Johannes Affligem - De Musica Cum Tonario (Ed. Joseph Smits Van Waesberghe)

30/4/2014 JOHDEM TEXT

http://www.chmtl.indiana.edu/tml/9th-11th/JOHDEM_TEXT.html 1/32

THESAURUS MUSICARUM LATINARUM

School of Music

Indiana University

Bloomington, IN 47405 (phone: [812] 855-5471; Internet: [email protected])

Data entry: John Gray, using Read-It OCR

Checked by: Oliver B. Ellsworth and Luminita Aluas

Approved by: Thomas J. Mathiesen

Fn and Ft: JOHDEM TEXT

Author: Johannes Affligemensis

Title: De musica cum tonario

Source: Johannes Affligemensis, De musica cum tonario, ed. J. Smits van Waesberghe, Corpus scriptorum de

musica, vol. 1 ([Rome]: American Institute of Musicology, 1950), 43-200. Used by permission. Graphics: JOHDEM 01GF-JOHDEM 32GF

[-43-] <Musica Johannis>

[-44-] Epistola Johannis ad Fulgentium

Domino et patri suo venerabili Angelorum antistiti Fulgentio, viro scilicet ex re nomen habenti, quippe qui et

prudentia pollet et sanctitate fulget, Iohannes servus servorum Dei, quicquid patri filius dominoque servus.

Cum me plurima atque diversa videres indagare studia, uni tamen arti videlicet musicae praecipue operam

dare, de ipsa me arte compellare coepisti suadens uti ad doctrinam et illuminationem minus eruditorum

aliquam ingenioli mei curarem emittere scintillulam.

Quod cum dubius trepidusque, tamquam qui ad hoc implendum haudquaquam mihi videbar idoneus,

refugerem, crebra aures meas admonitione pulsabas, versiculumque illum veritatis doctor et caritatis amatorsemper mihi instillabas: "Sapientia occulta et thesaurus absconditus, quae utilitas in utrisque?" Ad haec me tibi

respondentem, quod hebetis et imbecillis essem ingenii, tali obiectione compescebas: "Quid est, fili, quod

dicis, quid est inquam quod loqueris? Nonne ego te Boetii musicam atque Guidonis necnon et Bernonis, si

[-45-] recte memini, legisse comperi? Nonne et ego, quanta sit tui facultas ingenii, quam plurimis edidici

experimentis, adeo ut quid tui portare queant humeri et quid minime, nemo melius me atque indubitantius

noverit? Profecto non bona nec recipienda te contra me ratione tueris atque si rectius omnia perpendere

velles, quominus me monitusque meos sequerere, causam non haberes. Nam ut de Martiale, Odone,

Notkero, quorum tu libros utpote in hac arte probatissimorum diligenter perspexisse diceris, sileam, depraefatorum virorum opusculis satis aptas et utiles legentibus, si velles modo, posses excerpere regulas.

Proinde ut haec una excusatio prorsus cesset admoneo, cum etiam, ut beatus Gregorius dicit, vires quas

imperitia denegat caritas subministret".

His ergo dictis retusus extimplo atque ut verius dicam tam potenti compulsus iussione opus quod mihi

iniunxeras confidenter aggressus sum. Prudentiorum namque et perspicatiorum derisui subicere malui quam in

tuam indignationem, si obtemperare nollem, incidere.

Puerili quidem stilo usum me profiteor, verumtamen quae [-46-] utiliora videbantur ac magis necessaria, ex

aliorum codicellis compendiose collegi de meo etiam interdum addens igniculo. Placuit autem aliquantis

libellum capitulis distinguere, ut si quid lector inter cetera avidius quaesierit, citius hoc atque facilius per

praemissas annotationes recipere valeat.



Tuae igitur, quod te suadente incepi et Deo opitulante perfeci, offero clementiae, quatenus per te probetur etper te corrigatur atque a venenatis detractorum morsibus tua auctoritate defendatur.

Explicit prologus. Incipiunt capitula.

[-47-] Index Capitulorum

I Qualiter quis ad musicae disciplinam se aptare debeat.

II Quae utilitas sit scire musicam et quid distet inter musicum et cantorem.

III Unde dicta sit musica et a quo et quomodo sit inventa.

IV Quot sint instrumenta musici soni.

V De numero litterarum et de discretione earum.

VI Qualiter mensurandum sit mnochordum.

VII Unde dicatur monochordum et ad quid sit utile.

VIII Quot modi sint vocum discrepantiae et de diapason.

IX Quot sint vocum discrepantiae et de diapason.

X De modis quos abusive tonos appellamus.

XI De tenoribus modorum et finalibus eorum.

XII De regulari cursu modorum atque licentia.

XIII Super graeca notarum vocabula expositio;.

XIV Quid faciendum sit de cantu qui in proprio cursu deficit.

[-48-] XV Quod stultorum ignorantia saepe cantum depravet.

XVI Quod diversi diversis delectentur modis.

XVII De potentia musicae et qui primitus ea in Romana Ecclesia usi sint.

XVIII Praecepta de cantu componendo.

XIX Quae sit optima modulandi forma.

XX Qualiter per vocales cantus possit componi.

XXI Quid utilitatis conferant neumae a Guidone inventae.

XXII De pravo usu abiciendo et superfluis quorundam modorum differentiis.

XXIII De diaphonia id est organo.

XXIV De primo modo et eius discipulo cum differentiis.



XXV De tertio tono et quarto et eorum differentiis.

XXVI De quinto et sexto et eorum differentiis.

XXVII De septimo et octavo et eorum differentiis.

Expliciunt capitula.

[-49-] Incipit Tractatus Iohannis de Arte Musica

Capitulum I

Qualiter quis ad musicae disciplinam se aptare debeat

Primum hoc illi, qui se ad musicae disciplinam aptare desiderat, iniungimus, uti litteras monochordi cum

syllabis suprascriptis firmare studeat, nec antequam eas memoriter teneat, ab hoc opere desistat. Sed delitteris nunc dicere differimus, ut post hoc commodius atque uberius de eis tractemus. Nunc autem de syllabisaliquid dicamus. Sex sunt syllabae, quas ad opus musicae assumimus, diversae quidem apud diversos. Verum

Angli, Francigenae, Alemanni utuntur his: ut, re, mi, fa, sol, la. Itali autem alias habent, quas qui nossedesiderant, stipulentur ab ipsis. Eas vero, quibus nos utimur syllabas, ex hymno illo sumptas aiunt, cuius

principium est:

Ut queant laxis

Resonare fibris

Mira gestorum

[-50-] Quod hoc modo facile consideratur: Ut queant laxis, ecce habemus ut; resonare fibris, ecce re; miragestorum, ibi mi; famuli tuorum, illic fa; solve polluti, ecce hic sol; labii reatum, ecce habemus la. Per has

itaque syllabas is, qui de musica scire affectat, cantiones aliquot cantare discat quousque ascensiones etdescensiones multimodasque earum varietates plene ac lucide pernoscat. In manus etiam articulis modularisedulus assuescat, ut ea postmodum quotiens voluerit pro monochordo potiatur et in ea cantum probet,

corrigat et componat. Haec ubi aliquamdiu iuxta quod diximus frequentaverit et altae memoriae

commendaverit, facilius procul dubio ad musicam iter habebit.

[-51-] Capitulum II

Quae utilitas sit scire musicam et quid distet inter musicum et cantorem

Videtur autem nunc congruum, ut quid utilitatis conferat musicae notitia brevi attingamus ratione. Tanto

namque in musica quisque se reddit studiosiorem, quanto ipsam artem novit esse utiliorem. Musica una est ex

septem artibus, quas liberales appellant, naturalis quidem quemadmodum et aliae. Unde et ioculatores et

histriones, qui prorsus sunt illiterati, dulcisonas aliquando videmus contexere cantilenas. Sed sicut grammatica,dialectica et ceterae artes, si non essent conscriptae ac per praecepta elucidatae, incertae haberentur et

confusae, ita et haec. Sciendum autem, quia ars ista haud infima inter artes est reputanda, praesertim cum

clericis maxime sit necessaria et quibuslibet eam exercentibus utilis et iocunda. Quisquis [-52-] namqueincessanter ei operam adhibuerit et sine intermissione indefessus institerit, talem inde consequi poterit fructum,

ut de cantus qualitate, an sit urbanus, an sit vulgaris, verus, an falsus, iudicare sciat et falsum corrigere et

novum componere. Non est igitur parva laus, non modica utilitas, non vilipendendus labor musicae scientia,

quae sui cognitorem compositi cantus efficit iudicem, falsi emendatorem et novi inventorem. Nec



praetereundum videtur, quod musicus et cantor non parum a se invicem discrepant. Nam cum musicus

semper per artem recte incedat, cantor rectam aliquotiens viam solummodo per usum tenet. Cui ergo

cantorem melius comparaverim quam ebrio, qui domum quidem repetit, sed quo calle revertatur penitusignorat? Sed et molaris rota discretum aliquando reddit stridorem, ipsa tamen quid agat nesciens, quippe quae

res est inanimata. Unde Guido pulchre in Micrologo suo sic ait:

[-53-] Musicorum et cantorum magna est distantia.

Illi dicunt, isti sciunt, quae componit musica.

Nam qui facit, quod non sapit, diffinitur bestia.

et cetera

[-54-] Capitulum III

Unde dicta sit musica et a quo et quomodo sit inventa

Dicitur autem musica, ut quidam volunt, a musa, quae est instrumentum quoddam musicae decenter satis etiocunde clangens. Sed videamus, qua ratione, qua auctoritate a musa traxerit nomen musica. Musa, ut diximus

instrumentum quoddam est omnia musicae superexcellens instrumenta, quippe quae omnium vim atque

modum in se continet: humano siquidem inflatur spiritu ut tibia, manu temperatur ut phiala, folle excitatur utorgana. Unde et a Graeco quod est MESA mesa, id est media, musa dicitur, eo quod sicut in aliquo medio

diversa coeunt spatia, ita et in musa multimoda conveniunt instrumenta. Non ergo incongrue a principali parte

sua [-55-] musica nomen sortita est. Dicunt etiam aliqui musicam a musis nomen accepisse pro eo, quod

ipsae apud antiquos in hac arte perfectae crederentur et ab eis modulandi peritia quaereretur, unde et APOTHU MUSO id est a quaerendo musae dictae existimantur. Alii musicam quasi modusicam a modulatione, alii

quasi moysicam ab aqua, quae moys dicitur, appellatam opinantur. Alii musicam quasi mundicam a mundi id

est coeli cantu dictam putant. Si quis autem de musicae appellatione melius sentit, ei nos nequaquam

invidemus, quia ut ait Paulus singulis dividit prout vult Spiritus Sanctus. Refert autem Moyses artis huius Tubalrepertorem fuisse. Alii Linum [-56-] Thebaeum, alii Amphionem, alii Orpheum artem hanc repperisse

arbitrantur. Verum Graeci, quibus ut ait Horatius musa ore rotundo loqui dedit, aliter de hoc nos sentire

volunt. Asserunt namque philosophum quendam Samium Pythagoram nomine artis huius inventorem extitisse.Hic erat vir ut aiunt sapientia clarissimus, facundia invictissimus, ingenio acutissimus. Unde et musicam subtili

satis investigatione fertur repperisse. Nam cum tempore quodam iter faciens fabricam praeteriret, diversos in

ea ut fieri solet, malleorum audivit sonitus. Ubi cum aliquantisper attentius auscultaret, variisque magis ac

magis oblectaretus sonitibus, vim artis musicae, ut erat calidissimus, ibi latitare cognovit. Nec mora in fabricamintroivit, malleosque cautius pensare coepit, paulatimque septem vocum discretiones necnon et ipsarum

consonantias, de quibus in consequenti latius tractaturi sumus, sollerter indagavit. Sic vir ille egregius musicam

informem prius et ignotam primus in Graecia repperit, scripsit et docuit. Cuius notitia Latinis per Boetium et

alios Graecorum litteris imbutos postmodum manifestata est.

[-57-] Capitulum IV

Quot sint instrumenta musici soni

Sciendum quoque, quod duo sunt omnium instrumenta sonorum, naturale scilicet et artificiale; naturale aliud

mundanum, aliud humanum. Et mundanum quidem secundum philosophos, est coelestis volubilitatis concors

dissonantia, quae proprie harmonia nominatur. Naturale autem instrumentum humanum dico illas gutturiscavitates, quas arterias vocamus. Ipsae enim naturaliter aptae sunt recipere aerem et reddere, unde sonus

naturalis procreatur. Ob hoc et commercia eas quidam nuncupare solent, ut Prudentius in Psychomachia:



...animamque malignam

Fracta intercepti commercia gutturis artant.

Artificiale vero instrumentum est, quod non per naturam, sed per artificium ad reddendum sonitum adaptatur.

Naturalis autem sonus alius est discretus, alius indiscretus. Discretus est, qui aliquas in se habet consonantias;

indiscretus, in quo nulla discerni potest consonantia, [-58-] ut in risu vel gemitu hominum et latratu canum aut

rugitu leonum. Simili modo discretum et indiscretum sonum in artificiali perpendere potes. Fistula namque illa,qua decipiuntur aviculae vel etiam olla pergameno superducta, unde pueri ludere solent, indiscretum reddunt

sonitum. At vero in sambuca, in fidibus, in cymbalis atque in organis consonantiarum bene et distincte

discernitur diversitas. Illum ergo sonum, quem indiscretum esse diximus, musica nequaquam recipit. Solus

dumtaxat discretus, qui etiam proprie phthongus vocatur, ad musicam pertinet. Est enim musica nihil aliudquam vocum motio congrua. Haec autem contra idiotas praecipue diximus, quo illorum compesceremus

errorem, qui quemlibet sonum esse musicum stulte autumant.

Hoc quoque adiiciendum est, quod cum tria sint musicae melodiae genera, enharmonicum, diatonicum,chromaticum, primo propter nimiam difficultatem, tertio propter nimiam mollitiem abiecto, medium usus

retinuit.

[-59-] Capitulum V

De numero litterarum et de discretione earum

His itaque praelibatis nunc de notis monochordi tractare incipiamus ac primum de numero earum dicamus.Vetustissimi litteras XV non plures in monochordo posuere ab .A. videlicet inchoantes et in .aa. desinentes.

Nondam enim .[Gamma]. additum fuit nec .b., quod nos molle vel rotundum dicimus, a quibusdam graeco

nomine synemmenon, id est adiunctum, appellatur. Moderni autem subtilius omnia atque sagacius intuentes,quia, ut ait Priscianus, quanto iuniores tanto perspicaciores, viderunt notas illas ad melodiam quamlibet

exprimendam non sufficere cantumque plagalis proti aliquotiens per litterarum paucitatem deficere, et ideo .

[Gamma]. in primo apposuere loco. [-60-] Quod in hac antiphona facile qui vult considerare potest:

DFE FD FD CD D CD D FE DF D C O Rex glo- ri- ae Do- mi- ne vir- tu- tum

et cetera. Nam Spiritum veritatis, quod ab .A. capitali incipiendum est et deponendum, si .[Gamma]. nonesset appositum, quorsum descenderet non haberet. Praeterea .b. rotundum, quoniam id interdum in cantu

videbatur necessarium, addidere eique nomen hoc, ut scilicet .b. molle vocaretur propter mollitiem soni atque

dulcedinem, indidere, sicque his duabus litteris adiunctis XVII sunt numero. Dominus autem Guido, quem

post Boetium nos in hac arte plurimum valuisse fatemur, XX et I in musica sua ponit notas, ne iam ullus incantu possit subrepere defectus.

[-61-] Nunc de earum discretione videamus. Et inprimis diligens lector animadvertat, quod omnes

monochordi notae in figura sunt dispares. Verbi gratia .[Gamma]. in figura a .G. differt capitali, sic .A. capitaleab .a. minuto, sic .B. a .[sqb]., .C. a .c., .D. a .d., .E. ab .e., .F. ab ,f., .G. a .g., item .a. minutum ab .aa.

duplicato, sic .b. a .bb., .[sqb]. a .[sqb,sqb], .c. a .cc., .d. a .dd. Variantur etiam per spatia et lineas. Cum

enim .[Gamma]. ponatur in linea, .G. erit in spatio. Item cum .A. capitale sit in spatio .a. minutum erit in linea,

et ita est de ceteris. Notandum autem de .b. molli et de .[sqb]. quadrato, quod et in figura et in syllabissuprascriptis disconveniunt. Unum quidem sive in spatio sive in linea possident locum, sed hoc modo

discernuntur, quod in qua neuma .b. molle sonat, super eandem a scriptore ponendum est. Habent et aliam

omnes monochordi litterae qua distinguuntur varietatem, hanc scilicet, quod a .[Gamma]. usque ad .C.



propter soni gravitatem graves [-62-] dicuntur, a .D. usque ad .G., eo quod omnium in eis modorum cantus

finiatur, finales appellantur, ab .a. minuto usque ad .d. acutae vocantur propter acutum quem reddunt sonum,

a .d. usque ad .g. superacutae dicuntur, quia acutas vocis acumine superant. Item ab .aa. usque .dd.excellentes nominantur, eo quod etiam superacutas soni gracilitate excellant. Datur eis ad hoc et alia a

quibusdam per graeca vocabula discretio; quae quia minus eruditis non multum utilitatis conferre videbantur,

ad praesens omissa sunt. Fiunt autem omnes hae litterarum distinctiones, ut quoniam diversas habet

proprietates, facilius quae sit illa et illa possimus internoscere. Et de numero quidem litterarum ac discretionesufficienter dictum est. Nunc de mensura monochordi videamus.

[-63-] Capitulum VI

Qualiter mensurandum sit monochordum

Multae quidem ac diversae sunt monochordi dimensiones, quas omnes enarrare taedium potius quam

proficuum legentibus generaret. Quapropter nos compendiositatem sectantes ex multis unam, quae facilior

atque celerior videbatur, regulis nostris inserere curavimus. Primum ergo [Gamma] in sinistra parte

monochordi ubi volueris ponito, a quo usque ad finem novem passus aequales metire. Quibus aequaliter

dimensis diligenter considera, quod primus passus terminabit in .A., secundus vacat, tertius in .D., quartus

vacat, quintus in .a., sextus in .d., septimus in .aa., reliqui vacant.

Item ab .A. usque ad finem novenis passibus aequaliter partitis, primus passus terminabit in .B., secundusvacat, tertius in .E., quartus vacat, quintus in .[sqb]. quadratum, sextus in .e., septimus in .[sqb,sqb].

duplicatum, reliqui vacant.

Item cum a .[Gamma]. ad finem quaternos passus aequaliter diviseris, primus passus terminabit in .C.,

secundus in .G., tertius in .g., quartus [-64-] finit. Similiter a .C. ad finem quattuor passibus aequaliter

dimensis, primus terminabit in .F., secundus in .c., tertius in .cc., quartus finit. Ab .F. autem ad finem

quaternorum passuum primus terminabit in .b. molle, secundus in .f., reliqui vacant. A .d. vero ad finemquaternis passibus factis primus terminabit in .g., quod iam positum est, secundus in .dd., reliqui vacant. Ab .f.

quoque ad finem quattuor passibus partitis primus terminabit in .bb. rotundum duplicatum, reliqui vacant. Et in

hac quidem divisione, quae videlicet fit quaternis passibus, totum monochordum rectissime mensurare poterit,

qui diligentiam adhibere voluerit.

A quacumque enim nota ad finem monochordi quattuor aequales passus fiunt, tres ex illis diatessaron et

diapente necnon et diapason continent, ultimus vero finit. Verbi gratia a .[Gamma]. usque ad finem quattuor

dimensis passibus primus terminabit in .C., quod est diatessaron, secundus in .G., quod est diapente, tertius in.g., quod est diapason, quartus finit. Eodem modo et reliquas invenire potes.

[-65-] Capitulum VII

Unde dicatur monochordum et ad quid sit utile

Cognita iam monochordi dimensione, unde monochordum dicatur vel quid utilitatis conferat,

animadvertendum est. Monochordum propter unam, quam solummodo habet, chordam nomen accepit.Monos siquidem unus vel solus graece dicitur, unde et monachus dictus quod solus ac singularis esse debeat.

Itaque sicut decachordum a decem chordis et octochordum ab octo, sic monochordum ab una chorda est

appellatum. Ad hoc autem instrumentum istud perutile est, ut cantus, de quo dubitetur verusne sit an falsus, in

eo probetur. Pueris quoque sive adolescentibus ad musicam aspirantibus adhibeatur ut ad id, quod discere

volunt, ipso duce sono facilius pertingant. Adde praeterea, quod contra quorundam insulsorum rebellionem

plurimum valet. Sunt etenim plerique clerici vel monachi, qui artem hanc neque sciunt neque scire volunt et,



quod gravius est, scientes fugiunt et abhorrent.

[-66-] Quodsi aliquando ut fit musicus eos de cantu, quem vel non recte vel incomposite efferunt, compellat,

irati impudenter obstrepunt, veritati acquiescere nolunt suumque errorem summo conamine defendunt. Quos

ego invitus ob corripiendam tamen stultitiam dico, caeco insipientiores haud iniuria aestimaverim.

Caecus namque, quod in se non habet, extrinsecus quaerit, ducatum videlicet hominis vel baculi, sicque sibi

providet, ne in foveam cadat.

Cum huiusmodi inutiles, quos Graeci pulchre anergumenos vocant, neque per se videant neque videntium

ducatu incedere contendant. Ad horum itaque, ut diximus, obstinationem confutandam monochordum

apponitur, ut qui verbis musici credere nolunt, ipsius soni attestatione convincantur.

[-67-] Capitulum VIII

Quot modi sint, quibus melodia contexitur

Inter cetera hoc quoque scire convenit, quod novem omnino sunt modi, quibus melodia contexitur: unisonus,

semitonium, tonus, ditonus, semiditonus, diatessaron, diapente, semitonium cum diapente, tonus cum

diapente. Ex his sex consonantiae dicuntur, vel quia in cantu saepius consonant id est simul sonant, vel certe

quod consonant id est quibusdam proportionibus natae invicem se continent, quae dicuntur sesquioctava,

sesquitertia, sesquialtera, dupla. [-68-] De quibus tractare quia pueris et minus erduditis esset onerosum,

pueris enim et nondum perfectis loquimur, arithmeticorum hoc subtilitati relinquimus.

[CSMI:68; text: dupla, sesquialtera, sesquitertia, sesquioctava, diapason, diapente, diatessaron, tonus, I, II,

III, IV, VIII, IX] [JOHDEM 01GF]

Unisonus autem dicitur quasi unus sonus, quod, cum sit una vox, continue repercutitur. Tonus a tonando

vocatur. Est autem tonare potenter sonare, et tonus fortem habet sonum respectu semitonii. Vel certe a

Graecis sumptum est hoc nomen. Cum enim ipsi dicant TONOS, nos .o. in .u. mutata tonus dicimus. Sic

KALAMOS calamus, YMNOS hymnus. Semitonium, a Platone limma vocatum, [-69-] dictum est, quod sitnon plenus tonus sed imperfectus, non ut quidam imperiti resolvunt dimidius tonus. Virgilius semiviri Phryges,

id est non pleni viri, quia more feminarum se vestiunt. Ditonus graece appellatur, quod duos in se tonos

habeat. Semiditonus vocatur, quod non sit plenus ditonus. Huius sunt species duae, una tono et semitonio,

altera semitonio et tono constans. Diatessaron interpretatur de quattuor; ab una enim voce incipiens ad

quartam transilit, constans ditono et semitonio, ut a .[Gamma]. ad .C. Est autem diatessaron trimodum verbi

gratia ut fa re sol mi la. Diapente latine de quinque sonat, eo quod ab una incipiens voce ad quintam saltum

facit, habens in se diatessaron et tonum. Est autem quadrimodum, primum inter .C. et .G., secundum inter .D.et .a., tertium inter .E. et .[sqb]. quadratum, quartum in inferioribus syllabis inter .F. et .c. Duo autem qui

restant modi, scilicet semitonium cum diapente et tonus cum diapente, intervalla vocantur. Et nota quod,

quando dicis semitonium cum diapente, unum modum significas, quando vero semitonium [-70-] et diapente,

duos modos enuntias. Idem de tono cum diapente considera. Et hae duae clausulae rarius in cantu inveniuntur.

Ut autem horum omnium, de quibus diximus, modorum intensiones et remissiones facile pateant, figura haec

perspicienda est.

[CSMI:70; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9; ut, mi, fa, re, sol, la, intensio, remissio; Unisonus, Semitonium,Tonus, Semiditonus, Ditonus, Diatessaron, Diapente, Semitonium cum diapente, Tonus cum diapente]

[JOHDEM 01GF]

Omnium autem harum clausularum exempla in cantu nosse desiderans discat cantilenam istam: Ter terni sunt

modi quibus omnis cantilena contexitur et cetera.

http://www.chmtl.indiana.edu/tml/9th-11th/JOHDEM_01GF.gif




[-71-] Haec enim ad dignoscendas omnes canendi varietates adeo utilis est ut pueris etiam facillimum ad

musicam accessum faciat. Similiter et ista: Ter tria iunctorum sunt intervalla sonorum.

[-72-] Capitulum IX

Quot sint vocum discrepantiae et de diapason

Superius cum de notis monochordi tractaremus, unam causam dimisimus indiscussam, hanc videlicet, cur

septem notis eaedem repetantur. Quod nunc libet aperire. Septem notae ob totidem vocum discrepantiasponuntur. Septem autem positis eaedem repetuntur, quia cum septem voces inter se sint dissonae, octava cum

prima concordat. Quod ille egregius artium investigator rectissime perpendit quando ait:

Obloquitur numeris septem discrimina vocum.

Sicut ergo omne tempus per septem dies currit, dum videlicet septem transeunt et eaedem repetuntur, sic

musica per septem tantummodo vocum varietates graditur. Notandum tamen, quod notae eaedem repetuntur,

sed non omnino eaedem, quia in figura non eaedem. Aliam namque figuram habet .[Gamma]., aliam .G.capitalis, et ipsa [-73-] .G. capitalis aliam quam .g. minuta, et sic de aliis. Quemadmodum igitur octava nota

cum prima est eadem, etsi non omnino, ita nimirum vox octava cum prima in soni concordia est eadem, sed

non omnino, quia sonus iste gravis est, ille acutus. Et hic canendi modus rarissime in cantu usitato reperitur.

Graeco autem vocabulo diapason nominatur, quod interpretatur de omnibus, et hoc nomen habet, sive quod

omnes consonantias in se concludit, sive quod ab una voce inchoans ad octavum saltum facit sicque omnes

vocum discrepantias, quae sunt septem, in se continet. Quam pulchram vero quamque decentem diapason

concordiam habeat, probari perfacile est, si duo vel tres simul cantent, ita scilicet ut unus gravi, secundusacuta, tertius excellenti voce utatur, hoc modo:

[CSMI:73; text: g, aa, dd, cc, [sqb][sqb], G, a, d, c, [sqb], [Gamma], A, D, C, Laudes salvatori voce

modulemur supplici] [JOHDEM 01GF]

[-74-] Nonnulli etiam diapason consonantiam vocant vel propter proportionem, vel quia in prima et octava

consonam reddit modulationem, vel etiam quia ex consonantiis consistat. Siquidem diatessaron et diapente

constituunt diapason, praesertim cum inter primam et octavam vocem vel inferius diatessaron et diapentesuperius vel e converso habeatur, ut inter .C. et .c., .D. et .d., .E. et .e..

Quod in hac figura considerare potes:

[-75-] [CSMI:75; text: c, d, e, G, a, [sqb], F, C, D, E, diatessaron, diapente, diapason] [JOHDEM 02GF]

[-76-] Capitulum X

De modis, quos abusive tonos appellamus

Sciendum quoque, quod modi, quos uti Guido asserit, abusive tonos appellamus, octo sunt, ad imitationem

videlicet octo partium orationis. Congruum quippe videtur, ut sicut octo partibus continetur omne quod

dicitur, sic octo modis moderetur omne quod canitur. Sed cum nunc octo sint, quondam dumtaxat quattuor

erant, ad similitudinem fortasse quattuor temporum. Sicut enim saecula variantur quattuor temporibus, sic

quattuor modis distinguitur omnis cantus. Et hos quattuor modos Psalmista notare videtur, ubi dicit:

Psallite Deo nostro psallite, psallite regi nostro psallite.

Sed cur nunc octo sint, cum olim tantummodo quattuor essent, libet paulisper intermittere, et cur modi vel





tropi dicantur, causam [-77-] reddere. Modi a moderando sive modulando vocati sunt, quia videlicet per eos

cantus moderatur id est regitur, vel modulatur id est componitur. Quicumque enim musicae habens notitiam

regularem cantum componere curat, prius ad quem tonum eum convenire faciat, secum destinat. Ideo autem

musicae habens notitiam diximus, quia artis expers, et si recte facit quod facit, tamen quoniam inscius facit,

parvi penditur, praesertim cum et mimi et chorearum praecentores plerumque dulciter canant, quod eis nonars sed natura subministrat.

Tropi a convenienti conversione dicti; quomodocumque enim cantus in medio varietur, ad finalem semper per

tropos id est tonos convenienter convertitur. Quos autem nos modos vel tropos nominamus, Graeci phtongos

vocant. Et sciendum, quod eos tonos appellari Guidoni incongruem videtur et abusivum. Nos autem si rem

diligentius intueamur, non omnino abusivum videbitur vocabulum istud. Latini quippe inopia eloquii plerumque

propriis carent indiciis, [-78-] ideoque interdum necessitate compulsi aliena sibi vocabula usurpandoasciscunt, quod Graeci katakhresin vocant. Cum ergo Latini antiqui consonantiam quandam in musica

tantummodo tonum vocarent, grammatici etiam accentus orationis, vel distinctiones tonos appellare usurpato

nomine coeperunt. Rursus Latini cantores non parvam esse similitudinem inter cantus et accentus prosaicae

locutionis modosque psallendi considerantes, nomen hoc commune utrisque esse sanxerunt.

Sicut enim toni id est accentus in tres dividuntur species, scilicet gravem, circumflexum, acutum, ita in cantu

tres distinguuntur varietates. Nam cantus nunc in gravibus vagatur, ut in offertorio illo: In omnem terram; nunc

circa finales, quasi quadam circumflexione versatur, ut in antiphona illa: Benedicat nos Dominus Deus [-79-]noster; nunc in acutis quasi saltando movetur, ut in antiphona illa: Veterem hominem.

Vel certe toni dicuntur ad similitudinem tonorum, quos Donatus distinctiones vocat; sicut enim in prosa tres

considerantur distinctiones, quae et pausationes appellari possunt, scilicet colon id est membrum, comma

incisio, periodus clausura sive circuitus, ita et in cantu. In prosa quippe quando suspensive legitur, colon

vocatur; quando per legitimum punctum sententia dividitur, comma, quando ad finem sententia deducitur,

periodus est. Verbi gratia: Anno quinto decimo imperii Tiberii Caesaris, hic in omnibus punctis, colon est;deinde ubi subditur: Sub principibus sacerdotum Anna et Caipha, comma est; in fine autem versus ubi est

Zachariae filium in deserto periodus est. Similiter cum cantus in quarta vel quinta a finali voce per

suspensionem pausat, colon est; cum in medio ad finalem reducitur, comma est; cum in fine ad finalem

pervenit periodus est. Ut in hac antiphona: Petrus autem colon, servabatur in carcere comma, et oratio fiebat

colon, pro eo sine intermissione comma, ab ecclesia. [-80-] ad Deum periodus. Qua in re animadverti potest,

quod modi non omnino abusive toni vocantur, nec incongrue distinctionum seu accentuum nomen sortiuntur,

quorum varietates imitantur. Quod autem in prosa grammatici colon, comma, periodum vocant, hoc in cantuquidam musici diastema, systema, teleusin nominant. Significat autem diastema distinctum ornatum, qui fit,

quando cantus non in finali, sed in alia decenter pausat; systema coniunctum ornatum indicat, quotiens in finali

decens melodiae pausatio fit; teleusis finis est cantus.

Sane quod nunc octo sunt modi, cum quondam non essent nisi quattuor, de hac re sic est sentiendum. Qui

primitus de musica scripserunt, natura vocum diligenter considerata, prout tunc vires ingenium praebuit,

omnem modulandi varietatem in quattuor distinxerunt modos, unde et quattuor tantum finales habentur.

Moderni autem priorum inventa subtilius examinantes, considerabant harmoniam modorum confusam esse acdissonam. Videbant namque cantum eiusdem modi nunc in gravibus principium habere et circa ipsas vagari,

nunc in acutis inchoari et ibidem maxime commorari. Hanc igitur dissonantiam volentes avertere,

unumquemque modum in duos [-81-] partiti sunt, ut videlicet ille canendi modus qui in acutis versaretur,

autentus id est auctoralis sive principalis vocaretur; qui vero magis in gravibus moram faceret, plagis vel

plagalis id est collateralis seu subiugalis diceretur. Distinguuntur autem sic: Autentus protus apud Latinos

cantores primus tonus vocatur; plagis proti secundus, autentus deuterus tertius, plagis deuteri quartus, autentus

tritus quintus, plagis triti sextus, autentus tetrardus septimus, plagis tetrardi octavus.



Interpretatur autem protus primus, deuterus secundus, tritus tertius, tetrardus quartus. Autentus vero

auctoralis graece sonat, auctoritatem namque ipsi authentian vocant. Plagis autem quasi partialis vel

collateralis exponi potest; dicimus enim: in illa plaga, id est in illo latere sive in illa parte.

Graeci autem phtongos, id est tonos, gentium vocabulis sic efferunt:

I II III IVDorius, hypodorius; phrygius, hypophrygius; V VI VII VIIIlydius, hypolydius; mixolydius, hypomixolydius.

[-82-] Capitulum XI

De tenoribus modorum et finalibus eorum

Sicut autem octo sunt toni, ita et octo eorundem sunt tenores. Tenor autem a teneo, sicut a niteo nitor et asplendeo splendor dicitur. Et tenores quidem in musica vocamus, ubi prima syllaba saeculorum amen

cuiuslibet toni incipitur. Quasi enim claves modulationes tenent, et ad cantum cognoscendum nobis aditum

dant. Sed et moram ultimae vocis Guido tenorem vocat. Notandum autem, quod sicut fines octo tonorum in

quattuor notis, quae ob id etiam finales dicuntur, dispositi sunt, sic octo tenoribus, videlicet tonorum

aptitudinibus notae quattuor attributae sunt, sed diverso modo. Semper enim duorum troporum finis ad unam

respicit, itemque duorum ad unam, et sic per caetera. In tenoribus vero non ita est; nam nunc quidem unus in

una, nunc vero tres in una considerantur. Est autem in .F. tenor secundi toni, in .a. acuta primi, quarti, sexti.[-83-] In .c. tertii, quinti, octavi, in .d. septimi. Nec incongrue tenor secundi et septimi singularia sibi loca

vendicarunt, quoniam iste secundus in quartam maxime descendit, et septimus prae caeteris omnibus ascendit.

Sunt autem proprie, ut supra diximus, tonorum finales quattuor istae: D, E, F, G; et D quidem finalis est primi

et secundi. E tertii et quarti, F quinti et sexti, G septimi et octavi. Ideo autem proprie diximus, quia et alias

finales interdum cantus sibi usurpant. Quod quomodo et cur eveniat, in sequenti annuente Deo sufficienter

demonstrabimus. Sciendum autem quod tota vis cantus ad finales respicit. Nam ubicumque cantus incipiatur

et quomodocumque varietur, semper ei modo adiudicandus est, in cuius finali cessaverit. Unde et istudResponsorium Praeparate corda vestra, licet cursum proti habere videatur, tamen quia in .E. finali exit legitime

deutero attribuitur. Item [-84-] istud Responsorium Factum est silentium, quamvis inceptionem habeat similem

responsoriorum septimi toni, ut sunt Responsorium Missus est Gabriel, Responsorium Lapides torrentis,

Responsorium Ductus est Iesus, tamen finis istud primo addicat. Nec incongrue hoc musicorum providentiae

visum est, uti modorum considerationem fini attribuerent, cum in gerendis rebus sola finis consideratio

sapientes ab incautis secernat, teste Boetio, qui dicit: Rerum exitus providentia metitur. Sicut ergo rerum actio

ad finem respicit, sic cantuum modulatio non inconvenienter ad finem tendit. Unde hodieque vulgare

proverbium est: Omnis laus in fine canitur.

Sed cum iam de tenoribus modorum atque finalibus aliquid dictum sit, nihil obest, si etiam de gloria cuiuslibet

toni ubi sit incipiendum lectorem certificemus. Secundi ergo toni gloria in .C. gravi incipit, quarti in .E. finali,

primi, quinti, sexti in .F., tertii, octavi in .G., septimi in .c. acuta. Nunc de singulis id est tenoribus [-85-]

finalibus et gloria tonorum exempla subdamus, ac primum de gloria et saeculorum amen per omnia

exemplificemus:

[CSMI:85; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, Gloria saeculorum Amen.] [JOHDEM 02GF]

[-86-] De finalibus autem exempla daturi dignum duximus ad demonstrandam plenius troporum cognitionem,

cantiunculas quasdam hic subscribere, quas etiam aptitudines sive formulas modorum appellare possumus.

Sunt autem istae:




[CSMI:86; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, Primum querite regnum Dei. Secundum autem simile est huic. Tertia

dies est quod haec facta sunt. Quarta vigilia venit ad eos. Quinque prudentes intra verunt ad nuptias. Sextahora sedit super puteum. Septem sunt Spiritus ante tronum Dei. Octo sunt beatitudines. Finales, D, E, F, G]

[JOHDEM 03GF]

[-90-] Scire praeterea convenit, quod apud quosdam phtongi id est toni vocalibus, tonorum autem

differentiae, quas quidam abusive diffinitiones vocant, consonantibus signantur hoc modo. Primum tonum .a.

notat, secundum .e., tertium .i., quartum .o., quintum .u., sextum .[Eta]. graecum, septimum .y., octavum .

[Omega].

Primam autem cuiuslibet toni differentiam .b. indicat, secundam .c., tertiam .d., quartam .g., et ita mutae per

ordinem. His ita utiliter digestis, iam nunc tempus est ut de regulari sive licenti omnium modorum cursu regulas

demus.

[-91-] Capitulum XII

De regulari cursu modorum atque licentia

Cum igitur de cursu modorum dicturi simus quid cursum eorum vocemus, primitus discutiendum est. Cursum

modorum sive tonorum dicimus legem, qua sub certa regula coercentur, scilicet quantum quisque ascendere

vel descendere, quantumque intendi ac remitti debeat. Sed quoniam, cum cantus intenditur et remittitur,

ascensio et descensio dici potest quod in cursu modorum ascensionem et descensionem itemque intensionemac remissionem vocemus, distinguendum est, ne ulla ex parte rudi lectori occasio vacillandi ingeratur. Ergo

ascensionem tonorum et descensionem vocamus certam ipsorum ascendendi et descendendi legem, id estquantum a finalibus suis ascendant sive descendant. Intensionem vero et remissionem tonorum dicimus

certitudinem illam, per quanta vocum intervalla a finali suum quisque principium habere debeat. Quibus itanecessario praemissis, de cursu modorum prout proposuimus disseramus.

[-92-] Omnes itaque autenti a finali suo ad octavam, quod est diapason, regulariter ascendunt, licenter ad

nonam vel decimam. Licentiam autem a regula idcirco secrevimus, ut sciatur, quia illae voces perrarocontingendae sunt, quae per licentiam conceduntur: Quod enim quis per regulam habet, quasi ex debito habet,

ideoque liberius eo frui potest; quae autem per licentiam possidentur, ea tamquam per gratiam possessahumilius atque prudentius sunt tractanda. Descendunt autem a finali ad proximam ubi nonnullam eis licentiam a

peritis musicis concessam repperi. Excipitur inde autentus tritus, qui simpliciter quintus nominatur: huic nullainfra finalem descensio attributa est, non aliam ob causam nisi quod semitonii imperfectio competentem fieri

descensum non permittit. Plagales autem omnes a finali usque ad quintam, quod est diapente, ascendunt etlicenter sextam assumunt. Nec est mirandum, quod plagales minorem ascendendi licentiam habent quamautenti, quia plagales semper in inferioribus morari debent et perraro a finali ad quintam ascendere. Nam et

Odo huius artis experientissimus, et a Guidone in fine tractatus sui comprobatus, cantum qui a finali ascendensquintam ter vel quater repercutit autento deputat. Unde et haec antiphona: Ecce tu pulchra es quamquam in

cursum secundi toni decidat, tamen quia superius quintam a finali saepius reverberat, primo tono [-93-]deputatur. Item Responsorium Deus omnium exauditor est quia in superioribus frequentius versatur, quamvis

in unctione ad A capitale descendat, primo tamen tono asscribitur: quod ideo fit ut honor principibusconservetur. Dominus namque sive magister non tantum in propria potestatem habet, sed etiam in ea quaesunt subditi eius. Subdito autem sufficere debet si a magistro sibi concessis humiliter ut liceat, nedum ad ea

quae sunt praelati sui temerarie se proripiat. Si ergo plagales in ascensu quintam perraro debent contingere,quanto rarius sextam. Descendunt autem omnes subiugales a finali ad quartam, quod est diatessaron, vel

etiam ad quintam regulariter. Nam licentiam descendendi neque autentis neque plagalibus usquam legiconcessam. Sciendum tamen quod quidam musici haud incongrue regularem cursum modorum, qui sunt octo,

per totidem diapason dimetiuntur. Et secundum illorum assertionem pene omnes modi unam quam infra




finalem per licentiam assumunt, quam prius eis regulariter attribuimus. Cum igitur octo toni per totidem

diapason currant, sicut semper duo toni id est magister et discipulus cohaerent, [-94-] sic et eorum diapasonconnectuntur, ita ut in eis facile animadverti possit quae voces propriae sint plagalis, quae autenti, quae

communes utrique, quod figura harum quas subiecimus octo rotarum cautius intuita apertissime demonstrat.

[CSMI:94; text: I, II, III, IV, Propriae, Plagalis, Communes, Autenti, utrique A, B, C, D, E, F, G, a, [sqb], c,

d, e, f, g] [JOHDEM 04GF]

Hoc quoque intimandum videtur, qualiter accipiendum sit, quod diximus, autentos ad octavas et subiugales adquintas ascendere: ut enim supra testati sumus pueris in hoc opusculo viam signamus. [-95-] Sic ergo

intelligendum est quod toni ad octavas vel quintas ascendere dicuntur, quod tam alte ascendant, id estascendendi potentiam habeant. Neque enim omnis cantus autentorum ad octavas, neque omnis plagalium

canor ad quintas pertingit, sicut patet in hac primi toni antiphona In tuo adventu, et in hac secundi antiphonaConsolamini, consolamini. De intensione autem et remissione modorum sic est animadvertendum: Autentis

omnibus licet suum cuique principium a finali ad quintam intendere, et ad eam quae sub finali proxima estremittere. Si autem ad quintam licet, quanto magis ad quartam vel tertiam? Solus autem autentus deuterus, idest tertius, istam legem transgreditur: ad sextam namque plerumque principium suum intendit, ut in hac

antiphona Tertia dies est. Subiugalibus vero quibusdam licet principia sua, vel etiam hemitonia ad quartasintendere et ad quintas interdum remittere. Hemitonia autem eo respectu quo et tonos aequivoce accipimus,

vocum inceptiones vocamus, [-96-] quae fiunt per pausationem in medio cantus: hemitonia enim propriesemitonia dicuntur.

Attendendum praeterea quod cum praedicta lex et certa regula disposita sit tonorum cursibus, plerique novimodulatores id tantum attendentes ut pruritum aurium faciant, saepissime eam confundunt communemquecantum faciunt, uni videlicet melodiae cursum, duorum tonorum tribuentes, quemadmodum in hac cantilena

patet Ter terni sunt modi. In huiusmodi itaque cantibus qui tam laxe atque confuse componuntur, cantorisarbitrio relinquitur, uti talem cantum ei tono adaptet cui cantus principium competentius responderit.

[-97-] Capitulum XIII

Super Graeca notarum vocabula expositio

Quoniam autem in continuo modorum tractatu taedium est semper ipsas notas ponere, vocabula earum quae

a Graecis sortiuntur interpretari libuit: quatenus ea, quotiens opus fuerit, pro ipsis notis introducamus. Horumequidem vocabulorum mentionem in tractatu quinti capituli fecimus. Sed de eis tunc dicere idcirco distulimus,

ne rude et inexcercitatum novi lectoris ingenium subitanea obscuritate subrueremus. Ut autem quae sequunturmelius intelligantur, oportet nos de tetrachordis veterum musicorum aliquid interserere. Antiqui siquidem

musici quattuor tetrachorda in monochordo disposuerunt. Primum fuit ab .A. usque ad .D. et hoc vocabanttetrachordum principalium, eo quod illae notae in principio locatae essent; secundum ab .E. usque ad .a. ethoc appellabant mediarum, quod per eas medias, id est mediatrices, cantus a gravibus ad acutas

progrederentur et regrederentur. Tertium a .[sqb]. quadrato usque ad .e. et hoc dicebant disiunctarum, quiaeas a praecedentibus disiunctas [-98-] id est differentes videbant et in figura et in soni acutione. Quartum vero

fuit a praemissa .e. usque ad .aa. duplicatum, et hoc nominabant excellentium, quoniam eas in soni gracilitateomnibus aliis videbant excellere.

Itaque secundum illos qui nec .[Gamma]. admiserant nec illas tres notas quas post .aa. duplicatum ponimus,

vocabula ista, quae interpretaturi sumus, musicis vocibus imposita sunt. Prima igitur .A. apud graecos musicosvocatur proslambanomenos, id est acquisita sive assumpta, quoniam a grammatica, pro qua primum reperta

est, ad opus musicae assumpta est; vel certe ideo acquisita vocatur, quia vetustissimi musici eam primum nonponebant, sed .B., ut videlicet vocum dispositio a minimo intervallo id est semitonio, quod est inter .B. et .C.




exordium haberet; unde et ipsa .B. vocatur hypate hypaton id est principalis principalium quia nimirum apudantiquissimos prima fuit principalium id est gravium. Haec quorundam sententia est; sed obiici potest a callidoauditore, non esse cogentem causam quam de semitonio subintulimus; si enim vetustissimi musici vellent ut

dispositio vocum a semitonio inciperet, tam bene illud inter .A. et .B. constituere potuissent, sicut inter .B. et.C., quapropter melius est, ut secundum priorem sententiam dicamus .A. primum in monochordo locatam.

Sed tunc rursus obiici potest cur .B. [-99-] vocetur principalis principalium cum potius .A. sic vocanda esset,quia prima est gravium. Ad quod dicimus quia .B. non ideo vocatur principalis principalium, quod prima in

ordine earum sit, sed quod prima inter principales divisum sonum gignit: .A. enim, cum sit in principiomonochordi locata, nullam soni diversitatem facit. .C. autem vocatur parhypate hypaton id est iuxta

principalem principalium, quia est iuxta .B. .D. autem dicitur lichanos hypaton id est digitalis principalium; etdicitur digitalis quasi discretiva, quia discernit id est segregat principales a mediis. .E. vocatur hypate meson,id est principalis mediarum; .F. parhypate meson, id est iuxta principalem mediarum; .G. lichanos meson, id

est digitalis mediarum; et hoc nomen ideo habet, quia ipsa una ex mediis discernit capitales notas a minutis.Sequitur .a. quae vocatur mese id est media, scilicet inter .A. capitalem et .aa. duplicatam; nulla etenim nota

apud vetustiores ter repetebatur nisi ista. Quadratum autem .[sqb]. nuncupatur paramese id est iuxta mediam,scilicet .a. Deinde est .c. quae vocatur trite diezeugmenon id est tertia disiunctarum, quod nomen habet per

praeposterum numerandi ordinem. Cum enim post .c. sit .d., et post .d. sit .e., si dicas .e. primam, .d.secundam, .c. erit tertia; quod [-100-] autem dicimus .c. tertia disiunctarum, tantum valet ac si diceremus unade tribus quae dicuntur disiunctae. Post hanc enim .d., quae dicitur paranete diezeugmenon id est iuxta

ultimam disiunctarum, quia est iuxta .e., quae vocatur nete diezeugmenon; interpretatur autem nete ultima,diezeugmenon disiunctarum. Sequitur .f. quae appellatur trite hyperboleon, id est tertia excellentium; de quo

nomine idem sentiendum est quod de .c. diximus. Post .f. locata est .g., quae dicitur paranete hyperboleon, idest iuxta ultimam excellentium, quia est iuxta .aa., quae vocatur nete hyperboleon, id est ultima excellentium.

Ut autem manifestiora sint quae diximus, veterum musicorum tetrachorda cum vocabulis suprascriptissubiecimus.

[CSMI:100; text: Proslambanomenos, Hypate hypaton, Parypate hypaton, Lichanos hypaton, Hypate meson,

Parypate meson, Lichanos meson, Mese, Paramese, Trite diezeugmenon, Paranete diezeugmenon, Netediezeugmenon, Trite hyperboleon, Paranete hyperboleon, Nete hyperboleon, A, B, C, D, E, F, G, a, b, c, d,

e, f, g, aa, Graves, Mediae, Disiunctae, Excellentes] [JOHDEM 04GF]

[-101-] Capitulum XIV

Quid faciendum sit de cantu qui in proprio cursu deficit

Expositis itaque notarum vocabulis de cantibus dicendum est, qui in proprio cursu deficientes alienas sibifinales usurpant. Fit ergo ista cantuum illegalitas in quibusdam venialiter, in quibusdam vero minime. Itemque

fit ex cantorum vitio, plerumque ex irrefutabili antiquitate. In quibus autem cantuum perturbatio tolerabiliterevenit, hi sunt modi: protus, deuterus, tritus. His autem legis transgressionem musici idcirco ignoscunt, quia

affines habent voces. Affines autem illas voces dicimus, quae in depositione et elevatione concordant, verbigratia .D. finalis proti cum .a. acuta concordat. Ambae enim tono deponuntur et tono et semitonio elevantur.Item .E. finalis deuteri cum .[sqb]. quadrato affinitatem habet, cum similiter deponantur et eleventur. Sed et

.F. finalis triti cum .c. acuta in depositione et elevatione convenit. Propria autem affinitas [-102-] non est indepositione vel elevatione, nisi utrumque vel saltem elevatio duplicetur. Sed quoniam finalis tetrardi huiusmodi

affinitatem non habet, ideo delicti venia caret. Oportet namque, ut qui vicarium habere non potest, ipse suumper se officium convenienter administret. Si ergo aliquotiens in cantu tetrardi ulla evenit aberratio, dicimus eam

procedere ex cantorum inscitia et corrigendam esse musicorum peritia. In cantu autem praedictorummodorum, scilicet proti, deuteri, triti, quotiens opus fuerit, vice finalium affines haud incongrue subrogantur. Utautem quod dicimus clarius elucescat, de singulis exempla subdimus. Antiphona ista Gaudendum est nobis,




cum sit proti, in loco suo cantari non potest, quia in quibusdam locis sub parhypate hypaton id est .C. gravisecundum quosdam tonum requirit, qui ibi non est, ceterum in mese id est .a. incepta absque errore ad

eandem .a. in fine deducitur. Similiter et ista antiphona Magnum hereditatis mysterium. Hoc autem quidamevitare [-103-] volentes ponunt inter .A. et .B. graecum .S., quod etiam synemmenon id est adiunctum

appellant, ut ita sub .C. tonum habeant. Verumtamen nulla id auctoritate confirmare queunt. Nam Guido, quiad hoc solum studuit, ut nullus in monochordo notarum esset defectus, hanc procul dubio interseruisset, si einecessaria visa fuisset. Qui enim, ne quid deficeret, illas addidit, quae superfluae aestimari possunt, multo

magis istam apposuisset, si eam necessariam vidisset. Est et aliud quod illorum assertionem improbat, hocvidelicet quod cantus plerumque non modo sub parhypate hypaton, sed etiam sub parhypate meson tonum

requirit, qua necessitate compellimur ad superiores confugere ut in hac communione Aufer a me et inantiphona Germinavit. Item cantus deuteri in proprio cursu deficit, ut in hac antiphona Tu domine universorum.

Sed et cantus triti in loco suo aliquotiens cantari nequit, quemadmodum haec communio De fructu operumtuorum. Haec omnia quisquis in affinibus finalium cantaverit, absque errore ad finem perveniet.

[-104-] Capitulum XV

Quod stultorum ignorantia saepe cantum depravet

Quod autem illa et alia istiusmodi in proprio cursu cantari nequeunt, utrum ex cantorum vitio processerit, an

sic a modulante primum prolata fuerint, incertum habemus. Ceterum hoc certissime novimus, quod perquorundam ignorantiam multoties cantus depravatur, quemadmodum iam plures habemus depravatos quamenumerare possimus. Quos revera non ita, ut nunc in ecclesiis canuntur, modulantium auctoritas protulit, sed

pravae hominum voces motum animi sui sequentium recte composita pervertere perversaque in usumincorrigibilem deduxere, adeo ut iam pessimus usus pro auctoritate teneatur. Siquidem imperiti cantores

aliquando canendi taedio praegravati, quae elevanda erant depresserunt, plerumque petulantia inducti, quaeinferius erant canenda ultra legem extulerunt, ut patet in hoc graduali Qui sedes Domine. Nam super

Cherubim, quod in paranete diezeugmenon incipiendum est, in mese incipere [-105-] solent, indeque fit utcantus in lichanos hypaton contra ius exeat. Item in hac Communione Principes persecuti sunt me plerique nonminimum errant. Nam Concupivit quod in trite diezeugmenon incipiendum est, ipsi in .b. molli incipiunt, sicque

insolitum inter .E. et .b. molle intervallum faciunt cantumque legali cursu destituunt. Similiter nonnulliinconvenienter efferunt Graduale Probasti Domine, versum namque eius Igne me examinasti in trite

diezeugmenon incipiendum in parhypate meson inchoant, sicque legitimam cantus seriem ex toto conturbant.Sed cum in hoc cantu peccetur, dum ea quae elevanda sunt deprimuntur, in aliis quibusdam nonnulli errant,

dum ea quae deprimenda sunt elevare moliuntur, ut in hoc Responsorio Ductus est Iesus in desertum; cumenim Dic ut lapides in trite diezeugmenon sit incipiendum ipsi illud in trite hyperboleon incipiunt. In hoc etiam[-106-] Responsorio Terribilis est plerique delinquunt in eo loco ubi est ef porta coeli: elevant enim hoc subito

ad acutas transilientes, cum potius circa finalem .D. sit canendum.

Falluntur etiam persaepe indocti cantores in iudicandis tonis ex similibus cantuum principiis; verbi gratia multi

hanc antiphonam Iste puer plagi deutero adiudicant, quia in inceptione convenit cum ista antiphona In odore;est autem Iste puer autenti proti, In odore plagis deuteri. Similiter et has antiphonas Ipse praeibit, Dirupisti

Domine, cum sint mixolydii, non bene quidam hypophrygio asscribunt, quia cum quibusdam antiphonishypophrygii concordare videntur, quemadmodum Ipse praeibit cum ista antiphona Rorate coeli; DirupistiDomine cum ista antiphona Da mercedem Domine etc. Item hae antiphonae [-107-] Malos male perdet et

Qui odit animam suam et Novit Dominus, cum sint hypomixolydii, et hoc ipsarum diastemata et systemataapertissime testentur, nam de teleusi patet, a quibusdam phrygio attribuuntur, quoniam in principio conveniunt

cum istis antiphonis Domine spes Sanctorum, Tu Bethlehem. Similiter et hae antiphonae Ascendente Iesu,Benedicta sit, Gloriosi, cum sint hypomixolydii, a nonnullis phrygio adaptantur. Sed Gloriosi quidem magis

hypolydio convenire videtur.



Non solum autem quidam ex similibus principiis seducuntur, sed ipsi ultro pravis vocibus suis quosdam a suocursu detorquent cantus, quemadmodum istas antiphonas Quid retribuam, Cum inducerent, Cum audisset

Iob; cum enim istae sint dorii et leniter [-108-] sint incipiendae, ipsi eas voce acriter suspensiva ad acutassustollunt, ita ut cum istis in principio conveniant: Qui de terra est, Quando natus es. Nec mirum de principiis,

cum etiam fines cantuum pervertant atque a suo statu prave canendo deflectant ut in ista antiphona Petrusautem. Nam cum cursum proti habeat idque diastemata eius atque systemata aperte demonstrent, nonnulli

eam in hypate meson satis absone exire faciunt, ita canentes:

[CSMI:108,1; text: Ab ecclesia ad Deum.] [JOHDEM 04GF]

cum potius hoc modo canendum sit:

[CSMI:108,2; text: Ab ecclesia ad Deum.] [JOHDEM 04GF]

[-109-] Capitulum XVI

Quod diversi diversis delectantur modis

Cum autem iam per multa exempla sit demonstratum quomodo tropi variantur quomodo etiam per ineptoscantores depravantur, hoc quoque de ipsorum qualitate subnectendum videtur, quod diversi diversis

delectantur. Sicut enim non omnium ora eodem cibo capiuntur, sed ille quidem acrioribus, iste vero lenioribusescis iuvatur: ita profecto non omnium aures eiusdem modi sono oblectantur. Alios namque morosa et curialis

vagatio primi delectat, alios rauca secundi gravitas capit, alios severa et quasi indignans tertii persultatio iuvat,alios adulatorius quarti sonus attrahit, alii modesta quinti petulantia ac subitaneo ad finalem casu moventur, aliilacrimosa sexti voce mulcentur, alii mimicos septimi saltus libenter audiunt, alii decentem et quasi matronalem

octavi canorem diligunt. Quapropter in componendis cantibus bene cautus musicus ita sibi [-110-] provideredebet, ut eo modo quam decentissime utatur, quo eos maximime delectari videt quibus cantum suum placere

desiderat. Nec mirum alicui videri debet quod diversos diversis delectari dicimus, quia ex ipsa naturahominibus est inditum, ut non omnium sensus eundem habeant appetitum. Unde plerumque evenit, ut dum

quod canitur isti videatur dulcissimum, ab alio dissonum iudicetur atque omnino incompositum. Certe ego ipsememini, me cantiones aliquot coram quibusdam cecinisse, et quod unus summopere extollebat alii penitusdisplicuisse.

Habent autem modi speciales et inter se diversas sonorum proprietates, adeo ut diligenti musico seu etiamexercitato cantori cognitionem sui ultro ingerant. Et quemadmodum aliquis mores habitusque diversarum

gentium perscrutatus, cuiuscumque nationis hominem videt, docte internoscit, videlicet hunc esse Graecum ethunc Germanum, illum vero Hispanum, illum autem Gallum indicans, ita nimirum musicus, non autem solonomine, audita qualibet harmonia statim cuius toni sit agnoscit; quamvis tamen hoc in aliquantis fallat. Nam

aliquando cantus non tantum in initio, sed etiam in [-111-] medio alicuius toni cursu utitur, cui tamen in finecontradicit; quod liquet in hoc Responsorio Gaude Maria Virgo, cum enim et in principio et in medio autento

deutero subserviat, in fine tamen se plagi trito dicat. Cantus igitur huiusmodi monent ne quis de tonis temereiudicet, sed potius finem, in quo omne canendi iudicium pendet, providus expectet, ne, si ante tempus tonum

edixerit, fine dicta eius refutante poeniteat eum non tacuisse.

Ad hoc etiam considerandum est quod cantus quorundam modorum tanta aliquando videntur similitudineconvenire, ut vix aut nullo modo cantor discernere possit cui tono rectius eos adaptare debeat. Hoc autem in

autento trito autentoque tetrardo evenire solet, et praeterea in plagalibus istorum; quemadmodum in hisantiphonis considerare potes: Gloriosi principes, Pro nobis Gallus. Hae enim tam competenter hypolydio

atque hypomixolydio conveniunt, ut cui potius attribui debeant haud facile discernas. Item hoc ResponsoriumGenti [-112-] peccatrici tam lydio quam mixolydio convenire videtur. Unde apud quosdam versus eius sic





cantatur:

[CSMI:112,1; text: Esto placabilis] [JOHDEM 04GF]

apud plerosque autem sic:

[CSMI:112,2; text: Esto] [JOHDEM 04GF]

Introitum etiam istum Deus in loco quidam lydio quidam mixolydio adaptant; ego vero illos sequendos iudicoqui utrumque horum lydio attribuunt. Huismodi autem praedictorum troporum consonantiam Graeci, ni fallor,animadverterant, quando eis parum discreta et fere eadem vocabula imposuerunt. In aliis nullam talem

convenientiam reperies, excepto quod cantus proti in hypate meson, quae finalis est deuteri, aliquotienscommode pausat, ut in Alleluia Iuravit Dominus, et in hac communione Principes persecuti sunt. Sunt etiam

aliqui cantus tanta similitudine convenientes, ut secundum diversas [-113-] emissiones diversis tonis copularicongrue possint, quemadmodum hae antiphonae Et respicientes, Lupus rapit. Prior enim ad plagalem

tetrardum posterior ad plagalem tritum respicit, si hoc modo canuntur:

[CSMI:113,1; text: Erat quippe magnus valde alleluia, Oves propriae alleluia] [JOHDEM 05GF]

Phrygii autem ambae erunt si sic emittuntur

[CSMI:113,2; text: Magnus valde alleluia, Oves propriae alleluia] [JOHDEM 05GF]

[-114-] Capitulum XVII

De potentia musicae, et qui primitus ea in romana ecclesia usi sint

Sed nec hoc reticeri oportet, quod magnam vim commovendi auditorum animos musicus cantus habet,siquidem aures mulcet, mentem erigit, praeliatores ad bella incitat, lapsos et desperantes revocat, viatores

confortat, latrones exarmat, iracundos mitigat, tristes et anxios laetificat, discordes pacificat, vanascogitationes eliminat, phreneticorum rabiem temperat. Unde et de Rege Saul in libro Regum legitur, quod a

daemonio correptus David in cithara canente mitigabatur, cessante vero nihilominus vexabatur. Itemphreneticus quidam Asclepiade medico canente ab insania fertur fuisse liberatus. Sed et de Pythagoramemoratur, quod luxuriosum quemdam iuvenem ab immoderata libidine musica modulatione revocaverit.

Habet autem musica secundum diversos modos diversas potentias. Sic enim per unum canendi genus poterisaliquem ad luxuriam provocare, eundemque per aliud quantocius poenitentia ductum revocare: cuius rei

experimentum Guido de iuvene quodam refert.

[-115-] Cum igitur in commovendis mentibus hominum tanta sit musicae potentia, merito usus eius acceptus

est in sancta Ecclesia. Primum autem a Sancto Ignatio martyre nec non et a beato Ambrosio Mediolanensiumantistite usus musicae in Romana ecclesia haberi coepit. Post hos beatissimus Papa Gregorius Spiritu Sanctoei, ut fertur, assidente et dictante cantum modulatus est, cantumque Romanae Ecclesiae, quo per anni

circulum Divinum celebratur officium, dedit. Quod autem canendo laudandus sit Deus non parvam in veteripagina auctoritatem habemus; legimus namque in libro Exodi, quod submerso Pharaone Moyses et cum eo

filii Israel canticum cecinerunt Domino. Sed et Psalmista, artis huius haud ignarus, in decachordo, quod estmusicum instrumentum, laudes Domino cecinit, nosque ad concinendum hortatur dicens: Cantate Domino

canticum novum. Laus eius in Ecclesia Sanctorum. Nec solum naturali sono uti nos in laude Domini voluit,cum et per manufacta musicae artis instrumenta Dominum laudari commonens ait: Laudate Dominum in sonotubae, in psalterio et cythara, in tympano et choro, in chordis et organo. Cum ergo tanta huius disciplinae in

veteri testamento inveniatur auctoritas, cumque eam tam religiosi viri in ecclesia sanxerunt, [-116-] cumdenique efficax, ut dictum est, ad mentes hominum commovendas sit eius potentia, quem huius scientiae







sanum pigeat? Quis ei non toto affectu studiosus adhaereat? Verum quia non solum praefati sacri cantus

officiales in Sancta Ecclesia modulati sunt, sed et alii quidam non longe ante nostra tempora cantuumcompositores extitere, quid nos quoque cantum vetet contexere non video. Nam etsi novae modulationes

nunc in Ecclesia non sunt necessariae, possumus tamen in rhythmis et lugubribus poetarum versibusdecantandis ingenia nostra exercere. Quoniam autem modulandi licentiam vicissim et petimus et damus,congruum videtur ut de cantu componendo praecepta supponamus.

[-117-] Capitulum XVIII

Praecepta de cantu componendo

Primum igitur praeceptum modulandi subnectimus, ut secundum sensum verborum cantus varietur. Quis autemcanendi modus cuilibet materiae conveniat, prius docuimus, cum diversos diversis delectari diximus: quosdamenim curialitati, quosdam lasciviae, quosdam etiam tristitiae aptos monstravimus. Sicut autem laudem

desideranti poetae studendum est ut facta dictis exaequet neve eius, quem describit, fortunis absona dicat, siclaudis avido modulatori annitendum est uti ita proprie cantum componat, ut quod verba sonant cantus

exprimere videatur. Itaque si iuvenum rogatu cantum componere volueris, iuvenilis sit ille et lascivus; sin verosenum, morosus sit et severitatem exprimens. Quemadmodum enim [-118-] comoediarum scriptor, si partes

iuvenis seni vel luxuriosi avaro mandaverit, derisui subiacet, quales apud Flaccum Plautus et Dorsennusinducuntur, ita reprehendi potest modulator, si in tristi materia salientem modum adduxerit, vel in laetalacrimabilem. Providendum igitur est musico, ut ita cantum moderetur, ut in adversis deprimatur et in prosperis

exaltetur. Hoc autem non adeo praecipimus ut semper necesse sit fieri, sed quando fit, ornatui esse dicimus.Habemus tamen de his quae diximus aliqua exempla. Siquidem antiphonae in Resurrectione Domini

exultationem in ipso sono praetendere videntur, ut sunt hae: Sedit Angelus, Cum Rex Gloriae, Christusresurgens. Ista autem antiphona Rex autem David non tantum in verbis sed etiam in cantu moerorem sonare

videtur. Sed et in auctoribus quaerimoniae per hypolydium, quia is miserabilem sonum habet, frequentissimedecantantur.

Illud praeterea laudis cupido modulatori iniungimus, ne in una neuma nimium eam inculcando oberret, ut

quanta opera peritus poeta vitare contendit vitium illud, quod Graeci dicunt homoioptoton, [-119-] id estsimilium casuum, tanto nisu cantuum compositor vitium quod apud musicos homoiophthonggon, id est similium

sonorum appellatur, evitare studeat. Sed de priore vitio grammatici sive etiam rhetores videant. Nos autem deposteriori, quod musicis vitandum esse diximus, exemplum damus in hoc Responsorio Ecce odor filii mei.

Nam in eo loco ubi est Crescere te faciat Deus meus vitiosa est unius neumae inculcatio. Similiter in Tractu illoQui habitat vitiosa est unius podati crebra repercussio in eo loco ubi est et refugium meum Deus meus. Siautem interdum aliquae decentes neumae semel repetantur, non vituperamus, ut in fine Responsorii Qui cum

audissent, ubi est laudantes clementiam, itemque in fine Responsorii Sint lumbi vestri, ubi est a nuptiis.Sciendum etiam quod in principalibus ad finem cantum paulatim ducere laus est, in collateralibus vero ad

finem cantum praecipitare decet.

[-120-] Capitulum XIX

Quae sit optima modulandi forma

Optima autem modulandi forma haec est, si ibi cantus pausationem finalis recipit, ubi sensus verborumdistinctionem facit. Quod considerare potes in hac antiphona Cum esset desponsata. Hoc autem praeceptum

non bene inspexit, qui versiculos illos modulatus est quorum initium est Homo quidam erat dives valde. Namiste idem versiculus nusquam in recta distinctione finalem contingit. Sed et hoc harmoniam non minimum

exornat, si in cantibus discipulorum id observetur ut finalem saepe repetant circaque illam versentur, et inquarta rarissime pausent, in quinto vero nullo modo. Sed et si quintam aliquando contigerint, raptim et quasi



formidando eam contingentes properanter recurrant, ut in hac antiphona Ait Petrus. In cantibus autem

magistrorum id providendum est, ut in acutis maxime versentur, et postquam in quinta a finali bis vel terpausaverint, finalem revisant rursusque ad superiores festinando se transferant; quia sicut subiugalium est

maxime in gravibus, ita autentorum [-121-] maxime in acutis conversari. Huius vero praecepti exemplumhabes in hac antiphona Muneribus datis. Observandum etiam de diapente ut in melodia subiugalium a finali

nunquam ad superiores saliat; diatessaron vero supra et infra libere fiat. Quarti tamen cantus per diapentecompetentius quam per diatessaron cadit et resurgit. Nec mirum, cum et magistri huius harmonia saepius etmelius ad sextam quam ad quintam intendatur et remittatur. Notandum quoque, quod cum in cantibus

autentorum pulchrum sit eos a finali crebro per diapente deponi et elevari, in tertio id inconcinnius est, sed inquinto decentissimum. In quo et hoc ornatui est, si plerumque cantus eius a finali per ditonum et semiditonum

surgat, ut patet in hac antiphona Paganorum. Hoc autem praeceptum de utrisque breviter damus, ut cantussubiugalium et infra finalem et supra quintam rarissime contingat: infra propter nimiam gravitatem, supra

propter nimiam sonoritatem, ne autento attribuatur. Cantus vero principalium, nisi sit quinti, ad proximam finalideponatur; ad octavam autem tam quintus quam alii principales potenter ascendant, sed nonam vel decimamrarissime contingant; quod te haec figura luculentissime docet.

[-122-] [CSMI:122; text: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, raro, libere, Gamma, A D G, a, A, B E a, [sqb], BC F b, c, C, D G c, d, C D d, e f, D E e, f g, F f, g aa, F G f, aa, [sqb,sqb]] [JOHDEM 05GF]

[-123-] Animadvertendum praeterea quod maximam in cantu iocunditatem faciunt istae duae consonantiaediatessaron et diapente, si convenienter in suis locis disponantur; pulchrum namque sonum reddunt si remissaaliquotiens statim in eisdem vocibus elevantur; quemadmodum patet in Alleluia Vox exultationis. Verumtamen

diatessaron multo dulciorem melodiam facit, et maxime in autento deutero, si interdum ter vel quater vel eoamplius varie repercutiatur, [-124-] sicut in fine huius antiphonae O gloriosum lumen; bene consideranti liquet

hoc modo:

[CSMI:124; text: Quos fecisti veritatis lumen agnoscere.] [JOHDEM 06GF]

Item pulchrum est si per quas notas neuma descendat, per easdem statim ascendat, ut hic:

[-125-] [CSMI:125,1; text: Meruit divina revelatione] [JOHDEM 06GF]

Item descentissimus in cantu sonus est, si diatessaron interdum ita varietur, ut semiditonus vel ditonus nunc

praecedat, nunc subsequatur, ut in hoc exemplo manifestum est:

[CSMI:125,2; text: Hodie processit ad ortum] [JOHDEM 06GF]

[-126-] Sunt et aliae quam plurimae modulandi species egregiae, quas omnes, ne taedium potius quam

doctrinam lectoribus ingeramus, enarrare non oportet. Cantus autem huismodi musici accuratos vocant, quodin eorum compositione cura adhibeatur. Hos etiam metricos per similitudinem appellant, quod more metrorum

certis legibus dimetiantur, quemadmodum sunt Ambrosiani.

[-127-] Capitulum XX

Qualiter per vocales cantus possunt componi

Adhuc et aliam modulandi monstramus viam pulchram sane, sed ante Guidonem inusitatam. Imprimis cuiustoni cantum componere velis tecum destinato; et quinque notas cum totidem vocalibus per ordinem

suprascriptis collocato in tabulis, et secundum quod te singularum vocales syllabarum duxerint, canendo riteincedas hoc modo:







[CSMI:127; text: a, e, i, o, u, D, E, F, G, Maria veri solis Mater libera tuos supplices incessanti oratione][JOHDEM 06GF]

[-128-] Item alterius modi per eandam regulam:

[CSMI:128; text: u, o, i, e, a, c, [sqb], G, F, Sacerantistes Dei Martine gemitus nostros suscipe etindulgentiam impetra semper flagitantibus te] [JOHDEM 07GF]

Quoniam autem ista, quam dedimus, modulandi regula nimis stricta videtur, qualiter laxiorem atque liberioremcomponendi viam tibi parare possis, edocebimus. Dispone sex vel octo, vel etiam plures si libeat, per ordinemnotas, eisque vocales dupliciter adscribas, ita [-129-] scilicet ut unicuique notae duas seriatim attribuas hoc

modo:

i o u a e i o u

F G a b c d e f

o u a e i o u a

[CSMI:129; text: Vox clamantis in deserto Parate viam Domini, rectas facite semitas Dei nostri.] [JOHDEM

07GF]

[-130-] Vide autem ne te ista, quam praemisimus, vocalium dispositio ad hoc inducat, ut eas semper

necessario ita disponendas existimes: sicut enim pictoribus atque poetis licet incipere quod volunt, sic nimirumsic modulanti per vocales aequa potestas est pro velle sui eas in principio disponere; itemque quemadmodumillis providendum est, ut id quod inceperunt perficiant, ita isti studendum est, ut ordinem inceptum finetenus

deducat. Verbi gratia: Cum enim ego in praemisso cantu parhypate meson .o. .i. attribuerim, tu ibidem .e. .i.vel .a. .o. vel .a. .u. vel quidquid tale volueris, locare poteris, dummodo persistas in ordine quem inceperis.

Quod ut magis pateat, melum alterius modi exempli gratia supponimus:

[-131-] e i o u a e i o

C D E F G a b c

i o a e i o u

[CSMI:131; text: Nuncius celso veniens olympo te Patri magnum fore nasciturum, Nomen et vitae seriem

gerendae ordine promit.] [JOHDEM 07GF]

[-132-] Possent tamen vocales tali modo etiam triplicari vel quadruplicari, nisi quod tunc nimia confusioobsisteret modulanti. Cum itaque, ut ostensum est, cantus per vocales componatur, sitque manifestum ex

vocalibus constare quaecumque dicuntur, rectissime ait Guido, quod ad cantum redigatur omne quod dicitur.

[-133-] Capitulum XXI

Quid utilitatis afferant neumae a Guidone inventae

Ne forte moveat lectorem quod in primo capitulo ei iniunximus, ut cantare per musicas assuesceret neumas, etde eis tractare hucusque distulimus, attendat quod hoc non ab re fecimus: nisi enim prius sciret musice canere,

exempla passim ob diversas causas introducta nullatenus posset intelligere. Cur autem a Guidone inventae sinthuiusmodi neumae, non statim oportuit dici, cum earum causa et utilitas per ea, quae iam praemissa sunt, satis

possit percipi. Cum enim in usualibus neumis intervalla discerni non valeant, cantusque, qui per eas discuntur,







stabili memoriae commendari nequeant, ideoque in cantibus plurimae falsitates subrepant. Hae autem omniaintervalla distincte demonstrent, usque adeo, ut et errorem penitus excludant, et oblivionem canendi, si semel

perfecte sint cognitae, non admittant: quis non magnam in eis utilitatem esse videat? Qualiter [-134-] autemirregulares neumae errorem potius quam scientiam generent in virgulis et clinibus atque podatis considerariperfacile est, quoniam quidem et aequaliter omnes disponuntur, et nullus elevationis vel depositionis modus

per eas exprimitur. Unde fit, ut unusquisque tales neumas pro libitu suo exaltet aut deprimat, et ubi tusemiditonum vel diatessaron sonas, alius ibidem ditonum vel diapente faciat, et si adhuc tertius adsit, ab

utrisque disconveniat. Dicit namque unus: Hoc modo magister Trudo me docuit; subiungit alius: Ego autem sica magistro Albino didici ; ad hoc tertius: Certe magister Salomon longe aliter cantat. Et ne te longis morer

ambagibus, raro tres in uno cantu concordant, ne dum mille, quia nimirum dum quisque suum praefertmagistrum, tot fiunt diversificationes canendi quot sunt in mundo magistri.

Ut autem manifeste videas quod in illegalibus neumis saepe per ignorantiam cantus depravatur, exemplum tibi

sit antiphona Collegerunt. Plerique enim clinem in prima syllaba et penultima plus iusto deprimunt, videlicetdiapente facientes et sequentem neumam tono inferius incipientes ; cum constet quod a [Gamma] usque ad

lichanos hypaton [-135-] diapente est, et sub .[Gamma]. nulla consistit nota, et praeterea quod nullussubiugalis sextam infra finalem contingere debet. Nonnulli etiam cantum eiusdem antiphonae in alio loco

confundunt, dum in ea voce concilium inchoant, per quam Pharisei emittunt, et antepenultimam eiusdemdictionis inferius incipiunt quam primam emittant. Qui autem concedere mavult veritati regulae quam pravousui [-136-] incorrigibiliter adhaerere, eum canere convenit hoc modo:

[CSMI:136; text: Collegerunt pontifices et pharisei concilium.] [JOHDEM 07GF]

[-137-] Sed et in communione Beatus servus levis error habetur, qui per unum podatum incongrue prolatum

efficitur. Hunc autem quidam sic corrigunt, quod Dominus a trite diezeugmenon in mese cadere faciunt, etinvenerit in parhypate meson incipiunt et super omnia in lichanos meson; alii autem ita emendant quodinvenerit iuxta usum incipiunt, et penultimam eius in mese inchoantes in lichanos meson emittunt, et ultimam in

hypate meson, incipientes in parhypate meson exire faciunt, super omnia secundum priores corrigunt. Mihiautem facilior correctio videtur, si ultima syllaba invenerit in lichanos meson per unisonum cantetur, quod et

Guarino et Stephano in musica subtilibus placet.

Sed si quis obiiciat deesse in quibusdam locis semitonia, dicimus non esse ibi necessaria semitonia, ubi ipsi

videtur. Saepe etenim ex cantorum ineptia evenit, quod inter alias cantuum depravationes semitonia proferuntubi proferre non debent, et interdum negligunt ubi negligere non debent. Iam vero manifestum est quod duraehominum voces et incompositae semitonia quam maxime devitant; qui autem flexibiles habent voces,

semitoniis plurimum gaudent, eo [-138-] usque ut etiam ibi aliquotiens semitonia depromant, ubi depromendanon sunt, quemadmodum patet in multis quarti toni antiphonis, ut in his: Custodiebant, Et Egypto, Sion

renovaberis. Simili modo quidam delinquunt in Responsorio Conclusit vias meas, semitonia sonantes ubi nonsunt, videlicet in illis dictionibus Inimicus insidiator. Idem Responsoria plerique in fine confundunt, quia animae

meae, quod in mese est incipiendum, in nete diezeugmenon incipiunt. Sed de cantibus per irregulares neumasdepravatis in sequenti capitulo latius disseremus.

Solent autem nonnulli neumas illas quibusdam notis resarcire, per quas cantorem videntur non docere, sed

duplicato errore impedire. Nam cum in neumis nulla sit certitudo, notae suprascriptae non minorempraetendunt dubitationem, praesertim cum per eas multae dictiones diversarum significationum incipiant,

ideoque ignoretur quid [-139-] significent. Sed et si eis tribuatur aliqua certa significatio, non tamen per hocextirpatur omnis dubitatio, dum cantor adhuc manet incertus de modo intensionis et remissionis; siquidem .c.

diversarum dictionum principium est, veluti cito, caute, clamose; similiter .l. ut leva, leniter, lascive, lugubriter;simili modo .s. quemadmodum sursum, suaviter, subito, sustenta, similiter, etc. Hoc autem de musicis etregularibus neumis breviter intimare possumus, quod musicae tam vero tamque levi cantorem tramite ducunt,




ut etiam si velit, errare non possit; et postquam quivis, seu magnus, seu pusillus, quattuor historias, vel totidemofficia per eas a praecentore didicerit, totum antiphonarium et graduale absque magistro addiscere poterit.

Irregulares vero, ut ostensum est, dubietatem gignunt et errorem, nec tantulam utilitatem cantori conferrevalent, ut postquam per eas totum graduale usque ad unum officium, et ut amplius dicam, usque ad unam

commnionem a magistro didicerit, illam unam communionem, quae restat, per se canere sciat. Liquet ergo,quod qui istas amplectitur, amator est erroris ac falsitatis; qui autem musicis adhaeret neumis, tenere vultsemitam certitudinis et veritatis.

[-140-] Sciendum praeterea, quod tribus modis musicae neumae fiunt: uno modo per notas in monochordodispositas, quo veteres musici usi sunt; secundo modo per intervallorum designationes, quod neumandi genus

Hermannus Contractus reperisse dicitur, fit autem hoc modo: .E. vocum aequalitatem designat; .S. semitoniumnotat; .[Tau]. tonum demonstrat; .[Tau]. iunctum cum .S. semiditonum ostendit hoc modo: s[Tau];.[Tau]

duplicatum ditonum declarat ita: [Tau][Tau] .D. capitalis diatessaron praetendit, .[Delta] diapente demonstrat,cui si adiungas .S. semitonium cum diapente notat hac figura .s[Delta]; sin autem .[Tau]. apponas tonum cumdiapente designat hoc modo: [Tau][Delta]; sed et si diapason signare volueris [Delta]. et .D. capitalem

coniungas ita D[Delta]. Horum autem signorum unumquodque absque puncto intensionem notat, cum punctoremissionem. Et haec quidem omnia plenissime docet cantilena illa ab ipso Hermanno, ut fertur, composita:

.E. voces unisonas aequat etc., nisi quod diapason intensionem non facit.

Tertius neumandi modus est a Guidone inventus. Hic sit per virgas, clines, quilismata, puncta, podatos,caeterasque huiusmodi [-141-] notulas suo ordine dispositas, quas etiam meta in margine apposita multum

facit expeditas. Per hunc itaque modum quisquis celeriter et proficue ad canendum musice introduci desiderat,tribus insudandum laboris esse sciat. Primus quippe labor est, ut quae vel quot syllabae cuique voci attributae

sint, diligenter consideretur. Deinde nihilominus studendum est, ut quae voces in linea vel spatio constitutaesint, recte perpendatur. Tertius autem labor cantionis est, ne cantorem vocum varia dispositio ducat in

errorem, qui hoc modo facile evitari poterit, si diligentius animadvertatur, quod .F. unaquaeque minio, et .C.unaquaeque croco signatur. Secundum quinque semitonia in quinque locis colores disponuntur. Quidam tamen

si color desit, pro minio punctum in principio lineae ponunt. Idcirco autem has duas, scilicet .F. et .C., veletiam colores quibus signantur, tantopere observari praecipimus, quoniam per eas aliae notae reguntur, eisquede loco motis caeterae pariter moventur. Sed si his neumis colores vel notae non aderunt, tales sunt neumae

qualis puteus sine fune.

[-142-] Capitulum XXII

De pravo usu abiiciendo, et superfluis quorundam modorum differentiis

Libet modo quorundam cantuum recordari, qui per irregulares neumas iamdudum sunt depravati, utquepravus usus et in his et in aliis omnibus corruptus hucusque servatus abiiciatur, magnopere hortari. Cum enim

constet quod unus Dominus una fide, uno baptismate, et omnino morum unitate oblectatur, quis non credatquod idem ex multiplici cantorum discordia, quam non inviti neque ignorantes, sed voluntarie constrepunt,

offendatur? Nos ergo, qui rectam canendi viam nutu Dei novimus, errorem non decuit pati, nec multumcurandum fuit, si quidam insulsi cantores in vitiis pertinaces locum non dent veritati, dum id efficere possimus,

ut aliqui sanae mentis errorem deserant, ultro emendati. Tanta autem in corrigendis cantibus mediocritate usisumus, ut et pro paucitate sui taedium lectoribus non ingerant, et in emendatione non multum ab usitato tramite

discedant.

Sciendum sane, quod quidquid vitiose canitur, aut in principio aut in medio aut in fine pervertitur. In principioquippe cantus [-143-] interdum depravatur, cum vel in propria nota non inchoatur, vel in sua nota inchoatusper incompositam proferentis vocem nimium deprimitur aut elevatur. In medio quoque vel in fine per

incongruum elevationis vel depositionis sonum cantus plerumque corrumpitur; de singulis exempla subdamus.



Diversi hoc Responsorium Ego pro te rogavi in diversis locis incipiunt: quidam videlicet in hypate meson,quidam in lichanos meson, nonnulli in mese, et in medio errorem videntes, cantum falsitatis arguunt eumqueemendare contendunt. Verumtamen si in paramese principium sumit, absque impedimento ad finalem suam

legitime decurrit hoc modo:

[CSMI:143; text: Ego pro te rogavi Petre. etc. Versus Caro et sanguis.] [JOHDEM 07GF]

[-144-] Item in medio cantus error invenitur, ut in Responsorio Bethlehem civitas, quod in duobus locisemendari convenit, ita scilicet ut in ultima syllaba dominator in parhypate meson incipiatur, et in terra inparanete diezeugmenon principium sumat, hoc modo: [-145-]

[CSMI:145; text: Bethleem civitas dominator etc. usque in terra nostra] [JOHDEM 08GF]

Sed et in fine cantus a quibusdam erratur, ut in Responsorio Mane surgens Iacob. Hoc enim cum verissimequarti sit toni, quidam imperiti in lichanos meson emittunt, et tamen ei versum quarti toni incompetenteradiungunt, cum potius hoc modo canendum sit:

[-146-] [CSMI:146; text: Et ego nesciebam Versus Cumque evi gi lasset.] [JOHDEM 08GF]

Quidam etiam hanc antiphonam Pater manifestavi cum sit hypolydii, in lichanos hypaton emittunt, dorioqueeam attribuunt. Quod vitium illi leviter devitant, qui alleluia in parhypate meson per unisonum cantant. Itemplerique indocti delinquunt in hac antiphona Simile est regnum coelorum decem virginibus, dum eam inparhypate hypaton [-147-] exire faciunt, alleluia cantare nolentes, quasi magnum sit nefas, si post Pentecostenin antiphona vel in aliis cantibus alleluia proferatur. Eadem culpa illos redarguit, qui offertorium Posuisti

Domine in mese emittunt et alleluia relinquunt. Notandum autem quod, sicut supra diximus, is saepe cantumdepravat, qui eum non in voce congrua, sed secundum suam opinionem inchoat, ut patet in hac communioneScapulis suis. Hanc enim quoniam quidam in lichanos meson incipiunt, defectum pati conspicantur eamquecorrigendam arbitrantur. Sed si in parhypate meson incipitur, absque errore ad finalem revertitur, et

emendatione non indiget. Sciendum praeterea quod, sicut superius ostendimus, sunt aliqui cantus, qui inproprio cursu deficiunt, sed in affinibus absque impedimento decurrunt, ut introitus iste Exaudi Domine vocemmeam qua clamavi ad te, alleluia, etc., et communio Dicit Andreas in affinibus canenda est secundum illos quieam hypolydio asscribunt. Secundum illos vero qui eam [-148-] plagali tetrardo attribuunt, in proprio cursubene cantatur. Sunt item aliqui cantus, qui nec in proprio cursu nec in affinibus cantari possunt. De quibus tale

praeceptum damus ut ad proprium cursum corrigantur. Si autem multum sunt confusi et in affinibus faciliuspossunt emendari, eo dirigantur, quemadmodum illud offertorium:

[CSMI:148; text: In die solemnitatis usque lac et mel alleluia.] [JOHDEM 08GF]

Providendum est etiam de Responsorio Hic qui advenit, ut in mese principium sumat et in eodem loco habensincipiatur, et in paranete diezeugmenon [-149-] emittatur. Sed et de Responsorio Viri impii curandum est, ut

emendetur in eo loco ubi est et rei facti sunt, ita:

[CSMI:149; text: Sapientiam et rei facti sunt in cogitationibus.] [JOHDEM 08GF]

Hoc etiam Responsorium Domine ne in ira emendatione indiget in medio. [-150-] Nam Miserere quod pravususus in lichanos hypaton incipit, in lichanos meson incipiendum est. Item hoc Responsorium Egregie Deimartyr quidam corrumpunt, qui Dei in trite diezeugmenon non emittunt et Ecce non leniter efferunt. Item in hoc

Responsorio Aegypte noli flere a quibusdam erratur, qui flere ultra mese extollunt. Item in hoc Graduali AdDominum quidam delinquunt, qui dum tribularer in parhypate meson non incipiunt. Item in hoc Graduali Estomihi in Deum, nonnulli conturbantur, qui protectorem in lichanos meson non inchoant. Considera etiam quodin offertorio Confirma hoc Deus, Confirma ultra mese non est extollendum, Deus autem in parhypate meson








incipiendum. Sed et in Offertorio Oravi Deum meum in duobus locis emendatione indiget, scilicet in principioet ubi est super, ut hic patet:

[-151-] [CSMI:151; text: Oravi Deum meum etc. usque Super Sanctuarium.] [JOHDEM 08GF]

In Communione etiam Cantabo Domino perverse cantant quicumque Qui bona in parhypate hypaton nonincipiunt. Sed in Communione etiam Potum meum rectius cantatur, si cum fletu atque et ego in [-152-]

parhypate hypaton inchoantur. Item Communio Domus mea sic est incipienda:

[CSMI:152; text: Domus mea domus orationis etc.] [JOHDEM 09GF]

Verum hos pauculos cantus ad praesens correctos esse sufficiat. Post hac in tonario etiam aliquos quimemoriae occurrerint, emendabimus.[-153-] Nunc autem antequam ad exemplificandos tropos veniamus, desuperfluis ipsorum differentiis tractandum est. Sed quoniam differentiae multis modis dicuntur, quid troporum

differentias vocemus, primitus aperiendum est.

Differentias in tonis nominamus, quando in saeculorum amen aliquae neumae rationabiliter permittantur. Etsciendum est quod differentiarum, quae tonis subscribuntur, aliae sunt competentes et necessariae, aliae etsicompetentes non tamen necessariae, aliae neque competentes neque necessariae, immo prorsus nullae.Competentes et necessarias dicimus illas differentias quas usus cantorum habet ab antiquis modulatoribus

constitutas. Competentes autem et non necessariae dicuntur quae non necessitatis causa, sed solius curialitatisadiunguntur, quemadmodum patet in hac Antiphona O beatum pontificem. Cum enim ista sit secundaedifferentiae autenti proti, plerique illa neglecta talem ei differentiam adaptant:

[CSMI:153; text: Saeculorum Amen. O beatum pontificem.] [JOHDEM 09GF]

[-154-] Illae autem neque competentes neque necessariae sunt, quae non in recto tenore sed secundum

libitum canentium adaptantur, ut ista:

[CSMI:154; text: Saeculorum Amen. Nos qui vivimus.] [JOHDEM 09GF]

Sed et illae differentiae, quas quidam differentias esse asseverant, non dico non necessariae, immo prorsusnullae sunt, cum videlicet unum saeculorum amen nulla parte consequenter diversificatum, multis cantibusdiversa principia habentibus adiungitur. Siquidem ex his antiphonis Tecum principium, Biduo vivens cum

proprie primi sint toni, quidam duas differentias supervacue faciunt. Nam si [-155-] diversa principia cantuumdifferentiis numerum darent, multo plures essent differentiae in hypolydio, mixolydio et hypomixolydio quamnunc sunt. Quae omnia in tonario satis patebunt. Volumus autem lectorem scire quod de illis tantum differentiistractaturi sumus, quas competentes et necessarias diximus; alias autem, quoniam superfluas reputamus,

relinquimus. Nec praetereundum est quod in ferialibus antiphonis, in quibus minime convenit, plurimumdelinquitur, quarum quaedam non recte emittuntur, quaedam incongruis differentiis reguntur, quaedam utroqueillegalitatis modo efferuntur. Quem multiplicem errorem is perspicue videt qui tonorum vel modicam notitiamhabet. Sunt autem huiusmodi antiphonae a rusticanis et incultis clericis per indiscretam vulgarium neumarumconsiderationem depravatae, quemadmodum patet in Antiphona Facti sumus. Haec enim adeo perversa est,

ut cum saeculorum amen quod ei adaptari solet in monochordo, nullatenus cantari valeat, alterutro deficiente.Ut autem ista depravatio manifestius videatur, praemissam antiphonam irregularibus neumis notatam simul cumsaeculorum amen supponimus:

[-156-] [CSMI:156; text: Saeculorum Amen. Facti sumus sicut consolati] [JOHDEM 09GF]

Est autem certissime autenti triti in parhypate meson emittenda. Possent et aliae in hunc modum corruptae

facili satis mutatione emendari, si, ut ait Berno, vitiosa consuetudo ab ore canentium ullo modo posset evelli.








[-157-] Capitulum XXIII

De diaphonia, id est organo

Breviter nunc et succincte de diaphonia disserere volumus, quatenus lectoris aviditati in hac quoque resatisfaciamus quantum possumus. Est ergo diaphonia congrua vocum dissonantia, quae ad minus per duoscantantes agitur, ita scilicet ut altero rectam modulationem tenente, alter per alienos sonos apte circueat, et insingulis respirationibus ambo in eadem voce vel per diapason conveniant. Qui canendi modus vulgariterorganum dicitur, eo quod vox humana apte dissonans similitudinem exprimat instrumenti quod organum

vocatur. Interpretatur autem diaphonia dualis vox sive dissonantia. Sed antequam organizandi praeceptademus, de motibus vocum, quorum consideratio ad hoc negotium utilis est, pauca perstringere volumus. Cumenim organum per consonantias fiat, ipsarum autem constitutiones per motus vocum varientur, quod eoruminsertio hoc in loco utilis sit, nulli dubium est. Fiunt igitur vocum motiones per arsin et thesin, id est perelevationem et depositionem. [-158-] Quorum videlicet arsis et thesis omnis neuma praeter simplices et

repercussas gemella motione conformatur. Simplicem autem neumam dicimus virgulam vel punctum,repercussam vero quam Berno distropham vel tristropham vocat. Arsis autem et thesis interdum sibimetiunguntur, ut arsis arsi, thesis thesi; interdum altera alteri, ut arsis thesi, thesis arsi. Sed et ipsa iunctio partim fitex similibus motibus, partim ex dissimilibus. Dissimiles quippe motus sunt in praedicta iunctione, cum alius alio

plures vel pauciores habet voces, sive magis coniunctas, sive magis disiunctas. In coniunctione autem similitervel dissimiliter facta motus motui tum praepositus invenitur, id est in superioribus positus; tum suppositus, idest in inferioribus positus; tum appositus, cum in qua voce finis est praecedentis principium sequentis est; tuminterpositus, cum unus motus infra alium positus et minus est gravis, et minus est acutus ; tum mixtus, id estpartim interpositus, partim suppositus, aut praepositus, aut appositus. De his omnibus si exempla darem,

taedium potius lectori quam proficuum nimia prolixitate ingererem, praesertim cum haec omnia per se viderepossit quisquis cantuum diligens investigator fuerit.

[-159-] Variantur etiam eaedem neumae in motibus suis secundum diversas modorum proprietates. Cuius reiexemplum subiicere volumus, ut inde non solum discens organizare proficiat, sed et novum cantumcomponere cupiens modulandi formulam habeat.

[CSMI:159; text: D, E, F, G, a, Ancilla Christi sum ideo me ostendo servilem personam] [JOHDEM 09GF]

Considera etiam, quodsi cantum proti in cursu deuteri simili vocum dispositione cantaveris, perparvam videbisdisconvenientiam. Idem inter tritum tetrardumque fieri solet. His ita compendiose insertis ad diaphoniamredeamus. Ea diversi diverse utuntur. Caeterum hic facillimus eius usus est, si motuum varietas diligenterconsideretur; [-160-] ut ubi in recta modulatione est elevatio, ibi in organica fiat depositio et e converso.

Providendum quoque est organizanti, ut si recta modulatio in gravibus moram fecerit, ipse in acutis canenti perdiapason occurrat; sin vero in acutis, ipse in gravibus per diapason concordiam faciat; cantui autem in mesevel circa mese pausationes facienti in eadem voce respondeat.

Observandumque est ut organum ita texatur, ut nunc in eadem voce, nunc per diapason alternatim fiat,

saepius tamen et commodius in eadem voce. Quamquam autem quae diximus studioso lectori liquida sint,volumus tamen parvum exemplum benevolentiae causa adducere.

[CSMI:160; text: D, E, F, G, a, [sqb], c, d, Laudate Dominum de coelis] [JOHDEM 09GF]

Animadvertere etiam debes, quod quamvis ego in simplicibus motibus simplex organum posuerim, cuilibettamen organizanti simplices motus duplicare vel triplicare, vel quovis modo competenter [-161-] conglobare

si voluerit licet. Et de diaphonia istud tantillum nos dixisse sufficiat.





Iam nunc modos per omnia exemplificaturus, questionem quorundam de differentiarum ordine indiscussampraeterire nolo. Quaeritur enim a quibusdam numquid ratio sit in differentiarum ordine, videlicet cur eumordinem habeant quem habent. Ego autem nullam huius rei causam nisi solum usum invenio, sed nec ab ullomusicorum scriptam repperi. Nam quod quidam dicunt eas secundum antiphonarum dispositionem in

antiphonario esse ordinatas, illud non ita esse vel idiota animadvertere potest. Sed nec hoc praetermitterecuravi, quod rectius mihi fecisse videntur, qui principalia Saeculorum amen omnium modorum simplicemneumam in fine habere sanxerunt, quam qui aliter ea disposuerunt. Hi enim aliquam cantori certitudinemconferunt, illi nullam. Neve quis existimet de etymologia officialium nominum, ut est responsorum etantiphonarum etc. talia me dicturum, illud imprimis abnuo. Satis enim mihi est, si proposita ad plenum exequi

possim. Scire autem ea cupientem ad librum Isidori, qui intitulatur Etymologiarum, vel etiam ad Amalarii[-162-] utile opus ire iubeo. Hoc quoque recusabo, ut more Bernonis tonarium disponam; videlicet utnonannoeane ad singulos modos praescribam, vel differentias quas supra taxavi superfluas interseram, velomnes antiphonas ad unum Saeculorum amen pertinentes in unum colligam, praesertim cum prolixitas sit

taediosa, et lectori hucusque provecto paucula exempla sufficiant. De omni autem officiali cantu compendioseexempla dabo absque cantiunculis quas supra modorum formulas nominavi; quia quas iam posui, non necesseest iterum ponere. His ita praemissis de principalibus Saeculorum amen omnium modorum ac differentiis,prout propositum est, disseramus.

[-163-] Tonarius Johannis

Capitulum XXIV

De primo tono

Primi igitur toni principale saeculorum amen regit antiphonas in lichanoshypaton exordium habentes et inparhypatemeson. et in lichanosmeson hoc modo:

[CSMI:163; text: Le, E1, E2, a, b, saeculorum amen, antiphona Ecce nomen Domini, antiphona Cantantibus

organis, antiphona Johannes quidem, antiphona O pastor aeterne, antiphona Si offers munus tuum.][JOHDEM 10GF]

[-164-] Has duas et earum similes quidam secundae differentiae ob moram quilismatis ascribere maluerunt,sed non est sequendum.

[CSMI:164,1; text: Le, E1, E2, a, saeculorum amen, antiphona Ipsi soli, antiphona Hodie Christus natus est,

antiphona A saeculo non est.] [JOHDEM 11GF]

Hae duae sexto satis conveniunt, si in finali eius emittuntur:

[CSMI:164,2; text: Le, E1, E2, a, saeculorum amen, antiphona Tecum principium, antiphona Iste estIohannes, antiphona Appropinquabat, antiphona Ave Maria] [JOHDEM 11GF]

Differentias huic tono quidam plures, quidam pauciores pro libitu suo adaptant. Quae autem celebriores

habentur et non superfluae iudicantur sex sunt. Quarum prima recipit antiphonas in lichanoshypaton subito perdiapente inchoantes vel etiam sub finali incipientes, statimque a finali per diapente surgentes, ut in his patetexemplis:

[-165-] [CSMI:165,1; text: Le, E1, E2,a, saeculorum amen, antiphona Leva Ierusalem, antiphona Hi suntqui, antiphona Hi qui linguis, antiphona Dies Domini] [JOHDEM 12GF]

antiphona Mulieres. antiphona Beatus iste.







Differentia secunda recipit antiphonas in parhypate hypaton inchoantes non cum diapente sicut hae:

[CSMI:165,2; text: Le, E1, E2, a, b, saeculorum amen, Amen, antiphona Virgo Dei genitrix, antiphona Iter

faciente, antiphona Postulavi patrem] [JOHDEM 12GF]

Haec a quibusdam stultis ad quartum canitur tonum. Differentia tertia recipit antiphonas a parhypate mesonper ditonum surgentes et per tonum demissas, iterum per tonum ascendentes, etiam si unisonus intercidat.Exempla:

[-166-] [CSMI:166,1; text: Le, E1, E2, saeculorum amen, antiphona Diffusa est gratia, antiphona Dominusquidem, antiphona Pulchra es et] [JOHDEM 13GF]

Differentia quarta recipit antiphonas a parhypatemeson gradatim ad mese ascendentes ut hae:

[CSMI:166,2; text: Le, E1, E2, a, b, saeculorum amen, antiphona Dicite pusillanimes, antiphona Dominebonum, antiphona Domine ut video, antiphona Lazarus amicus] [JOHDEM 13GF]

Differentia quinta recipit antiphonas a parhypatemeson gradatim ad finalem descendentes quemadmodumistae:

[CSMI:166,3; text: Le, E1, E2, saeculorum amen, antiphona Reges Tharsis, antiphona Volo pater][JOHDEM 13GF]

[-167-] Differentia sexta recipit antiphonas in mese exordium habentes. Huius saeculorum amen a

praecedentis differentiae saeculorum amen secundum Bernonem in hoc distat quod illius saeculorum amen infine connexum podatum habet, huius simplicem. Sed haec distantia parum valere videtur, quoniam quidiligenter rem considerare voluerit, cum manifestum sit non omnes sillabas connexi podati sonum recipere etpro connexo podato torculum in plerisque sillabis sonare, quomodo quarta differentia cum quinta eadem sit,videre poterit. Quapropter illi potius sequendi sunt, qui quintae differentiae saeculorum amen per simplicem

podatum emittunt huius per virgulam hoc modo:

[CSMI:167; text: Le, E1, E2, a, b, saeculorum amen, antiphona Ite dicite, antiphona Miserere mei Deus,antiphona Ille homo qui] [JOHDEM 13GF]

responsorium Factum est dum tolleret.

Hoc Berno in mese emittendum esse censet, et patet mi in tritehyperboleon incipiendum. Sed cum

emendandum sit, convenientius mihi videtur, ut ad propriam finalem emendetur. Hoc autem ita fieri potest, siHeliseus in hypatemeson incipiatur hoc modo:

[-168-] [CSMI:168; text: Le, E1, E2, a, b, c, Factum est dum...heliseus, Factum est dum tolleret...helyseus,heliseus clamabat dicens, Versus Oro Domine, Elevavitque, saeculorum amen, Gaudete, gaudete in Domino,Dicit Dominus sermones, Dominus secus mare, Sapientiam, saeculorum amen, introitus Rorate coeli, introitus

Gaudeamus, graduale Posuisti, Versus Desiderium, Alleluia...Christus resurgens] [JOHDEM 14GF]

[-169-] In hoc quidam peccant qui in prima sillaba moritur semitonium cantant, cum potius per semiditonumsit proferenda. Sed et ultra per tonum vel semiditonum est emittendum, non per semitonium. Quidam indoctietiam ipsum alleluia per semitonium emittunt. Eadem culpa illos redarguit, qui Alleluia Nonne cor nostrum persemitonium et non per semiditonum exire faciunt.

[CSMI:169; text: Le, offertorium Iubilate Deo, communio Hierusalem surge, communio Viderunt omnes.]









[JOHDEM 15GF]

De secundo tono

Secundo modo antiphonae diversorum principiorum conveniunt ut sunt hae:

[-170-] [CSMI:170; text: Le, E1, E2, a, b, saeculorum amen, amen, antiphona O rex gloriae, antiphona

Cotidie, antiphona Ait Petrus, antiphona Regressus Lucianus, antiphona Genuit puerpera, antiphona EcceMaria, offertorium Laetentur coeli, Versus Ecce dominator, saeculorum amen, intr Dominus dixit ad me,introitus Ecce advenit, graduale Adiutor meus, Versus Confundantur] [JOHDEM 15GF]

Hoc graduale sicut et alia fere omnia cursum legalem confundit.

[-171-] [CSMI:171, 1; text: Le, Alleluia surrexit Christus, offertorium Tollite] [JOHDEM 16GF]

Hoc usus in fine prave canit, sed regulariter canendum est hoc modo:

[CSMI:171,2; text: Le, E1, E2, Gloriae, communio Narrabo omnia.] [JOHDEM 16GF]

[-172-] Capitulum XXV

De tertio tono

Tertii modi principale saeculorum amen regit antiphonas ab hypatemeson tono cadentes etsi primus sonus

iteretur, et post casum per diatesseron et tonum et semiditonum ordinatim ascendentes. Invenitur etiamantiphona in eadem corda per semitonium repetitum ascendens, et semiditono cadens, et postea secundumsupradictum modum ascendens. Exempla de his:

[CSMI:172; text: Le, E1, E2, a, saeculorum amen, ant Pudore bono, ant Qui de terra est, ant Haec est quaenescivit] [JOHDEM 16GF]

Prima tertii toni differentia recipit antiphonas a lichanosmeson tono ascendentes, ibique sono iterato altius persemiditonum progredientes.

[-173-] Exempla de his:

[CSMI:173,1; text: Le, E1, E2, a, b, saeculorum amen, ant Omnia quaecumque, ant Quoniam in aeternum,antiphona Domine probasti me] [JOHDEM 17GF]

Differentia secunda recipit antiphonas in lichanosmeson inchoantes, quarum quaedam tono et semiditonosurgunt, quaedam tono levate deponuntur et tono et semiditono surgunt, quaedam per diatesseron elevanturstatimque semiditono et tono descendentes tono et semiditono vel per diatesseron surgunt. Exempla de his:

[CSMI:173,2; text: Le, E1, E2, a, Saeculorum amen, antiphona Tu Bethlehem, antiphona Te semper idemesse, antiphona Quidam homo, antiphona Mercennarius est, antiphona Cognovit autem pater] [JOHDEM

17GF]

[-174-] Differentia tertia recipit antiphonas in lichanosmeson incipientes et per diatesseron exilientes. Sed necad lichanosmeson ita cadentes ut praemissae nec ita inde surgentes ut hae:

[CSMI:174,1; text: Le, E1, E2, a, Saeculorum amen, antiphona Accipiens Symeon, antiphona Vado pararevobis, antiphona Domine mi rex] [JOHDEM 18GF]











Differentia quarta recipit antiphonas in trite diezeugmenon initium habentes quemadmodum istae:

[CSMI:174,2; text: Le, E1, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona Vivo ego, antiphona Unum opus,responsorium Aedificavit Noe] [JOHDEM 18GF]

Hoc duobus in locis usus male cantat scilicet in his dictionibus odoratus et crescite, quod facile corrigitur siodoratus in lichanosmeson, [-175-] et crescite in mese incipitur. Ceterum si hoc responsorium contra regulamin parhypatehypaton inchoatur, usus in odoratus imitandus non erit; attamen crescite praedicta emendatione

indiget.

[CSMI:175; text: Le, E1, E2, a, b, c, saeculorum amen, introitus Tibi dixit, introitus In Deo laudabo, introitusVocem iucunditatis, intr Sancti tui Domine, graduale Iuravit Dominus, Versus Dixit Dominus, Alleluia quisanat, offertorium Deus tu conversus, communio Benedicite] [JOHDEM 19GF]

[-176-] De quarto tono

Quarti modi speciale saeculorum amen possidet antiphones ab hypatemeson tono descendentes statimqueredeuntes ut hae:

[CSMI:176,1; text: Le, E1, E2, a, b, c, Saeculorum amen, antiphona Rorate coeli, antiphona SepultoDomino, antiphona Custodiebant] [JOHDEM 20GF]

Sex habent iste tonus differentias, quarum prima recipit antiphonas in lichanoshypaton exordium habentes,

tono, semiditono et tono ascendentes, etsi unisonus intercidat. Exempla de his:

[CSMI:176,2; text: Le, E1, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona Ante thorum, antiphona Si quis sitit,antiphona Iudicasti Domine] [JOHDEM 20GF]

[-177-] Differentia secunda recipit antiphonas ab hypatemeson semiditono et tono ascendentes. Recipit etiam

antiphonas a lichanosmeson tono ascendentes. Exempla de his:

[CSMI:177,1; text: Le, E1, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona Ex Egypto, antiphona Ad te Domine,antiphona O mors, antiphona Factus sum] [JOHDEM 20GF]

Invenitur etiam una antiphona eiusdem differentiae in mese incipiens scilicet ista:

[CSMI:177,2; text: Le, E1, E2, Saeculorum amen, antiphona Nisi diligenter perfeceris corpus] [JOHDEM

20GF]

Hanc quidam male incipiunt inter primam sillabam diligenter et eiusdem antepenultimam semiditonumsonantes.

[-178-] Differentia tertia recipit antiphonas quasdam ab hypatemeson ad tertiam vocem gradatimascendentes, quasdam a parhypatemeson semitonio vel semiditono cadentes, quasdam etiam in

lichanosmeson incipientes. Exampla de his:

[CSMI:178,1; text: Le, E1, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona Qui venturus est, antiphona Qui venturus,antiphona Te invocamus, antiphona Exiit qui seminat] [JOHDEM 21GF]

Hanc quidam stulti in parhypatehypaton emittunt.

[CSMI:178,2; text: Le, E1, E2, a, Saeculorum amen, antiphona Exivi a patre, antiphona Nos scientes]










[JOHDEM 21GF]

Differentia quarta recipit antiphonas a lichanoshypaton semiditonum, surgentes, vel etiam gradatimascendentes, ut in his patet exemplis:

[-179-] [CSMI:179,1; text: Le, E1, E2, a, b, c, Saeculorum amen, antiphona Sic veniet, antiphona Rubumquem viderat, antiphona Triduanas] [JOHDEM 22GF]

Differentia quinta recipit antiphonas in parhypate hypaton initium habentes ut hae:

[CSMI:179,2; text: Le, E1, E2, a, b, c, d, Saeculorum amen, antiphona Frange esurienti, antiphona Quodautem cecidit] [JOHDEM 22GF]

Iste cognovit.

[-180-] Differentia sexta recipit antiphonas feriales in hypatemeson incipientes ut hae:

[CSMI:180; text: Le, E1, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona Fidelia omnia, antiphona In mandatis eius,responsorium Locutus est, antiphona Videns vidi, introitus Nunc scio vere, intr Resurrexi] [JOHDEM 22GF]

[-181-] Huius toni graduale non inveni regulare.

[CSMI:181; text: Le, Alleluia Versus Surrexit pastor, offertorium Perfice gressus, communio Pater cumessem] [JOHDEM 23GF]

[-182-] Capitulum XXVI

De quinto tono

Quinti toni principale saeculorum amen regit antiphonas in mese incipientes et in tritediezeugmenon, ut sunt

hae:

[CSMI:182; text: Le, E1, E2, a, Saeculorum amen, antiphona Montes et omnes, antiphona Fons hortorum,antiphona Ecce Dominus, antiphona Ponent Domino] [JOHDEM 23GF]

[-183-] Unam iste tonus habet differentiam, quae recipit antiphonas in parhypatemeson inchoantes ut istae:

[CSMI:183,1; text: Le, E1, E2, a, Saeculorum amen, antiphona Vox clamantis, antiphona Adhuc multa,

antiphona Bene omnia, responsorium Misit Dominus] [JOHDEM 24GF]

[CSMI:183,2; text: Le, E1, E2, a, Versus Misit, Saeculorum amen, introitus Ecce Deus, introitusCircumdederunt me, graduale Ex Syon, Versus Congregate, Alleluia] [JOHDEM 24GF]

[-184-] [CSMI:184,1; text: Le, E1, Versus Diligam te, offertorium Reges tharsis, communio Non vosrelinquam, Saeculorum amen, Circumdederunt me, Letare Iherusalem] [JOHDEM 25GF]

Eiusdem toni est et haec communio Ultimo festivitatis die, cuius inceptio secundum usum minus est absona.Ideo qui velit sic incipiat:

[CSMI:184,2; text: Le, E2, a, b, communio Ultimo festivitatis] [JOHDEM 25GF]

[-185-] De sexto tono













Sextus modus sub uno saeculorum amen regit antiphonas diversorum principiorum, quarum plurima pars inparhypatemeson incipit, paucae in lichanoshypaton, una in lichanosmeson incipit. Exempla de his:

[CSMI:185,1: text; Le, E1, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona O quam metuendus est] [JOHDEM25GF]

[CSMI:185,2; text: Le, E2, antiphona Philippe qui videt me, antiphona Si ego verus, antiphona Quinque

prudentes, antiphona Nesciens mater] [JOHDEM 25GF]

[-186-] Hanc tamen quidam in finali sua per unisonum inchoant. Una est huic modo differentia huius modi:

[CSMI:186; text: Le, E2, a, Saeculorum amen, antiphona Benedictus, antiphona Benedixit, antiphona Ite inorbem] [JOHDEM 26GF]

[-187-] Hoc responsorium in affinibus posuimus, quoniam in suo cursu deficit:

[CSMI:187; text: Le, E1, E2, a, Saeculorum amen, introitus Esto mihi, introitus In medio ecclesiae, introitusIn medio et in circuitu, introitus Quasi modo geniti, graduale Unam petii, Versus Ut videam, Alleluia...Dominein virtute, offertorium Domine in auxilium] [JOHDEM 26GF]

[-188-] Hoc offertorium plurimi male emittunt vitantes heptaphonum qui in fine est, quia eis absonus videtur.Unde et in quibusdam libris in principio eius invenitur et in fine repetunt. Similiter in offertorio Domine deus in.

[CSMI;188; text: Le, communio Mitte manum tuam] [JOHDEM 26GF]

[-189-] Capitulum XXVII

De septimo tono

Septimi toni principale saeculorum amen regit antiphonas in principio a lychanosmeson per diapentesurgentes, paucas in tritediezeugmenon incipientes, unam in mese. Exempla de his:

[CSMI:189; text: Le, E2, Saeculorum amen, antiphona Veterem (hominem), antiphona Michael(praepositus), antiphona Scio quod Ihesum, antiphona Loquebantur, antiphona Scimus quoniam] [JOHDEM27GF]

Hanc tamen quidam a finali per diapente incipiunt.

[-190-] [CSMI:190,1; text: Le, E1, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona Ipse praeibit] [JOHDEM 27GF]

Tonus iste quatuor differentias habet, quarum prima recipit antiphonas a lichanosmeson per tonum vel ditonumvel per diatesseron surgentes, ut hae:

[CSMI:190,2; text: Le, E1, E2, Saeculorum amen, antiphona Benedicta gloria, antiphona Hic accipiet,antiphona Maria stabat, antiphona Baptizatur Christus, antiphona Descendit angelus] [JOHDEM 27GF]

[-191-] Huic differentiae quidam tradunt antiphonas huius modi:

[CSMI:191,1; text: Le, E2, antiphona Exortum est, antiphona Ingenua sum, antiphona Tulerunt Dominum][JOHDEM 28GF]

Multi tamen eas principale saeculorum amen adaptant.












Differentia secunda recipit antiphonas a paramese gradatim ascendentes ut istae:

[CSMI:191,2; text: Le, E1, E2, Saeculorum amen, antiphona Misit Dominus, antiphona Quo progrederis]

[JOHDEM 28GF]

Differentia tertia recipit antiphonas a paramese per ditonum cadentes etiam si in initio unisonus sit, ut hae:

[-192-] [CSMI:192; text; Le, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona Mirificavit Dominus, antiphonaConstitues eos, antiphona Semen cecidit] [JOHDEM 28GF]

Differentia quarta recipit antiphonas a paranete-diezeugmenon per semiditonum vel gradatim cadentes, etiam

si in primis unisonus sit, velut hae:

[-193-] [CSMI:193; text: Le, E1, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona Homo natus est, antiphona Dignumsibi, antiphona Posuit signum, antiphona Tanto tempore, Ecce agnus, Hoc est testimonium, introitus PopulusSyon, Populus Syon ecce] [JOHDEM 29GF]

[-194-] [CSMI:194,1; text: Le, E2, a, b, introitus Aqua sapientiae, Saeculorum amen, Venite benedicti patris

mei] [JOHDEM 29GF]

Quidam tamen de hac differentia non curant.

[CSMI:194,2; text: Le, graduale Dirigatur] [JOHDEM 29GF]

Cuius versus incipiendus est hoc modo:

[-195-] [CSMI:195; text: Le, E2, Elevatio, Elevatio manuum mearum, Alleluia Te decet, offertorium

Confitebuntur, communio Factus est repente] [JOHDEM 30GF]

<De octavo tono>

Octavi modi principale saeculorum amen regit antiphonas quasdam in lichanosmeson incipientes, quasdam inmese, quasdam in lichanoshypaton, quasdam inferius, ut hae:

[-196-] [CSMI:196; text: Le, E1, E2, a, b, Saeculorum amen, antiphona Valde honorandus est, randus est,

antiphona Sepelierunt, Sepelierunt Stephanum, antiphona Istorum est enim, graduale Christus me misit,antiphona Scitote quia prope <est>, antiphona Apertum est os, antiphona Dixit Dominus, antiphona Sapientiaclamitat] [JOHDEM 30GF]

[-197-] Differentias tres habet tonus iste. Prima recipit antiphonas in parhypatemeson vel sub ea in proximaincipientes, ut istae:

[CSMI:197; text: Le, E1, E2, Saeculorum amen, antiphona Magi videntes stellam, antiphona Mitte manum,antiphona Zachee festinans, antiphona Hodie coelesti, antiphona Potens es Domine] [JOHDEM 31GF]

[-198-] Differentia secunda recipit antiphonas in tritediezeugmenon per semiditonum cadentes. Exempla:

[CSMI:198,1; text: Le, E1, E2, Saeculorum amen, antiphona Priusquam (te formarem), Hoc est prae-(ceptum meum)] [JOHDEM 31GF]

Differentia tertia recipit antiphonas in tritediezeugmenon per unisonum incipientes, deinde per tonumascendentes, sicut istae:












[CSMI:198,2; text: Le, E2, Saeculorum amen, antiphona Veniet, antiphona Quare ieiu- (navimus), antiphonaEuntes ibant, antiphona Deus meus es tu, antiphona Caecus sedebat, antiphona Et qui praeibant] [JOHDEM31GF]

[-199-] [CSMI:199,1; text: Le, E2, a, Saeculorum amen, introitus Iubilate Deo, introitus Invocavit me]

[JOHDEM 32GF]

[CSMI:199,2; text: Le, E2, a, b, Saeculorum amen, introitus Domine ne longe, Domine ne longe facias,introitus Dilexisti] [JOHDEM 32GF]

Versus in G incipiendus est hoc modo:

[CSMI:199,3; text: Le, offertorium Ave Mari-] [JOHDEM 32GF]

[-200-] Fructus sic canito:

[CSMI:200; text: Le, Fructus, Primum quaerite] [JOHDEM 32GF]






Documents

Johannes Affligem - De Musica Cum Tonario (Ed. Joseph Smits Van Waesberghe)