كوردي كةمترين ريذةي كوردان

تيايدا بةشداربوون.* * *

ثرؤسةي لةرةوشي ئاوريك ئةطةر

بدةينةوة مندال طؤشكردني و ثةروةردة لةناو خيزاني كورديدا بؤمان دةردةكةويت تاكي كةسيتي نةهامةتيانةي لةو بةشيك دةطةريتةوة دةنالينيت لةدةستي كوردي بؤ خيزان، ديارة خيزانيش وابةستةي بةها خيزان لةثاش كؤمةلطةية. دابونةريتي و سياسي ثارتي كورديدا كؤمةلطةي لةناو )هةنديجار هةبووة ئاكتيظي زؤر رؤليكي ئاراستةكردني لةسةر زياتر( لةخيزانيش تاك و دارشتن و ثيكهاتةي ويذداني تاكي فيري تاكةكاني كوردي خيزاني كورد. طويرايةلييةك دةكات، كويرانة طويرايةلي ثرسياركردن بؤ ثانتاييةك هيض طوت ضييان طةورةكان نةمينيتةوة، بضوكةكان دةيلينةوة، ئةوان ضؤن لةذيان، ثيشهاتةكان، رووداوةكان، كؤمةلطة، هةمان هةلطري ئةمانيش دةبيت دةروانن

و بةكورتي بن. بؤضوون هةمان و ديد ساتة ئةم تا كوردي خيزاني بةكوردي بي مرؤظي دةضيت لةكارطةيةك وةختة

ئيرادة بةرهةم دةهينيت.ثرؤطرامةكاني و خويندن سيستمي وةختة ساتة ئةم هةتا خويندنيش بهاويذيت هةنطاويك هيج نةيانتوانيوة بارة ئةو راستكردنةوةي بةئاراستةي

نالةبارةي خيزاني كورد خولقاندوويةتي.بؤ خيزان روايذكاريي لةسةنتةري و كؤمةآليةتي و دةرووني طرفتة لةو سليماني لةشاري ثةروةردةييةكان ضةندين دةكةن سةردانمان حالةتانةي لةناوياندا بةطةنجان تايبةتة حالةتي خويندكاراني زانكؤن، خويندكاراني دةروونيية لةطرفتة يةكيك زانكؤ كؤمةآليةتيية فؤبياي سةرةكييةكانيان )بةتايبةتي الي رةطةزي نير(، كةناتوانن

روبةروي رةطةزي مي ببنةوة. بةشيكي تر لةطةنجاني ئيمة طيرؤدةي رةفتاري سيكسيي خووطيرين، زؤرينةي لةم كورد هةرزةكاري زؤري هةرة طرفتي دةستي طيرؤدةي رؤذطارةدا دةروونييةكان نةخؤشيية سؤزدارين. لةهةلكشانة، روو طةنجاندا ناو لة لة روو خيزان كؤمةآليةتي قةيراني

هةلكشانة. راثةرينةوة لةثاش كوردستان لة هةية و هةبووة نةطؤر تيروانييكي كوردييةوة، دةسةآلتي لةاليةن بووة بيركردنةوة تةنها ئةويش وآلت، كردنةوةي ئاوةدان سةر لة كوردستان هةريمي ثيودانطةي بةو راطواستن و كاولكاري روبةروي بؤتةوة لة سةر دةستي رذيمي بةعسي كؤمةلطةي تاكةكاني لةكاتيكدا روخاو، خاكةكةي شيوةي بةهةمان ئيمةش و دةرووني جةنطي ضةندين روبةروي دابونةريت و بةهاي مةترسيدار بوونةتةوة كةضي هةموو قورسايي حكومةت تةنها بؤ كوردستان جياجياكاني ناوضة ئاوةداني بووة و كةس ئاور لةمرؤظةكان ناداتةوة. لةسةر سةرلةنوي كارمان تائيستا ئيمة كورد تاكي كةسيكي كردنةوةي ئاوةدان نةكردووة، نةطةراوين بةدواي دةستنيشا ضؤنيتي و الوازةكان خالة كردني

ضارةسةركردنيان، وةختة ساتة ئةم هةتا ئيمةدا وآلتةي لةم قسةي جدي نيية لةسةر ئينسانةكان، قسة بةآلم دياردةكان لةسةر دةكريت زؤر ديالؤطدا و قسة لةبؤتةي تةنها و تةنها

دةميننةوة و هيضي تر.* تويذةري دةرووني

Page 62: jmara3

61 ذمارة )3( ئازارى 2010

حسين عةلى ئةفخةمى

نيية، حزبى هةلبذاردن لةئيران بةآلم هةلسوكةوتى خةلك حزبيية

فؤكؤياما

لة »كؤتايى ميذوو«وة بؤ ثاشطةزبوونةوة لة ئةنطيزةى

نوييةكان كؤنسيرظاتيزمة

حسين بةشيرية

ثرةنسيث و قؤناغ و جؤرةكانى كؤنزيرظاتيزم

لة سةدةى بيستةمدا

Page 63: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 622010

ثرةنسيث و قؤناغ و جؤرةكانى

كؤنزيرظاتيزم لة سةدةى بيستةمدا

ثيشينةى كؤنزيرظاتيزم بة ئارامي بؤ حةزرةتي ئادةم دةطةريتةوة. هةنوكة ئةوةى طةرةكة ثيشينةى راديكاليزم تييبطات، فريوخواردوويي حةواية، كة بة بةليني شةيتان سةبارةت بة ئةطةرى ذيانيكي باشتر هةلخةلةتا، بةالم شةيتانيش باوةطةورةى كارل ماركس بوو.

كؤنزيرظاتيزم تيطةى

رؤذطاريك جؤن ستيوارت ميل، فةيلةسوفي ليبرالي بريتاني سةدةى نؤزدةهةم، ثارتي بوو، ئةمة مةبةستي هةلبةتة دةبات، ناو طةمذةكان خةلكة ثارتي بة كؤنزيرظاتيظةكان تيطةيشتنيكيان وةها ديكةيش خةلكاني نيية. فةلسةفةيان و هزر كؤنزيرظاتيظةكان كة بؤ كؤنزيرظاتيظةكان طوتويةتي ديكة تيؤرسينيكي نموونة، بؤ هةبوو. كؤنزيرظاتيزم لة ببيذن، دانيشن و بهزرين، بي ئةوةى، كة شتيك )تةنها ئةوةندة بةسة بناسرين ئةوةى يان تةنها دابنيشن( . هةروةها لة سةرزةنشت كردنى ئيدمؤند بيركدا، كة نازناوى باوكي كؤنزيرظاتيزمي ثيدراوة، دةطوتريت ئةو ميشكي كؤنزيرظاتيزمة، ضونكة كؤنزيرظاتيظةكان ثرةنسيث سياسييةوة ئايديؤلؤجي روانطةى لة كؤنزيرظاتيزم بةالم نيية. ميشكيان و طؤران اليةنطراني بة خؤيان كؤنزيرظاتيظةكان هةية، فةلسةفي و هزرى بنةماى و

اليةنطرى ئاوةزى ثةتي و راستبين دةزانن. لةتةك هةرجؤرة ثرؤذة و هزريكى خةيالى و ئةبستراكتي بؤ داهينانى ضةندين طؤرانكارى ثرؤذةيةك وةها ثيشكةشكردنى كة وايدادةنين، دذن. سياسةتدا، و كؤمةلطة لة قول كارةساتبار بة يؤتؤثيا كردنى دةستةبةر بؤ هةوليك جؤرة هةر ئةوان نةشياوة. ئةزموونة لةسةر خؤيان بةلطاندنةكانى و بؤضوون كؤنزيرظاتيظةكان دةكةن. ئةذمار و ئةبستراكتي ئاوةزطةرايي دذى رووةوة لةم ضيدةكةن، ميذووييةكان هةستثيكراوة

ناميذوويين.ناكةن، ئةذمار ئايديؤلؤجي بة هةرطيز كؤنزيرظاتيزم لةوان زؤريك هؤيةوة بةم ضونكة ئايديؤلؤجي لة بنةرةتدا بةدواى ثيناسةيةكي دياريكراوداية لة مرؤظ و كؤمةلطة شتيكي هةر كؤنزيرظاتيزم هاوكات بةالم ثيناسةيةك، وةها داهيناني بؤ هةولدانة و كة وايدادةنين، كؤنزيرظاتيظةكان هةروةها دةكات. قبولى نةريتة، و ميذوو بةرهةمى بنةرةتةكانى بؤضوونةكانى خؤيان لةسةر تايبةتمةندييةكانى دةروونى مرؤيي وةستاوة، بةم واتاية، كة باوةريان واية مرؤظ ئارةزووى ثاراستني دةستكةوتةكانى خؤي هةية و

كؤنزيرظاتيزميش جطة لةم ئايدياية شتيكي ديكة نيية.هاتووة، بةدةست سةختى بة )ثيشينان( رابردووان كةلةثوورى ئةوان تيروانيني بة ئايين، نةريت، خاوةنداريتي، بكريت. بةركةنار يةكجارى بة ئةوة ناشيت و نابيت بؤية دةولةت و ثيكهاتةكانى ديكةى كؤمةاليةتي كةلةثوورى بةهامةندى رابردووانة و ئةوةى

لة كايةى ميذوودا تاقيكراوةتةوة، شياوى ستايشكردنة.مايكل ئؤكشؤت Michael Oakeshott )1901-1990( طوتويةتي: )كؤنزيرظاتيزم واتا رةوايةتيداني شتيكي ديار بةسةر نادياردا، شتي ئةزموونكراو بةسةر نائةزموونكراودا، كراو سنووردار شتي خواستندا، بةسةر هةبوو شتي ئةفسانةدا، بةسةر رياليستى

بةسةر ناسنووردار كراودا(.

د. حسين بةشيرية

Page 64: jmara3

63 ذمارة )3( ئازارى 2010

بةمجؤرة، ثابةندبوون بة شتي ناسراو و ئةزمووننةكراو و رةشبيني لةوةى ترس لييان، جةوهةرى كؤنزيرظاتيزمة. كةواتة جؤرة هةر دذى بؤخؤى كؤنزيرظاتيزم و ئايديؤلؤجيية و هزرى دؤطمايةكي دةزانن. ثراطماتيست بة خؤيان ئةوان كؤنزيرظاتيظة زؤرينةى راستييةكةى، و كارا مرؤظانى لة خؤرئاواييةكان مةزنة مةزن بةرهةمى بةآلم بوون، سياسةتظان

لة نةريتي هزرى كؤنزيرظاتيزمدا كةمة. Benjamin Disraeli بنيامين ديزرايلي ناسراو سياسةتظاني ،)1881-)1804سةدةى لة ئينطليزي كؤنزيرظاتيظي و ثراطماتيست باسكردنى لة نؤزدةهةمدا، كؤنزيرظاتيزمدا خوازياربووني هةلي و كاتيك )كؤنزيرظاتيظةكان دةبيذيت: مةلةكردنن، سةرقالي ثاسةوانةكانيشيان

ئةوا جل و بةرطةكانيان دةدزن(.كؤنزيرظاتيظةكان، طشتي شيويةكي بة ئارةزوويةكي بة كؤنزيرظاتيزميان سروشتي و ثشتبةستوو بة ئاوةزى ثةتي ئةطةر بةالم زانيوة، نائايديؤلؤجي و كة دةبينين، لييبروانين، دةرةوة لة سياسيي ئايديؤلؤجييةكي كؤنزيرظاتيزم ميذوويي بةرهةميكي وةكو ديارة، كؤمةاليةتي - ميذوويي دؤخيكي لة

دياريكراودا بةديار كةوتووة. كةواتة لة ناسين )زانين(ي جةوهةرةكةيشي، بطيريت. بةرضاو لة دؤخة ئةو طةرةكة دةبيت كؤنزيرظاتيزم ميذوويي بنةماى لة ثةرضةكرداريان بؤ رةوتى رؤشنطةرى بؤى طشتي شيوةيةكي بة ئةوروثايي، ثةرضةكرداريك كؤنزيرظاتيزم بطةريين. رةوتي ئاوةزطةرايي و ليبراليزم بؤ بوو سةريهةلدا. تازةطةرى و رؤشنطةرى بؤ فةرةنسي، شؤرشي دواى تايبةتي بة دةركةوت نةريتةكان لة بةرطريكردن ئايديا لة طومانةوة كةوتنة سةختى بة و تازةطةرى و ليبراليزم بنةرةتييةكانى تاكطةرايي ئازادي، واتا سةرةتايي، و ئاوةزطةرايي ،)Individualism(و دةولةت لة ئايين جيابوونةوةى و ئيمتيازات ثاراستني لة بةرطريان ثيكهاتةى و كؤمةاليةتييةكان نايةكسانيية

هيزة ديرينةكان دةكرد.بةرهةمي )كؤنزيرظاتيزم دةبيذيت: كينط شؤرشي و ثيشةسازي شؤرشي فةرةنسةية، بةالم بةرهةميكي نةويستراو،

كة دذى هةواداراني ئةو دوو شؤرشةية.بؤنالد بيرك، وةكو كؤنزيرظاتيظاني Louis - Gabriel - Ambroise Heller هيللةر ،)1840-Bonald )1754 Samuel Taylor 1750(-1850(، كؤلريج

ئةوةى )1834-Coleridge )1772ليطرتبا، رةخنةيان شؤرشة دوو ئةم نووسةران ليدةكرد(. بةرطريان ئةوان كؤنزيرظاتيزم كة هاوران، بارةيةوة لةم لة جطة جياوازييةكانيدا، فؤرمة لة =Traditionalism( تراديسيؤناليزم نةريتطةرايي( شتيكي ديكة نيية: )دةروونى نةريتي تايبةتى بة نةريتة، كؤنزيرظاتيزم كؤنزيرظاتيزم بةرطرى نيظين. سةدةكانى دلنياكردنةوةية كؤمةاليةتي نةريتي لة خزمايةتي، كؤمةاليةتييةكان، بةها لةسةر

هيرارشي، هيز و ئايين(.بةرجةستةى راظةكارى مانهايم، كارل ئايديؤلؤجيية ئةم كؤنزيرظاتيزم، تراديسؤنيانة ثةضةكرداريكي بة دةزانيت. خيراكان طؤرانطاريية بؤ دياردةيةكي روانطةي لة كؤنزيرظاتيزم، ميذووييةوة، فؤرمي ئاطامةندى ئةوجؤرة ثةضةكردار لة كة تراديسيؤناليزمةية، ئةوروثا، ديرينةى سيستمي دارمانى بؤ شؤرشي بةهؤى ئةوةى بةتايبةتى بة سةريهةلدا. لييكةوتةوة، فةرةنسييةوة تيروانيني مانهايم تيطةيشتن لة ناوةرؤكي كؤنزيرظاتيزم و ثرةنسيثةكانى، طةرةكة لة ضارةنووسي و كؤمةاليةتي طؤرانكاريية ضينةكان، كة ئةوةيان لةخؤ طرتووة، بؤى

بطةريين.نويي سيستمي ثةيدابووني لةتةك ئاوةزطةرايي، سةرمايةدارى، بؤرذوازي، و... سيكؤالريزم ذيان، نزمبوونةوةى وةكو كؤنزيرظاتيزم ئايديؤلؤجي هتد، سياسيي و هزرى ثةضةكرداريكي سيستمي دارمانى ثرؤسيسي بةرانبةر هةلطرانى هةلدا. سةري ديرين ئايديؤلؤجي كؤنزيرظاتيزم طروث طةليكي بؤرذواكان، وردة فيودالةكان، وةكو زةوييةكان خاوةن ئةريستؤكراتة ثرؤسيسةكانى دةرةوةى لة كة بوون، و مانةوة سةرمايةدارى ئاوةزطةرايي كةوتنة ئةوانةدا تةك لة دةرةنجامدا لة زيندوو لة دذايةتييةوة.كؤنزيرظاتيظةكان ديرين، كؤمةلطةى بةهاكانى كردنةوةى شؤرشطيرانةيان هةلويستيكي تةنانةت تيروانيني بة بةمجؤرة وةرطرت. كؤمةلطةى دذةكانى يةكةمين مانهايم، بؤرذوازى كؤنزيرظاتيظةكان بوون نةك

سؤسياليستةكان.ثةضةكرداريكي كؤنزيرظاتيزم كةواتة بةهؤى تايبةتيية، ضينيكي ئاطامةندانةى كةوتنة مةترسييةوةى بةرذةوةندييةكانيان ميذووييةكاندا. وةرضةرخانة كاتى لة وةكو كاتيك تةنها تراديسيؤناليزم ليديت، كؤنزيرظاتيزمي ئايديؤلؤجي

طؤرانكاريية دووضارى كؤمةلطة كة تيروانيني بة بووبيت. بونيادييةكان مانهايم ناوةرؤكي بنةرةتي ئايديؤلؤجي تيطة لةتةك دذايةتيكردنة كؤنزيرظاتيزم بؤرذوازي، كؤمةلطةى بونيادييةكانى مافي فةلسةفةى تةك لة دذايةتي واتا كؤمةآليةتي، ثةيمانى سروشتي، بنةرةتيةكانى خةلكي، دةسةالداريتي جطة و يةكسانى ئازادي، تاك، ئاوةزى

لةوانة.كؤنزيرظاتيزمي طشتي شيوةيةكي بة بؤ كة خؤئاطايية، تراديسيؤناليستي تازةطةرى بة بةرانبةر ثةرضةكردار لةبةرانبةر و سةريهةلداوة خؤرئاوايي ئةو تا مؤديرن، جيهانى طؤرانكارييةكانى كردووة. خؤراطرى توانيويةتي، شوينةى لة دةبيت كؤنزيرظاتيزم بونيادي واتاى دذايةتيكردنيان و نةريت لة ريزطرتنيان كاية لة طؤرانكاريية سةرةكييةكان لةتةك جياوازةكانى ذياني كؤمةآليةتيدا بةدةست لةتةك هةميشة كؤنزيرظاتيظةكان بينين. لة و بوون ئاشناتر نةريتدا و ثيشينان رووبةرووبوونةوة لةتةك ثرسة جيهانيية

نوييةكان ترسيان هةبووة.

ديزرايلي: بنيامين

كاتيك كؤنزيرظاتيظةكان

سةرقالي ثاسةوانةكانيشيان

مةلةكردنن، ئةوا جل و بةرطةكانيان

دةدزن

Page 65: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 642010

بؤ تةواوترين نموونة باشترين و هةلبةتة ثةرضةكردارى لة كؤنزيرظاتيزم هزرى فيرطةى سةردارى بيركدا، ئيدمؤند ئةبستراكتي ئامانجى بة كؤنزيرظاتيزم، شؤرشطيرة زيدةرؤكانى ئاوةزطةرايية و سةردةمى لة ديارة. فةرةنسييةكان، لة فرةنسةدا، هةميشة هيرش رؤشنطةرى و ميذوو و ئايين و نةريت دةكريتة سةر يةكساني، ئازادي، لة طؤران لة بةرطرى توانستي و تاك ئاوةزى بنةرةتيةكانى

طةشةكردني بيسنوور دةكريت.رامانيك ضةند كتيبى لة بيرك ئيدمؤند Reflections دةربارةى شؤرشي فرةنسي)on the Revolution in France )1790

دا هةلدةستيت بة دذايةتيكردنى ئةم رةوتة هزريي و فينؤمينة سياسييةكةى ئةوان، واتا شؤرشي فرةنسة، بة تايبةتى دذايةتيكردن لةتةك هزرى ئةو شؤرشطيرانةى ثشتيان نويكردنةوةى توانستي بة بةستبوو ثرؤذةى بنةماى لةسةر كؤمةلطة بةلطة كتيبةدا لةو ئةو ئاوةزمةندى. ئةستوورة كة كؤمةلطة ثشت دةهينيتةوة، و نةريتةكان و مؤرالي سيستميكي بة بةهاى بة ثاشةكةوتيكي دةمارطيرى ثيشينةكان. ثالنةرى كردارى مرؤيي زيتر كةواتة نائاوةزمةنديتيية، و سؤزداري فةرمانة داوةرى ناتوانيت تاك ئاوةزى بةرانبةردا، لة بيت. كؤمةاليةتييةكان هةموو طشتي ئاوةزي بةرهةمي نةريتي بةالم طةمذةية، )تاك سةردةمةكانة:

جؤريك لة مرؤظةكان ئاوةزمةندن(. بةرهةمي كؤمةاليةتييةكان ثيكهاتة ثةيمانة نةك مرؤظة هةنديك ئاوةزى هزرظانة جؤرةى بةو كؤمةاليةتييةكان، نوي سةردةمي ليبراليستةكانى

دةمارطيرى و نةريتةكان بةلطاندوويانة بة خؤيان سوودمةندى و سوودمةندن، ئةوانة بةبي تيثةريني كات جيطير دةكةن. وةك ناشيت، كةواتة دادةرميت. كؤمةلطة بوو، طةرةكيان شؤرشطيرةكان ئةوةى لةنويوة و تيكبشكيندريت شتيك هةموو

ثيبكريتةوة. دةست دياردةيةكي كؤمةلطة هةروةها ناشيت تيكشكاوة، و ثاك و سروشتي ئةبستراكتي ثرةنسيثة بةطويرةى ئةوة ضيبكريتةوة. دةستكردةكان ثرؤذة و )خودي ليهزريني دامةزراندنى سيستميكي بترسينيت(. ئيمة ئةوةى بؤ بةسة نوي نيية، دروستكردن طؤزة طلى كؤمةلطة سةرلةنوي بةردةوام ئةوة بتوانيت كة كاتيك هيض كةواتة بكةيتةوة. دروست بةيةكجارى ثيشينان كةلةثوورى ناشيت ئاييندة و ئيستا بكريت. بةركةنار سةرةراى رابردووةوة. بة ثةيوةستة كؤمةاليةتييةكان نايةكسانيية ئةوة، سروشتيية: - هةية ئةوةى وةك -خاوةنداريتي بةرهةمي سيستمي سروشتي دةرةنجامدا، لة شتةكانة. و فةرمان ثاريزةرانى بة ثيطةكان و مال خاوةن دةكرين. ئةذمار كؤمةلطة تةمةنى بة لة ئاوةزمةندانةتر و باشتر بةهيزةكان هةذارةكان بريار دةدةن، ضونكة توانستي زانينيان و ئاطامةندى بةدةستهينانى ريبةرى دةولةمةندةكان كةواتة زيترة. لةدةستداية. كؤمةلطةيان سروشتي تييدا بيرك كة رؤذطاريكدا، لة هةلبةتة دةذيا، زؤرينةى داهاتى كؤمةلطة لة دؤخي و خاوةن بازرطانان بؤ بوو طواستنةوةدا لة ئةو بةرطريكردنى دواتر ثيشةكان. لةتةك بازرطانى و ثيشةيي خاوةنداريتي لة هةوادارى لة ئةو طشتي ليهزريني هاوئاهةنط خاوةنداريتييةكدا هةرجؤرة ثرةنسيثةكانى روانطةى لة بوو. و كةلةثوورى داهاتى كؤنزيرظاتيزم، هةردووكيان بةدةستهاتوو داهاتى بةريزن. لةم رووةوة بيرك دةيبةلطاند، كة كاروبارةكانى لة دةولةت دةستيوةردانى كؤمةلطة سروشتي سيستمي ئابووريدا دةيبينين، جؤةى بةو ريكدةخات. ثيضةوانةى بة بيرك كؤنزيرظاتيزمي بةرطريان كة ئةوانيديكة، كؤنزيرظاتيزمي ليبرال دةكرد، دةولةتي باوكساالرى لة ئةو تيروانيني بة رووةوة لةم بوو. ئاسا دةولةت مافي ئةوةي نةبوو بؤ ضاكسازى لة كؤمةلطةدا خؤتيهةلبقورتينيت سةرماية ضونكة بكات، هةذاران هاريكارى يان سيستمي لة بةشيكة خؤى هةذاري شايستةي هةذاران و بازار سروشتي

لة دةستوةردانيك هةرجؤرة هةذارين. ئابوورى ئازاد لة كؤتاييدا بة زيانى ضيني بة خةسارة ضونكة دةبيت، تةواو هةذار سةرةنجام و دةطةيةنيت كاسبى و كار

دةبيتة هؤى بيكارى هةذاران.

كؤنزيرظاتيزم ثرةنسيثةكانى

روانطةى لة كؤنزيرظاتيزم ئايديؤلؤجي دةولةت رؤلى دةربارةى كة تيؤرييةوة، بؤ خاوةنداريتيية، و ئازاد بازارى و بةالم دةبيت، دابةش جؤريك ضةند ليهزرينةكانى بة زيتر ثرةنسيثةكانيان بيرك كاريطةرتر بووة. هةنوكة بة كورتى

لةوانة دةتويذينةوة:مرؤظ: ئاوةزى بة بةرانبةر رةشبيني .1لة رةشبينن قولى بة كؤنزيرظاتيظةكان توانستي و مرؤيي سروشتي بةرانبةر ئاوةزى و ئاوةز، هاوكارى بة ضاكسازي هةمةطيتر ئاوةزى بةرانبةر لة مرؤيي هةند بة ئاييندا لة يان نةريت، لة ثةنهانة ئاوةز نيوان ئةوان تيروانيني بة ناطيريت. و بؤضووني تاك ثةيوةندي بة راستينةوة براوة زانيني طشتي شيوةيةكي بة نيية، بةدةستنةهاتووة. شتيكي جةختيتي و زانين توانستي خودي بةمجؤرة تيروانيني بة دةشيويت. مرؤظدا لة و طيرؤدة خؤى ئاوةز كؤنزيرظاتيظةكان ثةيرةوي ئارةزووةكان )شهوت(ي مرؤظة. بنةرةتييةكانى كردارةكانى مرؤظ ثالنةرة و خوو و ترس و حةزةكان لة طةرةكة نةريتةكانى مرؤظدا بؤي بطةريين، نةك لة بةو ئاوةزطةرايي. ئةذماركردنيكي ضةند بيرك زمانى بة ئاماذةمان كة جؤرةى، هةر كةسيك ئاوةزى ثاشكةوتى ...( كرد، واباشترة تاكةكان كةمة، تةنها[ ]بة سةرمايةى و طةنجينة نيو بضنة خؤيان و نةتةوةكان ]نةريتةكانى[ طشتي دةمارطيرى بيرك . سةردةمةكانةوة( دادةنيت. بةرزتر بة ثةتي ئاوةزى لة هةروةها ديزرايلي دةبيذيت: )هزرظانترين ليتويذةران دةزانن، كة ئاوةزى مرؤيي تا ض ئاستيك سنووردارة... مرؤظ تةنها كاتيك سؤزةكانى و هةست بة كة بةشكؤية، كؤنزيرظاتيزم بةمجؤرة بنوينيت(. كردار ثالنةرى بنةرةتي تازةطةرى و رؤشنطةرى دةربارةى مرؤظ، واتا ئازاد و ئاطامةند و خؤبةريوةبةر و شياوى بةرةوثيشضوونى كؤنزيرظاتيظةكان دةكاتةوة. رةت ئةو، بةستن ثشت بة كة واية، باوةريان نوي سيستمي ناتواندريت ئاوةز بة سيستمي و بسةثيندريت جيهاندا بةسةر سيستميكي بوونةوةريكيش سروشتي ناتوانيت ثةى ئاوةزى مرؤظ ئالؤزة، كة

edmund_burke

Page 66: jmara3

65 ذمارة )3( ئازارى 2010

توانستي لة بةريت. جةوهةرةكةى بة جيهان ثرؤذةى نيية مرؤظدا ئاوةزى دابريذيت و ناتوانيت بة بةكارهينانى ئاوةز بوونةوةريكة مرؤظ ثيبدريت. طؤراني لةوانة و ميذوو و نةريت بة ثةيوةست ليهزرينيكي وةكو نيية. كةواتة ضةند ئازاد تةوةرى كة كؤمةاليةتي، ثةيمانى هزرى بنةرةتي تازةطةريية، لة ئةنديشة )خةيال(

كؤمةلطة نيية. ديكة شتيكي بةوالوة يك كؤمةاليةتي ثةيمانى بة نيية ثشتبةستوو هةلبذاردنيكي و ئاطامةندانة برياردانى و خؤى كؤمةآليةتي ثةيمانى ئاوةزمةندانة. باوةكان، كؤمةاليةتيية ثيكهاتة لة بةشيكة كة لة كاية مؤرالييةكانى ثيشينان و لةسةر

بنةماى نةريتةكانى ديرين سةريهةلداوة.ناخودئاطاية، ثرؤسيسيكي خؤى نةريت كردارةكانى دةستكةوتي تةواويتي و سةردةمةكان دريذةى لة مرؤظةكانة بيرك يةكةكان. دواى لة يةك نةوة و لة باشترة جار هةزار )نةريت دةبيذيت:

هةلبذاردن و برياردان(. لةسةر جةخت كؤنزيرظاتيظةكان كةواتة لة دةكةنةوة كردار و ميذوو و نةريت برياردان و ثةيمان و ئاوةز بةرانبةر ديكة، دةربرينيكي بة تيؤرداريذى. و تيبينيية بة دةدةن رةوايةتي ئةوان هةقيقةتة بةسةر كؤمةآليةتييةكان ثراكيتك ثؤاليين، لؤجيكي و ثتةوةكان بةرذةوةنديخوازي و تيؤردا، بةسةر

)بنيادطةرايي(دا. فيندةمينتاليزم بةسةر تيروانيني لة طشتي شيوةيةكي بة كؤمةلطة و مرؤظ كؤنزيرظاتيظةكاندا، ناضن )كمال( تةواويتي بةرةو ناكاو لة واتا ناضن، ثيشةوة بةرةو يةكجار و ياساريذى و ثةروةردة و فيركردن هؤى نابنة ئاوةزمةندانة بريارداني و و مرؤظ تةواويتي كردنى دةستةبةر ئاطايي و نةريت جيطةى و كؤمةلطة طوتة ثيي بة ناطرنةوة. ثيشينان بةرهةمى )كؤمةلطة بيرك: ناسراوةكةى و زيندووةكان و مردووةكان ثةيمانى كؤنزيرظاتيزم بةمجؤرة داهاتووةكانة(. هزرى ئاوةزطةرايي، بةرانبةر لة هزرظانانى الى كؤمةاليةتي ثةيمانى سوودمةندطةرايي فيرطةى رؤسؤ، وةكو )Utilitarianism(، ليبراليزم، ثؤزةتيظيزم، لة ديكة دةربرينيكي بة سؤسياليزم تازةطةرى ليهزرينةكانى تةواوى بةرانبةر

خؤر ئاواييدا، رادةوةستيت. ئاييندا و كؤنزيرظاتيزم نيوان لة .2هةية. نزيك ليك ثةيوةندييةكي كة واية، باوةريان كؤنزيرظاتيظةكان ذياني لة يةزدانى ئامانجى و مةبةست

داواكارييةكانى و ماف و كاراية مرؤظدا مرؤظةكان لةوةوة رادةوةستيت.

مرؤظ سنووردارى ئاوةزى كةواتة مرؤظ ثيداويستييةكانى لة ناتوانيت طوتةى بة بينيت. بةدي ئةوانة يان بطات هةر كؤنزيرظاتيزم، راظةكارانى لة يةكيك هيزطةليكي )دةزانيت كؤنزيرظاتيظيك هةية، بووني زةويدا و ئاسمان لة مةزن ثةييان ناتوانيت مرؤظ ئاوةزى كة تيبطات. جةوهةرةكةيان لة يان ثيبةريت بكريت. مرؤظ ئاوةزى بة باوةر ناشيت يةسوعي كة بوو، مرؤظ ئاوةزى هةمان

مةسيحي بةرةو خاض برد(. كؤنزيرظاتيظي و هؤزانظان كؤلريج، دةبيذيت: بواردا هةمان لة بريتاني، فةلسةفةى لة ئيمة خوداوةند، )ئةى بكة( رزطار فةلسةفي خةلكي و خةلكي تةواوى لة ئايين لة كردنةوة جةخت .ديارة. كؤنزيرظاتيظةكاندا تيروانينةكانى سروشتي بة )مرؤظ دةبيذيت: بيرك خؤى بوونةوةريكي ئايينيية(. بة تيروانيني خةيالي لوتكةى فةرةنسي شؤرشي ئةو و رؤشنطةرى سةردةمى لة مرؤظة خوا. لة بوو تؤلةكردنةوة روالةتيكي مةسيحي ديمؤكراتي ثارتي ئةمرؤكةش بة كؤنزيرظاتيظ ئةذمار دةكريت. كليساي خوا كؤنزيرظاتيزم ثارتي تةنها ئينطليزي

ثةرستي تيدا دةكةن. ئايين و كؤنزيرظاتيزم هةردوويان جةخت هيرارشي و مرؤظ كةموكورتي لةسةر ليهزرينةكانى ئةمرؤكة دةكةنةوة. هيز و كؤنزيرظاتيظانة لة فؤرميكي وةكو ضةندين سةريان نويدا ئاييني بزووتنةوةى

هةلداوة.كؤنزيرظاتيظةكاندا تيروانيني لة .3لة خؤيان سروشتي بة مرؤظةكان ليهاتووييةوة و توانايي روانطةى كةواتة هةية. جياوازيان يةكديدا لةتةك ئابوورى و كؤمةآليةتي نايةكساني فينؤمينيكي سروشتيية، و هةر هةوليك بؤ لة نيوبردنى نايةكسانييةكان سةرةنجام بة نايةكساني ضونكة دةبيت، تةواو شكست زيتر هةية. مرؤظدا سروشتي لة ريشةى كؤمةآليةتييةكان نايةكسانيية لةمةش، بةرةوثيشضووني و طةشة ثيويستييةكي نايةكسان ئةطةرى خودي كؤمةلطةية. و كار ثالنةرى ديكة ئةواني بة بوون سياسييةوة، روانطةى لة تاكة. هةولي يةكسانييةكي هينانةدي بؤ هةولدان لة كؤمةلطةدا سةرةنجام دةبيتة دةستكرد

تيراني )زؤردارى(.نايةكسانيية لؤجيك ثايةى لةسةر كؤمةآليةتييةكان، لة كاية جؤراوجؤرةكانى

و دةستةبذير هةميشة كؤمةلطةدا لةم هةية. بوونيان هةلبذيردراوانيك هيراشي زةروورى بة كؤمةلطة رووةوة هةميشة ريبةرى و فةرماندارى و بةم ئةوة. بةردةوامى ثيويستييةكي ثيضةوانةى بة كؤنزيرظاتيظةكان، هؤيةوة توانستي بة نين طةشبين ليبرالةكان خةلك طشتي مؤرالي ئازادى و ئاوةزي طومان ئةوان سياسيي بةسبووني لة و

دةكةن. جةخت زةروورةت بة رووةوة لةم ئاساييشي و سيستم دابينكردنى لة ديسثليني دةكةنةوة. سةرتاسةرى سيستم ثاراستني ثيويستي كؤمةآليةتي بةديهينانى لة ئايين و هيرارشيية، و طرنطى رؤليكي كؤمةآليةتيدا ديسثلينيكي لة كؤنزيرظاتيزم جةختكردنةوةى هةية. بةسةر دانثيدانانيكة هاوكات نايةكساني، هةمةجؤرى ذياني مرؤظ. كؤنزيرظاتيظةكان نهيني هةمةجؤرى ذيانيكي بة باوةريان ئاميز هةية و تيروانينيكي سةرسورهينيان هةية. مرؤظ ذياني ئالؤزييةكانى بؤ كؤنزيرظاتيظةكاندا تيروانيني لة كؤمةلطة كة واية، ئؤرطانيكي ثةيكةريكي وةكو هةلبةتة دةستكردي مرؤظ و دةستكةوتي و خؤرسك نيية، كؤمةآليةتي ثةيمانى سروشتيانة طةشة دةكات و نايةكساني لة

كؤمةلة. تايبةتمةنديية طشتييةكانى نايةكساني ئاراستةكردنى بة .4

ئايين و كؤنزيرظاتيزم هةردوويان جةخت لةسةر كةموكورتي مرؤظ و هيرارشي و

هيز دةكةنةوة. ليهزرينةكانى ئةمرؤكة كؤنزيرظاتيظانة لة فؤرميكي وةكو ضةندين بزووتنةوةى ئاييني نويدا سةريان هةلداوة

Page 67: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 662010

4. بة ئاراستةكردنى نايةكساني كؤمةآليةتي، خاوةنداريتيش ثيكهاتةى سروشت بة ئاراستة سروشتي دياردةيةكي وةكو ثيضةوانةى بة كؤنزيرظاتيظةكان دةكريت. لةسةر خاوةنداريتي كة ليبرالةكان، تيطةطةليكي وةكو مافي سروشتي بنةماى بة سةرنجدانى ئةوان دةدةن، سةرةنج دةبيت ثةيوةست واتا نازانن، ثيويست طومان و )Evidence( ئيظيدينس بة هةموو كؤنزيرظاتيظةكان هةلنةطرييةوة. جؤرةكانى كيشةى خاوةنداريتي بي ضةند ثيضةوانةى بة دةكةن. ثةسةند ضون و طومان هةنديكيان، كة ليبرالةكانةوة، يان دةكةن، بؤماوةيي خاوةنداريتي لة طؤتمان، جؤرةى بةو دةكةنةوة. رةتي نايةكسانيية رةنطدانةوةى خاوةنداريتي

سروشتييةكانة.بنةرةتي )جةوهةرى بيرك: طوتةى بة نايةكسان كة ئةمةية، خاوةنداريتي... كؤنزيرظاتيظةكاندا تيروانيني لة . بيت( و خيزان وةكو هةر خاوةنداريتيش، خاوةنداريتي ثيرؤزة. ثيكهاتةيةكي ئايين، ئةذمار ئازادي ثيشينةى مةرجيكي بة دةكريت، و باوةريان واية، كة هةر زيانيك ليدانيك ئةوا بكةويت، خاوةنداريتي بةر كؤنةكان كؤنزيرظاتيظة دةدات. ئازادي لة و دةزانن ثيرؤز بة زةوى خاوةنداريتي و ثيشةسازي خاوةنداريتي لة خؤشيان كؤنزيرظاتيزمي لة بةالم نايةت، بازرطانى كؤنزيرظاتيزم ثرةنيسيثي دواييةدا ئةم ئازاد بازارى لة بةرطريكردن لة بريتيية لةتةك خاوةنداريتي ديكةى جؤرةكانى و

يةكديدا ئاويتة دةكةن.سةرةراى كؤنزيرظاتيزمدا، لة .5دوايية ئةم كؤنزيرظاتيظةكاني ئارةزووى بازارى و ئابوورى ثرةنسيثةكانى بؤ باوكساالرانةشيان تيروانينيكي ئازاد، تيروانيني لة هةية. كؤمةلطة بؤ كؤى لة زيتر كؤمةلطة كؤنزيرظاتيظةكاندا كرؤكى لة طشتيتيية و تاك ذمارةيةك بةرثرسياريتييةكانى و ثةيوةستييةكان و كؤمةلطة رووةوة لةم بةرانبةر. دةضوينن. خيزان بة طشتي بة دةولةت رؤلي طةرةكة دةسةالتداران هؤيةوة بةم

باوكى كؤمةلطة ببينن. هاوكات، هةميشة ئارةزوويةكي ميانةرةو لة سةرمايةدارى بة دذ و خوازانة ديزرايلي هةية. بووني كؤنزيرظاتيزمدا هةلضنيني و )كؤكردنةوة دةبيذيت: بة تاالنكردن يةكدي و ]سةرماية[ و فةلسةفييةكان دةربرينة بةكارهينانى ثيكهاتووة تةنها كة يؤتؤثييةكان، طؤرانة لة كةلةثوور )سةروةت( و كار( بريتانياي

ناديارى بةرةو نؤزدةهةمى سةدةى )دوو دةركةوتنى لةبارةى ئةو برد. بريتانيادا لة هةذار( و بةهيز نةتةوةى قسةى ظيكتؤريا شاذنة سةدةى لة ثارةثةرستي لةبةر بةمجؤرة دةكرد، سةردةمي لة خةلكي ضاوضنؤكي و بة ملمالنيوة. دةكةوتة سةرمايةداريدا طوتةى ئةو )كاتيك لة كوختةكاندا شادي تيدا ئاساييشيان كؤشكةكانيش ئةوا نيية، دةيطؤت: كةسةرةوة بة بيركيش نيية(. و ضووة بةسةر جواميرى )سةردةمى ئيكؤنؤميستةكان و فريودةران رؤذطارى

و ذميرياران طةيشتووة(. بة شيوةيةكي طشتي، كؤنزيرظاتيظةكان بة شيوةيةكي تايبةتي خؤيان لة زةروورةتى نةتةوة طشتييةكاني بةرذةوةنديية ضينايةتييةكان بةرذةوةنديية لةسةر لة بةمجؤرة و كردووة بةرطريان ناسيؤناليزمدا و كؤنزيرظاتيزم نيوان ئةمةدا لةتةك هةية. بووني ليكنزيكييةك نيية، ئةمة كؤنزيرظاتيظةكان مةبةستي ثيداويستييةكانى دةولةت طةرةكة كة بة بةلكو بكات، دةستةبةر هةذاران دةبيت خؤيان باال ضيني ئةوان تيروانيني دةستطرتنى و يارمةتيدان لة هةولبدةن هةذاران، بؤ نموونة سةرمايةداران دةبيت كريكارةكانى ثاراستني و ضاوديرى

خؤيان بطرنة ئةستؤ.6. لة كؤتا بةلطاندنةكانى كؤنزيرظاتيظةكاندا ئةم ثنتة شاراوةية، كة خةلكي بة ثيوةريك دةبيت هةنديك كةواتة نين. ئاوةزمةند ثالنةرة ئةم بكةن. رينويني ئةوانيديكة هةمةجؤر ئاستي بة ديمؤكراتيكة، دذى لةم دةبيندريتةوة. كؤنزيرظاتيظةكاندا لة تةنها نة ديمؤكراسي تيروانينةوة،

بةم نةشياويشة. بةلكو نيية، ويستراو جةختيان كؤنزيرظاتيظةكان هؤيةوة، سياسيي توانستي و هيز لةسةر والتة لة كردؤتةوة. دةولةت هةمةطيرى ئةو تا كؤنزيرظاتيظةكان رؤذئاواييةكاندا جييةي توانيويانة لة ثيدانى مافي بؤضوون بة تةنها كردووة. ريطيريان خةلكي بة سةرةكييةكانى ياسا ناضاري، فةرمانى ئؤتؤكراسي توخمة لة ثيكهاتوو و ئةريستؤكراسي و Autocracy

قبولكردووة. ديمؤكراسيان كؤنزيرظاتيظةكان، بواردا هةنديك لة بريتانيادا، لة ديزرايلي نموونةى بة بةالى طشتي سةرنجي راكيشاني بؤ وابووة نيازيان كؤنزيرظاتيظانة ليهزريني خاوةن ئةريستؤكراتة لةوةى ريطربن كريكاراندا ضيني لةتةك زةوييةكان بؤرذوازي و بازرطانان بة دذ يةكبطرن جؤريك ئارةزووي كةواتة ثيشةسازي. هزرى لة Corporatism كؤرثؤراتيزم ديريني ثيشينةيةكي كؤنزيرظاتيزمدا ثيكهاتة كؤنزيرظاتيظةكان طشتي، بة هةية. بؤ ئامرازيك وةكو ديمؤكراتييةكانيان هيرارشيية طةرةنتي و هيز دابينكردنى

كؤمةاليةتييةكان بةكار هيناوة.بؤ كؤنزيرظاتيزم طشتي شيوةيةكي بة رؤشنطةرى كةلةثوورى دذايةتيكردني ليبراليزم و ئاوةزطةرايي و تازةطةرى و سةريهةلداوة، و لة بةرانبةر هزرى ئازادى ديمؤكراسي و كؤمةآليةتي يةكساني و بةرانبةردا لة و طرتووة سةنطةرى سيستمي نةريتةكانى و داب لة بةرطرى سةرةكي ئامانجى كردووة. ثيشينة لة بووة ريطرتن كؤنزيرظاتيظةكان النيكةم يان نةخوازراوةكان طؤرانكاريية

تازةطةرييةكانيان. روودانطةيةكي بة كؤمةلطة ئةوان ثةيوةست ثيكةوة و ئؤرطانيك رؤحانى، و بةرنامةريذى جؤرة هةر كة دةزانن، دةستيوةردانيك، زيان بة ثةيكةرى ناسك كؤنزيرظاتيظةكان دةطةيةنيت. باشةكة و بوون خةريك لة ثاراستووة خؤيان فؤرميكي لة هزرى سيستمي بة تةواو بةالم طشتيدا، تيؤرى طشتييةكانى تايبةتمةنديية دةتوانين بةمجؤرة كؤنزيرظاتيزم ئايديؤلؤجي ئارخاييزم ترايدسيؤناليزم، بخةينةروو: و ئايين ريزطرتني )رابردووطةرايي(، لةسةر جةختكردنةوة خاوةنداريتي، فةزيلةتة مؤراليية نةريتييةكان، باوكساالرى )دةستة ئيليتيزم سياسيي، و كؤمةآليةتي داهينان دذايةتيكردنى طةرايي(، بذير سةرةراى نويهزرى. و تازةطةرى و

Benjamin_Disraelie

Page 68: jmara3

67 ذمارة )3( ئازارى 2010

رؤمانتيزم، تةك لة كؤنزيرظاتيزم ئةوة، فاشيزم و ئيليتيزم ئايين، ناسيؤناليزم، بةرانبةردا، لة و هةبووة بووني ئاويتة طشتييةكان هزريية ثالنةرة هةموو لةتةك ليبراليزم لة ديمؤكراسي و تازةطةريدا، لة لة سؤسياليزم و ئانارشيزم دةطاتة تا

دذايةتيكردندا بووة.جؤر و قؤناغةكانى ئايديؤلؤجي

كؤنزيرظاتيزم

لةتةك كؤنزيرظاتيزم ئايديؤلؤجي تيروانينة و ثرةنسيث ثاراستني تيثةريني بة بةالم خؤى، طشتييةكانى اليةني و هاتووة بةسةردا طؤراني كات جؤراوجؤرى ليثةيدا بووة. بة شيوةيةكي قؤناخي سي ئايديؤلؤجيية ئةم طشتي بنةرةتي فؤرمي سي يان ميذوويي كة ليبرال، كؤنزيرظاتيزمي يةكةم، هةية: بةرةو ليبراليزمدا لوتكةى رؤذطارى لة لةسةر جةختكردنةوةى لة ضوو، ثيش باوكساالرى و زةوى خاوةنداريتي قةيرانةوة كؤمةاليةتي و سياسيي كةوتة ليبراليزمي ئابوورى ثرةنسيثةكانى و كؤنزيرظاتيزمي دووةم، قبولكرد. ثةيدابوونى لةتةك كة باوكساالرانة، قةيراناوى و دةستيوةردةر دةولةتة بؤ ديكة جاريكي بازار ئابوورى لة كؤمةاليةتي باوكساالرى ثرةنسيثةكانى دةولةتي لة بةرطرى و طةرايةوة ديرينة نيوكؤنزيرظاتيزم، سييةم، كرد. تؤتاليتير ئازاد ثرةنسيثةكانى بؤ دووبارة كة لةتةك يةكطرتن لة و طةرايةوة ناوى بة تازة ئاويتةيةكي نيوليبراليزم بيطومان سةريهةلدا. نوي راسترةوي تايبةتى بة سياسييةكان، ئايديؤلؤجيية بيطةردي ثراكتيزةكردندا، كاتى لة ثالنةرة لةتةك و دةدةن لةدةست خؤيان

هزرييةكانى ديكة ئاويتة دةبيت.ليبرال كؤنزيرظاتيزمي سروشتي ئيدمؤند تيروانينةكانى لة سةرةتاى ئةو ئةطةرضي دةردةكةويت، بيركدا بةرانبةر لة دةكرد نةريت لة بةرطرى اليةنطرى هاوكات بةالم شؤرشدا، ئابوورى بازارى ئازاد و دةستيوةرنةدانى لة بوو. ئابووريدا كاروبارى لة دةولةت تيروانيني ئةو نةوةية لة كؤنزيرظاتيظةكان، تاكى كؤمةليك لة بوو بريتي كؤمةلطة طةرةنتي ئازاد بازارى و بةرذةوةندخواز

دادثةروةرى سروشتي بوو. كؤنزيرظاتيزم، لة جؤرة ئةم راستيدا، لة ئايديؤلؤجي لةسةر جةختى ثيشتر كة كردة بةسةر كؤنزيرظاتيزم طشتي دةكردةوة، مرؤظ نائاوةزمةنديتييةكانى

بوونةوةريك بة مرؤظي بةخؤيدا. طؤراني خؤى بةرذةوةندي كة ناساند،

دياريدةكات. بيت، لةياد ئةوةمان طةرةكة هةلبةتة نيية بةشيك داريذةرى سياسةت كة كؤنزيرظاتيزم، ئايديؤلؤجي خودي لة بابةتة كاريطةرى ذير كةوتؤتة بةلكو كؤمةآليةتييةكانى ئةوةوة. بة ثيضةوانةوة، نةريت زيندووكردنةوةى يان ثاراستن مؤرالي لةسةر جةختكردنةوة و ئايين و هةميشة خيزان بة طرنطيدان و نةريتي ئايديؤلؤجي خودييةكانى توخمة بة راستيدا لة كراوة. ئةذمار كؤنزيرظاتيزم تيروانيني لة كة ببيذين، دةتوانين تيروانيني خودي كؤنزيرظاتيظةكاندا،

ئابوورى سياسةتيكي نةشياو بووة. بة باوكساالرانةدا، كؤنزيرظاتيزمي لة طشتي كؤمةلطة وا دادةنريت ئؤرطانيكة، كة تاك و مافي تاك لةويدا واتا ثةيدا دةكات. طشتي، بةرذةوةندي تيروانينةدا لةم دةولةت، ئابوورى و كؤمةآليةتي رؤلى و مؤرالى، و كؤمةآليةتي ضاوديرى هيرارشي زياتر جةختى لةسةر دةكريتةوة. كؤنزيرظاتيزم ئةمجؤرةي هةروةها ئةريستؤكراتيية، و ئيليتيزم زياتر ديرينة كؤنزيرظاتيزمي باوكساالرى و باشتر ئابوورى ثرةنسيثةكانى لةتةك دةبيت. ئاويتة خؤشطوزةراندا دةولةتي لة اليةنطرانى كؤني ئةم تيروانينة طةرةكة لة كة بهينين، كؤلريج سامويل ناوى بونيادي دةربارةى ناوى بة كتيبةكةيدا لة بةرطرى )1830( دةولةت و كليسا دووبارة بوونةوةى هيرارشي كؤمةآليةتي دذة تيروانينيكي و كرد شؤرش لة بةر

بازرطانى هةبوو. يةكةمين ديزرايلي، بنيامين هةروةها وةزيرى كؤنزيرظاتيظي بريتاني لة سةدةى بةرطريكردنى اليةنطرى نؤزدةهةمدا، دةولةت بوو لة هةذاران، و باوةرى وابوو و هةذارى بةهؤى بريتاني كؤمةلطةى دابةش نةتةوة دوو بؤ ضينةكان نيوانى كؤنزيرظاتيزم ثارتي ئامانجى و بووة بةريي نةتةوةيية تاك دامةزراندني سةدةى لة هةذاران. هاوكاريكردنى Harold ميالن مةك هارؤلد بيستةمدا ثارتي لة درةنطتريك كة ،McMillanوةزيرى يةكةمين بووة كؤنزيرظاتيزمدا ناونيشاني بة كتيبةكةيدا لة بةريتاني، The Middle Way نيظين ريطةى كؤنزيرظاتيزمي ثرةنسيثةكانى ))1938لة دةولةت دةستيوةردانى هزرى لةتةك ئابووريدا ئاويتة كرد و بةرطرى لة ريطةى نيوان ئابوورى ئازاد و سؤسياليزم كرد.

كؤنزيرظاتيظةكاني طشتي شيوةيةكي بة ذير لة بيستةم سةدةى يةكةمى نيوةى و سؤسياليزم و راديكاليزم فشارى باوكساالرانةى بة رؤلى كينزيدا ئابووري تا بةدواوة لةوة رازيبوون. دةولةت لةسةر جةختكردنةوة 1970 دةيةى دابينكردنى لة دةولةت بةرثرسياريتي لة بةشيك بووة طشتي خؤشبةختي

ثرةنسيثةكانى هزرى كؤنزيرظاتيزم.-Antony Eden )1897 ئةيدن ئانتؤني

لة بريتانيا، دةرةوةى وةزيرى ،)1977)ئيمة كة رايطةياند، رؤذطاردا هةمان سياسةتي زادةى ]كؤنزيرظاتيظةكان[ بؤ بةلكو نين، »ليسةفةر« فيرطةى ثارتي كردووة(. دذايةتيمان هةميشة دامةزراوةى بريتانيش كؤنزيرظاتيزمي و ثاراست خؤشطوزةراني دةولةتى كينزي تيؤرييةكانى و سياسةت تةواوى

قبولكرد و ثراكتيزةكرد. تةنانةت بريتاني كؤنزيرظاتيظةكاني )ئةنجومةني ناوى بة ئةنجومةنيكيان بؤ ئابوورى( طةشةثيدانى بؤ نةتةوةيي دةولةت دةستيوةردانى و بةرنامةريذى بةلطةى زؤريك دامةزراند. ئابووريدا لة كؤنزيرظاتيزم كة دةهينايةوة، ئةوةيان هةبووة تيروانينيكيان وةها هةميشة بة باوةريان دةولةت رؤلى بؤ و هةلبةتة هةبووة. تايبةتي طرنطييةكي راستة، تةواو واتايةك بة دةربرينة ئةم ضونكة تةنانةت ئابوورى ئازاد بة شيوةى نيازمةند هةميشة كؤنزيرظاتيزمانةش بةديهينانى بؤ بةهيز دةولةتي بة بووة ياسا. ثراكتيزةكردني و ئاسايش لة كؤنزيرظاتيزم ئايديؤلؤجي بةمجؤرة بةدةستهينا كينزى ثالنةريكي ثراكتيكدا دادثةروةرى لةسةر كردةوة جةختي و خزمةت و كار دابينكردنى و كؤمةآليةتي

و خؤشطوزةراني. ئةم كؤنزيرظاتيظةكاني ئةمةدا، لةتةك نةوةية تةواو بةرطرى دةكةن لة تيروانينة

Anthony_eden

Page 69: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 682010

زؤرى بةسةر دةولةت طشتييةكاني و نةتةوةييكردن بة دذى و ئابوورى تازةي و خاوةنداريتي ليسةندنةوةى هةروةها بوون، كؤمةاليةتي سامانى جةختيان خؤيان ثيشينةكانى وةكو نايةكسانة ويستة و قبولنةكردن لةسةر

كؤمةاليةتييةكان دةكردةوة. ئايديؤلؤجي 1970دا دةيةى لة هات. بةسةردا طؤراني كؤنزيرظاتيزم و )ركود( داويستان زيادبووني بة خؤرئاواييةكاندا، والتة لة ئاوسان كينزييةكان سياسةتة كارايي لة طومان ئاراوة، هاتة خؤشطوزةران دةولةتي و وةرضةرخانانة، ئةم بؤ ثةرضةكردار لة بؤ طةرانةوة كؤنزيرظاتيظةكان ئازاد. بازارى سيستمي ثرةنسيثةكانى تاضريزم لة بريتانيادا دياردةيةكي تةواوى دروشمي بوو. طةرانةوةية ئةمجؤرة بازارى نويكؤنزيرظاتيظةكان، سةرةكي ئازاد و دةولةتي بةهيز بوو. ئةوان بةلطةيان دةهينايةوة، كة هؤكارى قةيراني ئابوورى بووة دةولةت دةستيوةردانةكانى هةمان هؤى بووةتة ئةوة لةبةر ئابووريدا، لة الوازبووني سةرمايةطوزارى و زؤربووني يةكيتييةكانى رؤلى كةمتةرخةمي كارى تاكة تيروانينةدا، لةم كريكاران. تايبةتي ئابوورى دةولةت دةبيت ثاراستني بةهاى ثارة و ضاوديرى لةسةر ئةوان بؤ )افالس(. مايةثووضبوون لة بيت ريطرتن طةشة نيوكؤنزيرظاتيظةكان، تيروانيني بة ثةيوةستة ئابوورى بةرةوثيشضووني و نابيت و كؤمةآليةتييةوة نايةكساني بة بة هةروةها هةبيت. بابةتة لةم ترس دةولةت دةستيوةردانى ئةوان تيروانيني لة ئابووري دةبيتة هؤى الوازى كةسايةتي سنووردار ئازاديشيان و خةلك مؤرالي نيوكؤنزيرظاتيزم بنةرةتي هزرى دةكات. خؤبةريوةبةرى و تايبةتيكردن و دةولةتي

بضووك بووة.نيوان لة ضاوديران، لة هةنديك نيوليبراليزمدا و نويكؤنزيرظاتيزم )بطةريوة نابينن. وا جياوازييةكى ليبراليزم( ليكؤلينةوةى ثيشةكي بؤ كةسانيكي نيوكؤنزيرظاتيظانة هزرةكانى راستييةكةى تاضر(ن، )مارطريت وةكو سةدةى ليبراليزمي بؤ طةرانةوةيةكة فؤرمالييةوة روانطةى لة نؤزدةهةم. واتاى بة تةواو كؤنزيرظاتيزم ئةطةر رابردوو بؤ طةرانةوة و تراديسيؤناليزم جؤرةى بةو شيوةيةدا، لةو بزانين- ئيدمؤند بيرك بؤ سيستمي بةر لة شؤرش نيوكؤنزيرظاتيظةكانيش دةطةرايةوة، دةطةرينةوة. كينز لة بةر سيستمي بؤ

ئةم جةوهةرييةوة، روانطةى لة بةآلم ثراكتيزةكردنى لة جطة سيستةمة ديكة شتيكي ليبراليزم ئايديالةكانى نيوكؤنزيرظاتيزم كة ليرةوةية، نةبوو. بة دةبيت. ئاويتة نيوليبراليزمدا لةتةك هةر نيوةركي لةوانةية طشتي شيوةيةكي ناوةكةى، طؤراني بةبي ئايديؤلؤجييةك، هةروةها بيت. بةسةردا طؤرانكارى بةبي ئايديؤلؤجييةكان ناوى لةوانةية ثيبدريت. طؤران نيوةرؤكيشيان، طؤراني نيوكؤنزيرظاتيظةكان، بيت هةرضؤنيك لةسةر جةختيان نيوليبراليستةكان، وةكو بضووك دةولةتي و ئازادى و تاكطةرايي راستيدا لة طروثةكة هةردوو كردؤتةوة. هزرظانانى بيروباوةرى لة ثةيرةوان وةكو فريدريش هايك و ميليتؤن فريدمةن بة خؤرئاوا، لة ئةمةدا لةتةك كردووة. نيوكؤنزيرظاتيزم جياكردنةوةى تايبةتي زؤرى هزرى هةرايةكي نيوليبراليزم لة ليكةوتؤتةوة. بنةماى ئةو هةرايانة ئةوةية، نويكؤنزيرظاتيزم بيت بريار ئةطةر كة بثاريزيت، كؤنزيرظاتيزم ثرةنسيثةكانى باوكساالرى لةسةر جةخت طةرةكة ئةوا و بكاتةوة كؤمةاليةتي و سياسيي دذةكانى تيروانينة داوى نةكةويتة

ليبرالةكان. دةولةتي بةالم راستييةكةى ئةمةية نيوكؤنزيرظاتيزم نةريتييةكانى تيطة هةنديك لة ئاويتةيةكة و بةهيز دةولةتي )وةكو كؤنزيرظاتيزم ياسا( و سيستم لةسةر جةختكردنةوة بازاري ئابوورى ثرةنسيثةكانى و ئايديؤلؤجي لة راستييةكةى، ئازاد. خؤرئاوادا لة هاوضةرخ كؤنزيرظاتيزمي بالى يةكيكيان ليثةيدابووة: بالي دوو ديرين كينزى سياسةتةكانى اليةنطرى و كؤنزيرظاتيظانة، باوكساالرى يان دووةم بالى اليةنطرى دةولةتي بضووك و سياسةتي دةست تيوةردان لة مؤنيتاريزم

)ثارةخوازي(. و نيوكؤنزيرظاتيزم طشتي شيوةيةكي بة نويليبراليزم ليكضوون و جياوازيان لةتةك يةكديدا هةية: هةردوويان ثةرضةكرداريان دةولةتي و كينزي ئابوورى بةرانبةر كاريطةرى زيادبوونى و خؤشطوزةران بةالم هةبووة، كريكارييةكان سةنديكا بةرانبةر هاوكات تازةكان كؤنزيرظاتيظة كولتوور و شيوةي ذياني باو لة خؤرئاوادا و روو دةخةنة مؤرالي ثةرضةكرداريكي بيباكي كؤمةآليةتي، ناديسثليني نيطةراني مؤرالى و الوازبووني ثيكهاتةكانى خيزان

و ئايينن.ثيضةوانةى بة ئةوان هةروةها زؤر سةرنجيكي نويليبراليستةكان،

و ئاساييش و سيستم سةر دةخةنة سةقامطيرى سياسيي. لة تيروانيني ئةواندا دةولةتيش بة ثيويستي ئازاد بازارى

هةية.نويكؤنزيرظاتيزم و راسترةوي نوي

حكومةتى و سياسةت لة راستييةكةى دةيةكانى كؤتايي لة خؤرئاواييدا والتانى سةدةى بيستةم ضةندين رةط لة ليبراليزم تيكةل يةكديدا لةتةك كؤنزيرظاتيزم و بوون و لةوةوة دياردةى راسترةوي نوي لة زؤريك 1980دا دةيةى لة سةريهةلدا. دةولةتةكانى خؤرئاوا لة كاردانةوةياندا بؤ قةيراني ئابوورى دةيةى 1970 بة وازهينان لة سياسةتةكانى كينزى رووةو راسترةوي نوي، راسترةوي كرد. بزووتنيان راديكاليزميكي راسترةو و هيرشبةرانةية، و ليبراليزم لة خؤى ثرةنسيثةكانى كة سيماشدا لة و وةردةطريت كؤنزيرظاتيزم و نويليبراليستةكان هةلويستةكانى بةكاردةهينيت. نويكؤنزيرظاتيظةكان سياسةتي تاضريزمي بريتانيادا، لة تايبةتيكردن بة هةروةكو ليبراليستةكان، و دةولةتي خةرجييةكانى كزبووني و كريكاران، سةنديكاكانى الوازبووني وةكو كؤنزيرظاتيظانةى سياسةتي لةتةك كاراييكردنى زيدةرؤ، ناسيؤناليزمي ئاويتة كؤمةآليةتي، ديسثليني كؤضكردن، تاضري Populismي )ثؤثؤليزمي بوو. ثرةنسيثةكانى دةولةمةنةدة، ئاويتةيةكي نةتةوة، واتا ئؤرطانيك، كؤنزيرظاتيزمي مؤرالييةكان، ثيوةرة هيز، ثيشة، خيزان، ثرةنسيثةكانى لةتةك تراديسيؤناليزم واتا نويليبراليزم، هيرشبةراني تاكطةرايي و تاكةكةسي بةرذةوةندي دةولةت، دذايةتيكردنى و بةربةرةكاني راسترةوي ناونيشاني . دةكات( ئاويتة سياسةتةكانى دةربارةى تايبةتي بة نوي ثارتي كؤنزيرظاتيزمي بريتاني لة رؤذطارى ئةمةريكا كؤماريخوازي ثارتي و تاضر بة بةكارهيندراوة. ريطاندا سةردةمي لة لة نوي راسترةوي طشتي شيوةيةكي ليبرالة، سياسييةوة و ئابوورى روانطةى ئازادي لةسةر جةختدةكاتةوة واتا و ئازاد بازارى باج، كةمي ئابووري، روانطةى لة بةالم سنوردار، دةولةتي كؤمةآليةتييةوة، و كولتوورى و مؤرالي لة دةكات بةرطري و كؤنزيرظاتيظة سروشتييةكان، نايةكسانة ثاراستني ريطرتن لة بالوبوونةوةى مافي كؤمةآليةتي ثرةنسيثة بةهيز، دةولةتي هاوشاريان، ئايينييةكان، خيزان وةكو بنيادي كؤمةلطة،

و الوازبووني سةنديكاكانى كريكاران.دذايةتي كؤمةآليةتيشةوة، روانطةى لة

Page 70: jmara3

69 ذمارة )3( ئازارى 2010

نوي راسترةوي دةكات. فيمينيزم بزووتنةوةى و ئازاديية سيكسييةكان و ذنان كارى ئةوا دةزانيت، تاك ئازادييةكانى بة ناتةبا دةولةت ئابوورى دةستيوةردانى كاتيك نايةكسانيية لةسةر جةخت هةميشة بؤ ئةوان كاتيك بةالم هةية، ليبراآلنةى حةزيكي سروشتييةكان دةكةنةوة، ئةوا دةبيتنة كؤنزيرظاتيظ. راستييةكةى، لة راسترةوي نويدا واتا سياسييةوة روانطةى لة بةآلم دةبيت، الواز ئابوورييةوة روانطةى لة حكومةت دابينكردنى سيستم و ئاساييش، بةهيز دةبيت. توخمةكانى كؤنزيرظاتيزم و نويليبراليزم

لة ثيكهاتةى راسترةوي نويدا لةم هيلكارييةى خوارةوةدا دةردةكةويت:

لة نويكؤنزيرظاتيزم بزووتنةوةكانى دووةمى جةنطى دواى كة ئةمةريكادا، ئاويتةبوونيان لة دةركةوتن، جيهان كؤنزيرظاتيزم ليهزرينةكانى لةتةك ئةو دةردةكةويت. باشي بة ليبرال و كردووة بةرطري هةميشة بزووتنةوةية بةرانبةر لة وياليةتييةكان دةولةتة لة دةولةتي فيدرال، بازارى ئازاد لة بةرانبةر

دةولةتى خؤشطوزةران. لة ئةمةريكادا لة نويكؤنزيرظاتيزم سياسةتي بؤ ثةرضةكردار لة بنةرةتدا دةيةى لة رؤزظيلت فرانكلين تازةى كايةى لة بةالم طرت، شيوةى 1930كولتوورييةكاندا و مؤرالى ثرسة لةتةك تايبةتي بة وةرطرت، هةلويستي و سيكؤالريزم بالوبوونةوةى ئازاديية و ئايين بةهاكانى ئاوابووني دذايةتيكردن. بة هةستا سيكسييةكان ئةو سياسيي نوينةراني طرنطترين مةك جؤزيف سيناتؤر بزووتنةوةية دذةكؤمؤنيزمي )هةلسورينةرى كارتي ،)McCarthyism كارتيزم مةك سيناتؤر باري مؤريس طؤلدواتةر )1909( طؤظارى بوون، )1919( واآلس جؤرج و »ناشنال ريظيو« وتةبيذى ئةو بزووتنةوةية نويكؤنزيرظاتيزم بزووتنةوةى بوو.

لةتةك درةنطتريك ئةمةريكادا لة كؤماريخواز ثارتي راسترةوي بالى ثةيوةندييةكي زيترى ثةيدا كرد. هةروةها ئاييني راسترةوي بزووتنةوةى لةتةك فالويل جيرى ريبةرى بة ئةمةريكادا لة Moral( مؤرالي زؤرينةى طروثي و Majority( ثةيوةندييةكي نزيكي هةبوو.

كؤنزيرظاتيظانة شؤرشي و كؤنزيرظاتيزم و فاشيزم

روانطةى لة كؤنزيرظاتيزم ئايديؤلؤجي جؤرى طويرةى بة تؤراديسيؤناليزمةوة )بؤ دةكريت ثةيرةو كة نةريتةى، ئةو و ئاييني يان نةتةوةيي نةريتي نموونة روانطةى لة هةولدانى شيوةي و قةومي( كردنةوةى زيندوو يان ثاراستن ئاشتي شيوةكانى )وةكو نةريتةكان و توندوتيذئاميز( و شؤرشطيرى يان جيطير سيستةمى دوذمنايةتى ثيوةرى دوذمنايةتي )وةكو ئايدياكانيدا لةتةك ليبرالييةكان و سيكؤالري سيستةمة لةتةك نةريتةكاندا( جؤرطةليكي زؤر ثةيدا دةكةن. لة دةرةنجامدا، ئةوةى لة خؤرئاوادا نةريتي كؤنزيرظاتيزمي ثي دةناسريت زؤر كؤنزيرظاتيزم هةروةها دةروات. باالتر بيت )Moderate( ميانةرةو لةوانةية لة نةريتةكان ثاراستني بؤ هةول )وةكو

نويليبراليزم نويكؤنزيرظاتيزم* كؤمةلطةى ئؤرطانيك

* جةختكردنةوة لةسةر ئةركي تاكو ئايين و هيز لةسةر جةختكردنةوة *

دةولةتي بةهيز و خيزان و مؤرال* ناسيؤناليزم

* مةيلي نةتةوةيي لة بازرطانيدا* هيرارشي كؤمةآليةتي

* كؤمةلطةى ئؤرطانيك* جةختكردنةوة لةسةر ئةركي تاك

* جةختكردنةوة لةسةر هيز و ئايين و دةولةتي بةهيز و خيزان و مؤرال

* ناسيؤناليزم* مةيلي نةتةوةيي لة بازرطانيدا

* هيرارشي كؤمةآليةتي* تاكطةرايي

* جةختكردنةوة لةسةر ئازادى و مافي تاك

* بازارى ئازاد* دذايةتيكردنى سياسةتةكانى كينزي

* مةيلي ئينتةرناسيؤنالي لة بازرطانيدا* يةكساني كؤمةآليةتي

راسترةوينوي

خةوشدار ئةوةندة هيشتا كة دؤخيكدا، لة نموونة )بؤ توندرةو يان و نةبوونة( بةر زؤر خةسارةيةكي كة دؤخيكدا، نةريتةكان كةوتوون و زيندووكردنةوةيان ثةيوةستة بة هةولدانيكي شؤرشطيرانةوة(. طشتي بة توندرةو كؤنزيرظاتيزمي كؤنزيرظاتيزمانة شؤرشطيرانةى فؤرمي شؤرشي لةمةوة، وةردةطريت. ضينة بزووتنةوةى لة يان كؤنزيرظاتيظانة طروثة و ئةريستؤكراتةكان و باالكان و مؤديرنيزم لة بةر بةرجةستةكانى يان و دةطريت سةرضاوة سةرمايةدارى و نيوةراست ضينةكانى بزووتنةوةى لة وردة واتا سةرمايةدارى، لة بةر كؤتايي

بؤرذواكان و فيودالةكان.)لة باو كؤنزيرظاتيزمي ئايديؤلؤجي و ميانةرةو طشتي بة خؤرئاوادا( باآلكانى ضينة بة ثةيوةست و ئاشتيخواز ئايديؤلؤجي بووة. نةريتي كؤمةلطةى و توندرةو كاتيك كؤنزيرظاتيزم و بيت توندوتيذئاميز و زيندووكةرةوة ثةيوةنديدار بيت لةتةك خواستةكانى ضيني نيوةراست و كؤتايي بةر لة سةرمايةدارى، دةردةكةويت. فاشيزم شيوةى لة ئةوا كة كؤنزيرظاتيزم، لة جؤريكة فاشيزم جةماوةرى بزووتنةوةيةكي شيوةى بة طشتي شيوةيةكي بة روو. خؤدةخاتة راسترةوي طشتي مةيليكي فاشيزم هةلطرى و سياسةتدا لة زيدةرؤية دةرةنجامدا لة تايبةتمةندييانةية: ئةم ثةرضةكردارى ضةندين ضين لة كؤمةلطةى نةريتي، بة تايبةتي ئةريستؤكرات و وردة زةوى فيؤدالةكان)خاوةن و بؤرذواكان مؤديرنيتى فشارةكانى بة زارةكان(، و لةتةك دةردةكةويت. سةرمايةدارى و رابردوويةكي بؤ دلتةنط هةستيكي هةستيارييةكي بة هاوراية. بةئايدياليبوو دذة و سةرمايةدارانة دذى زؤرةوة نةريتييةكاندا ضينة نيوان لة مؤديرنيتي بةرثا دةكات. سةرةراى توندوتيذيخوازي و هةولدانة زيدةرؤكان، طؤرانيكي بنةرةتي

لة ثيكهاتةى كؤمةلطةدا ضينابيت.طؤزارشتيان بةمجؤرة تيؤرداريذةكان، هةلة دةرةنجامى كردووة: فاشيزم لة و ترس هةستي و هزرى ساختةى و نةريتييةكانى ضينة نيو لة نائاساييشي هاوثيوةندي دارمانى بةرهةمى كؤمةلطة، بؤ هةولدان و نةريتي كؤمةلطةى دامةزراندني هاوثيوةنديتي و ئيدينتيتي تازة، هةرةشةكانى بةردةم لة ثةرضةكرداريك سةرمايةدارى بؤ طةورة سةرمايةدارى كؤمةلطةى مةترسييةكانى و بضووك

مؤديرن بؤ كؤمةلة فيودالةكان.

Page 71: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 702010

طشتي مةيليكي وةكو فاشيزميش ئاوةزى، دذة تيروانينيكي كؤنزيرظاتيزم ئؤتؤريتييانة، ئيليتيزم، ديمؤكراتيك، دذة ئيمة ئامانجى هةبووة. ناسيؤناليستي، و كة نيية، ئةمة فاشيزم خستنةرووي لة ضييةتي دةربارةى بكةين ليتويذينةوة و جياواز كيشة فاشيستةكان، رذيمة نيوخؤييةكانى فاشيزم، دؤخة كؤمةآليةتي مةيلة ضيكةرى ئابوورييةكان، و فاشيستييةكان لة سياسةت و هتد..، كة بة طشتي لة سؤسيؤلؤجي فاشيزمدا دةخريتة روو، بةلكو تةنها طةرةكمانة نةريتي هزرى جؤرة روانطةى لة ريشةكانى و فاشيزم روون كؤنزيرظاتيزمدا لة تايبةتييةكانى

بكةينةوة.ئةوةى لة كؤتاييدا لة حوكمي ئايديؤلؤجي بوو، بلوورى بة فاشيزمدا سياسيي رةوتي ضةندين ثيكهاتةى بةرهةمي فاشيزم تيروانينةوة، لةم بوو. هزرى نةكرا، ئةذمار ثسانةوة بي الدانيكي بة رؤمانتيك، هزرى رةوتةكانى لة بةلكو كؤنزيرظاتيظانة و دذة ئاوةزمةنديتيانة، كة بة طشتي بؤ ثةرضةكردار بؤ مؤديرنيتى و رؤشنطةرى ثةيدا بوو بوو، طةشة دةكات. لةتةك طشتيتيية ثةرضةكردارة ئةم وآلتانى كولتوورى و نةريت و ميذوو دياردةى ضةندين و بوو ئاويتة جياواز جؤرةى بةو داهينا. ئالؤزى كؤنكريتي ئةم بنةرةتييةكانى تايبةتمةنديية بينيمان، تاكطةرايي بة دذ طشتيية ثةرضةكردارة و ئازادى و يةكساني و ئاوةزطةرايي و لة ئؤتؤريتي و فةرماندةرانة بةرطريكردن و نةريت كؤمةآليةتي هيرارشيةتي و باوكساالرى سياسيي و كؤمةآليةتي بوو. هزرى فاشيزم لةم شؤرش و ثةرضةكردارة طةشة ليبراليزم بة دذ كؤنزيرظاتيظيانة

دةكات. طشتي شيوةيةكي بة كؤنزيرظاتيزم دواى بة تايبةتي، بة فاشيزم و و ئاساييش دووبارةبوونةوةى ضووةوة لةدةست نةريتي هاوثيوةندي وةكو ضيوةكانى مةبةستةوة بةم بوون، و نةتةوةيي نةريتة نةذاد، و رةضةلةك ئايينييةكان، و دةولةتيان ثيشنياز كردووة. بةستينة لة كة ، كؤمةآليةتي داريونيزمي فاشيزمة، و كؤنزيرظاتيزم هزرييةكانى شؤرش سةرةتاييةكانى كيشة بةشيكي ليبراليزمدا، و مؤديرنيتى بةردةم لة بوو كة لة دذايةتيدا لةتةك نةريتي رؤشنطةرى، روانطةى لة تاك ضييةتي لةسةر جةختى نائاوةزمةند و غةريزي بوونةوةريكي دةكردةوة. نةذادثةرستي، وةكو ضيوةيةك هاوثيوةندييةكان، تازةكردنةوةى بؤ

داروينيزمي كؤمةآليةتييةوة لة هةنديكيان وةكو نةذاد بةمجؤرة سةريانهةلدا. و قبولكرا تاكةوة رؤحيكي بة تاكيتى بؤ بةرزتري نيشانةيةكي بة جةنط دةهينايةوة. ثاساوي نةذادثةرستي هاوثيوةنديية جيطةى رةطةزثةرستي و شووناس و دةطرتةوة نةريتييةكاني ئاسايشي بة مرؤظ دةبةخشي. هةروةها مؤديرنيزم ثرؤذةى بة بةرانبةردا لة و هةذدةهةم سةدةى ليبراليزمي و مؤديلةكانى لةسةر جةختى نؤزدةهةم ديكةى شووناس بةخش دةكردةوة، وةكو ئايين. و نةتةوةيي كولتووري و زمان طةرانةوة بؤ ضيوةكانى شووناس بةخشي كولتوورى و زمان وةكو سنووردارتر، دةركةوتنى و نةذاد، و نةتةوةيي كؤمةآليةتييةكان و سياسيي بزووتنةوة ثةرضةكرداريك ئةوانة بنةماى لةسةر و مؤديرنيزم ئينتةرناسيؤناليزمي بؤ بوو ئالمانياى سةدةكانى لة يةكةم. ليبراليزمي )1814-1762( فيختة نؤزدةدا، و هةذدة هزرى بانطةشةكارانى لة هيردةر و نةذادي باآلي و )وحدت( يةكانةطي كؤمةلطةى لةسةر جةختكردنةوة بوون. هاوثةيوةستيش و ئؤرطانيكي وةكو مؤدينيتى بؤ بوو ديكة ثةرضةكرداريكي تاك، بةمجؤرة ليبراليزم. تاكطةرايي و بؤ دةسةالتدارةكان مةيلة بةهؤى كة و شووناس لة ليبراليزم و مؤديرنيتى بووبوة، جودا خؤى نةريتييةكانى ضيوة هةنوكة لة نةتةوةدا، كولتوورى نةتةوةيي، و ئؤرطانيك، كؤمةلطةى نةذاد)رةطةز(، نويوة لة باوكساالرى و بةهيز دةولةتي

ئاساييش و شووناس وةردةطريت.لة ئيتاليادا جيؤظاني جينتيلة)1944-1875(

مؤديرنيستى فةلسةفةى رؤشنايي ذير لة هيطلدا دةولةتى بة تاكة جةوهةرى راستينة كة دةكرد، وةسف كؤمةآليةتيدا ذيانى لة واتاى شتيك هيض ئةوةدا دةرةوةى لة

نيية.دةولةت طةرةكة ئةو تيروانيني بة هاوثةيوةندي و شووناسي لةدةستضووي لة بكاتةوة. دووبارة و زيندوو مرؤظ بة بةرانبةر لة ئيتالياشدا، فاشيزمي و ليبراليزم ناكؤكيخوازي مةيلطةليكي دةولةتي لةسةر جةختى سؤسياليزمدا، كؤرثؤرةتيظ )Corporative( و ئؤرطانيك لةسةرترى كؤرثؤراتيزم دةكرايةوة. بةرذةوةندي طشتي، واتا خيزان و نةتةوة تاك سوودةكانى لةسةر دةولةت، و وةردةطيريت. لةسةر ئةم بنةماية، كؤمةلطة و دةولةت دةبيت يةكسان بن بة ثةيكةريكي تاكى هةماهةنط و بي ناكؤكي، و تةنها لة ثةيدا دةكات. تاك واتا و طرنطي دةولةتدا مؤسؤلؤني دةيطؤت: )فاشيزم لة دةولةتدا راستينةى دؤخى بريارى لةسةر جةخت فاشيزمدا، تيروانيني لة دةكاتةوة. تاك و تاكةكان ئةو الى كة رةهاية، دةولةت طروثةكان ريذةيين. تاكةكان و طروثةكان بن. دةولةتدا لة كة هةن، جيية ئةو تا هةمان مةبةست فاشيزم دةبيذين كاتيك

دةولةتة(.جياتى لة نةذاد، و رةضةلك ئةلمانيادا لة و هةبوو بنةرةتي طرنطييةكي دةولةت، شووناسيك، و هاوثيوةندييةكان دةبواية ليبراليزم و مؤديرينتى بةهؤى كة بةم بكاتةوة. زيندو لةدةستضووبوون، نةذادي يان نةتةوةيي شووناسي جؤرة بة دةهينيت. بةدةست تاكدا لةسةر نةذادثةرستي و نةتةوةثةرستي تةواوى وةكو دةولةتخوازي، و ناسيؤناليزم و ئاساييش و شووناس دابينكردنى ضيوةى ئايديؤلؤجييةكانى لة هاوثيوةندي، و ضةندين فاشيستيدا، و كؤنزيرظاتيزم بؤ بوون يةكسان ثةرضةكردارى تاكطةرايي ليبراليزم و نةريتي رؤشنطةرى. اليةنطرى )ئيمة دةبيذيت: مؤسؤلؤني جيهانيكدا، لةتةك تةواوين دذايةتييةكي ]شؤرشي 1789 ثرةنسيثةكانى بةثيي كة فةرةنسة[ دةكاريت( . يان طؤبليز، وتةبيذى هيتلةر، راطةياندني سيستمي سةرةكي لة 1789 سالى هؤيةوة )بةم دةبيذيت:

ثةرةى ميذوودا دةسردريتةوة(.بيطومان ضوونيةكي تيروانيني فاشيستةكان لة بيرك ئيدمؤند بؤضوونةكانى لةتةك بةو فةرةنسةدا، شؤرشي دذايةتيكردنى هةموو نيية. ريكةوتيك بينيمان، جؤرةى يةك فاشيزم و كؤنزيرظاتيزم جؤرةكانى

Giovanni_Gentile

Page 72: jmara3

71 ذمارة )3( ئازارى 2010

رةطةزنامةيان هةية. ئامانجي كة هاوثيوةندي، دروستكردنى سةرةكي كؤنزيرظاتيزم بة طشتي و فاشيزم ريبةرى توخمى نيازمةندي تايبةتيية، بة لة هةلبذيردراو ريبةراني هزرى بووة. هةموو شوينكيدا بةشيك بووة لة ليهزريني كؤنزيرظاتيزم، بة تايبةتي كؤنزيرظاتيزمي

شؤرشطيرى. ئةم كردنى ئاراستة بؤ فاشيستةكان نيضة ليهزرينةكانى لةتةك ليهزرينة بوون. خةريك داروين و )Nietzsche(و غةريزي هةلبذيردراوانى هزرى وةكو كةسانيكي تيروانيني لة سروشتي بؤ )1848-1923(دا ثاريتؤ ظيلفريدؤ و ديمؤكراسي ئةطةرى رةتكردنةوةى فاشيستةكانةوة. ثال ضووة ليبراليزم، نائاوةزمةنديتي هزرى هةروةها وةكو كةسانيكي الى لة جةماوةران بؤ ثاكانةى ضةندين لؤبؤن طؤستاظ

بةدةستةوةدا. ئؤتؤريتةكان دذ هزرى كةشي طشتي شيوةيةكي بة كؤتاييةكانى لة كة ئاوةزطةرايانةى، بةو لة طروثيك نؤزدةهةمدا سةدةى ديرينةى نةريتي دايانهينابوو، هزرظانان كيشمةكيش و زيدةرؤ كؤنزيرظاتيزمي بةمجؤرة ثيكهينا. بةرهةلسكارى و روانطةى لة فاشيزم، هزرى ثاشخانى لة طةرةكة شةرخواز، كؤنزيرظاتيزمي ئيليتيزم، رؤمانتيك، هزرييةكانى شةثؤلة سةدةى ئاوةزي دذة و داروينيستي كة بؤيبطةريين، نؤزدةهةم و هةذدةهةم جياواز ثةرضةكرداري ضةندين هةمووي ويرانبووني بةرانبةر لة بوون ئالؤز و

جيهانى ديرين لة ثرؤسيسي تازةطةريدا.بزووتنةوة كؤمةآليةتي ثايةطاى ضييةتي)ماهيةت( فاشيستييةكانيش، بةرجةستة فاشيزمي كؤنزيرظاتيظانةى بةطويرةى طشتي، شيوةيةكي بة دةكرد. فاشيزم هةمةضةشنةكان، ليتويذينةوة زيدةرؤي راسترةوى بزووتنةوةيةكي هةلويستة لةسةر بوو راوةستاو بة سةرمايةدارى، لة بةر ضينايةتييةكانى و فيودالةكان و بؤرذوا وردة تايبةتى شوينيك هةموو لة و ئةريستؤكراتةكان، بزربووى ئاساييشي طةراندنةوةى بةليني ثيشةسازيبوون بة ثرؤسيسي دةدا. لة مؤديرن سةرمايةدارى طةشةى و ضينةكانى بة هةموو شوينيكدا خةسارةى بةمجؤرة طةياند. سةرمايةدارى لة بةر لة بوو زيانديدة بزووتنةوةيةكي فاشيزم

مؤديرنيزم و مؤديرنيتى.جييةكدا هةموو لة فاشيزم ئايديؤلؤجي ضينة نائوميدي و ترس رةنطدانةوةى

زيانديدةكان بوو. نوينةرى ثيكهاتةى ئايديالة ئةريستؤكراتي ترس بوو. وردةبؤرذواكان و فيودالى و ثةنا و ثشت دارمانى و نوي جيهانى لة ترس ثةرضةكرداريكي نةريتييةكان دةرةنجامدا، لة هةلطيرساند. ئاميزي هيز، رينويني، لةسةر جةختكردنةوة هيرارشي و ديسثلين ملكةضبوون،

لةبةرضاو دةطيرين .تايبةتمةنديية طشتي شيوةيةكي بة فاشيزم ئايديؤلؤجي سةرةكييةكانى لةسةر جةختكردنةوة بةمجؤرةية: شووناس و هاوثيوةندي زةروورةتى نةذاد، نةتةوة، وةكو ضيوةيةكي لة و ثيشينان لة ريزطرتن ئايين، و دةولةت و ريبةرى لةسةر جةختكردنةوة نةريت. ئؤتؤريتةى رةها و ئيليتيزم، دذايةتيكردنى ديمؤكراسي و ئاوةزطةرايي و تاكطةرايي لةسةر جةختكردنةوة سؤسياليزم، و يان سروشتييةكان، هةمةكيية ياسا ميذوويي لة روانطةى ياساي بنةرةتييةوة. لة فاشيزم، دووةمى تايبةتمةندييةكانى و كؤمةآليةتي بزووتنةوةى روانطةى ئيمثرياليزم، )وةكو دةولةت، هةروةها و جةنطخوازي ئايديؤلؤجي، تاك تيرؤر، لةخؤ بنةرةتييانة تايبةتمةنديية ئةم هتد(

دةطرن. لة بنةرةتدا شؤرشي كؤنزيرظاتيظانة وةكو مةيليكي طشتي لة سياسةتدا، كة فاشيزميش لة ترس لة ثةرضةكرداريكة دةطريتةوة، رووةوة لةم ئازادييةكاني. و مؤديرنيتي و توندرةو ميتؤدةكانياندا و روالةت لة جةنطخواز و تةنانةت يؤتؤثيايية. شؤرشي و برينداربوو جؤريكي كؤنزيرظاتيظانة

ترسناك و هيرشي كؤنزيرظاتيزمة.

و ويكضوون دةربارةى كؤتاييدا لة فاشيزم و كؤنزيرظاتيزم جياوازييةكاني بزووتنةوة يةكةم كة ببيذين، طةرةكة ثشتيان لة هةموو جييةكدا فاشيستييةكان تواناكانى بة ثاريزطاريية بة بةست كليسا و زةمينداران واتا كؤنزيرظاتيزم، لة توانستانة ئةو هةمان سووثا، و سةركةوتنى زةمينةى دةستةبةركردنى دووةم، بوون. كاريطةر زؤر فاشيزم ثيكرد، طؤزارشت كؤنزيرظاتيزمان ئةوةى بةم راستة، هةر فاشيزميش دةربارةى واتاية، كة فاشيزميش لة بنةرةتدا مةيليكي بة بةستوو ثشت و مؤديرنيزم بة دذ لة بةر نةريتييةكانى ضينة ثاراستني

سةرمايةدارى بوو.ئايديالي ضةندين هةردويان سييةم، و ئيليتيزميانة و ئؤتؤريتةخوازانة لة بةآلم هةبوو. ديمؤكراتيكيان دذة روانطةى لة فاشيزم ديكةوة، اليةكي ئالؤزتر زؤر كؤمةآليةتي بزووتنةوةيةكي باوةكةى. واتا بة كؤنزيرظاتيزم لة بووة دوو لة ثيكهاتووة فاشيزم ئايديؤلؤجي كؤنزيرظاتيظانة مةيلي يةكيكيان مةيل: ئةوي و كليسايي، و ئةريستؤكراتي و بؤرذوايي وردة راديكالي مةيلي ديكة بزووتنةوةى سةرمايةدارانة. دذة و فاشيزم هةم ئيليتيزم و ئؤتؤريتةخوازي و تراديسيؤناليزمي ئةريستؤكراتي و كليسا خواستةكانى هةم و دةكات بةرجةستة و بؤرذواكان وردة سةرمايةدارى دذة

فيودالةكان. واتايةكي بة كؤنزيرظاتيزم كة ئةمة، ئيدي ثاراستني بةدواى بنةرةتدا لة سنووردار ثيشينانةوة شووناسةكانى و نةريتةكان وةكو فاشيزم، كاتيكدا لة بووة، لة هيرشبةر، و برينداربوو كؤنزيرظاتيزم رووبةربوونةوةى دؤخي شيوةكانى تازةدا بووة، وةكو نةذاد و دةولةتي كؤرثؤراتيزم، جؤريكي بة هاوثةيوةندييةك داهيناني بؤ دةكاتة هيرش فاشيزم بةمجؤرة تازة. ثيدانى بة بةآلم تازةطةر، بونيادي سةر نيشان واى روالةتي ئيمتيازي هةنديك ثيداويستييةكانى بة هةستيارة كة دةدات، بةم نموونة بؤ تازةطةرى. سةردةمى بآلوبوونةوةى كاريطةرى ذير لة هؤيةوة كؤمةآليةتييةكانى و سياسيي بزووتنةوة و كؤنةثةرستي مؤديرندا، رؤذطارى خستيية و دروستكرد كؤنزيرظاتيزمي جةماوةرى. بزووتنةوةى فؤرميكي سةر بليين بتوانين لةوانةية رووةوة لةم يةكيكيان هةية: رووى دوو فاشيزم كولتوورى و هزرى كرؤكي كة نةريتي، ئةو ثيكدةهينيت، و ئةوي ديكة مؤديرن، كة

Fichte

Page 73: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 722010

و مؤديرنيزم ئؤرطانى ثةسةندكردنى بة كاتيطؤرييةكانى لةسةر جةختكردنةوة تةكنيكي طةشةى و بةرنامةريذى وةكو لةتةك دةكات. نوي جيهانى بؤ سازش نيوان قولةكانى ثةيوةنديية نابيت ئةمةدا، بةدوور كؤنزيرظاتيزم نةريتي و فاشيزم لة نووسةران، سةرنجيان بزانين. زؤريك كؤمةآليةتي بةستيني سةر نةخستؤتة ثيوةندي خؤرئاوا، لة سياسييةكان هزرة فاشيزميان و كؤنزيرظاتيزم نيوان قولي

لةبةرضاو نةطرتووة.بةو جؤرةى طؤتمان، لة بنةرةتدا لة نيوان كؤنزيرظاتيزم و ئاييندا ثةيوةندييةكي ثتةو بووني هةية، بةآلم ئةم ثةيوةندييةى نيوان ئايديؤلؤجي روانطةى لة كؤنزيرظاتيزم يان ئاطايي سياسيي و بنيادطةرايي ئاييني دةكات. ثةيدا نوي رةهةندي ضةندين بة )Fundamentalism( بنيادطةرايي واتاي هةولدان بؤ زيندووكردنةوةى بةها ئايديؤلؤجييةكان بةرانبةر لة ئايينييةكان، ديت، مؤديرن مةيلةكانى و سةرتاسةرى و طشتي ثةرضةكرداريكي كولتوورة لة و بووة بيستةم سةدةى دةركةوتووة. هةمةضةشنةكاندا ئايينيية نووسةريك لة ثيناسةكردنى بنيادطةرايانةى )هةول ئةوان: كة دةبيذيت، ئايينيدا ميذوويياندا ثيشينةى لة ئةوةى دةدةن بؤ بكةنةوة زيندووى بووة بةهامةند نةخوازراوى ديمةنى لةتةك ئةوةى . بكةن( بةرانبةري مؤديرندا رؤذطارى وةكو ئاييني، فيندةمينتاليزمي بةمجؤرة شؤرشيك كؤنزيرظاتيزم، طشتي مةيليكي كةلةثوورى و مؤديرنيتى بةرانبةر بووة لة بنيادةطةراكان خؤرئاوا. رؤشنطةرى هةموو ئايينةكاندا هةول دةدةن بة دووبارة بة بةرانبةر لة رةهاكان دةرخستنةوة رؤذطارى ريذةطةرايي)Relativism(ي بة دذ بونيادطةرايي هةستنةوة. مؤديرن ثرةنسيثةكانى مؤديرنيتى )واتا تاكطةرايي، ئازادي، جيهانطةرايي، ئاوةزطةرايي، ثلؤراليزم، ديمؤكراسي، ليبووردةيي،

هيومانيزم و ريذةطةرايي( بووة. بةرطريان كردووة لة طؤرانى مةيلطةليكي رةهاطةرايي نائاوةزمةنديتي، رؤمانتيكي بةهايي، فرةخوازي )لةبةرانبةر تاكطةرايي(، ئيليتيزم )شيوة جياوازةكانيان( ثيكهاتةى كؤمةآليةتي، ديسثليني و سياسةت، ئايين كولتوورى، قؤرخكردنى ئؤتؤريتةخوازي، بةمجؤرة مؤرالي. ضاوديرى و رةوتي لة بةشيكة ئاييني بونيادطةرايي لة دؤخيكي كة بة رؤشنطةرى، دذ طشتي شؤرشي شيوةى بة تايبةتيدا ميذوويي راديكاليزمي يان كؤنزيرظاتيظانة،

لة تةنانةت و دةركةوتووة راستطةرايانة شؤرشطيرانةى بزووتنةوةيةكي فؤرمي خؤى تايبةتييةكانى ئايديا كؤمةلطة بةرانبةر لة )بونيادطةراكان ويناكردووة. ويناكردنيكي مؤديرنيستيدا يؤتؤثياى طؤران خوازراو كؤمةلطةى لة ديكةيان ئايينيية ريبازي ثيشينةى تييدا كة ثيداوة، طروثطةليك وةفادارى و بةخش ئارامي ئاييني بونيادطةرايي دةكةن(. ئاويتة و رابردوو ئيديالكردنى بة لةسةر كتيبى لة هةلبذاردةيةك )خويندنةوةى بةطويرةى ميذوو طؤزارشتي و ثيرؤز( كةواتة سةقامطيرة. باوةكان ثيويستيية بؤ مةيل لةتةك بونيادطةرايي نابيت بزانين. يةكسان بة ديرينة نةريتي جيهانى بؤ ثةرضةكرداريكة بونيادطةرايي ئةو كاريطةرى هؤية ئةم لةبةر و نوي، ئاييني بونيادطةرايي دةكات. ثةسةند سةردةمي ثةيدابووني لة بةر بيطومان رووةوة لةم نةكرابوو. وينا مؤديرن و مؤديرنيزم بةرهةمى واتايةك بة دذايةتيكردنى بة هةرضةندة مؤديرنيتيية، ئاويتةيةكي بونيادطةرايي هةستاوة. نؤذةنكردن لة ثيشوازي ضونكة ئالؤزة،

دةكات، تةكنيكي و ئابوورى كايةكانى و مؤديرنيتى بؤ ئاميرى مةيليكي بةآلم كولتوورييةكانى و بةهايي بنيادة و هةية ديكة، دةربرينيكي بة رةتدةكاتةوة. ثةسةند مؤديرنيتي ئؤرطاني بنيادطةرايي رادةكات. رؤحةكةى لة بةآلم دةكات، لة بةآلم قبولة، تيكنؤلؤجي و ثيكهاتة كولتوور و ئايديؤلؤجي ماندووة، بةردةوام مؤديرنيتى وةردةطريت، بةآلم ميشكةكةى بة بنيادطةرايي كةواتة وةرناطريت. تراديسيؤناليزمي دروست دةربرينيكي

رؤذطارى مؤديرنة. بزووتنةوةيةكي ئاييني بونيادطةرايي بونيادطةرايي واذةى بووة. بةربآلو لة يةكةمجار بؤ )فيندةمينتاليزم( دةربارةى بيستةم سةدةى سةرةتاكانى ثرؤتستانتي زيدةرؤى طروثي هةنديك تيروانيني بة بةكارهيندرا. ئةمةريكادا لة بنيادطةرايي نووسةران، لة هةنديك ثرؤتستانتي لة ئةمةريكا و كانادا و بريتانيا كريستياني بونيادطةرايي بنةرةتي فؤرمي بيستةمدا. سةدةى لة بووة )مةسيحي( و ئيسرائيل لة يةهودي بونيادطةرايي ئةمةريكاشدا بؤ دذايةتيكردني ديمةنةكانى ذياني خؤرئاوايي دةركةوتووة و بةرطرى لة جيبةجيكردنى تةواوى ياساكانى ئاييني يان بونيادطةرايي كردووة. يةهودي ئيسالميش )اصولطرايي( فيندةمينتاليزم ئةفةريكايي و ئاسيايي وآلتاني لة هةموو هاوبةشي ديمةني دةركةوتووة. دذايةتيكردنى بونيادطةراكان بزووتنةوة بةهاكان و مؤرالي مؤديرنيتي خؤرئاوايي و سةردةمى رؤشنطةرى و ترس لة ديمةني بووة. نوي جيهانى كولتوورى و هزرى كؤنزيرظاتيزم ئايديؤلؤجي هؤيةوة بةم بنيادطةرايي لةتةك قولي ثةيوةندييةكي كؤنزيرظاتيزم بونيادطةرايي هةية. ئايينيدا بةرانبةر لة كة خوازييةكة، كيشمةكيش بووة. راديكال و ئاكتيظ دوذمنانيدا بة نزيكي ثةيوةندييةكي ئايديؤلؤجيية ئةم لةتةك دةروونى مرؤظي زيانديدة هةية، كة بةهؤى ثرؤسيسي مؤديرنيتى ديتوويةتي. هاوثيوةندي ثاراستني ثيويستي بةهؤى نويدا جيهاني فشارةكانى بةرانبةر لة هزرى بةمجؤرة، ئؤتؤريتةخواز. دةبيتة و قةد ثر و ضر درةختيكي كؤنزيرظاتيزم

طةآل و ديرينة سالى هةية. سةرضاوة :

سياسي انديشةهاي تاريخ بشيرية: حسين محافظــةكارى(، و )ليبراليسم بيستم قرن در ،1387 تهران، نشرني، هشتم، ضاث دوم، جلد

ص196-173.وةرطيراني: ثيشرةو محةمةد)خاني(

* * *

بونيادطةراكان

لة بةرانبةر يؤتؤثياى

مؤديرنيستيدا

ويناكردنيكي ديكةيان

لة كؤمةلطةى خوازراو

طؤران ثيداوة، كة تييدا

ئايينيية ثيشينةى ريبازي

ئارامي بةخش و وةفادارى

طروثطةليك

ئاويتة دةكةن

Page 74: jmara3

73 ذمارة )3( ئازارى 2010

فؤكؤياما

لة »كؤتايى ميذوو«وة بؤ ثاشطةزبوونةوة

لة ئةنطيزةى كؤنسيرظاتيزمة نوييةكان

سةرةتاى دةركةوتن و بةناوبانطبوونى فؤكؤياما وةكو ئةنديشمةنديكى تيورسين و ثةرتوكى نوسينى بؤ دةطةريتةوة ليبراليزم” “ديمؤكراسى سياسى ضةمكى داريذةرى ئيمة”. ثاش مرؤيى “داهاتووى ثةرتوكى لة سالى 2002 ميذوو” و دواجاريش “كؤتايى بة دةولةتى سةرمايةدارى هةرةسهينانى سةروبةندى لة تيكستانةى ئةم نوسينى دةسةآلتى زالبوونى و، هاوشيوةكانى و سؤفيةت يةكيتى دةولةتى لة كؤمؤنيزم ناو هةذموونطةرى وآلتة يةكطرتوةكانى ئةمريكا وةكو طةورةترين هيزى سةربازى بةسةر

جيهانداو دةركةوتنى وةكو تاكة جةمسةر.سياسية سيستةمة ئةو و مرؤظايةتى كؤمةلطاى قؤناغةى ئةم فؤكؤياما بيروباوةر ريطوزةرو بؤتة ديمؤكراسية”و ـ “ليبرال ئةمرؤ كةناوى دةسترؤيشتووةى راطرتنى و دواقؤناغ بة وآلتان، لة زؤريك سياسى كايةى بةريوةبردنى ريضكةى و ئةم لةسةرةتاوة هةرضةندة دةدات. قةلةم لة هينانى كؤتايى و سياسى ميذووى تةرويجيكى نويكانةوةو كؤنسةرفاتيزمة لةنيوةندى هةبوو زؤرى اليةنطرانيكى تيزةى بةرفراوانيان دةبةخشيية رةهةندى كؤتايى ميذوو و وايان شرؤظة دةكرد ثيويستة بروا بةوة بكةين كة لة داهاتويةكى نزيكدا شةثؤلى “ديمؤكراسى ليبراليزم” جيهان دةطريتةوة ميذوو« »كؤتايى ثةرتوكى دةليت:“زؤركةس شوينيكدا لة خؤشى فؤكؤياما تةنانةت ثيداهةلوتنى بؤ بليى وةك دةكةن راظة شيوةيةك بة منة هى كة مرؤظ« »دواين و ئةنديشةى كؤنسةرفاتيزمى نوى نوسراوة”، لةبةرانبةريشدا نةياران و رةخنةطرانى ئةم لة ضةواشةكارانةو ميتؤديكى بؤ سياسية تيؤريكى ئةمة ثييانوابوو فؤكؤياما تيزةى خشتةبردنى كؤمةلطاكان و قةناعةت ثيهينان و دابرانيان لة رةوتى ميذوو و طؤرنكاريية

سياسى و كؤمةآليةتيةكان. يةكيك لة رةخنةطرةكانى تيزى كؤتايى ميذوو فةيلةسوفى ئةلمان و بةرجةستةترين ئةندامانى قوتابخانةى فرانكفؤرت “يؤرطن هابرماس”ة، ديسان بة بةتةمةنترين ئةندامانى ثييواية فؤكؤياما دوضارى لة ذيانداية. هابرماس ئةم قوتابخانةية دةذميريت كة هيشتا هةلةيةكى كوشندة بؤتةوة، ضونكة قسةكردن و جةختكردنةوةى لةسةر رةهةندى كؤتايى كة دؤخةيدا لةو ديكة مانايةكى بة يان “ئايدؤلؤذيا”، بؤ طةرانةوةية خؤى بؤ ميذوو ليبراليزم بة دواقؤناغى كؤمةلطاى مرؤظايةتى و ديمؤكراسى فؤكؤياما ئةم ضةرخةمان ميذوو لةرةورةوةى حاشاكردنة واقيعدا لة دةكات، ثيوانة سياسى سيستةمى دوا بة ثيوةرى بة كردنيتى ئايدؤلؤذياو بؤ ثةلهاويشتنة تر جاريكى و سرينةوةى ئاستى تا لة ثيش، دةيطريتة كة سياسةت دةكوذيت هونةريية و زانست ئةركة ئةو و سياسةت دةيكاتة كةضى سياسةت كايةى ببةخشيتة ثؤزةتيظ كاراو خةسلةتيكى ئةوةى باتى

رةطةزيكى ثارادؤكسى و ثاسيظ بةرووى بزاوتن و طؤرنكاريية كؤمةآليةتيةكاندا. كؤلةوارة، راستيةكاندا زانينى ئاست لة و نابيناية كويرو بؤخؤى ئايدؤلؤذيا وزةو و دةستةمؤدةكات مرؤظةكان دةكات، تيرؤر مةعريفة و عةقآلنيةت ئايدؤلؤذيا تواناى بيركردنةوةيان تيدا دةكوذيت، ئايدؤلؤذيا لة ثاش سرينةوةى جياوازيةكان و بة يةكرةنطكردنى جيهانبينى و ئايدياكان، ثيدةضيت سيستةميكى سةرتاثاطير خةت و خال

بكات كة هيض تروسكايةك نةهيليتةوة بؤ ئازادى ئينسان.

ياسينلةتيف

Page 75: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 742010

ئةوةمان رابردوو لة وردبوونةوة لة ميذوو دريذايى بة دةكات الئاشكرا روداوة ئةو سةردةميكدا و قؤناغ هةر سياسى قولى دابرانيكى كة طةورانةى مةعريفى و ئابوورى و كؤمةآليةتى و ئينسانةكان ذيانى ئاست لة خولقاندوة تةوذمى لةذير طؤمةلطا، بةرو دةورو و و ئينسان ذيانى روداوانةدا ئةو بؤ طواستؤتةوة مرؤظايةتيان قؤناغى كة دؤخةى لةو جياوازتر قؤناغيكى لةطةل طؤرانكاريانة ئةو ديسان هةبووة، و ئابوورى ثةيوةندى بونيادى خؤشيدا كؤمةلطاشى ضينةكانى نيوان كؤمةآليةتى ريشةوة هةلتةكاندوة، بةرئةنجامى ئةو لة بارودؤخى دروستبوونى طؤرنكاريانةو طيراوة كاريطةرى نةخشيكى و رؤل نوى لة مةر تيطةيشتن و ضةشنى بيركردنةوةى بؤ ديدطايان و تيروانين و ئةنديشمةندان

ميذوو و كؤمةلطا و ئايندةى مرؤظ.ديدطاى ميذوودا لة زؤرن نمونةكان فةرةنسا بؤرذوازى شؤرشى بؤ هيطل لةسالى “1789“ هةمان تيروانينى فؤكؤياما كؤتايى ئةمة وابوو ثيى ميذوو، بؤ بوو هينانة بةو قةيرانة سياسى و كؤمةآليةتى و مرؤظايةتى كؤمةلطاى ئابوريةى و كةضى ئينسانة، ذيانى قؤناغى دوا ئةمة ثيشبينيةكان وا دةرنةضون و تةنها بريتى كؤمةلطاى قؤناغى طواستنةوةى لة بوو »فيوداليزم«ةوة قؤناغى لة مرؤظايةتى طؤرانكارى و »كاثيتاليزم« قؤناغى بؤ بةآلم بةرهةمهينان، ثةيوةنديةكانى بطرة زؤر و زولم و ستةمكارى تةقينةوةو ضةندان و بوةوة توندوتيذتر و كؤمةآليةتى هةلضوونى و ثةشيوى هات دوادا بة لةدوايةكى يةك سياسى

راست ثشت بؤ ئةوةمان ميذووش و دةكاتةوة.

“رنة برؤين واوةتر تؤزيك ئةطةر دةليت: “rene lacharriere الشاريير “كارل كة تايبةتيةى تيطةيشتنة ئةو ماركس” هةيبوة بؤ ضةمكى سياسةت واى ، ديت كؤتايى” “سياسةت بليت كردوة لى يان بةو مانايةى ثةيامى كؤتايى سياسةتى رةهةندى ئةوةوة بةالى راطةياندوة، لةبةرهةمةكانى بةرهةميكة سياسةت سياسةت ديكة مانايةكى بة يان دةولةت، دةولةتة، واقيعى قةوارةو رةنطدانةوةى مةحالة هةبوبيت دةولةت ئةوةى ثيش بة سةبارةت ئاخاوتن و باس قسةو

ضةمكى سياسةت كرابيت.سياسةت كايةى ضةشن بةهةمان بة يان دةولةتةوة، بوونى بة وابةستةية بريتية سياسةت بابةتى تر ضةشنيكى »كارل ديدطاى لة دةولةت، قةوارةى لة لة سياسةت“ “كؤتايى ماركس«ةوة كؤتايى يةكتردا دواى لة قؤناغى دوو ثرؤليتاريا دا يةكةم قؤناغى لة ديت، بونيدا، ئازاد ثيناوى لة تيدةكؤشيت تايبةتمةندى سياسةت قؤناغةدا لةم لةسةرةتاوة دةثاريزيت، خؤى ريذةيى ئةو بةدةستى كةرةستةيةكة سياسةت سةثاندوة، خؤى هةذموونى ضينةى دةكاتة سياسةت ثرؤليتاريايش دواجار ئامرازيك لة ثيناوى ئازادى كؤمةآليةتيداو بؤ دةكات كار ئاراستةية بةو ثاشانيش ضينى ثةنجةى جى سرينةوةى و دامالين دووةم قؤناغى لة دواجار هةذمونطةر، ثيويستبوونى سياسةت رةهةندى دا وةكو هؤكاريك كؤتايى ثيديت و ثيى واية

ئةوةش دواقؤناغى “كؤتايى سياسةتة”. هةرضةندة »كارل ماركس« بةرجةستة تييدا ئةو قؤناغةى لةو بوة ئينسان ترين ذياوة كة زؤر بة جةسارةت و جةسورانة ئينسان لةئازادى بةرطرى راستطؤيانة و ستةمكارية زؤرو و زولم ئةو كردوة، ئينسان بة دةرهةق كة رادةبةدةرةى لة ئينسان بوونى ئينسان بةهاى و كراوة نرخترين بى وةكو كة ئاستيك هينراوةتة شتومةك سرنج دراوةتة ئينسان، بةبينينى قؤناغة و نادادوةرية و نابةرابةرى ئةو ثةيوةندى كة سياسيةى و كؤمةآليةتى بوو دامةزرا لةسةر ئينسانةكانى نيوان ضةشنى مةر لة نواندوة كاريطةريتى دارشتنى و ئةنديشةكانى بيركردنةوةو ثةيظى دواجار و تيورةكانى ميتؤدو

“كؤتايى سياسةت” رابطةيةنيت.و كؤمةلناسى زانستى ئةورؤ بةآلم ميذوو فةلسةفةو زانستى سياسةت لة ثاش

رامان ئةزموون هةموو ئةو دةرئةنجامى و تويذينةوة بةرفراوان و ليكؤلينةوة ضرو ثرو قوآلنةى قوتابخانة جؤراو جؤرةكانى بة سةبارةت لةجيهاندا، هؤشيارى بيرو ذينطة دةوروبةرو و مرؤظ كؤمةلطاو ئينسانةكان سياسى بةشداريكردنى و دا دةولةت سياسى لةكاروبارى سةلماندويانة، نةك هةر “سياسةت كؤتايى نايةت” بةلكو تا ئينسان وةكو بونةوةريكى زيندوو لةسةر ئةم ئةستيرةية بةردةوامى بةشيكى ذيانى خؤى سياسةت ببةخشيتة و ئينسان بوونى و ماناى ذيان لة كاراية بةريوةبردن كاروبارةكانى ريكخستنى بى تردا، ئةوانى لةطةل ثةيوةنديكردن و كارو بتوانريت ئةستةمة كردن سياسةت بةر دةستة ذيان جؤرةكانى جؤراو بارة

بكريت و لةثانتايى واقيعدا تيثةريت.تيى “ئةرستؤ” كة لؤذيكى هةلةيةكى ئاذةليكى ئينسان وابوة ثيى كةوتوةو دةبيت دايك لة هةر كة سياسيةو دةبةخشيتة سياسى ثيدروايكى سروشت لة نةيتوانيوة تيزةى ئةو بونةوةرة، ئةم راستيتى زانستيدا ئةزمونى تيشكى ذير وةك ئينسان بةلكو بسةلمينيت خؤى بونةوةريكى عةقآلنى لة ثاش طةآللةبوونى ئةو بؤ خؤى دةوروبةرى ناسينى و فام ذينطة قةوارةو و ثةيوةندى كؤمةلطاو سياسيةى كة هةست و هةبوونى ئينسانى سياسى ناضارة دةسةلمينيت تيدا خؤى هةبوو تاكيكى وةكو ناضارة ديسان بيت، سياسيةكان و كؤمةآليةتى طريبةستة لة

بةشدار بيت. بؤ بكاتةوة لةوة بير ناضارة تةبا طونجاو دؤخيكى بةرجةستةكردنى قةوارةى لةنيو ديكةدا ئةوانى لةطةل بتوانيت ئةوةى بؤ دةولةت سياسى شيوازى و خؤى سياسى جياوازى تردا ئةوانى بةرانبةر لة بيركردنةوةكانى بثاريزيت وةكو تاكيكى سياسى ئاسودة و ئةوة كولتورو بى ترس و طومان، كةواتة سياسيةكةية و كؤمةآليةتى ذينطة و ثيدراو وةكو سياسةت خةسلةتى بة كولتور و نةريت دةيكاتة رةهةنديك

سةر ئينسانةوة نةك سروشت. ليرةوة دةطةينة ئةو راستيةى هةنديك كة مةبةستةى ئةو بؤ ئةنديشةكان جار و ئةنجام ناطةنة بووة، طةآللة لةثيناويدا نةفةس و تةنطة تةنانةت هةنديك جاريش خواست ثيشبينى لةثيكانى ضةواشةكةرن هزرمةندان لةثيناويدا كة ويستةكان و هزراون، ئةوةش راستيةكى حةشاهةلنةطرة كة سيثتةمبةر” “11ى روداوى دواى كة ثوضيتى و نادروستى هةذاند، دنياى

Fukuymaama

Page 76: jmara3

75 ذمارة )3( ئازارى 2010

سةلميندرا، ميذوو” “كؤتايى طوفتارى لة فؤكؤياما سورة ئيستاش تا هةرضةندة سةر بيرو بؤضون و ئةنطيزةكانى خؤى و “ئةمريكا ثةرتوكيدا دواهةمين لة تةنانةت هةردوو دةليت: ضوارريياندا” بةردةم لة داهاتووى ميذوو، »كؤتايى ثةرتوكى تيكراى دلنيايةوة بة ئيمة« مرؤيى ثاش ثةرتوكةم دوو ئةم ناواخنى تيزةكانى سةلماندوةو خؤيان دروستى و راستى ثيشبينيةكانمى و طةشبينم ثيى زؤر طوفتارةى ئةم ديارة سةلماندوة. خؤى دلنةوايكردنى بؤ ثةرضةكرداريكة ئةوةى بؤ دواجار ئةنطيزةكانيتى، و و ناخ ببةخشيتة سايكؤلؤذى ئارامشيكى ئةو لةطةل دةرطيربوون و دةرونى خؤى تيزةكةى دوضارى كة رةخنةيةى ليشاوة

بوةوة.بؤخؤى ميذوو كؤتايى تيزى بيطومان ضةمكيكى و ناواقعية و نازانستي بؤ رةنطة بةدةستةوة، دةدات ئايدؤلؤذيا ثاش “داهاتوى ناوى بة كة تيكستةى ئةو راستى رةطى و دةرئةنجام ئيمة” مرؤيى هةلبهينجريت، تيدا زانستى دروستي و لة زانست ثيشكةوتنى رةوتى ضونكة دواى لة رؤذ و نةثساوةداية برةويكى سةرسورهينةر خيراييةكى بة رؤذ دةليت فؤكؤياما وةكو ثيشةوة، دةرواتة دةكريت ئيمة ثاش نةوةى ضةندان دواى تةكنؤلؤذياى و جينات زانستى ريى لة فيزيكى تةركيبةى و ضةشن زانستييةوة ئينسان و بكريت تيدا ئالوطؤرى ئينسان و نةمينيتةوة ئيستاى شيوازةى بةو

دةستكارى بونيادى تيدا بكريت.دواهةمين هةمان لة هةر فؤكؤياما بةردةم لة “ئةمريكا ناوى بة ثةرتوكيدا خؤى بيروبؤضونانةى ئةو ريياندا” ضوار شةثؤلى تيروانينى طةل لة هاوجؤرن كة لييان نوى” “كؤنسةرفاتيسمى رةوتى و خالف دةكةويتة دةبيتةوة، ثاشطةز لة هزريةوة و سياسى ناجؤرييةكى طةلياندا، هةرضةندة فؤكؤياما بؤ ماوةيةكى لةطةل بوون كؤك ئةنديشةكانى زؤر شةثؤلى لة هاوهزرةكانى بيركردنةوةى

نوى. كؤنسيرظاتيزمى فؤكؤياما ئةوةى ثيوةرى بة ئةويش بوو بلوم“ “ئاالن خويندكارى “ليظى خويندكارى خؤى دةورى بة بيروراكانى دةبواية بوو شتراوس” لؤذيكى لة ثشتيوانى بؤ بواية بةدةر هيزى بةكارهينانى و توندوتيذى شةرو دةرةوةى كؤمةلطاكانى لةنيو سةربازى دةكرا لةسةرةتاوة يةكطرتوةكان، وآلتة بةكارهينانى بيركردنةوةى خولياى زياتر

هيزى نةرمونيان بواية بؤ بردنة ثيشةوةى ئةو ثرؤذة سياسيانةى كة ئامانجيان بوو

ثراكتيكى بكةن ثيش شكستهينانى. رةوتى ليظى شتراوس و هاوهزرةكانى رامانة و ئةزموون ئةو كاركردى بةثيى ئاركؤلؤذياى بوارى زانستيانةى كة ئةفسانة و زمان ئةنترؤبايلؤذياى لةمةر زؤريك لة كؤمينتارة سةرةتايةكانى ئةمريكاى لة ئةمازؤن دارستانةكانى نيو سةرقال زياتر دابوو ئةنجاميان التين ئيثستمؤلؤذياوة، تويذينةوةى بة بوون بة هةميشة رةوتة ئةو رةهةندةكانى ناسياسى لة قةلةم دةدران، ليظى شتراوس دةطرت، دوور بة سياسةت لة خؤى بةشدار شيوةيةك هيض بة تةنانةت نيوان ناكؤكيانةى و خيالف لةو نةبوو لة ببوون دابةش كة فةرةنسيةكان ئةوكات جةزائيردا، جةنطى سةردةمى ليظى شتراوس سةرقال بوو بةتويذينةوةى دروستى سةلماندنى بؤ بونيادطةرى كة كرد واى ئةمةش هةر ميتؤدةكةى، ناوبانطى شيواندنى بؤ لؤفيظةر” “هنرى “نةزؤكى ناتؤرةى ناوو و بونيادطةرى سياسى” بة ليظى شتراوسةوة هةلواسيت، بة شتراوسى ليظى لؤفيظةر ضونكة

كةسيكى بيبةرهى سياسى لة قةلةمدةدا.مامةلةى شتراوس ليظى راستيدا لة نةدةكرد، سياسيدا بارودؤخى لةطةل ضونكة ئةو ثيى وابوو رةوشت و سلوكى ئاراستة نةستةوة هيزى بةهؤى مرؤظ دةسةآلتى دةرةوةى لة كة دةكريت ديكةشةوة لةاليةكى بةآلم ئينسانداية. كاراترين بونيادطةرى دياردةى ثييوابوو

دةستورى دلنيايى لة زياتر ريطاية ديمؤكراسى لة ثالثشتى و بؤثشتيوانى رةهةندى ديسان يةكسانى، و خؤى قورسايى هةموو بونيادطةرى يةكسانى ئامانجةكانى خزمةتى دةخاتة بيزراوةكانى جياوازيية ضونكة ئينسان، “وةحشيطةرى” كؤمةلطاكانى نيوان دةولةتة نيوان و “شارستانيةت” و جيهانى دةولةتةكانى و ثيشكةوتوةكان دةسريتةوة، ثةراويز” “وآلتانى سييةم ئةو دامالينى هؤكارى دةبيتة هةروةها رووى بة هاوبةشة ئينسانية دابةشكردنة نايةكسانى بة ناوى نةذادو ضين و سامان

و ثلةى ثيشكةوتن.ليظى بونيادطةرى هزرى كةواتة ناسياسى بة خؤى هةرضةندة شتراوس ناوةرؤكدا هةموو لة لة قةلةم دةدا، بةآلم دةخستة بؤطةنى نةذادثةرستى تيؤريكى الوةو نةفى دةكردةوة بة تايبةت وةكو ئةو horrstein “هؤرنشتاين كة تيؤرانةى سياسةتيكى وةكو ”Jensen وينسن ، و روكةش دةريان دةبرى نةك بؤ مةبةستى حةقيقةت. قوتابيان و هةلطرانى ئةنطيزةى ضةشنيك بة شتراوش ليظى قوتابخانةى هةموو دةكريت وابوو ثييان دةهزريان ذيانيك لة بن بةهرةمةند كؤمةلطاكان ئاسودةيى و بيت ئينسان شايستةى كة ئةويش دى، بهينريتة بؤ كؤمةآليةتيان كؤمةلطا هةماهةنطى و هاوكارى ريى لة دةستةبةر ئةوان بؤ ثيشكةوتوةكانةوة كؤمةك دةستى ثيويستة و دةكريت لة بةدةر بكريت دريذ بؤ يارمةتيان و

بةكارهينانى هيزى سةربازى.

ليظى شتراوس خؤى لة

سياسةت بة دوور دةطرت،

تةنانةت بة هيض شيوةيةك

بةشدار نةبوو لةو خيالف و

نيوان فةرةنسيةكان ناكؤكيانةى

كة دابةش ببوون لة سةردةمى

جةنطى جةزائيردا، ئةوكات

ليظى شتراوس سةرقال بوو

بةتويذينةوةى بونيادطةرى بؤ

سةلماندنى دروستى ميتؤدةكةى

Page 77: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 762010

رةنطة هةنديك لة قوتابيةكانى شتراوس دابيت هةوليان قوتابيةكانى قوتابى يان ريبازة بؤ بطؤرن فةلسةفيةكانى هزرة نوى كؤنسيرفاتيزمى بيرى سياسيةكانى ظؤلشتينةر” “ئةلبيرت وةكو نيوياندا لة “ثؤل مامؤستاى بة دةورى خؤى ئةويش زالماى و ثريل ريضارد و ظلفوويتس لة ديكة كةسانى ضةندين و خةليلزاد” كةسانى يان بوش دةولةتى ئةندامانى نزيك بةو بوون. هيض يةكيك لةاليةنطرانى دا بوش دةولةتى لة شتراوس” “ليظى ثرسيار رةنطة نةبوون، كاربةدةست بةرزةكانى ثلة ئةندامة زؤربةى لة خؤشى لة تةنانةت و بوش ضواردةورى ثيدةضى كيية؟ شتراوس بكريت ثرسيار

هةر نةشزانن كيية.

كؤنسيرظاتيزمة نوييةكان كين؟

لة كؤنسيرظاتيزم دةستةواذةى ئةمرؤ خواسةكان و باس و ميديا ناوةندةكانى و ئاخاوتن و وتارةكانى سياسةتمةدارانى قيزةون سياسى ضةمكيكى وةكو جيهان لى ئاورى و دةردةبريت بيزراو و نويكان كؤنسيرظاتيزمة دةدريتةوة، بيرمةندانى بنةرةتدا لة زؤرينةيان زؤر بوون كةسانيك و بوون جوولةكة خاوةن و نوسين خويندنةوةو شةيداى دليكى بة و بوون فةلسةفيةكان ديالكتيكة فراوانةوة قبولى ئةو رخنانةيان دةكرد كة لة هزرو تيروانينةكانيان دةطيرا، هةروةها رووناكبيريةى بازنة لةو بوون ثيكهات ئةو كؤتايى تا و سييةكان ناوةراستى لة ضلةكان سةرةتاى ساليكى ضةند و دةية شوينى كؤليج” “سيتى شار كؤليذى لة دانيشتن و كؤبونةوةكانيان بوو ئةندامانى ئيرظينط لة” بوون بريتى طروثة ئةو كريستؤل و دانيال بيل و ئيرظينط هؤبى و سيلزنيك فليث و اليثست مارتين سيمؤر ثاتريك موينهاين” دانيال ناتان كالزيرو و كريكاران تويذى لة كةسانة ئةم تيكراى لةبةرئةوةى بوون كؤضبةران نةوةى و لة زانكؤ ثلة بةرزةكانى وةك و )كؤلةمبيا رويان دةكردة و هارفارد( وةرنةدةطيران

سيتى كؤليج.ئابوورى قةيرانى سةردةمة ئةو ئةو هاوشيوةى و تةنيبوةوة جيهانى دوضارى ئةمرؤكة ئابووريةى قةيرانة سيتى بؤتةوة سةرمايةدارى دنياى و طةرم بؤ ناوةنديك بوبوة كؤليجيش ئةوان سياسيةكان، كؤرة طوركردنى و دةضواند ضةث كةسطةليكى بة خؤيان هةرضةندة بوون تروتسكى اليةنطرانى

كةضى بوو، كؤمؤنيزم خؤى تروتسكى سيتى كافترياى سياسيةكانى ريوايةتة كردني دوذمنايةتى لة بوو بريتى كؤليج ستالينيزم و كؤمؤنيزم سةرسةختانةى لةو بيزارى رادةيةكيش تا ديسان و ليبراليزمانةى كة لة طةل كؤمؤنيزم دا هاورا سةرسةختى دذايةتيةكى ديسان و بوون لة بوون، كؤمؤنيزم شةرانطيزى رؤحى نويكان كؤنسيرفاتيزمة كاتيشدا هةمان كؤمؤنيزن “ئاتةيزم”ى بيرى دذايةتى ئازاديش بازارى دذى هةروةها و بوون بوون، ضةندة خؤيان بة ضةث دةزانى بةآلم تيزةى لةو خؤيان دؤخيشدا هةمان لة “كارل ماركس” رةخنة لة فةلسةفةى مافى طيذكةرى “ئايين دةطرت دوور بة هيطل لة زؤريك ئةوةشدا ثال لة كؤمةلطاية” بؤ كردبوو تةرخان هزرةكانيان بيرو طرايشاتى هةلسوكةوتى مةترسيةكانى

فةنتامةنداليزم.دذة ضةثى بةرانبةريشدا لة كؤمةآليةتى ئامانجة لةطةل كؤمؤنيزم هاورا دا كؤمؤنيزم ئابووريةكانى و هةموو لة تروتسكى اليةنطرانى بوون. درندةيى رةهاو رةشبينى لة زياتر كةس بةهؤى تيطةيشتن، ستالينى سيستةمى ئةو رةشبينانةوة بوو كة ستالين فةرمانى كوشتنى تروتسكى دةركردو فةرمانةكةش

لة شارى مةكزيكؤسيتى جيبةجيكرا.لة هةنديك دذايةتى دةليين كة سةبارةت بزانين با دةكرد، “ليبراليزميان” خؤيان كة كةسانيك بؤ دذايةتيان بة

بوون هاوسؤز و دةزانى ليبراليزم بة بارةيةكةوة ض لة كؤمؤنيزم لةطةل هةنديك بةالى ليبراليزم ضةمكى بوو. واية ثيى لؤك” “جؤن وةكو بيرمةندةوة تاكةكةس خؤشطوزةرانى و دلنشينى بكريت كار دةبيت و سياسةتة ئامانجى بؤ يان ئامانجة، ئةو ديهينانى بة بؤ دةربرين بيرورا ئازادى بةرزنرخاندنى تاكة ئازادى ثانتاييةكانى فراوانكردنى و و ئابوورى باوةريكى بؤ يان كةس، ثيشخستى كة ثيى دةوتريت بازارى ئازاد

دوور لة دةستتيوةردانى دةولةت. دةيانويست ليبراآلنة ئةم جار هةنديك كريكار ضينى بةرذةوةندى نوينةرايةتى جيى بوونةتة جاريش طةليك و بكةن بةئاسانى ئةمانة كريكاران، باوةرى نةياندةسةلماند كة رازين بةوةى ريدةدةن خؤيان ذمارةى بةئةندازةى كريكاران كات زؤربةى بةآلم بن. باآلدةست ئةو دذايةتى نويكان كؤنسيرظاتيزمة ليبراليزمةيان دةكرد كة زياتر لةسةر بيرو دةضوون كؤمةآليةتى ليبراليزمى باوةرى “جؤن ريضكةى باوةرو بة كة بةريوة سيتوار ميل، هةربةت سثينسةر” ناسراوة، دةبيت ثييانوابوو بيرمةندانة ئةم ضونكة دةولةت هةنديك دةستتيوةردان بكات، بةو مةبةستةى ضارةيةكى طونجاو بؤ هةذارى بة دذ و بكات كريكاران ضينى نةدارى و دةبيتة كة بوةستيت ئابوورى مؤنؤثؤلى ئازاد، بازارى بةربةستكردنى هؤى “ليبرال ثييانوابوو نويكان كؤنسيرظاتيزمة ــ سؤسيالةكان” بةم هةنطاوو خوليايةيان زياتر لة ئامانجةكانى ضةثى كالسيك نزيك كؤمؤنيزم هاوريبازى بة دةبن دةبنةوةو رةوشةيان ئةم ثيشى طرتنة ديسان و رووى بة دةروازةكانة ئاوةآلكردنى بةربآلوبوونى نفوزى كؤمؤنيزم لةجيهاندا، دذايةتى بنةماى بة بوون هؤكارانة ئةم بةآلم ليبرالةكان. لة هةنديك بؤ كردنيان جةنطى دةستثيكردنى ضركةساتى لة ضةثى زؤربةى جيهانيةوة دووةمى طروثى “سيتى كؤليج “ وازيان لة ماركسيزم هيناو بايان دايةوة بة الى راست رةوةكان

لة كات و مةوداى جياوازدا. هةموو سارددا جةنطى قؤناغى لة وزةى هزرو ئةنديشةكانى خؤيان تةرخان كة شتانةى ئةو كردنى دذايةتى بؤ كرد هؤكارن بؤ هةلطيرساندنى جةنطى ساردو ريبازيكى ضةمكة ئةم كارتيزم” “مةك مةك »جؤزيف اليةن لة بوو سياسيى ئةمريكى سيناتؤريكى كة كارتيزم«ةوة بةرطيرى بؤ ثةنجاكان سالةكانى لة بوو كردن و بةرةنطاربونةوةى يةكيتى سؤفيت

زؤربةى كات نويكان كؤنسيرظاتيزمة دذايةتى ئةو ليبراليزمةيان دةكرد كة زياتر لةسةر بيرو باوةرى ليبراليزمى كؤمةآليةتى دةضوون بةريوة كة بة باوةرو ريضكةى “جؤن سيتوار ميل، هةربةت ناسراوة سثينسةر”

Page 78: jmara3

77 ذمارة )3( ئازارى 2010

ئةمريكاداو بةسةر نةبيت زال بؤئةوةى هةروةها بؤ تانةو تةشةرليدان لة نةياران لةثاش كاردةبرا، بة رؤشنبيران و طؤظارى ناوى بة طؤظاريك دةركردنى ضةشنة بةم بليين دةتوانين “كامينتار” بيرى طؤظارةوة ئةم دةرضوونى لةدواى

كؤنسيرظاتيزم بةتةواوةتى طةآللة بوو.سياسيةكانى بيرورا كاريطةرى كةسايةتى كؤنسيرظاتيزمى نوى “ئةلبيرت شؤرةوى كردنى دذايةتى بؤ ظؤلشتينةر” لةسةر نواند كاريطةرى نةخشيكى بيركردنةوةكانى “رونالد ريطن” و هةنديك هؤطرو كة توندرةوةكان مةسيحية لة كؤنسيرظاتيزمة ريضكةكانى ثابةندى نويكان بن و تاكتيكى ”جةنطة ئةستيرةكان توانايى بى و ثةرثووتى و بةريبخةن “تؤتاليتاريزمى دةولةتى ئابوورى ئةم ملمالنةى جةنطة ئاست لة شؤرةوى طةورةترين لةبةرانبةر ئةستيرةكان ركابةرى سةرمايةدارى دةولةتى و داوةشاندن بةهؤكارى بوو خؤيدا بة سؤفيةت يةكيتى هةلوةشاندنةوةى بوونى. ثارضة ثارضة و يةكجارةكى كؤنسيرظاتيزمة نويكان هةرضةندة خؤيان لة سةرةتاوة دوذمنى سةرسةختى رؤحى و بوون كؤمؤنيزم دةولةتى شةرانطيزى دواجار بةآلم دةكرد، شةريان دذايةتى يةكطرتوةكان وآلتة سةركةوتنى ثاش نويى تيروانينيكى سارددا جةنطى لة بوو طةآللة لةال سةربازييان ستراتيذي جةنطى و ثيشوةخت “جةنطى بةناوى ئةو و بةجيهان بةرانبةر دةستثيشخةرى” هةميشة كة ناديارةى فؤبياو دوذمنة ئةم هةية، بوونى هزرياندا لةخةيالدانى ئةنديشةو بناغةى لةسةر تيطةيشتنانة نويكان كؤنسيرظاتيزمة داهينانةكانى سةرةتاى ثيضةوانةى كة داريذراوة دذايةتيان بةرانبةر لة بيركردنةوةيانة دذ شةرانطيزى مةيلى و رؤحيةت بؤ

بةكؤمؤنيزم .بناغةى سةر لة كة ئةنديشةيةى ئةو بةو دامةزراوةو ثيشوةخت شةرى دروشم و لؤذيكة سياسيةى “بؤ ثاراستنى لة لييبراليزم ديمؤكراسى و ئازادى ريوايةتةى” ئةو يان جيهان” و ئةمريكا 11ى ثاش لة دذمى” يان طةلمى لة يان بةر ببريتة ثةنا ثيويستة سيثتةمبةر هيزى سةربازى بؤ طؤرينى دةولةتان لة “ديمؤكراسى بآلوكردنةوةى و جيهاندا لة كؤمةلطايانة ئةو لةنيو ليبراليزم” ــ دةرةوةى ئةمريكان و هةروةها ئامانجيش لةو هيرشة سةربازيانة ثاراستنى كولتورى بةرهةم كة ليبراليزمة ديمؤكراسى

هةروةها و شارستانيةتة داهينانى و بيركردنةوةى و ماندوبوون و رةنج ئؤروثاو كؤمةلطاكانى عةقآلنيةتى هيزيكةوة بةهةموو ثيويستة ئةمريكاية، بةلكو ثةرةى لى بكريت نةك ثاريزطارى بآلو جيهاندا تةواوى لة و ثيبدريت

بكريتةوة.شةرو لة باس كة راستيدا لة رؤحى و عةقآلنيةت بكريت توندوتيذى ليبوردةيى بةالوة دةخريت، ويرانكارى و ياخى بوون و هةلضوون جيى دةطريتةوة، عةقلى و نةطونجان ثيكةوة و ناتةبايى سةرثشك دةبيتة دؤطما و رةهاطةرى بةريوةبردنى شكؤى سةروةرو و ثانتاييةك هيض كة سياسى سيستةمى سياسى بةشداريكردنى بؤ ناهيليتةوة ضونكة دةولةتدا، كاروبارى لة تر ئةوانى رازى هةمةطيةو بؤخؤى سيستةم دةسةآلت. دةستكردنى دةستاو بة نابيت مةترسى قيزةونترين و طةورةترين نويكان كؤنسيرظاتيزمة بيرى سياسى بةكارهينانى لؤذيكى هيزى سةربازيية بؤ سياسى، ئةنديشةى دةرةوةى هةناردة شكستثيهينانى بة كرد واى ئةمةش هةر ثرؤذة بةجيطةياندنى بؤ ئةمريكا ئةفغانستان” و لة”عيراق سياسيةكانى سياسى ثرؤذةى سةرنةكةوتنى و ثرؤذةكانى ئةو طةورةو رؤذهةآلتى بؤ رةوشة ئةم هةرضةندة ديكةشى، بوو ثؤزةتيف دؤخيكى ئيمة كؤمةلطاى و ديكتاتؤرى حوكمى لةناوبردنى بة سةربازى، بةهيزى عيراقدا لة فاشيزم هةنطاوى كوشندة هةلةى راستيدا لة ناردنة بؤ هيزى سةربازيية بةكارهينانى و ليبراليزم” “ديمؤكراسىــ دةرةوةى ئةم هيز، لؤذيكى بةثيى جيطيركردنى بةو من شرؤظةكردنةى و تيروانين لة نيية كة ديديكة بؤ رةخنة طرتن ماناية ضةمكى ديمؤكراسى ـ ليبراليزم كة ئازادى خؤشطوزةرانى و بةختةوةرى و ئينسان ئةم ناوةرؤكى لة بةشيكة تاكةكان بؤ رةهةندة سياسية، ضونكة ميذوو ئةوةمان بةكارهينانى دةكاتةوة راست ثشت بؤ ئةنديشةى داسةثاندنى بؤ جةنط ميتؤدى هةر نةك كولتورى هزرى و سياسى بةلكو بةدةستنةهيناوة، سةركةوتنى ئابوورى قةيرانة و هةرةس هةنديكجار بةدوادا كؤمةآليةتيةكانى و سياسى و داوةشين بة دوضار كؤمةلطاى هاتووةو

كردوة.سياسى ئالوطؤرى تؤزيك ئةطةريش تةركيبةى مكياجى كليشةو لة كرابيت نوخبة دةموضاوى طؤرانى و دةولةت

بةريوةبردنى نةك بوة، دةسةآلتدارةكان ثرؤسةى طؤران و دليد كردنى تيطةيشتنة كرض و كالةكان و دواجار فؤرمادكردنةوةى

عةقلةكان.دةكريت شةر لؤذيكى لة باس كة ئاقاريكى بة ضةمكةكان ليكدانةوةى سياسيةكان ئةنديشة دةشكيتةوة، تردا تارمايةكى و دةبةخشن ديكة واتايةكى ذيان بؤ دةكةن تيوريزة نوتةك و رةش زؤر هيزى ئينسان، ثاشةرؤذى و هةبوة لة ميذوودا ئةم لؤذيكةى بة هةمان لةئةنجامدا بةآلم كردوة، ثراكتيك رةوش ثيشةوة، نةبردؤتة طةشى ئايندةيةكى و نزيك ميذووى بؤ بطةريينةوة ئةطةر دوور نةرؤين و سيستةمى سةرتاثاطيرى دارودةستةكةى و خومةينى “تيوكراتى” و حةفتاكان كؤتايى لة نموونة بكةينة سةر هاتنة لةثاش هةشتاكان سةرةتاى

دةسةآلت.ئايدؤلؤذى قولى باطراوةنديكى بة بةرزكردنةوةى و فةندامةنداليزم ئاينى شؤرشى هةناردةكردنى درووشمى وةكو ئيران دةرةوةى بؤ ئيسالمى سياسى” ئايدؤلؤذى “رةهةنديكى هةوسار دةسةآلتة ئةم مةزهةبى، هيزى بةكارهينانى ثاش لة ثضراوة ئايدؤلؤذياى داسةثاندنى بؤ سةربازى عشرى” “اثنا ئيسالمى تيوكراتى سياسى زؤربةى كة كؤمةلطايانةى ئةو لةنيو رةوش بةهةمان ئيسالمن، تاكةكانى و سياسى لؤذيكة ئةو هاوشيوةى و كة نويية كؤنسيرفاتيزمة عةقلة ئةو ئةنديشةى هةناردةكردنى بؤ دوابريارى سياسى شةرى ثيشوةخت و زةبرى هيزى دةزانن كةرةستة باشترين بة سةربازى ليبراليزم، ديمؤكراسى ثيادةكردنى بؤ لة جياوازييةك هيض من بةدلنياييةوة ئةوانيش نابينم. بريارانةدا ئةم نيوان دةكةين طوزةر دا كةربةال بة دةيانطوت قودس، و فةلةستين رزطاركردنى بؤ فةنتامةنداليزمانة كةسايةتية ئةو هةر كة دروشميان “جةنط جةنط تا ثيرؤزى” و ئيراندا لة باآلدةستبوون ئةوكات بوو،

ديسان هؤكارى نةهامةتيةكان بوون.بة شؤرشى سةوز وا خةريكن ئيستا سيستةمى لة بكةن ئالوطؤر دةيانةويت سةردةمانيك خؤيان كة تيوكراتى سةرسةختى داكؤكيكةرى دامةزرينةرو لة بوون سةرتاثاطيرة سيستةمة ئةو ئيراندا، ضونكة بؤيان ئاشكرا بوو ريوايةتى هةناردة دةرةوةى شؤرشى ئيسالمى جطة و فةندامةنتاليزم نةوةيةكى هةلتؤقينى لة تةكنؤلؤذياو بةرهةمهينانى و تيرؤريزم

Page 79: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 782010

هيض لةجيهاندا مةرط ثيشةسازى مرؤظايةتى بؤ نةكةوتةوة لى بةرهةميكى بةرةو شارستانيةت دةيةويست ديسان و ويرانة ثيشرةوى بكات و هةروةها كؤمةلطاى نوقوم خويندا زةريايةكى لة ئيرانيشى رؤشنايى زياتر بؤ ديكة نموونةيةكى كرد. بة سةبارةت تيروانينةكةمان خستنةسةر شةرو لؤذيكى بةكارهينانى بؤ ثةنابردن هةية “لينين” رستةيةكى سةربازى هيزى بةرةو ميذوو رةورةوةى شةر دةليت كة شؤرشى ثيويستة و دةبات ثيشةوة

ثرؤليتاريا بهينريتة دةرةوة. ديارة كة دةليت ثيويستة شؤرش هةناردة بكريت ئامانجى بةكارهينانى هيزى سةربازية بؤ سةرخستنى ثرؤذة سياسيةكةى، ثيم واية هةر كاريطةريتى ئةم هزرو بؤضونانةى لينين بوة لةسةر “ماوتسى تؤنط” رابةرى شؤرشى ضين لة شوينيكدا دةليت ئيمثرياليزم “هونةرى” شةرى فيركردين، ئيمة لة شةر نةطةيشتبوين، بة كة ضةكةى بةو هةر ئيمثرياليزم بةآلم قال واردو ئيمةى ليدانمان، بؤ دينيت كارى كرد بةو ضةكةى خؤى شةرى لةطةلدا بكةين

و بة كارى بينين دذ بة ئيمثرياليزم.خؤى بؤ رستةية ئةم راستيدا لة تيطةيشتنيكى ترسناكة سةبارةت بة تيروانينى ضةمكى “هونةريانة” بؤ شةر، دةكريت شةر دةستدريذى لة خؤثاراستن بؤ بيت تاكتيك بؤ هةروةها و دةرةوة ستةمكارانةى بةآلم وآلت، سةروةرى ثاريزطارى و كويرةوةرى هةلطرى ثيشوةخت شةرى نةهامةتيةكانة ض بؤ ئةو كؤمةلطايةى هيرشى كؤمةلطايةى ئةو بؤ ديسان سةرو دةكريتة هونةر بةآلم دةستدريذيكةرة، هيرشبةرو داهينانة سةليقةى و ئيستاتيكا باطراوةندى و ذيان قولةكانى رةهةندة كؤى بةسةر بةآلم دينيت، بةرهةم مردن شةر بووندا، هونةر ذيان شيرين دةكات، شةر ئايندةيةكى كةضى دةستةوة، بة دةدات ناديار و تةلخ بةرز ئوميديكى و رؤشن ئايندةيةكى هونةر بةكورتيةكةى ئينسان، ناخى دةبةخشيتة باطراوةندى بكريتة هونةر دةتوانريت كاريطةر رةطةزيكى وةكو شؤرش ضةمكى بةمةبةستى ئالوطؤرى كؤمةآليةتى و سياسى لة جيهاندا. ثيمواية ئةوة عةقلى تؤتاليتارانةية شةر دةضوينيت بة هونةرو دةكريت مةيليكى

مةرط دؤستى لة ثشت ئةم وتارةوة بيت.ئةوةية ليرةدا مةبةست بةهةرحال مؤديلى هةناردةكردنى لة قسةكردن و وآلتان نيو بؤ سياسى سيستةميكى بةهيزى بآلوكردنةوةى ديكةو كؤمةلطاكانى بؤ رةوشة ئةو طرتنةثيشى و سةربازى خؤى تيطةيشتنيكى سادةطؤيى و منداآلنةية و ئةنديشةى رةنطة دةبيت، ئةستةم سةثاندنى

سياسى و فةلسةفى لة ئةنجامى مامةلةكردن كؤمةلطةكان تيكةآلوبوونى و ثةيوةندى و بطويزريتةوةو يةكتردا لةطةل نةتةوةكان و زؤربةى تيروانينى جيى ببيتة بآلوببيتةوةو نابنة خةلك و تاكةكان، بةآلم ئةو ئةنديشانة و هةلضوونةكان و قةيرانةكان خولقينةرى دوادا بة كؤمةآليةتى و سياسى تةقينةوةى خال و خةت ئالوطؤرةكان بتوانيت نايةت ئابوورى و سياسى قةيرانة ثيمواية بكات، بةديهينةرى مامانى كؤمةآليةتيةكان و بؤ فةلسةفيةكانن، و سياسى ئةنديشة زاراوةو ثةيظةمان ئةم ثشتراستكردنةوةى ضةمكى »ديمؤكراسى« هةرضةندة ميذوويةكى يونانى بؤ دةطةريتةوة هةيةو ديرينى وةكو برةوسةندنى بةآلم كالسيك، ضةرخى بآلوبوونةوةى لةثاش سياسى زاراوةيةكى “دائيرة فةرةنسا ئةنسكلؤثيداى نيو لة بة رؤسؤ ذاك ذان فةرةنسى” المعارفى بة ئيران دةكريت ئةورؤ جيهاندا بآلوبوةوة، فةرةنساى رؤذهةآلت بضوينريت و ثيدةضيت سيستةمى حوكمرانى ساآلنيكى ثاش لة خويناوى ميذوويةكى كة تيوكرانى جياجياكانى بوارة هةموو و بةرهةمهينا ئابوورى و سياسى و كؤمةآليةتى ذيانى طواستةوة وآلتى و كرد ئيفليج فةرهةطى و بيتة تيدا طريمانةيةى ئةم دؤزةخيك، بؤ قةيرانى دوضارى ئيستا هةر ئةوةتانى دى، ثةشيوى و هةلضوون بؤتةوةو سياسى رؤذ بوةو ثةيدا تيدا كؤمةآليةتى و سياسى هةمان هةر دةسينيت، ثةرة رؤذ دواى لة كؤمةآليةتية و ئابوورى و سياسى قةيرانى ضةمكة ئةنديشةو خولقينةرى بؤتة و بةرابةرى و “ئازادى سياسيةكانى وةك يةكسانى و ديمؤكراسى” لةنيو دروشمةكانى خؤثيشاندةرةكاندا خويندكارة و طةنج دةسةلمينيت ئةوة ئةمة دةكةون. بةرضاو هةلضوونة تةقينةوةو و قةيرانةكان بةرهم هزر ئةنديشةو جةماوةريةكان كؤمةلطادا لةنيو كولتوريك وةكو دينيت لةسةرتاى ئةطةر فؤكؤياما دةكات. جيطيرى خاوةن بيرمةنديكى و وةك دةركةوتنى ئةنطيزةى كؤسيرظاتيزمى نوى لة نيوبازنةى طروثى “سيتى كؤليج”ى خؤ بةضةثزان، بةآلم راديكالى بيريكى هةموو بة دذ دا واقيع لة سؤسيالةكانيشةوة” “ليبرال بة ضةثطةرا كؤمةآليةتى ريفؤرمى ئامانجيان كة سةرةتايةكانى بؤضوونة لة ئيستا بوو، دذ ئةنديشةوة رووى لة ثاشطةزةو دذ نويية، كؤنسيرظاتيزمى بيركردنةوةكانى سةربازيية هيزى زةبرى بةكارهينانى بة ــ “ليبراليزم ئةنديشةى هةناردةكردنى بؤ ئةمريكا. دةرةوةى وآلتانى بؤ ديمؤكراسى” وآلتة لة سياسى ثرؤذةى سةرخستنى بؤ

تازة طةشةسةندوةكان و وآلتانى رؤذهةآلتى هيزى ئةنطيزةى بة برواى زياتر ناوةراست ئابورى ثشتيوانى و كؤمةك ريى لة نةرمة بؤ فةرهةنطى و بازرطانى و سياسى و ليبراليزمى ثرؤسةى كولتوركردنى بة شوينيكدا لة وآلتانةدا، لةو ديمؤكراسى ئيمة راستى بة “ئةطةر دةليت فؤكؤياما خوازيارى يةكطردوةكانة« وآلتة »مةبةستى ئةوةين كة لة دنيايةكدا بذيين كة زؤر خةلكى تريش بةشدار بن لة بةهاكان و دامةزراوةكانى ئابوورى بوذانةوةى ثيويستة ئةوا ئيمة، ئاستيكى لة خؤشطوزةرانييةكةشمان و

دابةشبكريت“. بةرفرةواندا بؤ هةية تايبةتى تيروانينيكى ئةو لة ديمؤكراسى ثرؤسةى طةشةثيدانى دةكريت واية ثيى هةذارةكان، وآلتة بة كؤمةك و هاوكارى و يارمةتى لةريى ئةو و مةدةنى كؤمةلطاى ريخراوةكانى مةيل كة سياسيانةى بزووتنةوة ريخراوو هةية “ريفؤرمخوازانةيان” بؤضوونيكى و بةرانبةر بة سيستةمى دةسةآلت لة وآلتةكانى و سياسى طؤرانكارى ئامانجيان و خؤياندا زياتر ريخراوانة ئةو ضونكة كؤمةآليةتية، ثرؤسةية ئةم ئةتوانن و ديمؤكراسيخوازن نةبوونى لة طرفتة و ئةستةم ثيبدةن. طةشة بتوانريت طشتيدا بةشدارى و ديمؤكراسى بةرجةستة كارا و ثؤزةتيظ سيستةميكى لة ثؤخلةوايةتى و طةندةلى، بيت ببيت دوور بيرؤكراسى سيستةمى بةكارابوونى ضونكة سةر لة طشتى ضاوديرى ليثيضينةوةو كة ئةو بوونى كات و سةردةم تيثةر بة نةبيت، دينيت، هةرةس و دةبيت طةندةل سيستةمة بةآلم لة هةمانكاتيشدا ثيويستة ئةو يارمةتى وردةوة زؤر تيبينيةكى بة كؤمةكانة و زؤر بزوتنةوانة، ريخراوو ئةو بؤ بكريت دةكةن ديمؤكراسيةوة خةبات ناوى بة هةن بؤنموونة تؤتاليتارن، تؤوى هةلطرى كةضى و لةرزؤك دةسةآلتدارة دةولةتة لة زؤر بةناوى ثضراوةكان هةوسار ديكتاتؤرو ئاخاوتن لة و دةكةن قسة ديمؤكراسيةوة ضةمكى زاراوةو سياسيةكانياندا وتارة و بةمةبةستى تةنها بةكاردينن، ديمؤكراسى كردنةوةى ياسايى و ثيدان شةرعيةت

سيستةمة طةندةل و ديكتاتؤرةكانيانة. سةرضاوةكان

1. عصرالبنيوية من ليفى شتراوس الى فوكو )تاليف اديث كيرزويل( ترجمة )جابر عصفور( 1985

2 . مدخل الى علم السياسة تاليف )د . عبدالرضا الطعان، د .

صادق االسود ( جامعة البغداد 1986

3. ريطوزةرى بيرى سياسى )سظين ـ ئيرك ليدمان( وةرطيرانى

)ئاسؤس كةمال( سليمانى 2004

4. ئةمريكا لة بةردةم ضوار ريياندا )فرانسيس فؤكؤياما(

وةرطيرانى )ناسر سةالحى( خانةى وةرطيران 2009

Page 80: jmara3

79 ذمارة )3( ئازارى 2010

حسين عةلى ئةفخةمى:

لةئيران هةلبذاردن حزبى نيية، بةآلم هةلسوكةوتى خةلك حزبيية بابةتى ضارةنووسساز لة هةلبذاردنةكانى ئيراندا هؤكارى ضينايةتيية

هةلسوكةوتى دةنطدةرى ئيران وشيارانةيةء شايانى شيكردنةوةية

زياد لةنؤ مانطة هةلبذاردنى دةيةمين خولى سةرؤك كؤمارى لة ئيران ئةنجامدراوةء

هيشتاش تةواو نةبووة. نةك تةنها لةكؤآلنء شةقامةكاندا، بةلكو لة الى ثسثؤرةكانيش

تةواو نةبووة. هيشتا ثسثؤرةكان نازانن ضؤن هةلسةنطاندن بؤ هةلبذاردنى ئيران

بكةن، ضونكة داتاى بروا ثيكراويان لةبةردةستدا نيية. راطةياندنةكان تا ض

رادةيةك كاريطةرييان لة ئاراستةدانى خةلكدا هةية؟ كام راطةياندن كاريطةريى زؤرتر

بوو؟ ضةندين ثرسيارى ديكةى لةمشيوةية

بيوةآلمن. ضونكة زؤربةى تويذةرانء نمونةشيان، كة بةريوةبةرى تاقة طروثى كؤليذى ثةيوةندييةكانة، لةو بروايةداية

تا كاتيك ريذةى راستةقينةى دةنطةكانيان لةبةردةستدا نةبيت ناتوانن وةآلمى ئةم

ثرسيارانة بدةنةوة، ضونكة ئةطةرى ئةوة هةية، كة نازانريت داتا ثيشكةشكراوةكان

دروستن، يان نا.سةربارى ئةوانةش دكتؤر حسةين عةلى ئةفخةمى راطةياندنةكانء هؤكارى كاريطةر

بوونيان لة هةلبذاردنةكاندا ثؤلينبةندى دةكاتء هةلسةنطاندنيان بؤ دةكات، بةآلم

ئةنجاميكى يةكالكةرةوة بةدةستةوة نادات. هةلبذاردنى ئيران لةطةل وآلتانى ديكة

بةراورد دةكاتء كيشةكانى دةخاتةروو. تاكو ئةو كيشانة ضارةسةر نةكرين

هةلبذاردنى ئيران هةر وةك خؤى كيشة لةسةر دةمينيتةوةء بة قسةى خؤى »دةكريت

ثرؤسةى هةلبذاردن لةئيراندا ساختةكاريى تيدا بكريت«.

حسةين عةلى ئةفخةمى كة مامؤستاى كؤليذى راطةياندنى )ثةيوةنديةكانى(

زانكؤى عةالمة تةباتةباييةء خويندنى لة ئينطلتةرة تةواو كردووة، لةو

بروايةداية، طةرضى هةلبذاردن لةئيران حزبى نيية، بةآلم هةلسوكةوتى دةنطدةر

لة ثرؤسةى هةلبذاردندا حزبييةء هؤكارى ضارةنوسسازيشى، هؤكارى ضينايةتيية.

سازدانى: سليمان موحةمةدى

Page 81: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 802010

كة بةوةى سةرنجدان بة سةرضاوة: حزبةكان لةئيراندا بةشيوةيةكى راستةقينة ضاالك نين، رؤلى ميدياكان لة هةلبذاردنى

ئيراندا ضؤن هةلدةسةنطينيت؟طشتى بةشيوةيةكى ئةطةر ئةفخةمى: ميدياكان جيهاندا هةموو لة بليين و دياريكراو رؤليكى هةلبذاردندا لة لة هؤكار تاكة ئةوة هةية، سنوورداريان نةبوونى سةركةوتوو يان سةركةوتن، شيوةية بةو هةنديكجار نيية. ميدياكاندا بابةتيك هةموو كة ليكدةدريتةوة ئةطةر ء هةية بةميدياوة ثةيوةنديى لةبةردةستدا زياترى ميدياى كةسيك كةمترى ميدياى ئةطةر براوةيةء بيت

لةبةردةستدا بيت دؤراوة.رؤليان راطةياندنةكان بليم ئةمةويت لةو بابةتة ئةم سنووردارة. و دياريكراو ميديا بؤ حةفتا سال وآلتانةدا كة شةست ء ئةزموونكراوة دةكةن كار ناوياندا لة تايبةتمةنديية. لةو ئيمةش زؤر بةدةر نين تاكو بطرة ضاثكراوةكانةوة لةميديا راطةياندنى لة بةشيكة كة تةلةفزيؤن، ئةلةكترؤنيشمان ئةلةكترؤنىء راطةياندنى كة ئةنتةرنيتةء كةشى روكةشء روالةتىء رؤليان نةريتييةكان، راطةياندنة

دياريكراو و سنووردارة.طؤرانكارى ئةطةر تةنانةت سةرضاوة: لة هةلومةرجى هةلبذاردنةكاندا رووبدات، زياد كةمء كاريطةربوونة رؤلء ئةو

ناكات؟بمانةويت ئةطةر نا. بؤ ئةفخةمى: دابنيين، ثيوةر بة رابردوو سالى سى يةكةكانى لةدواى يةك هةلبذاردنة كة سةرؤك )ثةرلةمان(، ئةنجومةن ريبةرىء شارةزايانى كؤمارى، ئةنجامدراوة، شارةكان ئةنجومةنى راطةياندنةكان كاريطةريى جؤرى هةلومةرجيش كةواتة جياوازة. دةكريت واتة هةية. خؤى كاريطةرى ئةنجومةندا هةلبذاردنى لة راطةياندن لةهةلبذاردنى بيتء جؤريك كاريطةريى ديكة. جؤريكى كؤماريشدا سةرؤك جؤرى كاريطةريى ديكةوة اليةكى لة ثةيوةندنيية جياوازة. راطةياندنةكانيش بة كاريطةرييان نةريتيةكان )راطةياندنة( مؤديرنةكانيش، راطةياندنة شيوةيةكةء شيوازة هةموو ثةيوةنديدارى كة بة كاريطةرييان ئةنتةرنيتيةكانة لةسالى ئةنتةرنيت ديكةية. شيوةيةكى )1372، واتة 1994(ةوة هاتووةتة ئيران، بةآلم كاريطةرى لةهةلبذاردنى ئةمسالدا

زؤر بةرضاو بوو.تةنها كة مانايةية، بةو ئةوة سةرضاوة:

سةركةوتوو يان بوون، سةركةوتوو راطةياندنةوة بة هةلبذاردن نةبوونى

سنووردار ناكريتةوة؟جؤريك ئةوة بةلى. ئةفخةمى: هةلبذاردنةكاندا لة بليين طةر زيدةرؤيية كؤتا ء يةكةم قسةى راطةياندنةكان بؤضوونة جؤريك ئةو قبولكردنى دةكةن، بةسةردا ناضاركردنء قبولكردنى بؤخؤم كة تةكنةلؤذياية، سةثاندنى

باوةرم ثيى نيية.كة بروايةدايت، لةو هةر سةرضاوة: ميدياكان بوونةتة كارةكتةريكى كاريطةر؟ وةك هةلبذاردندا هةنديك لة ضونكة لة يةكةم كؤمارى سةرؤك هةلبذاردنى ئةو بينرا، ئةوة )1979 – 1357( سالى ثروثاطةندةى زؤرترين كة ثاليوراوة، ئايا بةدةستهينا، دةنطى كةمترين كرد، هةر ئةو كيرظة لة هةلبذاردنةكانى دواتردا

دريذةيان هةبوو؟بة ئاماذةت واية، ريك ئةفخةمى: خاليكى سةرنجراكيش كرد. ئةوة بؤ خؤى قةبارةى يان ميدياكان، كة نيشاندةدات ض تا نييةء هؤكار تاكة بةكارهينانيان ميدياكان ذمارةى ثروثاطةندةء رادةيةك زياتر بيت، سةركةوتنةكانيش زياتر نابن. نمونة وةك خاليك ضةند ليرةدا دةكريت وآلتةكانى لة بابةت يةكةم بهينريتةوة. لةشيوةكان بةشيوةيةك ديكةشدا ئةزموونكراوة ء ئةطةريش ئيمة راطةياندن هؤكاريكى هيض بزانينء هؤكار تةنها بة كاتةدا لةو ئةوة نةبيت، بوونى ديكة راطةياندنةكان بؤ هةلسةنطاندن دةكريت

بكريت. لة بابةتة كؤمةآليةتييةكانء بة تايبةت لةو بابةتيكى دلنياييةوة بة هةلبذاردندا نيية، ميديا تةنها نييةء بوونى شيوةية خةلك ميشكى لةسةر كاريطةرى كة بة بمانةويت ئةطةر دووةم، دادةنيت. النيكةمةوة سى قؤناغ بؤ برياردان لةسةر جياواز ئةنجامى بكةين رةضاو دةنطدان زانيارى لة باس يةكةم دةردةكةويت. دةكةم، واتة كؤمةلطا لةريطةى رؤذنامةكان، بةآلم ثيدةطات، زانياريى تةلةفزيؤنء.... كة نيية، ماناية بةو زانيارى ثيطةيشتنى زانياريانة ئةو بهينين. بةكاريان ئيمة لة دةكرين ثيشكةش ميديانةوة لةو كة بة ثيشكةشكردن نيردةوة روانطةى دووةم بةشى بةآلم بةكارهينانة، مانانى لةو لةهةنديك تةنها سوود خةلك ئةوةية كاتةدا لةو ئيدى وةردةطريت، زانياريانة

ثيدةنيتة قؤناغى سييةمء هةلدةبذيريت.سوودوةرطرتنى ئيوة سةرضاوة: لةكاتى زانيارييةكان، لة هاووآلتييان

تيؤريدا كام لةضوارضيوةى هةلبذاردندا ثيناسة دةكةن؟

ئةفخةمى: لةو بروايةدام سوودوةرطرتنى بة سةبارةت زانيارييةكان لة خةلك نزيكة، تيؤرييةوة لةو زؤرتر هةلبذاردن نزيك لةئيمة تيطةيشتنى ئةوةى ئةليت كة بيت بة دوايدا دةرؤين. كةواتة ئةو ئةطةرة، ناكؤكء ثروثاطةندةى لةهةلبذاردندا كة كاريطةريى يةكدى لةدذى بةيةك دذ ئةوةوة بةهؤى كةمة. دةبيت، زؤرى بؤ بةرامبةرةكان نيشانيداوة ئةزموون وةردةطرن، ميدياكان لة سوود ئةوة بكاتةوةء بؤضوونةكانيان لة جةخت كة

بكات. بةهيزيشيان دؤخة ئةو بروايةدايت لةو سةرضاوة: زالة، كؤمةلطادا تاكةكانى هةموو بةسةر كة دةرؤن ميديانةدا ئةو بةدواى واتة

هاوتةريب بيت لةطةل خؤى؟ذمارةيةكى كةسانة ئةو نا. ئةفخةمى: هيض بة بروايان كة دياريكراون، كة كةسانةن ئةو يان ميزاجين، نييةء هةموو سةيرى نةداوةء برياريان بزانن تاكو دةكةن رؤذنامةيةك جؤرة يان ناكات. راست يان دةكات، راست كى لةبابةتةكان الزين« العبادي »فبشر وةك بليم ليرةدا دةمةويت بؤية دةروانن. جؤرة ئةو لةسةر كاريطةرييان ميدياكان ثيشتر كة كةسانةش ئةو نابيت. كةسانة برياريانداوة ميدياكةيان ديارة، لة بنةرةتدا ناثيويست و زياد بة ركابةرةكان ميديا دةزانن، ضونكة لةو بروايةدان شتى بيماناء

هةليتء ثةليت دةنووسن. كةواتة سةيرى تةلةفزيؤنةكةى ناكةنء سةيرى ناخويننةوةء رؤذنامةكةشى سايتةكةشى ناكةن. ئةمجؤرة كةسانة تةنها دةيانةويت زانيارى وةربطرن تاكو خؤيان برادةردا دؤست لةناو بكةنء بةهيز ئةطةر كةواتة ثيية. ئةوةمان ئيمة بلين دابةش ئةوة بكةين، باسى بةالنيكةمةوة طروثيكيان طروثدا، سي بةسةر دةكرين بةثيضةوانةوةء طروثيكيشيان و اليةنطر ناوةراستةدانء لةو طروثيكيشيان دةكةن. طؤركى شوين كاتدا لةهةموو بةآلم دةدةن، دةنط يةكةمدا خولى لة درؤ بة يان كرد، هةلةمان دةلين دواى داوة. براوة كةسى بة دةنطمان دةلين كةسانة جؤرة بةو ئاساى بةشيوةيةكى بةآلم براوة. تيمى اليةنطرى دةوتريت راستةقينةداء جيهانى لة تويذة سى ئةو لةهةموو شوينيكدا بوونيان هةية. هةلبةت بوونى ضوارةميش تويذى دةشكريت خةمساردةكانن. بياليةنء كة هةبيت، لةبنةرةتدا ئةو جؤرةكةسانةدةنط نادةنء

Page 82: jmara3

81 ذمارة )3( ئازارى 2010

بةكى دةنطيش نيية طرنط بؤشيان بليم، ئةوة ثيشةكييةوة بةم دةبيت بدةن. دةبيت دةكةين هةلبذاردن باسى كاتيك

سةرةتا بةرامبةرةكةمان ثيناسة بكةين.سةرضاوة: ثاش ثيناسةكردنى بةرامبةر

ضؤن رؤلى ميدياكان هةلسةنطينرين؟دةكريت سةيركة، ئةفخةمى: ناسروشتى رووداوى هةنديكجاريش ئاسايى بةشيوةى بةآلم رووبدات، دةكريت بليين، ميدياكان لةم هةلبذاردنةوة رؤليكيان ض دواتر هةلبذاردنى تاكو هةبووة. واتة هةلسوكةوتى ميدياكان بة ض شيوةية بووةء ضؤن كاريطةرييان لةسةر بةجيهيشتووة. خةلك هةلسوكةوتى رؤلى بؤ هةلسةنطاندن بةمجؤرة دةكريت دةليين نمونة بؤ بكريت. راطةياندنةكان )2001 - 1379( سالى لةهةلبذاردنى اليةنطرى تةلةفزيؤن رؤذنامةء حةفتا اليةنطريى بيستيش بوون، )ئةى( طروثى ديكةش 10كةى دةكرد، )ب(يان طرووثى بؤ اليةنةكانى ديكة. ئيستا ئةو ثؤلينبةنديية 2002ء – 1384 )1380ء لةسالةكانى هاتء بةسةردا طؤرانيكيان ض )2006سالى )1388 - 2009( ض طؤرانيك روويدا. ئةو بؤ ثيناسةيةك ثيويستة كةواتة

ثؤليبةنديكردنة بوونى هةبيت.كة هةلبذاردندا، دواين لة سةرضاوة: ئةمسال بةريوةضوو، ئةو ثؤليبةنديية بة ض

شيوةيةك بوو؟لةسالى من بؤضوونى بة ئةفخةمى: رووى لة ميدياكانمان 2009(دا - 1388(بوو جياواز تةواوةتى بة ضةندايةتييةوة طروثى ئةطةر .)2007 - 1386( لةسالى دابنيينء نةذاد ئةحمةدى بؤ ئةلف موسةوى كة بن، تيميك )ب(يش طروثى دةبيت بيطومان ئةوة سةركردةيانة،

ئةحمةدى )مةحمود بة ئةلف طروثةى نةذاد و موحسين رةزايى( بزانين، طروثى مهديى موسةوىء حسةينى )مير )ب(يش ناكريت ئةوةش سةربارى كةروبى(ين. ذمارةى داتاء كة بكريت بةوة ئاماذة يان نا، يان بووة راست هةلبذاردن دةنطةكانيشدا لةذمارةى دةستكاريى داتاى بةآلم هةية، بةلطة هةنديك كرابيت.

تةواو و وردمان نيية. واتة نازانين ئةو ذمارةية كة دةستكارى مليؤنة. سيانزة يان مليؤنة، يةك كراوة ئةمة ثيويستى بةو ليكؤلينةوةى بنةرةتيية من بةبرواى نةدراوة، ئةنجام كة هةية، بؤضوونى ئةنجومةنى ثاسةوانىء ئةنجامة قةناعةت هةلبذاردن راطةياندراوةكانى بليم، كة ليرةدا دةمةويت ناكةن. بةمرؤظ ئةنجامةكانى لةسةر باسكردن دةكريت ميدياكان هةلسةنطاندنى بؤ هةلبذاردن بةداخةوة بيت. بةلطة باشترين 2009(دا - 1388( سالى لةهةلبذاردنى ثرسيار. هيماى ذير كةوتة بةشةمان ئةو

كةواتة ناتوانين هةلويستيكى يةكالكةرةوة داتاية ئةو ضونكة بدةين. بةدةستةوة هةلبذاردنةكان ئةنجامى وةك كة راثرسييةكاندا لةطةل راطةياندراوة

جياوازييةكى زؤر بةرضاوى هةية.زؤريش بةشيكى هةلبةت دروست زانياريةكانيان لةراثرسييةكان بةو كؤتايى بمانةويت طةر كةواتة نةبوو، بة هةلومةرجةكة ثيويستة بهينين باسة بكةين. ثؤلينبةندى ببينريتء وردى ديكةوة اليةكى لة هةيةء ميديا لةاليةك كاروبارى ليذنةى ء ثاليوراوان بوونى اليةك هةر بؤ هةلبذاردنةكان هةيةء هةر يةكة هةلطرى ثةيامى خؤيةتى. ئةمدوايةدا هةلبذاردنى لة يةكةمجار بؤ بةو تةلةفزيؤنى بونةوةى رووبةروو كرايةوةء بآلو ديارةوة تايبةتمةنديية كة ديكةدا هؤكارى هةنديك لةطةل ئةوة ليرةدا بةآلم هةبوو. كاريطةرييان ديارى خؤيان ريبازى كة ثاليوراوةكانن ئةنجومةنى لةسةرةوةش دةكةنء كى كة دياريدةكات، ئةوة ثاسةوانى دةتوانين لةشوينيكدا نةيةت. كيش بيتء بهينيينةوةء بةوجؤرة زانستى بةلطةى بةو هةلسوكةوتيان دةنطدةرةكان بليين جؤرة بووةء طويطرو بيسةر و خوينةرى لةرووى بةآلم بةمجؤرة. ميدياكانيش نيية، بوونى ريك ذمارةيةكى زانستييةوة كةواتة من لةسةر بنةماى ليكؤلينةوةيةكى

زانستيى ئاشكرا نةبوو قسة ناكةم.كاريطةرانة هؤكارة ئةو سةرضاوة:

ضين؟هؤكارى ئةوةش ئةفخةمى: لة ئةطةر دةوتريت هةية، جؤاروجؤرى لة بةراورد بة طؤرانكارييةك هةلبذاردندا

طةل هةلبذاردنى ثيشوودا روويدابيت،

ئيران هةلبذاردنى بةشيوةيةكى فةرمى

حزبى نيية، بةآلم هةلسوكةوتى خةلك حزبيية، ريكخراوةييةء خةلك لةوة

تيدةطةن كى اليةنطرى هةذارانء كى اليةنطرى

)دةسةآلتدارةكانة( ثلةدارةكانة، دةولةمةندء

خةلك دابةشكردنى تايبةت بة خؤيان هةية. لةثيناسة

جيهانييةكاندا بةو دياردةية دةلين جةمسةرطيري.

جةمسةرطيريى خةلكيش خؤى هةية.

Page 83: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 822010

ئةوة ئيمة دةتوانين ببينة شايةتى ئةوة هةبووة، كاريطةريان رؤلى ميدياكان كة ئةوةى يةكةم خاليك، ضةند بةآلم نا. يان بةشيوةيةكى ئيران هةلبذاردنى كة هةلسوكةوتى بةآلم نيية، حزبى فةرمى لةوة خةلك حزبيية، ريكخراوةييةء خةلك كى هةذارانء اليةنطرى كى تيدةطةن دةولةمةندء )دةسةآلتدارةكانة( اليةنطرى ثلةدارةكانة، خةلك دابةشكردنى تايبةت بة بةو جيهانييةكاندا لةثيناسة هةية. خؤيان خةلكيش جةمسةرطيري. دةلين دياردةية

جةمسةرطيريى خؤى هةية.بؤ هةلسةنطاندن ئةوةش سةربارى دةردةكةويت دةكةين، هةلبذاردنةكان بةسةردا طؤرانى ميدياكان هةلومةرجى رؤذنامةى ليشاويك ئةمجارة هاتووة. رؤذنامة ميزى سةر هاتووةتة نوي رؤذنامةكانيش ريزبةنديى فرؤشةكانء لةهةلبذاردنى نمونة بؤ جياوازن. - 1376( لةسالى كؤماريى سةرؤك هةية، رؤذنامة يةك لةئيران 1998(دا كة بوو، )سةالم( رؤذنامةى ئةويش كة اليةنطرى ريفؤرمخوازةكان بوو و لةمالى رؤذنامةى الشةوة لةو هيلةكةوةيةء

)كةيهان( هةية، كة لةو الى هيلةكةوةية.بةآلم ئيستا دةبينين كة ئةو ريزبةندييانة رؤذنامة ضل بؤ سى نزيكةى جدين، الى هاتووةتة هةلبذاردنةكاندا لةكاتى ضاالكيشنء فرؤشةكانء رؤذنامة بة هةلويستء اليةنطرى حزبانةيان هةية. برواى من لة رووى ذمارةوة، ئةو ذمارة )ب( طروثى لة ثشتيوانى كة رؤذنامةية، واتة موسةوىء تيمةكةى دةكةن لةرووى اليةنطرةكانى رؤذنامة تميى لة ذمارةوة جؤراوجؤرى زؤرترن. نةذاد ئةحمةدى لةو ضاالكتر زانيارىء... مانشيت، سورى

الى هيلةكةوةية.تةلةفزيؤن تةلةفزيؤنة، دووةم اليةنطرى نةستةكى بةشيوةيةكى تايبةتمةنديى ئةوة ئيستاية، هةلومةرجى ريذةيىء سةربارى بةآلم تةلةفزيؤنة، لة دووةم طؤرانى ميدياكان، ذمارةى ميدياى ناوةرؤكى كردنى ريزبةندي ريزبةندييةكة كاتيك تةلةفزيؤنيداية، جياواز كاريطةريةكةشى دةطؤردريت رووبةروو ناوى كة ئةوةى دةبيت. يةكدى لةطةل بوو قسةكردن ء دانيشتن ميديايةكى لة ثاليوراوةكانةوة اليةن لة بؤضوونى بة تةلةفزيؤندا، وةك دةرفةتى طؤرىء باسةكةى من كؤمةلطاى تاكةكانى نيوان ثةيوةنديى كة لةكاتيكداية ئةوة كردةوة. بةرز بكةن. ئةوكارة ناتوانن رؤذنامةكان

ناخويننةوة، سةروتارةكان خةلك هةموو خةلك زؤرترين كة ئةوة ضانسى بةآلم دابنيشنء تةلةفزيؤن بةردةم لة هاوكات رووبةرووبوونةوةية ئةو سةيرى كةواتة روويدا، هةلبذاردنةدا لةم بكةن تةلةفزيؤنيةكان، رووبةرووبوونةوة طشتيى راى لةشيوةكان بةشيوةيةك هاودةنطء دروستكرد. كؤمةلطادا لة نارازى ثاش رووبةرووبوونةكان لة سةر ثيكةوة تةكسييةكاندا لةناو جادةكانء

قسةيان لةسةر بابةتةكان دةكرد.ض بة قسةكردنانة ئةو سةرضاوة:

شيوةيةك بوون؟ثاليوراوةكان هةموو ئةفخةمى: بةشيوةيةكى ثيشكةشكرد، بةرنامةيان ثاليوراوةكان طشتى دادوةريكردن لةسةر لةسةر ثالنةكانيان، يان رابردو و ذيانيان سةرؤك ثاليوراوةى ضوار ئةو بوو. و رابردوو هةموويان ئيران كؤماريى ذيانيان ديار بوو ء كةسى تازةء نةناسراو هةبوو، ثالنيان ضواريشيان هةر نةبوون، ثةيوةندى سييةمى شيوةى بةمجؤرة ثيكهات، ئيراندا هةلبذاردنى خولى لةم كةسةكاندا. لةنيوان بوو ثةيوةندى كة ثةيوةنديية شوينى ثةيوةندييانة ئةو ئةطةر طرتبووة. كؤنةكانيان نةريتية سةيرى هةلبذاردنى سالى 1358 – 1980( دةنطدةرةكان زياتر كاتةدا لةو بكةين ثاليوراوةكان بؤ بةدواداضوونيان مزطةوتةكاندا لة بوو لةمزطةوتةكاندا 90% لة دةطرتء ثاليوراوةكان لة طوييان واتة ثيكدةهينا. دةنطدةرانيشيان زياترى كةسيك لة ميتينطيكدا، يان خؤثيشاندانيكدا بةشدارى دةكرد بةرذةوةندى كةسيك لة

هةر اليةنطر هةمان تيم.نيوان ثةيوةندى سةرةراى سةرضاوة: يةكمجار بؤ هةلبذاردنة ئةم تاكةكان، لةشارةكاندا طةورةى كؤبوونةوةى كؤبوونةوانة ئةو ثيطةى كرد، ئةزمون

ضؤن ليكدةدةيتةوة؟ئةوة رووداوى ضوارةم بوو ئةفخةمى: كة لةم هةلبذاردنةدا روويدا. كؤبوونةوةى ثيشوودا هةلبذاردنةكانى لة شيوةية لةو كؤبوونةوة ئيوة واتة نةبوو. بوونى لة كة دةبينى شةقامةكان لة طةليكتان و ريكخرابوو سةوزةوة طروثى اليةن لة ديكة طروثةكةى طرتبووةء شةقاميكى )موسةالى طةورةى( تاراندا كؤدةبوونةوة. يادةوةريى سياسييانة كؤبوونةوة ئةم سالةكانى )1357ء 1358 – 1979ء 1980(

دةهينايةوة. بةياد ديكة جاريكى بؤ يان كةسى تيؤريى كاريطةريى ليرةدا واتة

سييةم، يان كاريطةريى ريبةرةكان

Page 84: jmara3

83 ذمارة )3( ئازارى 2010

هةلبذاردنةكان بؤ طشتى راى لةسةر ميديا كة لةمانايةكدا بوو. طرنط زؤر بةآلم بوو، هةوالنيريك وةك خؤى سةرضاوةيةك. بة كرايةوة دووبارة قسةكردنى رووبةروو تةلةفزيؤنء واتة سةرضاوةيةكء بة بوو رابردوو شةوى ثاشان قسةى ئةو كةسانة بوو بة ثةياميكى كؤبوونةوة تةكسىء لة كة طشتى، سياسيةكاندا باسى لةسةر دةكرا. هةلبةت هؤكارى وةك نويكانيش تةكنةلؤذيية

ثينجةم لةئارادا بوون.كؤبوونةوة و تويتةر ء بووك فةيس بوون. كارا زؤر لةمجارةدا روالةتيةكان جؤريك رووبةرووى ئيمة ئةمجارة ميدياى لةطةل هةلسوكةوتكردن ئيرانيةكانى بووينةوةء سةرتاسةريدا ضاالك ئةنتةرنيتدا ئاستى لة دةرةوةش هةلبذاردنى بليين دةكريت بوونء ميديايى زؤر رادةيةكى تاكو ئةمجارة ضاالكمان حزبى ضونكة حزبى، تاكو بوو كؤبوونةوانة ئةو رادةيةك تا و نةبوو ئارا، هينابووة حزبيان بؤنى و رةنط بةهيزةوة خؤى بتوانيت كة بةآلم حزبيك خودى تةنانةت نةبوو. بوونى دةربخات زمانيان بنى زمانء سةرى ثاليوراوةكان حزبء بةهيض ثةيوةندييان كة بوو ئةوة دةمانبينى لةكاتيكدا نيية. طروثيكةوة ء حزب اليةن لة ذيرةوة لة زؤربةيان و ليدةكرا ثشتيوانيان دةستةكانةوة هةلبذاردن ثؤستةرةكانى لة زؤريك طةليك ريكخراو كة نيشاندةدا ئةوةى

ثشتيوانى لة ثاليوراوةكان دةكةن.كة كاريطةرانة هؤكارة ئةو سةرضاوة: ئةطةر ثيكرد، ئاماذةت هةلبذاردن بؤ ثاليوراوةكاندا طةل لة بةراورد بة تاى ثيدةضيت بكةين، بؤ هةلسةنطاندنى بوو موسةويدا بةالى زؤربةيان قورسى

بيت؟من برواى بة بةلى. ئةفخةمى: زؤرى بة موسةوى دةنطةكانى ثيطةى ضينايةتييةوة ضينى رووى لة شارةكاننء بةرةوذورن. مامناوةندى ء مامناوةندى زؤربةى كة دابنيين، واى ئةطةر كةواتة حةوت تارانء لة موسةوى دةنطةكانى شارى ديكةدا زياتر لة مليؤنيك دانيشتويان دةنط ريزبةنديى هةلبةت بوو. هةية، رووى لة طشتى بةشيوةيةكى لةئيراندا جياوازة. بوونةوة ليبرال كؤنةثاريزىء ئةراك، قوم، وةك ثاريزطاى هةنديك نةريتيان دةنطدةرى .... يةزد سمنانء هةية. هةر ضؤنيك بيت ضينى مامناوةندى ئيران خوينةرى رؤذنامةن، بةرةو ذووى طرنط هؤكاريكى رؤذنامةكان كةواتة

بوون، ضونكة نةك تةنها لةسةر دةنطدةر، تيمى كة كةسانةش ئةو لةسةر بةلكو دةبيت. كاريطةريان دةنطن سةرضاوةى لةسةر خويندكارانى زانكؤ، رووناكبيرانء كاريطةرى حزبى... هةلسوراوانى

بةجيدةهيليت. دةرةجةيان بمانةوةيت ئةطةر ضاثةمةنيةكان قورسايى ثيبدةين، لةبةرذةوةندى موسةويدا بوو بة بةراورد تةلةفزيؤن نةذاددا. ئةحمةدى لةطةل ئةحمةدى لةبةرذةوةنديى راستةخؤ لة ناراستةوخؤ بةآلم بوو، نةذاددا ئةو واتة بوو، موسةويدا بةرذةوةنديى لةتةلةفزيؤنى كة قسةكردنانة، رووبةروو كؤبةندةكةى دةكرا ئيسالميدا كؤمارى نةذاددا ئةحمةدى لةبةرذةوةندى رووبةروو كة كةسانة ئةو بةآلم بوو، تةلةفزيؤن شرؤظةكانى قسةكردنةكانء دةكرد سةير سنوور دةرةوةى لة دةدا، دةنطيان موسةوى لةبةرذةوةندى خؤى ئيران كة تةلةفزيؤنانة، ئةو كةواتة نزيك موسةوى لة داناون دةرةوةى بؤ تاكةكةسةكان نيوان ثةيوةنديى بوون. لةناو من برواى بة بوو، جؤراوجؤر تةكسييةكاندا لةناو طةورةكانء شارة بوو، موسةويدا لةبةرذةوةنديى كؤبوونةوة لة من بةبرواى ديسانةوة

سياسييةكانيشدا موسةوى براوة بوو. هيناية داهينانيكى موسةوى ضونكة ئارا كة ئةويش بةكارهينانى رةنطى سةوز سياسةتدا مةيدانى لة سةوز رةنطى بوو، ئيراندا لة هةرطيز ساكارةء هيمايةكى ئةو جيهاندا لة نةبووة. باو بةكارهينانى بابةتة بوونى هةية، بةآلم لةئيراندا هةرطيز بوونى نةبووة، ضونكة ئةو رةنطة سةوزة بة بؤضوونى من بةكار دةهينرا و تازةش ئةو رةنطة سةوزة بووة نيشانةيةك بةبى لةبنةرةتدا بزانيت كةس زؤر كة ئةوةى ميشكى، دةوروذاية ثرسيار بةآلم ضيية، دةليت، ضى كييةء هى رةنطة ئةم كة بة كةسى زؤر ثرسيارة ئةو خودى هةر راى لة راكيشا. سةوزةكاندا ئاراستةى بةرةوة خةلك كة هةية بنةمايةك طشتيدا ويناية ئةو ئةجولينء طةورةكة ذمارة كة ثيكهاتبوو، شارييةكاندا كؤمةلطا لة بةهؤى ئةوةش طةورةترة. سةوز رةنطى موسةوييةوة ثروثاطةندةى شيوازى شةقامى كؤبوونةوةكةى نمونة بؤ بوو. لؤذيكى بةشيوةيةكى ئةطةر )وةليعةسر(، كة خةلكةى ذمارة ئةو بكةين، سةير ميليؤنيك دةبيتةوة جييان شةقامةدا لةو بوو، بروايةدا لةو خةلك بةآلم نابيت، مليؤن ضةند لة زياتر كؤبوونةوةكة كة

كةشى ئةنتةرنيتء بةآلم بووة! كةس يةكالكةرةوة شيوةيةكى بة ئةنتةرنيتش طةرضى بوو. موسةويدا بةرذةوةنديى لة سايتى نةذاديش ئةحمةدي اليةنطرةكانى لةئيران بةآلم بوو، لةبةردةستدا زؤريان زؤرتر ضينى مامناوةندء مامناوةند بةرةو رادةطاتء ئةنتةرنيت بة دةستيان ذوور خوارةوة بةروة مامناوةند ضينى بؤ دةستراطةيشتن بة ئةنتةرنيت بوونى نيية.

هؤكارانة ئةو رؤلى ئيستا سةرضاوة: ض بة دةكريت ئةمدوايةدا، لةهةلبذاردنى

هةلسةنطينين؟ شيوةيةك ئةوى و دةنطدةر وتم ئةفخةمى: طةياندنى بؤ ميدياكان هةموو بةرامبةر. بةربةستيان بؤ كؤمةلطا هةنديك ثةياميك هةيةء هيض ميديايةك بيسنوور نيية. كةواتة

هةر ميديايةك كة بؤ خـــؤى ثةياميك

فةيس بووكء تويتةر و كؤبوونةوة روالةتيةكان لةمجارةدا زؤر كارا بوون. ئةمجارة ئيمة رووبةرووى جؤريك هةلسوكةوتكردن لةطةل ميدياى سةرتاسةريدا ئيرانيةكانى بووينةوةء دةرةوةش لة ئاستى ئةنتةرنيتدا ضاالك بوونء دةكريت بليين هةلبذاردنى ئةمجارة تاكو رادةيةكى زؤر ميديايى بوو تاكو حزبى، ضونكة حزبى ضاالكمان نةبوو

Page 85: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 842010

ذير دةخاتة ذمارةيةك دةطةيةنيت بزانين ثيويستة بؤية خؤى، ضةترى هةبووةء كاريطةريان زؤرترين كامةيان كامةشيان كةمترين كاريطةرى، وةآلمى ئةو هةلبةت نادريتةوة. بةئاسانى ثرسيارةش بةشى دةتوانين تةلةفزيؤنيش بوارى بؤ يةكةمجار بؤ ئيستا بكةين. زياد شةشةم دةرةوةى تةلةفزيؤنى خولةدا لةم لةخولةكانى هةية. سى بى بى سنووري ثيشودا تةلةفزيؤنى ئةمريكا هةبوو، بةآلم رؤل ضاالكء خولة ئةم ئةندازةى بة دةستطةيشتنى ئةمجارة نةبوو، خولقين خةلك بةكةنالة ئاسمانيةكان بةشيوةيةكى هةم بيطومان زياديكردبوو، بةرضاوة رؤل سي بى بى هةم ئةمريكاء دةنطى خولقينةكانى طؤرةثانى ميدياى هةلبذاردن كام لةبةرذةوةنديى كة ئةوةش بوون. كؤبكةنةوة دةنط توانيويانة ثاليوراودا ناكريت بة وردى دادوةريى لةسةر بكةين. ئاماذةم ثيشتر كة هةية وةآلميك بةآلم اليةنطرى هةنديك ثاليوراويك هةر ثيكرد ئةوة بيت بريارياندا ثيشتر ئةطةر هةيةء ناكات. دروست ئةوتؤ تةوفيريكى ميديا ميديايانة ئةو جديى كاريطةريى كةواتة

لةسةر كةسانى ميزاجيية.كة بةوةى سةرنجدان بة سةرضاوة: دةكريت نيية، بوونى حزب لةئيراندا بةشيوةيةك ناضارن خةلك هةموو بليين هةلبذاردن بة سةبارةت لةشيوةكان

ميزاجى بن؟ئةو ناكريت بةدلنياييةوة ئةفخةمى: زؤر بكةين، قبول سةدلةسةد بانطةشةية شوين هةية كة كؤمةلطايةكى بونيادنراوةء دةناسيتء خؤى حزبى هةيةء بونيادى بةكيى بداتء كى بة دةنط دةزانيت لة هةلسوكةوت هةمان دةكريت نةدات. ببينريت. خةلكدا رابردووى سالى سى شارى كؤمةلطاى كة بروايةدام لةو من مامناوةندى مامناوةندء ضينى ئيرانء زؤرى بة لةئيران شار بةرةوةذووري داءةء )ب( ثاليوراوى بة دةنطيان دانيشتوانى بةآلم ثيدةدةن. دةنطيشى بةزؤرى بضوكةكان شارة الديكانء ئةوةش هةيةء كؤنةثاريزييان ئاراستةى سةيرى نيية، بةئيرانةوة ثةيوةنديى تةنها ئةوروثاش بكة جوتيارةكان زؤرتر دةنط ضونكة دةدةن، كؤنةثاريزةكان حزبة بة بةيةك ئاسمان بؤ تيراونينيان زؤرى بة زؤر هةيةء قةدةر بة بروايان شيوةية، كؤمةلطاى بةآلم دةكةن. ريسك كةمى بة رووبةرووى كة ئةوةوة بةهؤى شارى دةستء دةبيتةوةء كيشة طرفتء زؤر ثةنجةيان لةطةل نةرم دةكات، كةواتة زياتر

دةكات. قبول طؤرانيش دةكاتء ريسك بؤ بيتء لةياد ئةمجارةمان هةلبذاردنى لة هةلبذاردن ملمالنيى كة بوو يةكةمجار هةر ضونكة بوو، جدى خولدا دووةمين بن، براوة دةيانخواست ثاليوراوةكة دوو سةرؤك هةلبذاردنى خوليكى هيض لة هةلبذاردن ملمالنيى ئيراندا كؤماريى بةوشيوةية نةبووة. واتة هةركات سةرؤك ئةوة دووةم، خولى طةيشتووةتة كؤمار كارى بةدواى برؤن دى ئةوانى دةبيت

خؤياندا. هةلبذاردن، شانؤى نةليين ئةطةريش ثيشتر كة دةبوو، هةلبذاردنيك ئةوة تةنها دياريكرابوونء ئةنجامةكانى لةم بةآلم بوو. جياواز سةدى ريذةى ميديا كة كةشة ئةو بةهؤى خولةدا دروستيكردبوو، كةشى هةلبذاردن طؤرانى كةس هةنديك رةنطة يان هات، بةسةردا ئةو بريارياندابوو بوونء برياردةر كة ديكة ئةوانى ء بيت ثاليوراو كةسة ضوار ثاليوراو نةبن، كة من ثيدةليم ئةنجومةنى ئةنجامةكةش ئةطةر بريارياندا ثاسةوانى،

بطؤرديت كيشة نابيت.بةآلم ئارا، هاتبووة بؤضوونة ئةو زؤرى بةشيكى بةآلم بوو. الواز زؤر كة شوينانة ئةو الديكانء دانيشتوانى

ذمارةى دانيشتوانيان كةمة زؤر اليةنطرى بليين ناتوانين لةويرا نينء طؤران ضةندى لةسةدا هةلبذاردنةكان ئةنجامى بؤ كي بووة، قورسة شيكارى ئةو ريذةية دةرةوةى لة كةسيك وةك بةآلم بكريت. سةيرى دانيشتبوومء طؤرةثانةكة لةطةل هةلسوكةوتى هةلبذاردنم دةكردء هةلمدةسةنطاند ثيشوودا خولى نؤ دةديتء جياواز ثؤليبةنديةكانم هةنديك ئةستةم بة نةذادم ئةحمةدى بردنةوةى نةدةزانى، بةجياوازيى %2 تا %3 لة ركابةرة بروايةدام، لةو هيشتا سةرةكييةكةى. رةت بؤشم ناسةلمينريتء بؤم بةآلم ناكريتةوة. ئةو بانطةشة جؤراوجؤرانة كة

دةكريت، ناكريت قبول بكريت. بؤ نمونة هةنديك دةلين %63 دةنطةكان دةنطةكانى دؤراوةكةيةء ثاليوراوة هى هةمان ئةوة بووة، 35% نةذاد ئةحمةدى بةر لةم كة زةيهنيية متيافيزيانةء توانايى بةآلم دةكريت. بؤ بانطةشةى هيلةكةوة الوازةكةى ثاليوراوة دوو كة ئةوةى، ئةوة بهينن دةنط كةم ذمارةيةكى دى لة خةلك ضونكة سروشتيية، بابةتيكى لةوشيوةية هةلسوكةوتيكى برياردا دوا هةلبذاردن ملمالنيى ضونكة دةكات.

لةهةفتةى يةكةمدا بةشيوةيةك بةرةو

دانيشتوانى الديكانء شارة بضوكةكان بةزؤرى ئاراستةى بةئيرانةوة ثةيوةنديى تةنها ئةوةش هةيةء كؤنةثاريزييان بة دةنط زؤرتر جوتيارةكان بكة ئةوروثاش سةيرى نيية، تيراونينيان زؤرى بة ضونكة دةدةن، كؤنةثاريزةكان حزبة بة زؤر هةيةء قةدةر بة بروايان شيوةية، بةيةك ئاسمان بؤ

كةمى ريسك دةكةن

Page 86: jmara3

85 ذمارة )3( ئازارى 2010

دووةمدا هةفتةى لة دةرواتء ثيش سييةميش هةفتةى ديكةء شيوةيةكى بة هةفتةى بريارة. دوا يةكالكردنةوةى سييةم ئةوةى دةردةخست كة وةرسورانى ثاليوراوة دوو بةرةوة طشتى راى منة، شيكردنةوةى ئةوة سةرةكييةكةية. هةر بيسةلمينم. ناكريت ديسانةوة بةآلم ضارةنووسساز هؤكارى بيت ضؤنيك هؤشياريى ضينايةتىء هؤكارى

ضينايةتيية.ميدياكان دةليين كاتيك سةرضاوة: اليةكى لة نييةء رةهايان كاريطةريى ديكةوة حزبيش لةئيراندا نيية، كةواتة ئةو ثيشبينى ئيران خةلكى دةلين كة قسةية، ساتيكةء بؤ بريارةكانيان ناكريتء

قبوليشى دةكةن؟بانطةشةية ئةو دةليم من نا. ئةفخةمى: زؤر ئيران خةلكى بيماناية. تةواو هةلبةتة دةدات، دةنط هؤشيارانة لةسالى ريذةييةوةء بةهؤشيارييةكى بةشيكى ئيستا تاكو )1979 - 1357(ئاراستة ئيران لةخةلكى بةرضاو رةطةزدا توخمء لةسى وةرطرتنةكانيان دذة ئاراستةى دةكريتةوة. كورت ئاراستةى هةية، كؤلؤنياليستيانةيان ديكتاتؤرييانة دذة ئيمثرياليستيانةء دذة لةاليةك خةلك ديكة لةمانايةكى هةية. لة ديكة لةاليةكى ئازادينء لةدووى ديكةوة لةاليةكى سةربةخؤيىء دووى دذة ئةوةش كة دادثةروةرين، اليةنطرى هيماى سةمبولء واتة ئيمثرياليستيية. سيستمى ئيمثرياليزمء لة نادادثةروةرى

سةرمايةداريى زالدا دةبينن.توخمة ئةو سى ئةطةر بروايةدام لةو ئيستا تاكو شؤرشةوة سةرةتاى لة

ليكبدةينةوة بؤمان دةردةكةويت، كة خةلك زؤر هؤشيارانة دةنط دةداتء بةوشيوةية

نيية كة لةناكاو بوروذين. بةآلم ميدياكانى ئةوثةرى دنيا كيشةيان لةطةل ثةيوةندييان ئةلقةى كة ئةوةية، ضينى كةسانى بةهؤى ئيران كؤمةلطاى ثةيوةنديدار كةسانى يان مامناوةندى، هةيةء ثاشايةتيخوازدا كةسانى لةطةل لةناو ئيرانء كؤمةلطةى لةهةناوى بؤية نين، هيديةكةدا هيدى طؤرانكاريية دةكةن. جؤرة لةو دادوةريى لةئةنجامدا هةلبذاردنةكانى بؤ خةلك هةلسوكةوتى راظةيةكى رابردودا سالى سى لة ئيران نةثيكانيكى هةلبةت دةكريت، بؤ زانستيى كة شوينانةشدا لةو سةدييةك، ضةند دةستيوةردانةية، ئةو دةردةكةوت هةلة كة لةقؤناغة جؤراوجؤرةكانى هةلبذاردنى هؤكارى دةدريتء ئةنجام ئيراندا ياساء نةبوونى بؤ هةلةكردن دووةمى

ريسا لةئيراندا دةطةريتةوة. لةهةلبذاردنةكاندا ئيمة كة نمونةيةك بيانيةكان بةداخةوة دةكةين باسى لةئيراندا كة ئةوةية، ئةويش تيناطةنء ئةو كاتيك نيية، ئةلةكترؤنيكى كارتى دةتوانيت كةسيك هةموو نةبيت كارتة ديكةء شاريكى بؤ بروات لةشاريكةوة لةم نمونة بؤ ئيستا بدات، دةنط لةوى خولةدا كاتيك ذمارةى دةنطدةرانى شاريك بووة بة %170 ناتوانين بليين ساختةكارى ساختةكاريش بليين ناشتوانين كراوةء نةكراوة. كةواتة ئةو تارمايية شيكردنةوةى هاورام روانطةيةوة لةم بةلى ناكريت. بؤ خةلكى بريارى لةئةنجامى دذوارة كة تةنانةت تيبطةيتء دةنطدان بؤ ئيران دةست شيوةية لةو ئةنجاميكى ناكريت

شيكردنةوةكان ديكةى جؤريكى بخةيت. داهاتوودا، لة رابردووة شيكردنةوةى مليؤن ثينج ئةمسال تارانيةكان نمونة بؤ ثينجء دةبيتة تر ساليكى دةدةنء دةنط ئةنجامةكان ناهيليت ئةمةش بؤية نيو، هؤكارانةء ئةم بكرين، ثيشبينى بةباشى هؤكارى هاوشيوةيانء نةبوونى ضاوديرى هةلومةرجى لةهةلبذاردنةكاندا بياليةن لة دةكريت كة بردووة ئاراستةيةكدا بة ساختةكارى ئيران لة دةنطداندا ثرؤسةى بكريت. كةواتة ئةطةر ئةو بابةتانة نةبينينء بؤضوونى بة ناكريت، ثيشبينى هيض بليين من ئةوة نابةرثرسياريةتى تةواوةء لةكؤل خؤ كردنةوةية. هةر خؤى رستةيةكى لةو دةكاتةوة. ساختةكارى بؤ بوار شيوةية لة خولةكى ئيران بريارى خةلكى هةلبةت هةر بةآلم قبولكردنة. شايانى نةوةددا خةلكى ية. 15% كةمى داتايةكى ئةوةش

ئةم كؤمةلطاية زيندون.بةو روونكردنةوانة ئةو سةرضاوة: مانايةن، كة دذوارة ثاليورايك جطة لةوةى سندوقةكانى لة بيةويت دةسةآلت كة

دةنطدانةوة دةربضن؟طشتى بةشيوةيةكى بةلى. ئةفخةمى: هةلبذاردن ستاندةردى لةرووى لةجيهاندا، كة نزيكةى)22(وآلت ستاندةرى هةلبذاردنيان هةية بةو جؤرة نيية، بةآلم لة وآلتةكانى ديكة بةو شيوةية. واتة ئةطةرى ريكوثيك لةهةلبذاردندا كة هةية، ئةوة ديكةدا لةكارى دةستوةردان بةآلم بن، نةبوونى هؤى لةبةر تةنها نةك دةكةن. حزبء ميديا، ئيستا ئةنجومةنى ثاسةوانى كة نيية ئةوة هؤكار هةية، ظيتؤى مافى ئةو هةموو نيية، ئةلةكترؤنيمان كارتى دةنينء لةدةست دةست ثيكةوة بابةتانة

ئةلةكترؤنيكى كارتى لةئيراندا

هةموو نةبيت كارتة ئةو كاتيك نيية،

لةشاريكةوة دةتوانيت كةسيك

لةوى ديكةء شاريكى بؤ بروات

لةم نمونة بؤ ئيستا بدات، دةنط

خولةدا كاتيك ذمارةى دةنطدةرانى

بليين شاريك بووة بة %170 ناتوانين

بليين ناشتوانين كراوةء ساختةكارى

نةكراوة. ساختةكاريش

Page 87: jmara3

ذمارة )3( ئازارى 862010

ريكء داتايةكى هيشتا ئةوةية طرنطتر دانيشتوانةى ذمارة ئةو كة نيية، وردمان ئيران ضةندن كة دةتوانن دةنط بدةن. هةر رؤذنامةكان هةلبذاردن ثيش هةفتةيةك مليؤن )51( ئايا كة بابةتة لةو بوون ثر مليؤن )46( يان هةية، دةنطدانيان مافى كةس. لة دوايشدا دياري نةكراء وةزارةتى ثيداطريى مليؤنةكة )46( سةر لة ناوخؤ )51( لةسةر ئؤثؤزيسيؤنيش كردء وةك ئيمة كة ئةوةية راستيش مليؤن. ذمارةى نازانين كؤمةآليةتى تويذةرى دروست كامةية. تةنها دةزانين ثينج مليؤن جياوازى هةيةء ئةوةش كةم نيية. كةواتة ثينج، ئةو داهاتوودا لة لةهةلبذاردنةكانء ئاستى لة بةدلنياييةوة بابةتة شةش بةشيوةى كؤمةلطادا بذارةى تويذى ئةوة نةكريت، قبول ئاوةزيانة بةلطاندنء ساختةكارى هةلبذرادندا لة دةكريت تاى ئاسايى بةشيوةيةكى بكريتء لة ئيستاداية، دةسةآلتى بةالى ترازو خةلك 20% بؤ 15% هيشتا كة وآلتيكدا بةناضار ئةوة نةخويندةوارن، بةتةواوى هةموو ناو لة تةلةفزيؤن شايةنى تاى ميدياكاندا قورستر دةبيت. ئةوةش لةاليةن

دةسةآلتةوة قؤرغكراوة.ضارةسةر ضؤن كيشة ئةو سةرضاوة:

دةكريت؟ثيويستة بيت ضؤنيك هةر ئةفخةمى: كارتى بكرينةوة. ثر بؤشايانة ئةو ميدياكان بكريتء دروست ئةلةكترؤنى لة كةشيكى ئازادء سةربةخؤدا بن، رةنطة عةقلةوة. لة بيت دوور زؤر ئةوةش حزبى سى يان دوو، بةالنيكةمةوة هةبيتء بوونيان كؤمةلطادا لة ناسراو ثروثاطةندةى هةبيتء مانيفيستيان لةم سياسى ملمالنيى هةلبذاردنء داهاتوو هةلبذاردنى تاكو هةلبذاردنةوة بؤ ويذدانمةندانة ئازادانةء بةشيوةيةكى ئةطةر برةخسيت. لةكؤمةلطادا هةموان دةكريت ديسانةوة نةبيت ملمالنيية ئةو هةلة كؤمةلطاش بكةنء هةلة ميدياكان بهيلينةوة شتيك هةموو نابيت بكات.

زيان ضونكة هةلبذاردن. شةوى بؤ بةركةوتنى كؤمةلطا لةئاستيكى بةرزدايةء لة طشتى راى ديتةوةء دووبارة ميديا

خولةكى نةوةددا دةطؤردريت.ثاش داهاتوو هةلبذاردنى طةرضى نةذادة، ئةحمةدى خولى لة سال هةشت كةواتة هاوئاستن، قورسايةكان بةآلم هةلبذاردنى لة دةكةم ئوميد ثيشوةخت حزبمان نةلين ثاليوراوةكان داهاتودا كارةساتة. كؤمةلطا بؤ ئةوة ضونكة نيية، يان سةربةخؤ، ميدياكانيش هيواداريشم بكةنء هةلسوكةوت حزبى طروثى وةك

خةلكيش بريارى خؤى بدات.ميديايى ئةزموونى بةثيى سةرضاوة: هةلبذاردنى لة ميديا بؤ دؤخيك ض ئيستا،

داهاتوو ثيشبينى دةكةيت؟ئةفخةمى: ئةوة راستييةكة، كة ميدياكانى كةشى خولقينن، رؤل سنوور دةرةوةى دةبيت، بةهيزتر و جديتر ئةنتةرنيت كؤنترؤل ضاثةمةنيةكان ض بليين دةتوانين ديسانةوة نةكرين كؤنترؤل ض بكرينء جةمسةرطيرى بة ئةويش دةبن، ضاالك جةمسةرى ناتوانين ئيمة دياريكراوةوة، دابخةين. واتة ئةستةمة ميدياء ضاثةمةنى جةمسةريك داهاتوودا سالى ضوار لة جةمسةرةكةى هةبيتء ضاثةمةنيى )14(جةمسةربةنديية ئةو نةبيت. هيضى ديكة دةطةريتةوة بؤ خةلكء ئةو خةلكانةى كة بة تةنها ديارن ميدياكاندا جةمسةرى لة دريذايى ئةم ضوار سالةى دى هةنديكيان

خووى ميديايى خؤيان دةطؤرن. لةسةردةمى كةسيك ئةوةية هةر رؤذنامةى كردوة حةزى ثاشايةتيدا حةز ئيستاش بخوينيتةوة )ئيتآلعات( بخوينيتةوة. ئيتآلعات هةر دةكات خوينةرى طروثى كة لةمرووةوةية، بةرةو سال )60( لة تةمةنيان ئيتآلعات سالى ضوار لة دةكريت كةواتة ذوورة. ميديايى طؤرانى ثيشبينى داهاتوودا بكريت. بةآلم بؤ هؤكارى كاريطةربوونيان حزبة ئةطةر هةية، سييةم رةهةنديكى سياسييةكان ضاالك بن ئةوة ميديا كةمتر

حزبة لةبؤشايى دةبن. خولقين رؤل دةبيتةوة. ضاالك ميديا سياسييةكاندا خؤمانةء قسةى لةكؤمةلطادا كاتيك ميتينط.... تةكسييةكانء ناو باسكردنى لةم دةبن. كاراتر ميدياكان نةبيت بوونى ميدياش كة ئةوةى سةربارى خولةشدا كؤآلنء لة باسكردنيش بةآلم بوو،

شةقامةكاندا بوونى هةبوو.ثةيوةنديى ريطايةوة لةم كةواتة رادةى دةبيت، بةهيزتر تاكةكان نيوان كاريطةريى رةهاى ميدياكان كةمدةكاتةوة، سةرةكى سةرضاوةى كة ئةوةى بةآلم ثرسياريكى سةرةكيية، بوو لة كوى كىء دةرةوةى ميدياكانى ديكةوة لةاليةكى لة كؤمةليك يان بوون، تةنها سنووريش كة بوون، ئؤثؤزيسيؤن كؤمةلى طروثء سنووريان دةرةوةى ميدياى كاريطةريى ئةوةش ثيويستة دةكردةوة، بةرز سةرضاوةكان طروثى بطيريت. لةبةرضاو ئيراندا لة دةنطيان بوو ساآلنيك كة يان فتوا، فآلن ثيشتر يان نةدةبيسترا، راطةيانديكيان بآلو دةكردةوة، بةآلم ئيستا ئةو هةمان واتة سةرضاوةكانيش طروثى ميديايةكةوة ريطةى لة ثيشوو كةسانةى

ئةو كارةى ثيشوويان دةكةن.لة ئةنتةرنيت كةشى سةرضاوة: ثيشبينى ضؤن داهاتوودا هةلبذاردنى

دةكةيت؟داهاتوودا لةهةلبذاردنى ئةفخةمى: ثيويستة ئةوةتا يان هةية، دؤخ دوو هةموانء بةهى بكات ئةنتةرنيت دةولةت ريكخراويك ئؤرطانء وةك لةكؤمةلطادا لةو رؤليان هةبيت، وةك كؤريا و ذاثؤن، )ئة( طروثى كة بليين، دةتوانين كاتةدا ئةنتةرنيت لةسةر ضانسيكى دةتوانيت ئةوة نةكريت ئةوةش ئةطةر يان هةبيت، خؤى وةك هةر موسةوى تيمةكةى بةكار بردنةوة كارتى وةك ئةنتةرنيت جةخت لةكؤتايدا دةبيت بةآلم دةهينن. تةنها دةنطدان كة بكةمةوة ئةوة لةسةر

لةسةر بنةماى ميديايى نيية. * * *

Page 88: jmara3

ئارام شيخ موحةمةد

هةرضةندة زاراوةى »كؤمةلطاى كراوة« بةشيوةيةكي بةربآلو لة اليةن سياسةتمةداران و بيرمةندانةوة بةكار ديت، بةآلم هيشتا تةنانةت لة رؤذئاواش نةبوةتة ئيديؤميكى باو. مةبةست

لة كؤمةلطاى كراوة بريتية لةو كؤمةلطايانةى كة ئاين يان ئايدؤلؤذيايةكي دياريكراو لةسةر خؤى تاثؤى نةكردوة، بةلكو هةموو ئايدؤلؤذياو ضةمكة نوييةكان سةرضاوةكانيان لة

هةركؤييةكةوة بيت دةتوانن تييدا نةشونما بكةن و بكةونة بةر رةخنة. لة تايبةتمةنديةكاني ئةم كؤمةلطاية ئةوةية خةلك بي هيض كؤسث و تةطةرةيةك دةتوانن

بةشدارى بكةن لة ئةزموون و رةخنةطرتن لة ثرؤسةى سياسي، لة كؤمةلطاى كراوةدا ئازادي طواستنةوةو سةفةركردن هةيةو بازرطاني و ئالوطؤرى كاآل لة طةل وآلتاني ديكةدا كؤت

وبةندي لةسةر نيية، ئامانجي ثرؤسةى ثةروةردةو فيركردن لة كؤمةلطاى كراوةدا بريتية لة ريطةخؤشكردن بؤ خؤيندكاران تاوةكو ثةرة بةتواناكانيان بدةن و داهينان بكةن، لةم ضةشنة

كؤمةلطايانةدا نابيت خويندكاران ئاراستة بكرين و هةلةو راستيان بؤ دياري بكريت.بؤيةكةمين جار لة سالى 1945 فةيلةسؤفي بريتاني كارل ثؤثةر لة كتيبي »كؤمةلطاى كراوةو

دوذمنةكاني« وشةى »كؤمةلطاى كراوة« و ثيضةوانةكةشى »كؤمةلطاى داخراو«ى بةكارهينا. ثؤثةر داني بةوةدا ناوة كة ئةو دوو وشةيةى لة هنرى برطسؤن خواستووة كة لة سالى

1932 بةكاريهينابوو. بةآلم هةردوكيان لةسةر ئةوة كؤكن كةوا لة كؤمةلطاى داخراوي بضوكدا ثةيوةندية راستةوخؤ و روبةرووةكان رؤليكي دياري تيدا دةبينن، بة بؤضونى

برطسؤن ئةو جؤرة كؤمةلطايانة دؤطماو كةم جولةو ناثيشكةوتوخوازن، ئاينةكةيان ثاوانخواز و ئاكارةكانيان رةهاو دابو نةريتةكانيان ضةسثيون. بةآلم ثؤثةر باس لةوة دةكات كةوا

كؤمةلطاى داخراو دذي زانست و مؤديرنةية و تيروانينيكى ئةفسوناوي و خيلةكي هةية بؤ شتةكان. برطسؤن باس لةوة دةكات سةركردايةتى كؤمةلطاى داخراو ثيى واية هةلطيرساني

شةر دذي دةرودراوسي دةبيتة هؤى يةكخستنى كؤمةلطا و ثةيوةندي نيوان دةسةآلتداران و فةرمانرةوايان بةهيز دةكات.

يةكيتى سؤظيتى جاران و وآلتة سؤسياليستةكاني ديكة و ئةو وآلتانةى كة جةنرالةكان تيدا حاكمن، باشترين نمونةن بؤ كؤمةلطاى داخراو.

مةرج نيية كؤمةلطا كؤنةكان كؤمةلطاى داخراوبن. لة كؤتايي سةدةى نؤزدةدا ضارلس داروين باسي لةوةكردوة داهينان و هةلساني بة دةستثيشخةرى واى لة مرؤظ كردوة بة سةر بونةوةرةكاني ديكةدا زال بيت. بؤية سةركةوتنى كؤمةلطاى كراوة بة بي سةركةوتنى نويطةرى

و عةقآلنيةت شتيكى مةحالة كةواتة دةكريت بلين كؤمةلطاى كراوة كؤمةلطايةكي ديموكراتية و ئايدؤلؤذياو بؤضونيكى

دياريكراو حوكمي ناكات، بةلكو هةنطاوبةهةنطاو لة هةولى ثيشكةوتنداية و هةردةميش بة سةر ئةو بؤضون و بيرورايانةدا دةكريتةوة كة دؤطما نين و حوكمي ثيشوةختيان نيية. بةم جؤرة ديموكراتيةت لة كؤمةلطاى كراوة الى ثؤثةر كة خاوةني بؤضوني كؤمةلطاى كراوةية

ماناى ئةوة نيية طةل فةرمانروا بيت، ضونكة بة راى ئةو طةل هيض رؤذيك فةرمارةوا نةبووةو نابيتيش. ديموكراتيةتى كؤمةلطاى كراوة الى ثؤثةر بريتية لة رةخساندني هةل بؤ طةل بؤ

ئةوةى رزطاريان بيت لةو حكومةتةى كة بةدليان نيية، بي ئةوةى ثةنا ببةن بؤ توندوتيذي. لة كؤمةلطاى كراوةدا طرنط نية كي فةرمانرةواية، بةلكو طرنط ئةوةية ضؤن فةرمانرةوايي دةكات.

كؤمةلطاى كراوة و كؤمةلطاى داخراو ضيية؟

طىةنره

فة

Page 89: jmara3