Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! ve KÜLTÜREL MİRAS! KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERi

'K underground ~";V

ispanya Yeraltı Makedonya Arkeoloji Arkeoloji

Birliği Derneği

ltalya Bilim Adamları

Birliği

~ © J~l MiRAS

Konya K~ltürel Se!9uk Üniversitesi Büyükşehir Mırasın Turk El Sanatları Belediyesi Araştırılmasına Araştırma ve

Destek Uygulama Merkezi Derneği

15-16-17 Mayıs (May) 2014

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜL TÜRÜ, SANA Ti ve KÜL TÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERİ

(Vlll. INTERNATIONAL TURKIC CUL TURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART

ACTIVITY)

Editörler: Osman KUNDURACI-Ahmet AYTAÇ

~

Konya-TÜRKİYE/30 Aralık 2015

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SAl~ATI ve KÜLTÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERi

16. YÜZVIL VE GÜNÜMÜZ ÇİNİ SANATINDA RENK

(THE COLOUR İN THE 16TH CENTURY AND MODERN TİLE ART)

ABSTRACT

Tuna DOGAN• Mehmet ÇELİK ..

Nurdan YILMAZ ...

it is widely known that tile has been used in Uigur, Karahanli State, Ghaznevids, Kharzem Shah State, especially ıran and Great Seljuk architectures. Tile has contiuned its existence till today by the help of Anatolian Seljuk and later Ottoman State. This art has been developed with technical creations and colours and has reached its most heyday in the 16th century. The brightness and beauty of colours and especially coralline, obtained with glaze technique applied in 16th century, has disappeared following years. Many researchs have been done on that period tiles, chemical structures and formulations however under glaze paints and colour codes have not been determined physcially.

Mehmet Gürsoy is the best artist who develops and performs colour, line and form of tile art today. Colours which he obtained in his works are as beautiful and bright as 16th century.

in this research, it is aimed to compare architectural tiles in the 16th century with colours in tile works related to Mehmet Gürsoy. For 'this study colorimeter has been used. With Hunter lab technique, datas have been obtained as reading codes of colour numerical. 16th century tiles and Mehmet Gürsoy tiles have been compared using datas which obtained by the help of this reading technique that has not been done up to now.

Key words: Tile, Rüstem Paşa Mosque, Mehmet Gürsoy Tiles, colorimeter and Hunter Lab tecnique

GİRİŞ Rüstem Paşa Cami, lstanbul Tahtakale semtinde Hasırcılar Çarşısı içinde

yer almaktadır. Kanuni Sultan Süleyman'ın sadrazamlarından ve aynı zamanda kızı Mihrimah Sultan'ın kocası olan Damat Rüstem Paşa için Mimar Sinan'a yaptırılmıştır. İnşa kitabesi bulunmayan caminin yapım tarihi konusunda kesin bir veri yoktur. Yapının 1561 tarihli vakfiyesi bulunmaktadır (Aslanapa,2004,s:251 ). İnşa sürecinin, Rüstem Paşa'nın ikinci sadrazamlık süreci olan 1555-1561 yılları arasında tamamlandığı söylenebilirse de, özellikle çini süslemelerinin niteliği, inşa sürecinin daha uzun sürdüğüne işaret etmektedir. Bu nedenle yapının, Rüstem Paşa'nın 9 Temmuz 1561 'de vefat etmesinin ardından, Mihrimah Sultan tarafından tamamlattırıldığı kabul edilmektedir (Çobanoğlu ve Orman, 2011;s.78).

Dikdörtgen planlı camiye doğuda ve batıda yer alan iki merdivenle çıkılmaktadır. Yan cepfıelerin yarısına kadar uzanan geniş bir sundurmanın

• Prof. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Biyosistem Mühendisliği Bölümü, Aydın, dogantuna@gmail.com. •• Okt., Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Aydın, mehmetcelik024@gmail.com. ••• Arş. Gör., Adnan Menderes Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Aydın, nurdan.yilmaz@adu.edu.tr.

355

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI ve KÜLTÜREL MIRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLiKLERi

ardından, beş birimli son cemaat yerine geçilir. İbadet mekanını örten kubbe, kemerlerle birbirine bağlı sekizgen biçimindeki dört serbest paye ve sütunlar üzerine oturur. Mimar Sinan'ın yaptığı camilerin plan gelişimi içinde önemli bir yere sahip olan Rüstem Paşa Camii, merkezi plan denemeleri arasında sekiz destekli merkezi kubbeli şemanın ilk örneğini oluşturur (Aslanapa, 2004; s.244).

Dıştan sade ve süslemesiz görünen cami, son cemaat yerinden başlayarak iç mekanda artan çini süslemelerle dikkati çeker. Bu ölçüde ve zenginlikte çini süsleme, Türk mimarisinde yalnız bu camide görülür. Mimar Sinan'ın inşa ettiği başka hiç bir yapıda karşılaşılmayan yoğunluktaki çini süsleme, ancak yapının banisi olan Rüstem Paşa'nın isteğiyle mümkün olabilirdi. Çünkü Sinan, karar kendisine kaldığı zaman, çiniyi ancak belli noktaları vurgulamak için kullanmayı tercih etmiştir.

Yapının örtü sistemine kadar bütün duvarlarını, mihrap, mahfiller, sekizgen payeler, ~emer dolguları ve kubbe geçişlerini kaplayan çiniler, İznik duvar çinileri imalatının teknik ve desen açısından en mükemmel aşamasına ulaştığı dönemin ürünleridir ve olağanüstü bir atmosfer yaratmaktadırlar. Camide, İznik'te üretilen çini plakaların değişik kalitedeki örnekleri de bulunmaktadır. Bu nedenle düşük kalitedeki çinilerin Kütahya'da üretildiği görüşü ileri sürülmüş, bu durum, lznik'teki atölyelerin yetersiz kalmış olabileceği teziyle desteklenmeye çalışılmıştır. Ancak gerçekliliğine dair bir bulguya ulaşılamamıştır (Çobanoğlu ve Orman, 2011; s:78). Rüstem Paşa Camii çinileri, geometrik, yaprak ve çeşitli çiçek motifleri ile dekorludur. İç mekanda, genellikle büyük yüzeyler halindeki payeler ve payandalar, geometrik kompozisyonlu çinilerle kaplanmıştır. Yan galerilerin altlarında ise daha iyi korunmuş, özenli kompozisyonlar vardır. Buradaki kaplamalarda klasik dönem çini desenin bütün varyasyonlarının örnekleri görülür. Özellikle saz üslubu denilen, büyük saz yapraklarının egemen olduğu kompozisyonların örneklerini Rüstem Paşa Camii'nde bulmak mümkündür. Kıble duvarında, mihrabın içinde, daha büyük ve zengin panolar dikkati çekmektedir. Çokgen kesitli mihrap nişinin her bir yüzeyinde tekrarlanan birbirinin eşi panolarda, geleneksel stilize motiflerden bir arka plan üzerinde, şemse olarak adlandırılan oval madalyon içinde, vazoda çiçek açmış dallar yer almaktadır. Caminin çinileri, naturalist bitkisel süsleme akımının en başarılı örneklerine sahiptir. Sonsuzluk prensibinde işlenen çinilerde kullanılan

çiçek çeşitleri arasında; lale, gül ve karanfil yer almaktadır. Ancak, caminin çinileri lale motiflerinin çeşitliliği ile de ünlüdür. Rüstem Paşa Camii'nin bezeme repertuarında birbirinden farklı kırk bir çeşit lale tespit edilmiştir (Aslanapa, 2004; s.245). Caminin şu an imamlığını yapan lsmail Karakelle Rüstem Paşa Camii ve İznik Çinileri adlı kitabında 37 adet lale motifi belgelemiştir (Karakelle, 2012).

Camide, ancak tekstil ürünlerinde görülen özelliğe sahip bordürler de bulunmaktadır; büyük rumilerin oluşturduğu genişçe yüzeyler, ikincil motif olarak kullanılan stilize çiçeklerle hareketlendirilmiştir.

Son cemaat yerinde ana giriş kapısının iki yanında büyük çini panolar yer almaktadır. Panolardan daha iyi korunmuş olan soldaki, lacivert zemin üzerine stilize edilmiş natüralist üsluptaki iki büyük ağaç gövdesi çevresinde sümbüller, narçiçekleri, laleler, salkımlar ve bahar çiçekleri, sazlar, çintemaniler, çin bulutlarından oluşan düzenlemesiyle, klasik dönem çini süsleme sanatının en güzel örnekleri arasında yer alır. Kompozisyonda dikkati çeken bir başka motif ise, birkaç yerde tekrarlanan haşhaş kazasıdır (Tokay,2008; Çobanoğlu ve Orman, 2011). Caminin son cemaat yeri çinileri, yangın, deprem ve hırsızlıktan en çok zarar

356

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANA Ti ve KÜLTÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZYUMU/SANAT ETKİNLİKLERi

görmüş olan kaplamalardır. Rüstem Paşa Camii, 1660 tarihli büyük yangında ve 1766 depreminde önemli ölçüde hasara uğramış, xvııı. ve xıx. yüzyıllarda onarım geçirmiştir. 1960-61 , 1964-69 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü'nce tamir edilen yapı, 1992-95 yıllarında esaslı bir onarım daha geçirmiştir {Tokay, 2008).

Sanatçı Mehmet Gürsoy'u kısaca anlatmak gerekirse; 1950 doğumlu olan sanatçı lstanbul Güzel Sanatlar Akademisi'nden Prof. Dr. Muhsin Demironat'ın özel öğrencisi olarak çini sanatı eğitimi almıştır (Glasie,1999). 28 yıldan beri çini sanatı çalışmalarında bulunuyor ve öğretiyor. Günümüzde lznik Çinisi dendiğinde ilk akla gelen isimdir. 2009 yılında çini sanatına katkılarından dolayı Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim Kültür Kurumu Unesco tarafından "Yaşayan insan Hazinesi" ünvanına layık görülmüştür (Benuğur,2011 ).

Yurtiçi ve yurtdışında yüzden fazla sergi açan, eserleri pek çok müze ve koleksiyonda sergilenen sanatkar, bugüne kadar pek çok çırak ve öğrenCi yetiştirmiştir. Sanatçı çalışmalarına Kütahya'daki İznik Çini adlı atölyesinde devam etmektedir. Sanatçı hakkında 20 Ağustos 2004 tarihinde Turkişh Daily News gazetesinde yapılan röportajında; "Çinicilik Al/ah'ın yarattığı dünyanm doğasma benzer. Bu doğanın kil, taş ve kağıda çevrilmiş halidir. Al/ah'ın yaratttğı her şey güzeldir ve özenle biçimlendirilmiştir. Bu yüzden, yarafllan her şeydeki hatlann ve desenlerin mükemmel ve görülebilir olması Türk çiniciliğinde kendini bulur' şeklinde açıklamıştır (Benuğur, 2011 ).

Mehmet Gürsoy günümüzde bozulmaya yüz tutan lznik Çiniciliğini tekrar hayata geçirmek için yıllardır yoğun çalışmalarda bulunmuştur. Renk ve altyapının 16. Yüzyıldaki en parlak dönemden çok uzaklaştığını fark ederek, o dönemin renklerini bulma arayışına koyulur. Birçok sır reçetesi deneyip fırın lamıştır. Karo (mase) alt yapısı ile ilgili birçok denemelerde bulunmuştur. Mercan kırmızısı, firuze, lapis mavisi, kobalt renkleri çinilerinde kullanmıştır. Mehmet Gürsoy, 16. yüzyıl Osmanlı lznik Saray Çinilerinin hayranı olup, günümüzde o dönemin ruhuna uygun nakşeden ender sanatkarlardan biridir. Günümüzde ticari kaygıla rla çininin motiflerin dejenere edilmesine karşı olup, yurt dışı gezilerinde sürekli müze ve kitap arşivleri araştırarak unutulmuş dönemin eserlerini nakşederek tanıtmıştır. Osmanlı Çinilerinde o kadar çok renk, bezeme, motif çeşitliliğinin var olduğunu, içinde o kadar derin mistik ve dini öğretiler barındırdığını, onları modernleştirmek adı altında bozmamızın anlamsız olduğunu , derin sınırsız bir kaynağa sahip· olduğumuzu, bunları doğru kombine etmemiz gerektiğini savunmaktadır (Benuğur, .2011 ).

MATERYAL VE METOD Bu çalışmada Rüstem Paşa Camii ve Mehmet Gürsoy çinHerinin renkleri

sayısal olarak okunmuştur. Renk okumaları Konica Minolta marka CR-400 Chromameter model (renkölçer) ile yapılmıştır. Renk okumalarında ·metod olarak Hunter Lab yöntemi kullanılmıştır. Cihazın en önemli özelliği, 1 cm2 .alanlık okuma kısmının, örnek üzerine oturtularak okuma yapabilmesidir. Bu yöntemde okunan L değeri rengin parlaklığını· ~iyahtan beyaza {O değerinden 100 değer.ine) tanımlar. Koordinat üzerinde a değeri, .pozitif değer kırmızı rengin, negatif değer yeşil rengin yerini belirler. b değeri ise pozitif değer olarak sarı rengin, negatif değerle belirlenen mavi rengin yerini belirler. Okunan bu değerler kullanılarak rengin berraklığını parlaklığını tanımlayan Chroma değeri;

C :=. ../ ci• t- iı,. . eşitliği ile elde edilmektedir. Rengin çeşidini-tonunu tanımlayan Hue açısı değeri;

357

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! ve KÜi.TÜREL MiRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKiNLİKLERi

1 H ---....-

ta:ıı (ID formülü ile elde edilmektedir.

SONUÇ Rüstem Paşa Camii çinileri ve Sanatçı Mehmet Gürsoy'un çini eserlerinden

okunan değerler, renk renk karşılaştırılmıştır. Yapılan karşılaştırmada mavi renklerin ortalamalarına bakıldığında (Çizelge-1, Şekil-1) birbirine yakın oluştuğu anlaşılmaktadır.

Çizelge-1 Rüstem Paşa Camii çinileri ve Mehmet Gürsoy'un çini eserlerinde mavi renk değerleri

Rüstem Paşa C. Mehmet Gürsoy

x 45,800 44,89 L Std 4,791 4,071

x -3,028 -1,281 a Std 3,396 1,259

x -44,371 -46,204 b Std 9,414 6,880

x -0,486 0,078 Hue Std 2,126 1,696

x 44,627 46,237 Chroma Std 9,267 6,889

Lacivert (kobalt) renklerin ortalamalarına bakıldığında (Çizelge-2, Şekil-1) birbirine yakın oluştuğu ancak Gürsoy'un lacivert renklerde daha parlak ve doygun bir renk elde ettiği anlaşılmaktadır. Renk değerlerinin Gürsoy'da merkezden daha dışarıda oluştuğu görülmektedir. Yeşil renklerin ortalamalarına bakı ldığında (Çizelge-3, Şekil-1) birbirine oldukça yakın oluştuğu görülmektedir.

Çizelge-2 Rüstem Paşa Camii çinileri ve Mehmet Gürsoy'un çini ı. d 1 . rt kd - 1. eser erın e acıve ren egererı

Rüstem Paşa C. Mehmet Gürsov

x 26,079 30,332 L Std 3,711 5,555

x 18,362 25,888 A Std 4,089 5,702

x -48,340 -63,237 B Std 9,110 12,143

x 2,153 1,650 Hue Std 1,563 2,0562

x 51,739 68,360 Chroma Std 9,831 13,266

Çizelge-3 Rüstem Paşa Camii çinileri ve Mehmet Gürsoy'un çini eserlerinde yeşil renk değerleri

358

Vlll. ULUSLARARASI T0RK KÜL TORO, SANA Ti ve KÜLTÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKiNLiKLERİ

Rüstem Paşa C. Mehmet Gürsov

x 47,668 47,670 L Std 3,363 2,459

x -15,616 -13,068 A Std 2,895 0,637

x -13,346 -18,718 B Std 1,999 0,795

x 0,892 0,138 Hue Std 0,522 0,068

x 20,771 22,833 Chroma Std 1,129 0,882

Turkuaz renklerin ortalamalarına bakıldığında (Çizelge-4, Şekil-1) birbirine yakın oluştuğu ancak Gürsoy'un daha parlak ve doygun turkuaz r.enkler elde ettiği anlaşılmaktadır.

Rüstem Paşa Camii çinilerinde bulunan 2 renk Mehmet Gürsoy'un çinilerinde bulunmamaktadır. Bu renkler mor ve kahverengidir. Çizelge-5'de Rüstem Paşa Camii çinilerindeki mor ve kahverengi renk değerleri görülmektedir. Ayrıca Mehmet Gürsoy'un kendi geliştirdiği ve zümrüt yeşili olarak adlandırdığı renk de Rüstem Paşa Camii çinilerinde görülmemektedir (Çizelge-5).

Çizelge-4 Rüstem Paşa Camii çinileri ve Mehmet Gürsoy'un çini 1. d t k kd - 1. eser erın e ur uaz ren egererı

Rüstem Paşa C. Mehmet Gürsoy

x 48,181 51,135 L Std 6,578 6,535

x -6,301 -4,693 A Std 2,472 1,994

x -38,330 -45,542 B Std 8,555 3,787

x 0,715 0,586 Hue Std 1,559 2,788

x 38,971 45,829 Chroma Std 8,300 3,743

Çizelge-5 Rüstem Paşa Camii çinilerindeki mor-kahverengi ve Mehmet G . ·ı . d k' . T k d ~ 1 . ürso ' çını erın e ı zümrüt yeşı ı ren egererı

Mor Kahverenç:ıi Zümrüt Yeşili

x 31,014 24,683 46,976 L Std 4,938 3,036 4,208

x 7,143 -0,540 -21,718 a Std 0,711 1,623 1,752

x -2,577 2,540 -8,967 B Std 1,048 0,691 3,020

x -3,268 0,393 2,538

359

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜL TÜRÜ, SANA Ti ve KÜL TÜREL MIRASI KORUMA SEMPOZYUMU/SANAT ETKİNLiKLERi

Hue Std 1,829 0,159 0,989 x 7,658 2,923 23,633

Chroma Std 0,741 0,642 2,221

Çininin yükseliş dönemine ait önemli renklerden biri mercan kırmızısıdır ve sonraki yüzyıllarda bu dönemdeki kadar güzel kırmızılar elde edilememiştir. Kırmızı renklerin ortalamalarına bakıldığında (Çizelge-6, Şekil-1) birbirine yakın oluştuğu ancak Gürsoy'un daha parlak ve doygun kırmızı renkler elde ettiği anlaşılmaktadır. Renk parlaklığını tanımlayan L değeri ve b değerinin birbirine oldukça yakın elde edildiği görülmektedir. Ancak a değeri Mehmet Gürsoy'da daha yüksek değerde oluşmaktadır. Rengin berraklığını ve parlaklığını belirleyen ehrama değeri, Mehmet Gürsoy çinilerinde kullanılan kırmızı renkte oldukça yüksektir.

Çizelge-6 Rüstem Paşa Camii çinileri ve Mehmet Gürsoy'un çini ı·dk kd-ı· esererın e ırmızı ren eçıererı

Rüstem Paşa C. Mehmet Gürsoy

x 39,268 41,734 L Std 4,627 3,609

x 14,379 33,858 A Std 4,043 5,772

x 8,613 10,316 8 Std 3,837 3,595

x 1,583 3,0813 Hue Std 0,719 1,119

x 16,904 35,518 Chroma Std 5,119 6,115

w./-o --

MAVİ :~·

LACİVERT , ...

360

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANA Ti ve KÜLTÜREL MİRAS! KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKiNLiKLERi

\'EŞiL

. .., ...

i\IOR

·­,...

n ,/

·-"

'<!:

\ ·~

TURKUVAZ d

.. ..:.

r ıu• ,,

KAllVF.RENGI

· ·~

•,.;J' .. ı-:+-'+..:+-''i--l_.._...~~. ,, ·~ ~ıc;

ıır

ZÜMRÜT YEŞiLi ,~,:- Ktni\l lZI ,,,. ,

Şekil 1. Rüstem Paşa Camii (RP) ve Mehmet Gürsoy (MG) çinilerinin renk diyagramları

Rüstem Paşa Camii'nin son cemaat yerinde ana gırış kapısının sol tarafında bulunan hayat ağacı panosunun, Sanatçı Mehmet Gürsoy tarafından yapılan replikası Foto-1 'de görülmektedir. Mehmet Gürsoy bu çalışmada bitki gövdesindeki mor renk yerine turkuaz rengi kullanmıştır. Rüstem Paşa Camii hayat ağacında turkuaz renk ve açık mavi renk değerleri birbirine yakındır ve yeşil renk kullanılmamıştır. iki panonun renk değerleri (Çizelge?) karşılaştırıldığında, kırmızı renkler birbirine yakın olmakla beraber Mehmet Gürsoy'da daha aydınlık olduğu söylenebilir. Her iki panodaki açık mavi ve turkuaz renkler birbirine oldukça yakın değerlerdedir.

Sonuç olarak Rüstem Paşa Camii ve Sanatçı Mehmet Gürsoy çinilerindeki renk değerleri incelendiğinde tüm renk değerlerinde yakınlık bulunmaktadır. Mercan kırmızıs ı renginin Sanatçı Mehmet Gürsoy'da daha parlak ve yoğun olduğu belirlenmiştir.

361

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! vo KÜLTÜREL MIRASI KORUMA SEMPOZYUMU/SANAT ETKİNLİKLERİ

Çizelge-7 Rüstem Paşa Camii Hayat ağacı panosu ve Mehmet G d - 1 . ürso ı yorumu eqer erı

Rüstem Paşa Camii Mehmet Gürsoy yorumu L a b L a b

Kırmızı x 40,9980 16,2080 10,4680 44,4889 32,3444 9,9544 Std 2,3701 2,8379 3,2661 3,0869 5,5416 3,9105

Lacivert x - -23,5700 22,0550 55,2838 27,5490 30,7040 73,5220

Std 2.4723 2,8030 7,0545 0,6172 1,0699 2,2663 Açık mavi x - -

53,8525 -6,5775 42,8625 57,8267 6,6333 46,6856 Std 4,6013 2,0486 4,5159 6,4719 0,5652 0,9320

Turkuaz x - -46 9567 -4,9667 48,8267 44.1533 -4,9311 44,2100

Std 1,3212 0,6334 0,3667 3,2278 1,2280 6,2001 Yeşil x -

. - - - 48,6756 20,4778 -9,8622 Std - - - 9,6516 2,4124 6,8579

Mor x 31,0143 7,1436 -2,5771 - - -Std 4,9383 0,7105 1,0482 - - -

KAYNAKÇA Aslanapa, O., 2004. Osmanlı Devri Mimarisi, s.244, s.245,s.251, İstanbul. Benuğur,Ş.,2011. İznik Çinisinin Sevdalısı Mehmet Gürsoy, Uluslar arası Geleneksel El Sanatı Ustaları Sempozyumu, T.C.Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını:434, Bilimsel Toplantılar Dizisi:57 ,S:271-296,Ankara Çobanoğlu,A.V., Orman,I., 2011. lstanbu/'un Renkli Hazineleri Bizans Mozaiklerinden Osmanlı Çinilerine, s.78, s.84, İstanbul. Glassie,H., 1999. The Potter's Art, lndiana University Press, China. ISBN:0-253-21356-8 Karakelle,İ.,2012. Rustem Pasha Mosque and lznik Ti/es, İstanbul, ISBN:978-605-878030-9 Tokay Z.H.,2008. "Rüstem Paşa Külliyesi" Maddesi, Diyanet Vakfı fslam Ansiklopedisi, C.35, s.292, s.292, Ankara.

362