Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! ve KÜLTÜREL MİRAS! KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERi

'K underground ~";V

ispanya Yeraltı Makedonya Arkeoloji Arkeoloji

Birliği Derneği

ltalya Bilim Adamları

Birliği

~ © J~l MiRAS

Konya K~ltürel Se!9uk Üniversitesi Büyükşehir Mırasın Turk El Sanatları Belediyesi Araştırılmasına Araştırma ve

Destek Uygulama Merkezi Derneği

15-16-17 Mayıs (May) 2014

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜL TÜRÜ, SANA Ti ve KÜL TÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERİ

(Vlll. INTERNATIONAL TURKIC CUL TURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART

ACTIVITY)

Editörler: Osman KUNDURACI-Ahmet AYTAÇ

~

Konya-TÜRKİYE/30 Aralık 2015

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI ve KÜLTÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKiNLiKLERİ

TABHANELİ CAMİLERDE ÖZEL TASARIM BiRİMLERİ "SULTAN MEKANLARI''

(SPECIAL DESIGN UNITS in MOSQUE with TABHANES "SULTAN SPACES")

Türkan ACAR. ABSTRACT

The mosques with tabhanes are the special kinds of structure that was planned tor the people and institutions carrying on the activities oriented to the purposes like providing the social order, creating new housing areas, improving the trade, giving vocational education to the settled population. These structures including the places that will supply the need of meeting, worship and sheltering tor Akhis people and travelling Dervishes, have a totally different construction than the mosques constructed only tor the need of worship.

The planning constructions of these mosques brang a new design perception to the traditional architecture implementations ·and found an implementation area in some regions of Anatolia accepting as a type of project. This kind of structures, paralelly to the need of the people and institutions whom they served, were constructed frequently from the beginning of the XIV. to the middle of the XV. century, tormed with three main parts; courtyard, place of worship and tabhane place.

in the early examples, the courtyard is more emphatic than the place of worship. The ground elevation of the place of worship is higher than courtyard's. The access to the tabhane places is mostly provided by courtyard in very few examples both courtyard and transition places. From the middle of the XV. century, this characteristic features of the early period started to be quitted within the decrease of the need of the mosque with tabhanes and the courtyard removed by the passage of the time. The access to the tabhane place started to be provided by outside. Today, in Anatolia, there are sixty-tour mosques with tabhanes that we could detect. Only tour of these stuctures have a low-down floor in their entrances. These floor were desinged tor the Sultans and the leading statesman. in our study, these four structure will be tried to be introduced with their planning constructions and special design units.

GİruŞ Anadolu'da, çoğunluğu Batı Anadolu'da olmak üzere günümüze ulaşabilmiş

64 tabhaneli cami bulunmaktadır (Acar, 2011) 1. Bugün bu yapıların büyük bir kısmı cami, az sayıda örnek ise müze, kütüphane, depo ve aşevi işlevindedir. İnşa edildikleri dönemin mimari özelliklerine ışık tutmalarının yanı sıra sosyal ve siyasal yapısına da ışık tutan ve kitabelerinde ya da belgelerde çoğunlukla zaviye ya da imaret adıyla tanımlanan tabhaneli camiler, araştırmacılarca Bursa Tipi, Ters T Planlı, Çok Fonksiyonlu, Zaviyeli, Yan/art Kanatlı ve Çapraz Mihverli gibi farklı adlarla tanıtılmıştır (Acar, 2011 :27-34). Ancak biz, bu tür yapıların biçimsel

·Yrd. Doç. Dr., Uşak Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Uşak/TÜRKİYE, turkan.acar@usak.edu.tr . 1Çalışmamın her aşamasında değerli katkılarını eksik etmeyen Hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Şakir ÇAKMAK'a şükranlarımı sunarım.

89

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI ve KÜLTÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERİ

özelliklere dayalı adlandırmalar yerine işlevsel özelliklerini dikkate alarak tabhaneli cami şeklinde adlandırılmasının daha uygun olduğu görüşündeyiz.

Anadolu'daki tabhaneli camilerden sadece dördünün giriş cephesi üzerinde bir batar kat tasarlanmıştır. Bu dört yapıdan üçü Osmanlıya başkentlik yapmış Bursa'da biri de şehzadeler şehri Amasya'dadır. Aşağıda batar kata sahip dört yapı özel tasarım birimleri ile tanıtılmaya çalışılacaktır. Yapılar kitabelerindeki adlandırmaları ile imaret şekilde tanıtılmıştır. Ancak günümüzde cami olarak adlandırılan bu yapılarla ilgili bir karışıklık yaratılmaması için yapılar imaret/cami terimleri ile tanıtılmıştır.

Bursa Yıldırım İmareti/Camii , Yıldırım Semtfnde, Cümlekapı Caddesfndedir. Dik bir tepe üzerinde kurulmuş olan Yıldırım Külliyesi'nde binalar arazi durumuna göre dağınık bir şekilde yerleştirilmiştir. Külliyenin diğer yapıları medrese, türbe, hamam ve dar'üş-şifadır. imaret külliyenin diğer birimlerinden daha yüksek kattadır. Yapının inşa kitabesi yoktur. Vakfiyesi, 802/1400 tarihlidir. İmaret, yapının vakfiyesinin hazırlandığı tarihten ewel, muhtemelen Yıldırım Bayezid tahta çıktıktan (1389) birkaç sene sonra inşa edilmiş olmalıdır (Ayverdi, 1989a:419, 420-425, 429).

Yıldırım İmareti, avlu, ibadet mekanı, avluya açılan iki eyvan ve dört · tabhane mekanından oluşmaktadır. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır. Yapının kuzeydoğusunda ve kuzeybatısında birer minare yer almaktadır (Şekil 1-2).

Fotoğraf: 1, Bursa Yıldırım imareti/Camii. Avlunun Kuzey Duvarı, Batar Katın Avluya Açılan Pencereleri. Fotoğraf: 2, Batar Kat. Örtüden Detay. Fotoğraf: 3,

Batar Kata Ulaşımı Sağlayan Dehliz.

Yapının kuzey cephesi iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 2). Üst kata, giriş eyvanıyla avlu arasındaki alanın doğu ve batısına yerleştirilmiş merdivenlerle

90 . ,

vııı. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, s~.NATI ve KÜLTÜREL MIRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNUKLERI

çıkılmaktadır. Merdivenlerden düz tavanla örtülü dar birer koridorla üst kattaki mekanlara ulaşılmaktadır. Bu mekanlardan, giriş eyvanının üzerinde yer alan mekana da geçilebilmektedir. Mekanlar birer kemerle iki bölüme ayrılmıştır. Mekanların doğu ve batı duvarlarında minare girişleri vardır. Minarelere duvar içerisine inşa edilmiş dar birer koridorla ulaşılmaktadır. Bu koridorlar bir paravanla kapatılmıştır. Doğudaki mekanın güney bölümünden dar küçük merdivenlerle küçük bir birime çıkılmaktadır. Bu birimin biri avluya açılan diğeri taçkapının

üzerinde yer alan iki penceresi vardır. Giriş eyvanının üstündeki birim de bir kemerle ikiye bölünmüştür. Güneyde kalan bölüm bir manastır tonozu ile kuzey bölüm ise bir kubbe ile örtülüdür (F: 1-3).

Amasya Bayezid Paşa İmareti/Camii , şehir merkezinde, Kü,nç Köprüsü'nün kuzeydoğusunda, Bayezidpaşa Mahal/eslndedir. H. 817 Muharrem/Mart-Nisan 1414 yılında Bayezid Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Süsleme programı da 1419 yılında tamamlanmış olmalıdır. Biri yapıda, biri kaya üzerinde, diğer beş tanesi de arşivlerde olmak üzere yedi vakfiyesi vardır. Arşivlerdeki vakfiyelerden biri H. 820/1418, ikisi H. 821/1418-19, ikisi de H. 823/1420 tarihlidir (Ayverdi, 1989b:5; Eyice, 1962:37). imaret, 1888 yılında ve son olarak 2004 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir.

Yapı avlu, ibadet mekanı, dört tabhane mekanı, iki hücre, bir tuvalet ve beş birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir (Şekil 3).

Yapının giriş eyvanı ve iki yanındaki hücrenin üstünde bir batar kat düzenlemesi bulunmaktadır (Şekil 3). Bu kata kuzeybatıdaki tabhane mekanından ulaşılmaktadır. Mekanın giriş aksı ile devam eden koridorunda üst kata ulaşımı

91

VJll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI ve KÜLTÜREL MfRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKfNLfKLERi

sağlayan merdivenler yerleştirilmiştir. Bu merdivenlerle sahanlığa, sahanlıktan

kuzeybatıdaki dikdörtgen planlı mekana ve giriş eyvanının arkasından dolanacak şekilde tasarlanan dar bir dehlize girilmektedir. Bu dehlizle de kuzeydoğudaki diğer mekana ulaşılmaktadır. Mekanlar birer dilimli kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yerine ve giriş eyvanına şahnişinlerle açılmaktadırlar. Duvarlarına farklı gabarilerde küçük nişler açılmıştır. Kuzeybatıdakinin kuzey köşesine, çatıya ve minareye ulaşımı sağlayan basamaklar yerleştirilmiştir (F: 4-6).

Bursa Yeşi l İmaret/Cami , Yeşil Semtı'nde, Çelebi Sultan Mahallesı'ndedir. Yapı, 1419 yılında Çelebi Sultan Mehmet tarafından yaptırılmıştır. Bursa'nın en önemli külliyelerinden biri olan Yeşil Külliyesi, imaret, türbe (824/1421) ve medreseden (821/1418) meydana gelmektedir. Külliyeye 1485 yılında bir de hamam ilave edilmiştir. Yapıların hepsi dönem dönem kapsamlı onarımlar geçirmişlerdir. imaret ise 1818, 1825 ve 1826 yıllarında ise küçük çaplı onarımlar geçirmiştir. Yapı en son 2009 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır. Hamam haricindeki diğer yapılar halen ayaktadır ve iyi durumdadır. Medrese 1924 yılından beri müze olarak kullanılmaktadır (Yücel, 1965:31, 35).

Yeşil İmaret, avlu, ibadet mekanı, avluya açılan iki yan eyvan ve dört tabhane mekanından oluşmaktadır (Şekil 4-5). Yapının son cemaat yeri yoktur. Kuzey cephesi üzerinde yer alan konsollardan yola çıkarak, beş birimli bir son cemaat yeri inşasının tasarlandığı; ancak yapılmadığı anlaşılmaktadır. Yapının

kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde birer minare bulunmaktadır .

. :"1~ r:: ~i . fı= cıJ u . 1 '' .

~l ı~ ~~· ·;{l-~

"'"n< I r (} ~i~shı.J l'.

- 'v Şekil 4-5. Bursa Yeşil İmaret. Zemin ve Batar Kat Planı.

Yeşil imaret'in kuzey kesimindeki batar kata, giriş eyvanının iki yanındaki koridorlarda yer alan merdivenlerle ulaşılmaktadır (Şekil 4-5). Birbirleri ile bağlantıları olan altı birimin ortasında dağılım mekanı görevini de üstlenen hünkar mahfili yer almaktadır. Hünkar mahfili .iki bölüm halindedir. Kuzey kesimi kare planlıdır ve birim ortasında aydınlatma feneri bulunan mukamaslı bir kubbe ile örtülüdür. Güneydeki bölümün düz tavanı, zemini ve duvarları tamamen çinilerle kaplanmıştır. Mahfil, avluya açılan kapının üzerinde mermer balkonlu olarak,

. · yapının içine tamamen hakim şekilde inşa edilmiştir. Hünkar mahfilinin, doğu ve batısında da ikişer mekan yer almaktadır. Her iki mekan, kare planlıdır ve birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Doğudaki mekanın batı duvarında; batıdaki mekanın ise doğu duvarında alçıdan ocak ve dolap nişleri vardır. Duvarlar alt kattaki birimlerde de olduğu gibi çinilerle kaplıdır. Bu mekanların kuzey duvarlarında, kuzeyde yer alan mekanlara açılan birer pencere bulunmaktadır.

92

' I

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜL TÜRÜ, SANATI ve KÜLTÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERi

Kuzeydeki mekanlardan doğudaki dilimli bir kubbe ile batıdaki ise geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanların duvarları çinilerle kaplıdır. Bu mekanların kuzey duvarlarında şahnişinler yer almaktadır. Kuzeybatıdaki mekanın tabanının ortasında mermer bir havuz vardır (F: 7-9). Mekanlarda ocak ve dolap nişleri ile su giderlerinin bulunması batar katın, maiyet erkanına veya muhafızlara ait olabileceği düşündürmektedir (Yücel, 1965:33).

--..::-.~-_/; rr~;~ ~<ı-"' ~ t~JJ ! 1

~iısrıı~~:~~~ ~ eJ) .. : .. ~'~·t:)ıı ~ _J •

. ' . --- ~::~ ...... ·.~······· ~ - - ~4 .. ,. .. ·!~:· ...... t.-...,,....:;~~~~~ - 1;:.:p:.:, • • 'r:T~;:;~. ·- -·-· - ...... ....... .

Fotoğraf: 7, Bursa Yeşil imaret/Cami.Batar Kat. Ortadaki Birim. Fotoğraf: 8, Ortadaki Birimin Örtüsü. Fotoğraf: 9, Batar Kat. Hünkar Mahfili.

Bursa Muradiye İmareti/Camii , Bursa merkezde, Muradiye Semtı'ndedir. H. 828-30/1425-26 tarihli inşa kitabesi bulunan yapının banisi, Sultan il. Murad'tır (1421-1451.) (Ayverdi, 1989b:315-16). 22 Şewal 838/14 Temmuz 1430 tarihli vakfiyesi bulunan yapı, 1623, 1715, 1781, 1818, 1849 yıllarında onarılmıştır. Muradiye Külliyesi'nde, imaretin batısında medrese ve hamam,· kuzeyinde şadırvan , kuzeybatısında çeşme, imaretin batı ve güneyinde hazire ve bu hazire içerisindeki türbelerden meydana gelmektedir.

Yapı, avlu, ibadet mekanı, iki eyvan ve iki tabhane mekanından

oluşmaktadır. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır. Yapının kuzeydoğu ve kuzeybatısında birer minare yer almaktadır (Şekil 6).

Yapıda girişin bulunduğu kuzey cephe iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 6). Giriş eyvanının kuzeydoğusundaki tabhane mekanından batar kata çıkılmaktadır. Buradaki dar koridorla basit kuruluşlu birimlere ve doğudaki minareye geçilmektedir. iki mekana da gemi teknesi kemer formundaki birer- açıklıkla girilmektedir. Birimler Bursa Yeşil ve Yıldmm imaretlerinde de olduğu gibi şahnişinlere aç ılmaktad ır. Mekanların örtüleri aynalı manastır tonozu ve yıldız tonoz şeklindedir. Aynalı manastır tonozunun göbeğinde çarkıfelek tarzında bir süsleme, tonoz eteklerinde de kemerleme şeklinde alçı süslemeler vardır. Yıldız tonozun her bir ucu, ters şekilde yerleştirilmiş birer palmetle son bulmaktadır. Mekanın duvarlarının üst kesimine de daire formlu bir süsleme yerleştirilmiştir (F: 10-12).

Şekil 6. Bursa Muradiye imareti. Zemin Kat ve Batar Kat Planı.

93

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SAllATI ve KÜLTÜREL MIRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKlNLlKLERI

SONUÇ Anadolu'daki altmış dört tabhaneli cami içerisinde, A.rnasya'daki Bayezid

Paşa imareti ile Bursa'daki Yeşil imaret, Yıldınm imareti ve Muradiye lmaretı"nde kuzey cephe iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 1-6). Bursa'daki üç yapı birer sultan yapısı, Amasya'dakinin de banisi dönemin ünlü bir devlet adamıdır. Dört yapı da siyasi gücü simgeleyen yapılardır. Bu tür yapılar, Osmanlı'nın bir uc beyliğinden devletleşmesine öncülük eden ahiler ve gezici dervişler için inşa edilmiştir. Sultanın ve erkanının bu yapılarda gerçekleştirilen faaliyetlere katılabilmeleri için tasarlandığı düşünülen bu mekanlarda gizlilik ön plandadır. Bursa'daki Yıldınm ve Yeşil imaretleri ile Amasya'daki Bayezid Paşa lmarettnde geçiş mekanının iki yanındaki dar açıklıklarla çık ılan batar kat, Muradiye lmaretı'nde iyice gizlenmiş, bugün kadınlar mahfilinden ulaşılan kuzey duvarındaki pencere ile çıkılan bir düzenlemeye sahiptir. Batar katlardan Bursa Yeşil İmarefin batar katı, gerek süslemeleri gerekse de mekan dağılımı ile tam bir idari kompleksi hatırlatmaktadır. Yapıya hakim, avluya bir balkon şeklinde açılan hünkar mahfili ile ocak ve dolap nişlerine sahip odalar, çinilerle kaplanmıştır. Amasya Bayezid Paşa imareti, Bursa Yıldınm imareti ve Bursa Muradiye lmaretı"nde ise daha sade ve basit bir düzenleme karşımıza çıkmaktadır. Sultanlara ya da yöneticilere ait birer mahfil niteliğindeki batar katlar, ileri gelenlerin bu yapılarda yürütülen faaliyetlere verdikleri önemi göstermeleri bakımından önemlidir. Yeşil imaret dışında diğer yapılarda batar katlar kötü durumdadır. Bu çalışma ile özel tasarım birimleri olan bu katlara gerekli önemin verilip korunmaları ve işlevlendirilmeleri yönünde dikkat çekilmek istenmiştir.

KAYNAKÇA Acar, T. {2011 ), Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Türk-lslam Sanatı Bilim Dalı , yayınlanmamış doktora tezi), lzmir. Ayverdi, E. H. (1989a), Osmanlı Mimarisinin İlk Devri Ertuğrul, Osman, Orhan Gaaziler, Hüdavendigar ve Yıldırım Bayezid (630-805) (1230-1402), C. 1, lstanbul, 198~. Ayverdi, E. H. (1989b), Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve il. Sultan Murad Devri, C. il, lstanbul. Eyice, S. {1962), "İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler", İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, XXI, lstanbul, s. 1-80. Yücel, E. (1965), "Bursa Yeşil Külliyesi", Arkitekt, S. 318, lstanbul, s. 31-35.

94

• I