Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2021; (30): 671-704 671

GRESUN MÜZES’NDEK
BZANS KURUN MÜHÜRLER*
Kurun mühürler (Molybdobullae), Bizans merkez ve eyalet tekilat tarihi ve
prosopografisi alannda sunduklar verilerle yazl kaynaklarn bilgilerini dorulayan
ve bu kaynaklarn karanlkta brakt hususlar aydnlatan çok önemli tarihsel
kaynaklardr. Bu çalmada Giresun Müzesi envanterinde bulunan ve 6. yüzyldan
12. yüzyla kadarki döneme ait olan on be adet yaynlanmam kurun mühür
tantlmaktadr. Söz konusu envanterin özellikle bir ksmnn (env. no: 1-8) Giresun
sakinlerinden bir ahstan mahkeme yoluyla alnmas dolaysyla kesin olarak kent
civarnda bulunmu olduunu düünüyoruz. Bunlardan ilk ikisi, ad yazl
kaynaklarda geçmeyen ve varlndan günümüze ulaan kurun mühür sayesinde
haberdar olduumuz Paphlagonia douxu Theodoros Komnenos (1070-1080)a aittir.
Theodoros, ilk mühürde kouropalates onursal unvan ile doux makam unvann,
ikincisinde ise ykl. 1085 ylnda terfi ettirildiinin kant olarak nobelissimos onursal
unvann tamaktadr. Seleukeia ve Kbrs valilii yapm Aleksios Kassianos (12.
yüzyl)a ait olan mühür müze envanterindeki kayda deer bir dier malzemedir.
Piskopos oannes (11. yüzyl) ile Kerasous (Giresun)daki ya da civarndaki
manastrlardan birinde kei olan Amphilochiosa ait olan mühürler kentin
ekklesiyastik prosopografisine k tutmaktadr. Kerasousta apo eparchon, hypatos
ve stratelates olarak hizmet etmi görevlilere ait alt mühür dndaki üç mühür ise
anonim niteliktedir.
eparchon, stratelats, patrikios
Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonu tarafndan kabul edilen E1105E98 numaral
“Sigillografik Kaynaklar Inda Side Tarihi (IV.-XV. yüzyllar)” adl proje kapsamnda
desteklenmitir. Ayrca ubat-Haziran 2014 döneminde Koç Üniversitesi Anadolu
Medeniyetleri Aratrma Merkezi (ANAMED) tarafndan da desteklenmitir. 2014 ylnn
Haziran aynda ziyaret ettiim Giresun Müzesindeki sigillografik malzemeyi incelememe
ve yaynlamama izin veren Giresun Müzesi Müdürü Hulusi Güleçe ve envanter sorumlusu
arkeolog Abdurrahman DEMRe teekkürü bir borç bilirim. ANAMED bursiyerleri
olduumuz srada birlikte ziyaret ettiimiz Giresun Müzesinde ilgili materyalin ölçülerini
almamdaki yardmlar için Dr. Christos Malatrasa da teekkür ederim. Dr. Ör. Üyesi, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, ESKEHR.
[email protected],ORCID: 0000-0001-6966-4778
BYZANTINE MOLYBDOBULLAE IN THE GIRESUN MUSEUM
ABSTRACT
The Byzantine lead seals (molybdobullae) are significant historical sources,
confirming the information of written sources with the data they provide on the
history of Byzantine central and provincial organization and prosopography as
well as bringing to light hitherto unknown issues. In this study, fifteen unpublished
lead seals from the inventory of Giresun Museum dated from the 6th to the 12th
century are presented. We think that especially a part of the sigillographic material
(nos. 1-8) should have been found precisely in the vicinity of the city since it was
confiscated by the court from an inhabitant of Giresun. The first two specimens
belong to Theodoros Komnenos (1070-1080), doux of Paphlagonia, who is not
mentioned in the literary sources and about whom we have information thanks to
the lead seal found. The first specimen show that Theodoros carried the honorary
title of kouropalates and was titled as the doux, and the second one portrays him
carrying the honorary title of nobelissimos as a proof for his promotion (about
1085). The other significant seal belongs to Alexios Kassianos, governor of
Seleukeia and Cyprus (12th c.). An 11th century seal used by bishop Ioannes and
another used by monk Amphilochios, who obviously had been resident of a
monastery in Kerasous or around, shed light on the ecclesiastical prosopography of
the city. Six seals belong to people who apparently functioned as apo eparchon,
hypatos, or stratelates in the city, and three seals are of anonymous character.
Keywords: Giresun Museum, Byzantine Lead Seals, Theme of Paphlagonia,
Theodorus Comnenus, Alexius Cassianus, monachos, hypatos, apo eparchon,
stratelats, patrician
duranda ve kuzeyden gelip Anadolu içlerine giden ticarî yolun balangç
noktasnda bulunan ve bu konumu sayesinde Bizans mparatorluunun
Karadeniz kysndaki önemli liman kentlerinden biri idi. Kurun mühürler
sayesinde Kerasousun 7. yüzyl sonunda [genel olarak Trapezous (Trabzon) da
dahil Lazika bölgesinde] görev yapan kommerkiarios (gümrük memuru) unvanl
malî bürokratlardan birinin makam yeri 1 ve bu bakmdan 730lu yllardan
itibaren emperyal kommerkion statüsünde bir kent olduu 2 açktr. Kerasous
manastrlarndan biri 11. yüzylda Ermeni ncillerinin özelliklerini tayan el
yazmalarnn üretildii “scriptorium (yazhane)” ile ün yapmtr. Kent, 840
ylna kadar Armeniakon Themasna bal bir idarî birim olarak kalmtr. Bu
tarihte Chaldia Themas 3 kurulduu zaman bölgeye nüfuz etmeye çalan
1 George Zacos-Alexander Veglery, The Byzantine Lead Seals, C: I, Basel 1972, no. 164, s.
178-179. 2 Zacos-Veglery, a.g.e., no. 250. 3 Chaldia Themas, bakenti Trapezous kenti ile birlikte Kerasous (Giresun), Rhizaios (Rize),
Polemonion (Fatsa) ve Paiperta (Bayburt) kentlerinin bal bulunduu askerî-idarî bir
Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 2021; (30): 671-704 673
Türkmenlere kar Bizans arazisini savunan bir birliin (bandon) 4 konulan-
drld kale-kent (kastron) görünümünü almtr. 1301 ylnn Eylül aynda
Trabzon mparatoru II. Aleksios Komnenos (1297–1330), Türkmenleri
Kerasousta yendiinde, kentin kalesi, Stephanos Sgouropoulosun bu zaferi
kutlamak üzere kaleme ald bir methiyeye konu olmutur. ki ana evreye
tarihlenen kent surlar (ilki, olaslkla 1301 ylna aittir) Fatih Sultan II. Mehmet
(1451-1481) dönemindeki Osmanl fethine (1461) kadar ayakta kalmtr. 5
Harita 1: Geç Antik çada Roma eyaletleri (M.S. 400). Haritay Düzenleyen:
Rüveyda Ceylan.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Pontus#/media/Dosya:Dioecesis_Pontica_400_AD.pn
g (20.02.2021)
birimdi. Chaldia Themas için bkz. Anthony Bryer-David Winfield, The Byzantine
Monuments and Topography of the Pontos, Washington, 1985, 299-318; Αιμηνο αββδεο,
Θκα Υαιδαο. Η Μηθξ Αζα ηωλ ζεκηωλ. ξεπλεο πλω ζηελ γεωγξαθηθ θπζηνγλωκα
θαη πξνζωπνγξαθα ηωλ Βπδαληηλλ ζεκηωλ ηεο Μηθξο Αζαο (7νο-11νο αη.), Αζλα 1998,
s. 287-297; The Oxford Dictionary of Byzantium (ODB), ed. Alexander Kazhdan, C: I,
Oxford – New York 1991, s. 404-405. 4 Bandon (βλδνλ) (ç. βλδα) 8.-11. yüzyllar arasnda mparatorluun thema ordularnn en
temel birimi idi. Be ila yedi bandon her themada saylar birden fazla olan ve tourma ad
verilen idari-askeri alt birimini oluturmaktayd. Her bandon, 200-400 piyade ile 50-100
süvariden olumaktayd ve komes (kont) unvanna sahip bir komutann emri altndayd. Bkz.
ODB, s. 250, 462. 5 Νθνο Βεο “Ζ ελ Κεξαζνληη κνλ ηνπ Αγνπ Δπηθαλνπ θαη ν κεηξνπνιηεο Αιαλαο
Νηθιανο (δπν γγξαθα ηωλ εηλ 998 θαη 2 Μανπ 1024),” Αξρενλ Πληνπ, C: XVI, 1951,
s. 255-262; Eric McGeer-John Nesbitt-Nicholas Oikonomides, Catalogue of Byzantine
Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, C: IV. The East, Washington
2001, s. 85, 101.
1.Theodoros Komnenos Kouropalates ve Paphlagonia (Themas)
douxu [1070ler-1080ler (1080)]
Envanter no: 4. Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma. Ölçüsü: Çap: 21.80
mm. Kalnlk: 2.99 mm. Arl: 18.80 gr. Paraleli: Dumbarton Oaks
koleksiyonu (BZS.1958.106.4551) ve House Gorny Müzayede Evi Sat
Katalou (no. 62) (20 Nisan 1993), mühür no. 722; Yaynlar: Eric McGeer-John
Nesbitt-Nicholas Oikonomides, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton
Oaks and in the Fogg Museum of Art, C: IV. The East, Washington 2001, no.
11. 4; Jean Claude Cheynet, “Liconographie des sceaux des Comnènes, Siegel
und Siegler,” Akten des 8. Internationalen Symposions für Byzantinische
Sigillographie, 2005, s. 61, no. 39. Yaynlanmam.
Ön yüz: Aziz Demetrios, ayakta, cepheden. Ksa khiton ve khlamys
giyiyor. Asker kyafetli. Sa elinde mzrak tutuyor, sol eliyle yerde duran
kalkana yaslanm. Sol ve sa bolukta yazt. Sol taraftaki silik:
δ|η|Mη|τρ|ι|Ο|C: [ γηνο] Γεκηξηνο. (Aziz Dimitrios). nci bordür.
Fig. 1a (ön yüz) Fig. 1b (arka yüz)
Arka yüz: Yedi satr yazt. nci bordür.
π κΟμνη|- ν -
Açlm: Κ(ξη)ε βνζ(εη) η ζ δνι [Θε]νδξ θνπ[ξν]παιη()
(θα) δνπ[θ] Παθιαγν[λ(αο) η] Κνκλελ
Anlam: Tanr(m), kulun kouropalates ve Paphlagonia douxu Theodoros
Komnenosa yardm et!
yüzünün hemen hemen her satrnda ve ksaltma yapmann mümkün olmad
yerlerde bir harf atland görülmektedir. Theodoros Komnenosun kouropalates
ve Paphlagonia (?) (Παηθαγνλαο olarak okunmutur) douxu olarak görüldüü
bir mühür, stanbulda bulunmu ve yaynlanmtr. 6 Baka bir (belki de ayn)
örnei Gorny Müzayede Evinin sat katalounda ortaya çkmtr.
Kouropalates 7 unvann tayan Theodoros Komnenosun görev yapt
Paphlagonia Themas, Anadolunun kuzey kys boyunca uzanmaktayd. Arazisi,
6 Sophrone Petrides, “Plombs byzantins,” Échos d’Orient, C: V, S: 5, 1902, s. 306, no. 6. 7 Kouropalates, yüksek dereceli onursal bir unvan. Geç Antikçada Roma imparatorluk
saraynn bakm ve idaresinden sorumlu (cura palatii) olan ve protokolde ikincil derecedeki
komu Opsikion ve Boukellarion themalar dâhil aa yukar Geç Antikçadaki
Paphlagonia bölgesine tekabül etmekteydi. 8 mparator Konstantinos
spectabilis ya da nadiren nobilis unvanl memurlar vard. I. Justinianos (527-565), yeeni II.
Justinianos (685-695 ve 705-711)u bu makama atadnda kouropalates unvan önem kazand.
9.-10. yüzyllarda bir göreve karlk gelmeyen en yüksek onursal unvanlardan birine dönütü.
Saray hiyerarisinde imparatorun en yakn akrabalarna verilen caesar ve nobelissimos
unvanlarndan sonra geliyordu. 10. yüzylda II. Nikephoros Phokas (963-969)n kardei
Leona bu unvan vermesi önemini koruduunu göstermektedir. 11. yüzylda Katakalon
Kekaumenos gibi hanedan dndan önemli generallere bahedildi. Komnenos Hanedan
döneminde (1081-1185) önemini yitirdi. 9. yüzyln protokol kitab Philotheos
Kleterologionuna göre; kouropalates unvan balanan kiilere nianesi olarak krmz khiton
(tunik), khimation (pelerin) ve kemer verilmekteydi. 9. yüzyln banda unvann hanedan
üyelerine bahedilmesiyle birlikte bu nianelerin erguvan renginde olduu görülmektedir. 11.
yüzyln sonunda önemini yitiren unvann sembolü artk yeil renktedir. Bkz. John B. Bury,
The imperial administrative system in the ninth century, with a revised text of Kletorologion of
Philotheos, London 1911, s. 21, 33-35. Guilland, bu unvann Ermeni ve Gürcü krallar gibi
yabanc hükümdarlara da verildiini ileri sürmütür. Bkz. Rodolphe Guilland, Titres et
fonctions de l’Empire byzantin, London 1976, plate II, s. 187-249; Ayrca bkz. Nicholas
Oikonomides, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Paris 1972, s. 96, not.
49. Guillanda kar çkan Stratos, 7. yüzylda Herakleios (610-641)un baz Ermeni prenslerine
bu unvan verdiini, çok ksa süreliine Bizans idaresinde kald için beria prensine böyle bir
unvan verilmi olamayacan ortaya koymutur. Bkz. Αλδξαο Ν. ηξηνο, «Κνπξνπαιηαη
θαη ηνλ Ε αηλα, Βπδαληηλ, C: V, 1973, s. 51-56; Ernest Stein, Histoire du Bas-Empire. De
la disparition de l’empire d'Occident à la mort de Justinien (476-565), C: II, Paris – Bruxelles
– Amsterdam, 1949-1959, s. 739-746; ODB, s. 1157. Kadnlara verildiinde kouropalatissa
olarak telaffuz edilmekteydi. 12. yüzyla tarihlenen kouropalatissa Mariaya ait bir kurun
mühür bunun kantdr. Bkz. Werner Seibt –Alexandra Wassiliou Seibt, Die byzantinischen
Bleisiegel in Österreich, C: II. Zentral und Provinzialverwaltung, Wien 2004, s. 242-249. 8 Roma döneminde kuzeybat Anadoludaki bir eyalet olan Paphlagonia ismi, Pamphplagonia,
Panphlagonia, Paphlagounia ve Pephlagonia (Πακθιαγνλα, Παλθιαγνλα, Παθιαγνπλα,
Πεθιαγνλα) gibi farkl ekillerde telaffuz edilmitir. Themalar Tekilatnn gelime sürecinde
Paphlagonia, kaynaklara en erken 826 ylnda yansmaktadr. Bu tarihte ad meçhul bir
Paphlagonia strategosundan bahsedilmesi themann 820li yllarda kurulduunu göstermektedir.
Yayld arazi Karadenizin Tios ile Sinop arasndaki sahil erididir. Mevcut mühürlerden
anlaldna göre bakenti Gangra (Çankr) idi. Bunun yan sra 10. yüzyla ait bir mühür,
Amastriste oturan ve deniz kuvvetlerini idare eden bir katepanosun varlna tanklk
etmektedir. Bkz. McGeer-Nesbitt-Oikonomides, a.g.e., no. 11.16, 11.17, ve 12.1-5). Ayrca,
Paphlagonia strategosunun ast olan (muhtemelen Kamici adnda ve kesin olarak
“tourmarches” rütbesinde) bir subaya ait olan 11. yüzyl mührü (Jean Claude Cheynet, “Les
sceaux du musée dIznik” Revue des études byzantines, C: XLIX, 1991, no. 13) ve
Paphlagoniadaki local düzey görevlilerinden meçhul (topoteretes mevkiinde) bir ahsa ait olan
10. yüzyl mührü (Paul Speck – Claudia Sode, Byzantinische Bleisiegel in Berlin, C: II, R.
Habelt, Bonn 1997, no. 306) günümüze kadar ulamtr. Paphlagonia bölgesinde çok sayda
manastr yerleimi bulunmaktayd. Bölge sakinlerinin Bizans toplumunda kötü bir ünü vard.
Bununla birlikte genellikle seçkin pozisyonlara geldikleri bilinmektedir. Bkz. Konstantinos
Porfirogennitos: Constantino Porfirogenito de Thematibus. Introduzione, Testo Critico,
Commento, ed. A. Pertusi, Vatican City 1952, s. 136-37; Oikonomides, Listes, s. 349; ODB, s.
1579; Klaus Belke, Tabula Imperii Bizantini (TIB), Band IX, Paphlagonien und Honorias,
Wien 1996, s. 74vd.; Lounghis 1998: 275-85. 447-57; Paul Magdalino, “Paphlagonians in
Byzantine High Society,”: Byzantine Asia Minor (6 th -12th century), ed. S. Lampakis, Athens,
1998, 141- 50.3; McGeer-Nesbitt-Oikonomides, a.g.e., s. 25.
676 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
Porphyrogennitos, De Thematibus adl eserinde bakentinin eskisi gibi Gangra
(Çankr) olduunu ve dört müstahkem kente daha sahip olduunu [Amast-
ris, Ionopolis (nebolu), Kastamone (Kastamonu), Pompeioupolis (Taköprü)]
yazmaktadr. 9 Özellikle Amastris, önemli bir liman kentiydi. Paphlagonia
bölgesinin thema statüsü kazanmadan önce (komu Boukellarion Themasndan
ziyade) Armeniakon Themasna bal olduu düünülmektedir. Amastriste
denizdeki filosundan sorumlu katepano adl bir âmîrin bulunmas, dier thema-
lardan en önemli farkllk olarak kabul edilmektedir. 10
Ayr bir idari birim olarak
yaplan Amastrise böylesine büyük bir önem atfedilmesinin nedeni herhalde
Ruslarn Karadenizdeki deniz faaliyetleri srasnda oynad rolle ilikilidir. 11
Arap haritaclar bn Hurdâzbih (Kitâbü'l-mesâlik ve’l-memâlik) ve bn
Fakih el-Hamedânî [Kitâbü (Abâri)’l-Buldân] eserlerinde themann 5,000
askerden oluan bir birlie ve 5 müstahkem kaleye sahip olduunu kaydet-
mektedir. 12
ksm, Selçuklu Türklerinin eline geçmi; mparator II. oannes Komnenos
(1118-1143)un 1130lu yllardaki askerî operasyonlar srasnda ky eridi
yeniden Bizans idaresi altna girmitir. Fakat iç ksmlar Türklerin kontrolü
altnda kalmtr. Paphlagonia, IV. Haçl Seferinden (1203) sonra Trabzon Rum
mparatorluunun kurucularndan David Komnenos tarafndan ele geçirilmitir.
1204 ylnda Nicaea (znik) mparatoru I. Theodoros Laskaris (1204/05–
1221/22), Amastrisin bat ksmlarn ele geçirmitir. 14. yüzyln sonlarna
kadar Bizans idaresinde kalm, bu yüzylda bir tarihte Türk ya da Cenevizli
idaresi altna girmitir. 13
Theodorosun Paphlagonia Themasnda bulunduu görev, tad doux 14
unvannda ifadesini bulmaktadr. Theodoros Komnenosun ayn unvan tarken
9 Konstantinos Porfirogenitos, a.g.e., s. 72.19 ve 137. 10 ODB, s. 1579; McGeer-Nesbitt-Oikonomides, a.g.e., s. 25; Warren Treadgold, Byzantium
and Its Army, 284-1081, Stanford 1995 s. 114-115, 142. 11 Treadgold, a.g.e., s. 31, 69. 12 Konstantinos Porfirogenitos, a.g.e., 136; ODB, s. 1579; Treadgold, a.g.e., s. 67-69. 13 ODB, s. 579. 14 Doux (δνπμ); (Latince dux), Diokletianus döneminde (284-305) (ilk olarak 289 ylnda) teknik
bir anlam kazand. Snr birliklerinin (limitanei) iç bölgelere çekilmesiyle bu birliklerin
komutan dux limitis provinciaeillius unvanyla tanmlanmtr. 492 ylnda I. Anastasios (491-
518), hareketli comitatenses birliklerini doux unvanl komutanlarn emrine vermitir. Doux,
normalde sivil idareden ayr olarak i görmekteydi; sadece birkaç eyaletteki (sauria,
Mauretania, Thebai) valilerin idarî ve askerî yetkileri vard. Ayrca doux eyaletlere yerletirilen
askeri birlikleri de idare ettiinde baz istisnalar yaanmtr. Roma idarî sisteminin
gerilemesiyle birlikte, doux unvan moira ad verilen birlie komuta eden alt düzey subaylara
(merarches) verilmeye balanmtr. Bkz. Das Strategikon des Maurikios, ed. George T.
Dennis, Wien 1981, I.3.10-15, özellikle 12-13, s. 86: I.3, 10-15: “Σηξαηεγο ηνλπλ
πξνζαγνξεεηαη ην παληο ζηξαην θνξπθανο ηε θα γεκλ, πνζηξηεγνο δ ηλ
δεπηξαλ ηνη ημηλ θπιεξλ. δ γε κεξξρεο ζηλ ην κξνπο ηλ αξρλ
κπεπηζηεπκλνο, κνηξξρεο δ ηο κνξαο ξρωλ, ιεγκελνο δνμ. [Strategos (general) tüm
ve Makedonia bölgesindeki Pelagonia douxu iken kulland bir mühür 15
ve
daha düük seviyedeki protosebastos onursal unvanyla görüldüü bir mührü 16
daha mevcuttur.
Envanter no: 5. Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü: Çap:
31.18 mm. Kalnlk: 3.50 mm. Arl: 21.50 gr. Paralel(ler)i: Dumbarton Oaks
koleksiyonu (BZS.1947.2.1097). Spink Müzayede Evi Sat Katalou (no.127),
(7 Ekim 1998), mühür no. 42 (Zacos Koleksiyonundan). Yaynlar: Nesbitt-
Oikonomides, a.g.e., no. 11.5; Jean Claude Cheynet, Byzantine Seals, The Zacos
Collection, Part I (7 October 1998), Spink Auction 127, (from the Zacos
Collection), London 1998, mühür no. 42.Yaynlanmam.
Ön yüz: Aziz Demetrios, ayakta, cepheden. Ksa khiton ve khlamys
giyiyor. Asker kyafetli. Sol elinde mzrak tutuyor, sol eliyle yerde duran
kalkana yaslanm. Sol bolukta yaz: |δη|μ|η - . Sadaki devam silinmi.
Açlm: γηνο Γεκ[ηξηνο] (Aziz Dimitrios)
ordunun ba ve lideri olarak adlandrlr. Hypostrategos ise ondan sonra ikinci srada gelen
bir emir subaydr. Tüm birliin komutas generale emanet edilir. Merarches, ayn zamanda
doux olarak da adlandrlan moira’nn komutandr]. Thema ordularnn komutanlar
(strategos) general rütbesindeki subaylard. 10. yüzyln ilk yarsna kadar domestikos tôn
scholôn (δνκζηηθνο ηλ ζρνιλ) gibi yüksek rütbeli subaylara verilen bu unvan, daha sonra
ordudaki profesyonel birliklerin (tagma) komutannn (strategos) yannda snr birliklerine
komuta eden subaylara verilmeye baland. 10. yüzyln ikinci yarsndan itibaren, bu unvan,
doukaton ad verilen geni bir bölgeye konulandrlan birliklerin komutann tarif etmeye
balamtr. Antiocheia (Antakya) (969dan sonra), Chaldia (969), Thessalonike, Adrianopolis
(971den sonra), Mezopotamia (976) ve talya. Koloneia Themasnn bir douxu, Amorionun
Krk-iki Martyri Hikâyesinde konu edilmektedir. Ancak bu resmî terminolojiyi
yanstmayabilir. Ahrweiler, katepano ile doux unvanlarn özdeletirmektedir. Bkz. Helene
Ahrweiler, “Recherches sur ladministration de lÉmpire byzantin aux IX-XIème siècles”
Bulletin de correspondance hellenique, C: LXXXIV, 1960, s. 65-66. 11. yüzylda
strategoslarn yerine doux geçmitir. Bkz. Oikonomides, a.g.e., s. 344, 354; Jean Claude
Cheynet, “Du stratège au duc: Chronologie de lévolution au cours du XIe siècle,” Travaux et
Memoires, C: IX, 1985, s. 181-194. Terim, ayn zamanda filo komutanlar anlamna gelen doux
ile birlikte domestikos tôn scholôna uyarlanmtr. Bkz. Nicholas Oikonomides, “Lévolution
de lorganisation administrative de lÉmpire byzantin au XIe siècle (1025-1118),” Travaux et
Mémoires, C: VI, 1976, s. 142. 12. yüzyldan sonra küçük themalarn idarecileri bu unvanla
anlmaya balanmtr. Bkz. Dimiter Angelov, “Sur la question de l'administration des thèmes
dans le despotat dEpire et dans lempire de Nicée (Bulgarca)” Byzantinoslavica, C: XII, 1951,
s. 60; Doux hakknda genel bilgi için bkz. Otto Seeck, “Dux” Pauly’s Realencyclopädie der
classischen Altertumswissenschaft, C: V/2, Stuttgart, 1905, s. 1869-1875; ODB, s. 659.
Topotrts (ηνπνηεξεηο), douxun ast idi. Topoterts için ayrca bkz. ODB, s. 2093. 15 Andreas David Mordtmann, Μνιπβδβνπιια Κνκλελλ. Memoires du Syllνgue littéraire
grec de Constantinople, Supplément archéologique, C: XIII, 1879-1880, s. 47; Petrides,
a.g.m., s. 305-307, özellikle s. 306, no. 6. 16 Gustave Schlumberger, Sigillographie de l’Empire Byzantine, Paris 1884, s. 645, no. 29.
Arka yüz: Yedi satr yazt. nci bordür.
| + κΕR,Θ,| δ ,|ΘΕΟδ ρ,|ν ΕλιCιμ | δ πΑΦλΑΓ,|τ κΟμ |- -
Açlm: Κξηε β(ν)ζ() η ζ δν(ι) Θενδξ() λνβειιηζκ (θα)
δνπ(θ) Παθιαγ(νλαο) η Κνκλελ Anlam: Tanr(m), kulun nobelissimos ve Paphlagonia douxu Theodoros
Komnenosa yardm et!
Bu mühürdeki Theodoros, 4 nolu mührün sahibiyle ayn kiidir. Nesbitt
ile Oikonomidesin bu ahsn kouropalates iken nobelissimos 17
unvanyla
17 Nobelissmos (λνβειζζηκνο), üst düzeyde bir onursal unvandr. Latince karl olan
nobilissimus, 3. yüzylda emperyal bir sfat olarak ortaya çkmtr. Zosimosa göre I.
Konstantinos (305-337) döneminde hanedann baz üyeleri için caesarn altnda bir unvan
olarak yaratlmtr. Bkz. Zosimos, Historia Nova, ed. Ludwig Mendelssohn, Leipzig 1887,
s. 2.39.2. mparator I. Justinianos (527-565)un amcas I. Justinos (518-527) da tahta
çkmadan önce bir nobelissimos idi. Unvan, Justinianos döneminde bir süreliine kulla-
nlmamtr. mparator Herakleios (610-641)un Martinadan olan olu Heraklonas'a ve daha
sonra V. Konstantinos (741-775)un olu Niketasa verilmitir. 9. yüzyln Bizans
bürokrasisine dair en uzun ve en önemli listeleri içeren Philotheos'un Kletorologionuna göre
nobelissimos, protokolde caesar (θαζαξ) ile kouropalates (θνπξνπαιηεο) arasnda yer
almaktayd. 9. yüzyl tarihçisi Theophanes, nobelissimos unvan olan ahslarn kostümünü
altn bir pelerin (chlaina) ve taç (stephanos) olarak tanmlamaktadr. Theophanes: The
Chronicle of Theophanes Confessor Byzantine and Near Eastern History, AD 284-813, eds.
Cyril Mango-Roger Scott, Oxford 1997, s. 613. Daha sonraki kaynaklar taçtan bahset-
memektedir. 10. yüzylda kaleme alnan De Ceremoniis adl eser, nobelissimos unvanna
yeil ya da krmz bir pelerin atfetmektedir. Constantini Porphyrogeniti Imperatoris De
ceremoniis aulae Byzantinae libri duo, C: I, ed. J. Reiske, Bonn 1829, s. 227, 229;
Oikonomides, Listes, 97, not. 51. Nobelissimos, 11. yüzyl ortalarna kadar sadece hanedan
üyelerine verilen onursal bir unvand. Ancak ayn yüzyln sonlarnda en üst düzey subaylara
da verilmeye balanmtr. Tahta çkndan önce bu unvanla onurlandrlan Aleksios
Komnenos (1081-1118) bu generallerdin ilki idi. 12. yüzyldan itibaren bu unvan ta-
yanlarn saysndaki art önemini kaybettiini göstermektedir. Bu yüzden protonobelissimos
(πξωηνλνβειζζηκνο) ve protonobelissimohypertatos unvanlar icat edilmitir. Bkz. Bury,
a.g.e., s. 35-36; Oikonomides, a.g.e., s. 97; Protonobelissimohypertatos mühürleri için bkz.
Alexandra Wassiliou – Seibt, Corpus der byzantinischen Siegel mit metrischen Legenden. C:
II. Einleitung, Siegellegenden Von NY Bis Inklusive Sphragis, Wien 2016, no. 2788-9; ODB,
s. 1489-1490. Laurent, Dölgerin hipotezine kar çkarak, bu unvann 12. yüzyldan
Palaiologoslarn 1261 ylnda tahta çkna kadarki dönemde kullanldn ileri sürmütür.
Bkz. Vitalien Laurent, “Notes de titulature byzantine” Echos d’Orient, C: XXXVIII, S: 195-
onurlandrlmak suretiyle terfi ettirildii görüünü desteklemektedir (Giresun
müzesinde Theodorosu her iki unvanla anan mühürler bulunmu olmas
dolaysyla). Theodoros Komnenos, Dumbarton Oaks koleksiyonunda, Spink
Müzayede Evinde ve Giresun Müzesinde bulunan üç mührün de sahibidir.
Dumbarton Oakstakilere göre daha muntazam olan iki mühür, Theodorosun
kouropalates iken nobelissimos unvan verilerek terfi ettirildii zaman daha
özenli bir mühür ustasna sipari verdiini göstermektedir.
Konstantinos Barzosun Komnenos ailesinin üyelerini konu alan
monografik eserinde Theodorostan bahis yoktur. Nesbitt ve Oikonomidese
göre, bu ahsn net kimlii, anne tarafndan Komnenos ailesiyle akraba olan ve
1080 ylnda Paphlagoniada yaayan Theodoros Dokeianos ile özde-
letirilmiyorsa, meçhuldür. 18
Envanter no: 9128 Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma. Ölçüsü:
27.87 mm. Kalnlk: 3.19 mm. Arl: 12 gr. Parallel(ler)i: Dumbarton Oaks
koleksiyonu (BZS.1955.1.4175); Orghidan koleksiyonu. Yayn(lar): Vitalien
Laurent, Documents de Sigillographie Byzantine: La Collection C. Orghidan,
Presses universitaires de France, Paris 1952: no. 438. Yaynlanmam.
Ön yüz: Üç satr yazt. +|CΦρ Γι λΕ|ΞιΟV: nci bordür.
Açlm: + θξαγο ιεμνπ
Arka yüz: Üç satr yazt. τΟV|κ ι νΟV. nci bordür.
Açlm: ην Καζηαλν
Bizansl tarihçi oannes Kinnamos, Aleksios Kassianosun 1155 yl
civarnda Seleukeia Themasnda doux olduundan bahsetmektedir. 19
Tarihçiye
196, Paris 1939, s. 362-364; Franz Dölger, Byzantinische Diplomatik: 20 Aufsätze zum
Urkundenwesen der Byzantiner, Buch-Kunstverlag Ettal, Ettal 1956, s. 26-33. 18 Konstantinos Barzos, γελεαινγα ηωλ Κνκλελλ, C: I-II, Thessalonike, 1984, no. 9. 19 Kinnamos: Ioannis Cinnami Epitome Rerum Ab Ioanne Et Alexio Comnenis Gestarum, ed.
Augustus Meineke, Bonn 1836, s. 179.10-180.3 ve 268.10-21.
göre, Kilikyann Ermeni prensi II. Toros, 1157 ylnda bölgedeki kentlerin
çounu ele geçirmi, bunun üzerine mparator I. Manuel, Torosa kar ahsen
komuta ettii birliklerle Kilikyaya yürütmeyi planlamtr. 20
Ancak sefere
çkmadan önce Aleksios Kassianosa bölgesindeki milis güçleri savaa hazr-
lamasn emretmitir. 21
Ancak Seleukeia birlikleri planland zamanda harekete geçemeyince, 22
Aleksios Kassianos, Manuel'i takip ederek Torosu yakalamak üzere gönde-
rilmitir. Manuelin 1158 sonbaharnda Torosu ani bir basknla yakalama plan
Latin bir hacnn ihaneti yüzünden baarszla uramtr. 23
Aleksios Kassianos, 1152 ila yaklak 1176 yl arasndaki dönemde
Kbrsta doux olarak görünmektedir. Neophytos, onun oannes Kretikosun
Kbrs bapiskoposluu srasnda adann douxu olduunu kaydetmektedir. 24
Aleksios Kassianos, tarihçi prenses Anna Komnenann torunu olan ve Kbrs
valilii yapan Aleksios Doukas (Bryennios) ile kartrlmamaldr. 25
Aleksios
Kassianos, Kilikyada doux iken Kbrs valiliine terfi ettirilmitir. Zengin ve
merkezî konuma sahip ve anakaradaki Latin ve Müslüman devletlerin basks
altnda olan adann önceki valisi saakios Komnenos, 1185 ylnda isyan
etmiti. 26
askeri efleri akrabalar arasndan seçmeye özen göstermitir. Ancak saakiosun
isyan akrabalarnn sadakat derecelerini her zaman doru tahmin edemediini
göstermektedir. Her eye ramen ihtiyatl davranmaya çalan imparatorun bu
komutanlarn görev yerlerini sk sk deitirdii bilinmektedir. 27
1155 civarnda
oannes Komnenos, 1161 ylnda Aleksios Doukas, 1165-1167 aras civarnda,
20 Kinnamos, a.g.e., s. 176.6-13. 21 Kinnamos, a.g.e., s. 179.10-11: “ο ειεπθεωλ ηλ ηηε δηεπελ ξρλ (ki o, srada
Seleukeiallarn idarecisi idi).” 22 Kinnamos, a.g.e., s. 179.10-13. 23 Kinnamos, a.g.e., s. 179.10-180.8 ve 268.10-21; Aleksios Kassianos için bkz. PBE 17007. 24 Panegyric 25.8: Catia Galatariotou, The Making of a Saint: The Life, Times and
Sanctification of Neophytos the Recluse, Cambridge 1991, s. 47. 25 Demetrios Ioannes Polemis, The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography,
London 1968, no. 80; Ioannes Kretikos, 1152den yaklak olarak 1170'e kadar Kbrs
bapiskoposuydu. Bkz. Martin Jugie, “Un opuscule inédit de Néophyte le Reclus sur
lincorruptibilité du corps du Christ dans lEucharistie” Revue des études byzantines, C: VII,
1949, s. 7; Kbrsn Bizansl valileri hakknda bkz. Dionysios Zakynthinos, “Μειηαη πεξ
ηο δηνηθεηηθο δηαηξζεωο θα ηο παξρηαθο δηνηθζεωο λ η Βπδαληηλ θξηεη”
πεηεξο ηαηξεαο Βπδαληηλλ Σπνπδλ, C: XVII, 1941, s. 268-70; Cyril Mango, “Chypre
carrefour du monde byzantin” XVth Congres International d’Études Byzantines, Rapports et
corapports, C: 5, Athens 1976: 7; Kostas Chatzipsaltes, εκεηζεηο αλαθεξκελαη εηο ηελ
ηζηνξαλ ηεο βπδαληηλεο Κπξνπ, Καζεγηξηα. Presented to Joan Husssey, ed. J.
Chrysostomides, Camberley, 1988, s. 345-351; Galatariotou, a.g.e., s. 46-47, not. 20. 26 George Hill, A History of Cyprus, C: 1, Cambridge University Press, Cambridge 1940, s.
312-315; Vitalien Laurent Les sceaux byzantins du médaillier Vatican, Vatican City 1962, s.
212, no. 11. 27 Laurent, a.g.e., s. 212, not 12.
Akdeniz'in güneyinde konulanan Andronikos Synadenos 28
ve oannes Kretikosu-
Kassianos, 29
I. Manuel, 1158 Eylülünde Kilikyaya geldiinde, Giresun mührünün
sahibi olan Aleksios Kassianos themann strategosu idi. 31
Aleksiosun bu
görevde iken Kbrs valiliine tayin edilmi olduunu bilmekle birlikte onun bu
makama Kbrsta ayn görevde bulunmu olan Aleksios Doukastan önce mi
yoksa sonra m tayin edildii belli deildir.
Aleksios Kassianosun üzerinde herhangi bir unvan bulunmayan bir
mührünün Giresun civarnda bulunmu olmas onun bu bölgedeki biriyle
yaztn ve bu yazmann resmî olmaktan öte ahsi bir özellii olduunu
göstermektedir.
Harita 2: Bizans Themalar (M.S. 1025) Haritay Düzenleyen: Rüveyda Ceylan
28 Andronikos Synadenos, adna bir methiye yazlm bir Bizans soylusudur. Methiye yazarna
göre, Andronikos, Kudüs kraln mparator Manuelin yeeniyle evlenmeye tevik etmi ve
Bizans imparatorluk hanedannn Kudüs krall ile shriyet ba kurmasnda önemli rol
oynamtr. Evlilik ve siyasi önemi hakknda bkz. Ferdinand Chalandon, Jean II Comnène et
Manuel I Comnène, Paris 1912, s. 534-536. Kudüs kral I. Amalrik (1162-1174) imparatorun
küçük yeeni (ve protosebastos oannesin kz) Maria ile 29 Austos 1167 tarihinde Tyr
(Sur) kentinde evlenmitir. Bkz. Kinnamos, a.g.e., s. 284; Laurent, a.g.e., s. 212, not 16. Bu
evliliin gerçeklemesinde rol oynayan Andronikos Synadenosa ait yegâne kurun mühür,
Trabzon Müzesinin envanterinde bulunmaktadr. Bu mühür ile ilgili deerlendirme için
bkz. Nilgün Elam – Alexandra Kyriaki Wassiliou Seibt, “Ist Andronikos Synadenos einmal
(um die Mitte des 12. Jahrhunderts) in normannische Gefangenschaft (in Sizilien) geraten?,”
Byzantinische Zeitschrift, C: 114 (1),(2001), s. 1–8. 29 Laurent, a.g.e., s. 212, not 15. 30 Laurent, a.g.e., s. 212, not 16. 31 Bkz. Chalandon, a.g.e., s. 441; Laurent, a.g.e., s. 212, not 15.
4.Leontios apo eparchon (6. yüzyln ikinci yars-7. yüzyln balar)
Envanter no: 1 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü: Çap:
22.82 mm. Kalnlk: 4.80 mm. Arl: 8.70 gr. Paraleli: no: 5 Yayn: -
Yaynlanmam.
Açlm: Θενηθε βνζεη
Arka yüz: Blok monogram. Ortada muhtemelen Π, içinde Υ (X harfinin
içinde ve V) ve Ν, altlarnda ve Ω, sada nin içinde Γ, üstte sada ρ,
(sada altta belirsiz bir harf daha). Yukarda solda muhtemelen O (belki O
harfinin üzerinde V), sol altta λ, üzerinde I, π ile arasnda T.
λΕΟντιΩ ΑπΟΕπΑρΧΩν ya da λΕΟντιΟV ΑπΟΕπΑρΧΩν
Açlm: Λενλη π πξρωλ Λενληνπ π πξρωλ
Anlam: Theotokos, apo eparchon Leontiosa yardm et! ya da apo
eparchon Leontiosun (mührü)
5.Leontios apo eparchon (6. yüzyln ikinci yars-7. yüzyln balar)
Envanter no: 9127 Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma. Çap: 22.83
mm. Kalnlk: 4.50 mm. Arlk: 12.20 gr. Paraleli: no. 3- Yayn: -
Yaynlanmam.
Açlm: Θενηθε βνζεη
Arka yüz: Blok monogram. Ortada Π, içinde Υ (X harfinin içinde ve V)
ve Ν, altlarnda ve Ω, sada E, Enin içinde bir Γ, üstte sada Ρ, (sada altta
belirsiz bir harf daha). Yukarda solda muhtemelen O (belki üzerinde V), sol
altta Λ, üzerinde I, Π ile Δ arasnda T.
λΕΟντιΩ ya da λΕΟντιoV ΑπΟΕπΑρΧΩν
Açlm: Λενλη ya da Λενληνπ π πξρωλ
Anlam: Theotokos, apo eparchon Leontiosa yardm et!
5 numaral mühürde olduu gibi bu mühürdeki blok monogramn da üst
kanal giriinin krk olmas nedeniyle Leontios isminin ismin hangi halinde
yazld belirlenememektedir. Bu husus, mührün tarihlenmesi bakmndan
önemlidir (dative; ismin –e halinde ya da ismin casus genitivus; ismin iyelik
halinde). Genitivus olmas halinde 6. yüzyla, dative olmas halinde 7. yüzyln
balarna ait olmaldr. 5 ve 6 numaral mühürlerde ad geçen Leontiosun ayn
kii olmas muhtemeldir. 32
karldr. Bu nedenle, özellikle imparatorluun dou arazisindeki eyaletleri
tanmlamak için kullanlmtr. 33
“Praefectus praetorio” unvann tayan eyalet valilerince yönetilmitir. Apo
eparchon (π πξρωλ) veya apo hyparchon (π πξρωλ) ise Latince
prokonsül (ex praefectus/eski konsül) teriminin Yunanca karldr ve 5.
yüzyldan beri mevcudiyetine kaynaklarn tanklk ettii onursal bir unvandr; 34
32 Bu çalmadaki 5 ve 6 numaral mühürlerin arka yüzlerindeki blok monogramlarda apo
eparchon unvanyla görülen ahsn isminin “Leontios” eklinde okunmas gerektii
hakkndaki profesyonel görüünü ve kronoloji konusundaki deerli tavsiyelerini benimle
paylaan monograml mühürler konusunda uzman olan Dr. Robert Feinda ükran
borçluyum. 33 Alexander Zadornov, “Territorial Dioceses and Ethnic Episcopies in the Structure of the
Church Organization of the First Bulgarian Kingdom (Canonical Aspects)”, Slovne, C: V,
2016, no. 2, s. 122; Ünal Demirer – Nilgün Elam, “Lead Seals of the Kibyra Excavations”
Adalya, C: XXI1, 2018, s. 256, not. 63. 34 Bizansl tarihçi Zosimosa göre, apo eparchon, I. Konstantinos (324-337) döneminde
yaratlan ve hiçbir makama karlk gelmeyen onursal bir unvand. mparatorun en yakn
akrabalarna ve çocuklarna verilirdi. Bizans protokolünde eyalet valisi “praefectus
daha önce kentlerin sivil idarecileri gibi artk belli bir görevi olmayan saygn
kiileri onurlandrmak üzere verilmitir. Baka bir deyile, kökeni Geç Roma
imparatorluk devrine dayanan ve imparator tarafndan bahedilen bir unvandr. 35
Unvann 7. yüzyln ortalarndaki önemi kaynaklarda sabittir. 7. ve 8. yüzyln
balarna ait saysz apo eparchon mührü, bu unvan tayanlarn Geç Roma
imparatorluk devrinde senatoryal snfa bahedilen onursal unvanlar temsil
ettiini gösteren maddî kantlardr. Apo eparchon, baka unvanlarla da birlikte
kullanlabilirdi. 36
unvan tayanlarn varl, imtiyazl toprak sahibi aristokrasinin Bizans
dünyasnda da baskn olduunun delili olarak kabul edilmektedir. 37
praetorio” bile onun üzerinde yer alrd; bkz. Zosimos, a.g.e., s. 98.5-18; bkz. Constantini
Porphyrogeniti Imperatoris DeCeremoniis aulae Byzantinae libri duo, C: I, ed. J. Reiske,
Bonn 1829, s. 158; Rodolphe Guilland, “Études sur lhistoire administrative de lEmpire
byzantin. 3, Lapoeparque”, Byzantinoslavica, C: XXIII, S: 1, 1982, s. 31. Unvann simgesi
fil diinden yaplm bir diplomayd. Ancak unvan 1100 ylndan sonra kaldrld. Ayrca
bkz. Bury, a.g.e., s. 22, 121, 124; Rodolphe Guilland, Recherches sur les institutions
Byzantines, C: I, Berlin – Amsterdam 1967, s. 159, 343; C: II, Berlin – Amsterdam 1967, s.
81, 115, 221-222, 225; Rodolphe Guilland, Titres et fonctions de l'Empire byzantin, London
1976, s. VII-XIV; ODB, s. 1600; Schlumberger, a.g.e., s. 506. Herrin, “(imparatorluun)
idari yaps üzerine yaplan çalmalarn arlkl olarak yetkililerin ve onlarn onursal
unvanlarnn ve saraydaki önemli görevler icra eden kiilerin listelerine dayandn, bunun
da özel görevlere ve ofislerin kdemine atfedilen önemi yansttn” ifade ediyor. Bkz.
Judith Herrin, “Realities of Byzantine Provincial Government: Hellas and Peloponnesos,
1180-1205” Dumbarton Oaks Papers, C: XXIX, 1975, s. 253-284. Ofislerin listesi öyledir:
hypatos (ykl. 690dan itibaren, fakat özellikle 8. yüzyln balarndan 822/3e kadar; apo
hypaton (özellikle ykl. 630dan ykl. 697e kadar); patrikios (659dan itibaren, 690/2den
708e kadar); protospatharios (727den 729a kadar); spatharios (825ten 826ya kadar);
stratelats (679/80dan itibaren özellikle 689/90den sonra); skribon (691/2ye kadar);
balnitor (718/19dan 724/5e kadar); apo eparchon özellikle 698/9dan 720-ykl. 729a
kadar); kandidatos, (717?); silentiarios (776dan 780e kadar); Bkz. David Metcalf,
“Imperial Involvement in the Governance of Cyprus during the years 653-965”, Cahiers du
Centre d’Études Chypriotes, C: XLIII, 2013: 129-130; kr. Vera Bulgurlu, stanbul
Arkeoloji Müzeleri’ndeki Bizans Kurun Mühürleri, stanbul 2007, s. 256; Demirer-Elam,
a.g.m., s. 256, not. 64. 35 Bu unvan için bkz. Bury, a.g.e., s. 23-24; Marco Vitale, “„Priest– „Eparchy–arch– „Speaker
of the Ethnos. The Areas of Responsibility of the Highest Officials of the Eastern Provincial
Imperial Cult”, Mynemosyne, C: XLIX, S: 1, 2014, s. 6-7; Oikonomides, a.g.e., s. 296;
Rodolphe Guilland “Etudes sur lhistoire administrative de lEmpire byzantin. 3,
Lapoeparque”, Byzantinoslavica, C: XXIII, S: 1, 1982, 30-44; Rodolphe Guilland, Titres et
fonctions de l'Empire byzantin, London 1967, s. 1, 159, 343; 2, 81, 115, 221-222, 225; John
Haldon, Byzantium in the 7th century. The Transformation of a Culture, Cambridge 1990, s.
393; ODB, s. 133-134; Demirer- Elam, a.g.m., s. 257, not. 65. 36 Friedhelm Winkelmann, Byzantinische Rang und Amterstruktur im 8. und 9. Jahrhundert:
Faktoren und Tendenzen ihrer Entwicklung, Berlin 1985: 45-46; Marc Nichanian, “La
distinction à Byzance: société de cour et hiérarchie des dignités à Constantinople (VIe-IXe
s.)”, Travaux et Memoires, C: XVII, 2013, s. 605-606; Demirer- Elam, a.g.m., s. 257, not. 66. 37 Haldon, bu dönüm noktasnn 7. yüzyln ikinci yarsna kadar belirtir. Bkz. Haldon, a.g.e., s.
393, 394, 396, n. 62, 385; Nichanian, a.g.m., s. 605, 607; Demirer – Elam, a.g.m., s. 257,
not. 67.
7. yüzylda apo eparchon unvann tayan ahslar, Bizans hiyerarisinin
zirvesine ulaarak militia efi ve lideriyle birlikte birinci derece hizmetliler
grubuna girmilerdir. Günümüze çok sayda apo eparchon mührünün ulamas,
unvann bahedildii kiilerin saysndaki art göstermektedir. Bu ar art,
apo eparchon unvannn kendine özgü statüsünde bir duraklamaya ve 8. yüzyln
ilk yarsnda dier senatoryal unvanlar gibi deer kaybederek hzl bir ekilde
kaybolmasna neden olmutur. Bu yeni koullar, apo eparchonun statüsüne
veya ilevlerine meydan okumu ve artk ikincil derecedeki yetkililere verilen
(stratelats gibi) onursal unvanlar arasna girmitir. Kamu maliyesindeki
sorunlar da unvann statüsünün sürekli olarak deer kaybetmesinde etkili
olmutur. 38
Aktif görevdeki bir apo eparchonun varl, sadece tek bir örnek olayda
tespit edilebilmektedir. talya'nn son Praefectus Praetoriosu olarak bir belgede
bahsedilen Theodoros “Kalliopas”, 7. yüzylda kariyerinin sonraki bir aama-
snda, patrikios ve talya exarchosu unvan verilerek terfi ettirilmitir. 39
Bu
bir adm oluturmu, bu unvann sahipleri varlklarn orta düzeyde bir
pozisyonda sürdürmülerdir. Hiyeraride, patrikios ile stratelates arasnda yer
alm bir unvand. 8. yüzyln ilk çeyreinde, yeni “emperyal” onursal unvanlar
ortaya çkmtr. Stratelates ve illustrious gibi onursal unvanlar ortadan kalkm
ve apo eparchon en düük derecede bir unvana dönümütür. Apo eparchon
mühürleri üzerine yaplan aratrmalar, 7. yüzyl sonrasnda imparatorluun idarî
bürokrasisine giren baz yönetici snflarn varln sürdürdüünü dorula-
maktadr. 40
yapsnda bir erozyonu ortaya koymaktadr; 7. yüzyl mühürlerinde skça görül-
düü üzere, bu snfn üyeleri, eski imtiyazlarn ve otoritelerini yitirmitir. 8.
yüzyldan farkl olarak, 7. yüzylda apo eparchon unvanyla onunla iliki-
lendirilen bir makam birbirinden ayrt etmek zor olsa da çounlukla tek bana
kullanlmtr; aktif bir görevi iaret eden baka bir onursal unvana elik
etmemitir. 41
derece askerî ve özellikle idarî görevlerle (devlet atölyelerinin kontrolü veya
ücret tahsili ilerden sorumlu notarios, chartoularios vs. gibi memurlarn
görevleriyle) snrlandrlmtr. 42
38 Haldon bu dönüm noktasn 7. yüzyln ikinci yarsna tarihliyor. Bkz. Haldon, a.g.e., s. 393,
394, 396, not. 62, 385; Nichanian, a.g.m., s. 605-606; Demirer-Elam, a.g.m., s. 257, not. 68. 39 Vitalien Laurent, a.g.e., no. 99 = Zacos – Veglery, a.g.e., no. 2923 = Nesbitt – Oikonomides,
a.g.e., no: 2.2: Theodoros apo eparchon ve talya eparchos (= exarchos)u. Exarchos
hakknda bkz. Le Liber pontificalis texte, introduction et commentaire, C: I, ed. Louis Marie
Olivier Duchesne, Paris 1884, s. 332 ve 338 (PmbZ no 7295): Nichanian, a.g.m., s. 605;
Demirer-Elam, a.g.m., s.257, not. 69. 40 Nichanian, a.g.m., s. 606-607; Demirer – Elam, a.g.m., s, s. 257, not. 70. 41 Nichanian, a.g.m., s. 606-607; ODB, s. 133-134; Demirer-Elam, a.g.m., s. 258, not. 71. 42 Bury, a.g.e., s. 23-24; Rodolphe Guilland, “Etudes sur lhistoire administrative de lEmpire
byzantin. 3, Lapoeparque”, Byzantinoslavica, C: XXIII, S: 1, 1982, s. 30-44; Oikonomides,
Apo eparchon unvan, hiçbir zaman strategos veya logothetes (ινγνζηεο) 43
gibi gerçek askeri veya sivil otoriteyi temsil eden yeni görev unvanlaryla yan
yana getirilmemitir, eski otoritesinden mahrum braklm ikincil derecedeki
görev unvanlaryla birletirilmitir. 8. yüzyln balarnda sadece apo eparchon
unvannn kullanlmaya baland kommerkiarios (θνκκεξθηξηνο) 44
mühürleri,
bu eski senatoryal unvann bir tüccar veya emperyal yönetici snf araclyla
canlandrldn göstermektedir. Apo eparchon, gümrük vergilerinin toplanma-
sndan sorumlu emperyal apotheka kurumunda görevli yönetici snfa verilmeye
balandnda yeniden önem kazanmtr. 842 ylna atfedilen Uspenskij
Taktikonunda bahsinin geçmediinden 9. yüzyl sonlarnda ortadan kalkt
a.g.e, s. 89,12; 99,15; Leslie Brubaker – John Haldon, Byzantium in the Iconoclast Era, ca.
680-850: A History, Cambridge 2011, s. 593; Haldon, a.g.e., s. 199, not. 104; Demirer-
Elam, a.g.m., s. 258, not. 73. 43 Logothetes (ινγνζηεο, ç. ινγνζηαη), 9. ve 10. yüzyla ait Taktikonlarda yüksek bürokratlar
(sekretikoi), özellikle de birçok bürodan birinin bakanlar olarak görünmektedir, ancak
yalnzca malî sorumluluklar görevliler deildiler. Kökeni belirsizdir. Bizans memurlar
hiyerarisinin en önemli kaynaklardan Notitia Dignitatum, bu terimden bahsetmemektedir.
6. yüzylda mülkî idarenin çeitli seviyelerinde malî kontrolörlerin görev yapt bir büro idi.
Taradaki bürolarda çalan basit logotheteslere ait mühürler 6. ve 7. yüzyllarda
younlamaktadr. Statüleri, Praefectus Praetorio (eyalet valisi) ofisinin önemini yitirdii ve
bireysel departmanlarnn bamsz olduu 7. yüzylda kökten deiime uramtr. Merkez
tekilatndaki baz büro âmîrleri (Dromos, Genikon, Stratiotikon ve Agelon), logothetes
olarak adlandrlmtr (ινγνζηεο ην δξκνπ, ινγνζηεο ηνπ γεληθν, ινγνζηεο ηνπ
ζηξαηηωηηθν, ινγνζηεο ηωλ αγιωλ). I. Aleksios Komnenos (1081–1118) döneminde sivil
idare logothetes tôn sekretôn (ινγνζηεο ηωλ ζεθξεηωλ) unvanl tek bir görevlinin
kontrolünde koordine edilmeye çallmtr, sonralar yerine megas logothetes (κγαο
ινγνζηεο) getirilmitir. Logothetesin çalt büro (sekreton), yani logothesion, kaynaklarda
11. yüzylda görünür olmaktadr. Detayl bilgi için bkz. Rodolphe Guilland, “Les logothetes”,
Revue des études byzantines, C: XXIX, 1971, s. 5-10; ODB, 1245-1248. Notarios (λνηξηνο)
(ç. λνηξηνη), resmî belgelerle ilgili ilemlerin kayd ve onayndan sorumlu bir görevli idi.
Zaman içinde anlamlar deien çeitli unvanlar altnda (Notarios, taboullarios, tabellion,
symboliographos, nomikos) bahsi geçmektedir. Geç Roma döneminde notarioslar önemli
toplantlarn tutanaklarn kayt altna alan kâtiplerdi. Bizans döneminde ise tabullarioslar bu
büroda çalan görevlilerdi. Bakentte ve eyaletlerdeki birçok büroda malî ilerle
uramlardr. Emperyal taboullarioslara ait mühürler 6.–7. yüzyllarda younlamaktadr.
6. yüzyldan beri sorumluluklar resmî belgelerin hazrlanmasndan ibaretti (“semboliographos/
sözleme kâtiplii” tabiriyle tanmlanan bir görev). Eparchos Kitabna göre taboullarioslar
loncas imparatorluk otoritelerinin kontrolü altnda özel bir grup oluturmaktayd. Bkz.
ODB, s. 1247; Demirer-Elam, a.g.m., s. 258, not. 74. 44 Kommerkiarios (θνκκεξθηξηνο) (ç. θνκκεξθηξηνη), ilk olarak Anastasios döneminde
(491–518) ortaya çkmtr. Oikonomides, “bu yetkililerin ticari emtiann dolam ve sat-
ndan alnan verginin (kommerkion) toplanmasndan sorumlu olduklarn” belirtmektedir.
Bkz. Nicholas Oikonomides, “Silk Trade and Production in Byzantium from the Sixth to the
Ninth Century: The Seals of Kommerkiarioi”, Dumbarton Oaks Papers, C: XL, 1986, s. 33-
53. Ayrca bkz. Cecile Morrisson-Werner Seibt, “Sceaux de commerciaires byzantins du
VIIe siècle trouvésà Carthage,” Revue Numismatique, C: XXIV, 1982, s. 223; Efi Ragia,
“The Geography of the Provincial Administration of the Byzantine Empire (ca. 600-1200):
I.1. The Apothekai of Asia Minor (7th-8th c.)”, Byzantina Symmeikta, C: XIX, 2009, s. 197-
198; Nichanian, a.g.m., s. 606-607; Demirer-Elam, a.g.m., s. 258, not. 75.
düünülmektedir. Son kez Philotheosun Kletorologionunda (899) silentiarios
unvannn altnda, en düük seviyede bir onursal unvan olarak anlmaktadr. 45
Guilland, Kletorologiondaki bir pasaja dayanarak unvann themalardaki yüksek
rütbeli askerî snfla (stratelates) eit olduunu ileri sürmütür ( ην
ζηξαηειηνπ π ζεκηωλ μα ηνη π πξρωλ λνκαδνκλε). 46
Nichanian,
bu görüü apo eparchon unvannn kökenini Bizans bakentinin eski valileri
yerine eski eyaletlerin valilerine yeniden balama giriimi olarak görmektedir.
Ona göre, “apo eparchonun thema stratelatsi ile ilikilendirilmesinin nedeni ve
statülerinin eyalet valisi olarak deerlendirilmesinin gerekçesi belirsizdir;
çünkü stratelats, geç Roma ordularnn komutanna karlk gelmektedir ve
hiçbir durumda sivil bir valiyle ilgisi yoktur.” Aratrmac, Reiskenin apo
eparchon unvann eski prokonsul/ex-prefect (eski vali) onursal unvanndan
ayrma giriiminin apo eparchonun 9. yüzyln bandaki ar derecede deer
kaybetmesinden kaynaklandn vurgulamaktadr. Praefectus gibi stratelates
unvannn da en yüksek rütbeli görevli grubuna verilirken 7. yüzylda apo
eparchon unvanndan daha aada bir dereceye dütüünü de eklemektedir. 47
Giresun civarnda (ayn Leontiosa ait olduunu düündüümüz) iki
mührün bulunmu olmas, 6. yüzyln ikinci yars ila 7. yüzyl balar arasnda
Kerasousta Geç Roma idarî sistemine mensup görevlilerin bulunduunun somut
kantdr. Baka bir deyile Leontiosa ait iki kurun mühür üzerinde eski Roma
döneminin sivil unvanlarndan apo eparchon unvannn görülmesi, 6. yüzyln
ikinci yars ilâ 7. yüzyln balar arasnda Pontus Polemoniakus bölgesinde Geç
Roma idarî sisteminin devam etmi olduunun kantdr. Leontios, Bizans
döneminde Kerasousta bulunan imparatorun hizmetindeki bir devlet atölye-
sinden sorumlu bir bürokrat olmaldr. Mühürlerin darp edildikleri Bizans
eyaletlerinde eski Roma sivil otoritelerinin hala etkin olduunu ve kent
civarnda eski senatoryal snfa mensup erken dönemlere nazaran daha düük
rütbeli bir toprak sahibinin varlna da iaret etmektedir.
6.Theophylaktos hypatos (7./8. yüzyl)
Etüdlük. no: 2 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü: Çap: 21.33
mm. Kalnlk: 6.36 mm. Arl: 15.60 gr. Paraleli: - Yayn: -. Yaynlanmam.
Ön yüz: Haçl hitap monogram. Tip V. ΘΕΟτΟκΕ βΟηΘΕι. Çelenk bordür.
Açlm: Θενηθε βνζεη (Theotokos, yardm et!)
45 Oikonomides, Listes, s. 89, 12 ve 99, 15; Demirer-Elam, a.g.m., s. 258, not. 76. 46 ODB, s. 133-134; Nichanian, a.g.m., s. 606. 47 Rodolphe Guilland, “Etudes sur lhistoire administrative de lEmpire byzantin. 3,
Lapoeparque”, Byzantinoslavica, C: XXIII, S: 1, 1982, s. 31; Constantini Porphyrogeniti
Imperatoris De Ceremoniis aulae Byzantinae libri duo, C: I, ed. I. Reiske, Bonn, 1829, s.
158; Nichanian, a.g.m., s. 605-606; Demirer-Elam, a.g.m., s. 259, not. 78.
Arka yüz: Dört satr yazt. ..|ΟΦVλΑ|κτ.Vπ τ Çelenk bordür.
Açlm: Θενθπιθη πη
Söz konusu mühür, 7. yüzylda Kerasousta yaayan Theophylaktos gibi
hypatos (konsül) 48
7.Konstantinos hypatos (7. yüzyl)
25.10 mm. Kalnlk: 6.20 mm. Arl: 19.60 gr. Paraleli: - Yayn: -
Yaynlanmam.
Ön yüz: Haçl hitap monogram. Tip V. ΘΕΟτΟκΕ βΟηΘη. nci bordür.
Açlm: Θενηθεβνζ (Theotokos, yardm et!)
48 6. yüzyldan önce Latince konsüle karlk gelen hypatos (παηνο) unvan, geleneksel
aristokratik ailelerden gelen senatörlere verilirken bu tarihten sonra eski anlamn
kaybederek senatörlere verilen onursal bir unvana dönümütür. 9. yüzyla gelindiinde
protokolde yedinci sraya gerilemitir. Bu unvann baland kiilere unvan sembolü
olarak bir diploma verilmekteydi. Bkz. Oikonomides, Listes, s. 102. Orta seviyede sivil
bürokratlarn mühürlerinde göze çarpmaktadr. Hypatos, 10. yüzylda adlî bürolarn
personeline verilen bir unvan anlamn kazanmtr. Bkz. Oikonomides, a.g.e., s. 325. 11.
yüzylda onursal bir unvana dönümü ve 12. yüzyldan itibaren ortadan kalkmtr. Bkz.
Schlumberger, a.g.e., s. 477-478; Oikonomides, a.g.e., s. 296 ve 325; ODB, s. 963-964. 7.-
9. yüzyllar arasna tarihlenen hypatos unvanl kiilere ait birçok mühür günümüze kadar
ulamtr. Bkz. Zacos – Veglery, a.g.e., no. 918 ve 919. Mühürlerde orta seviyedeki idari ve
adlî personelce kullanld görülen hypatos, bazen de strategos (general) unvanna da elik
etmektedir. Philotheos Kletorologionuna (899) göre spathariostan sonra yer almakta ve
sahipleri spatharios ve hypatos (ζπαζξηνο θα παηνο) sfatlaryla anlmaktayd. Eskoryal
Taktikonu (10. yüzyl)nda hypatos adlî bir makama karlk gelmektedir. Oikonomidese
göre hypatos, adlî yetki ve sorumluluklar olan bir görevliydi. Bkz. Oikonomides, a.g.e., s.
325. Hypatos, 11. yüzyl metinlerinde protospathariostan daha yüksek seviyede onursal bir
unvan olarak görülmektedir. 1111den sonra ortadan kalkmtr. 12. yüzyln ilk çeyreinde
tamamen ortadan kalkmtr. Bkz. Seibt – Wassiliou, a.g.e., s. 342-346; Bury, a.g.e., s. 25-
26; ODB, s. 963-964.
Arka yüz: Haçl monogram. κΩνCτ ντιν π τ nci bordür.
Açlm: Κωλζηαληλπη
Söz konusu mühür, Kerasousta yaayan Konstantinosun hypatos
(konsül) unvann sahip senatoryal snftan bir ahs olduunu göstermektedir.
8.David Kaziotes hypatos (11. yüzyl sonu/12. yüzyl ba)
26.50 mm. Kalnlk: 3.95 mm. Arl: 11.70 gr. Paraleli: - Yayn: -
Yaynlanmam.
Ön yüz: Üç satr yazt. .κΕC|κΕπΕ|δΑδ. Çizgi bordür.
Açlm: Θ(ενη)θε ζθπε Γα(π)δ
Arka yüz: Üç satr yazt. Vπ τ|Οτ κ ι τ. Çizgi bordür.
Açlm: πην (sic.) η Κ(α)δηη()
Anlam: Theotokos, hypatos David Kaziotesi koru!
Söz konusu mühür, Kerasousta yaayan Davidin 49
11. yüzylda onursal
bir unvana dönümü olan hypatos (konsül) unvan bahedilmi kent elitine
mensup bir ahs olduunu göstermektedir.
49 Söz konusu mühürdeki yaztn okunmas ve kronolojisi konusundaki uzman görüü ve
tavsiyeleri için Doç. Dr. Alexandra Wassiliou-Seibta ve Dr. Christos Malatrasa ükran
borçluyum.
Envanter no: 9130 Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma. Ölçüsü:
Çap: 22.50 mm. Kalnlk: 5.19 mm. Arl: 13.40 gr. Paralelleri: Zacos
koleksiyonu; Tarsus Müzesi (no: 976-43-1); Ermitaj Müzesi (M-7826 ve M-
7849/ yaynlanmam); Özel koleksiyon (Berlin); VCoins Müzayede evi. Yayn:
Zacos-Veglery, a.g.e., no: 1359 (550-650 yllar arasna tarihlenmektedir);
https://www.vcoins.com/en/stores/gert_boersema/25/product/kosmas_illoustrios
__byzantine_lead_seal_c_ad_550650/548533/Default.aspx (18.02.2021); Paul
Speck – Claudia Sode, Byzantinische Bleisiegel in Berlin, C: II, Bonn 1997, no.
459 ve no: 460 (her iki mühür de 6.-7. yüzyla tarihlenmektedir).
Yaynlanmam.
Ön yüz: Haç eklinde monogram. κΟCμ nci bordür.
Arka yüz: Blok monogram. Illustriu. Her bir bolukta (dört adet) birer
yldz motifi.
Mühür, ön yüzünde Yunanca arka yüzünde Latince kullanldndan
Bizans imparatorluunun erken dönemlerinde kullanlan çift dilli mühürlerden 50
biridir. 51
unvann tayan,
50 Bkz. Zacos-Veglery, a.g.e., s. 549-704. 51 Bu mührün paralellerinin tespitinde, arka yüzdeki monogramn okunmasnda ve tarihleme
konusundaki profesyonel görülerini benimle paylat için monograml mühürler üzerine
deerli bir uzman olan Dr. Robert Feinda minnettarm. 52 llustris ya da illoustrios (ç. illustrioi), geç Roma mparatorluk döneminde senatörlere
verilen en yüksek unvan. Daha erken devirlerin Roma dünyasnda belirsiz bir sfat olarak
kullanlan bu terim, 4. yüzyln son çeyreinde daha net bir teknik anlam kazanmtr. lk
olarak, praefectus praetorio (eyalet valisi), praefectus urbi (kent valisi), magister militum
(ordunun bakomutan), konsüller ve patrikios onursal unvanna sahip yüksek rütbeli
görevlilere ve nihayetinde tüm senatörlere verilmitir. 6. yüzylda bu sfat tayan snfn en
önemli üyeleri, baz malî yükümlülüklerden muafiyetin yan sra bir takm törensel
ayrcalklar elde etmilerdir. Terim, 7. yüzylda kullanlmaya devam etmitir. Bkz. Guilland,
Recherches, C: I, s. 66-67. Nitekim Bizans bakentinin yetitirdii ünlü teologlardan tirafç
baz malî yükümlülüklerden muafiyetin yan sra baz seremonial ayrcalklar
bahedilmi bir elit snfn varlna delalet etmektedir.
10.Konon patrikios (7. yüzyl)
Etüdlük. no: 3 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü: Çap:
26.84 mm. Bordür çap: mm Kalnlk: 5.20 mm. Arl: 16.10 gr. Paralel(ler)i:
Zacos koleksiyonu. (Bu koleksiyonda bu mührün iki benzerinin daha bulunduu
belirtilmektedir) Yayn(lar): Zacos-Veglery, a.g.e., C: I, no: 899.
Yaynlanmam.
Açlm: Κλωλνο παηξηθνπ
Söz konusu mühür, Kerasousta 7. yüzylda Pontus Polemoniacus eyale-
tinde görevli olan ve patrikios 53
unvanna sahip olmas dolaysyla önemli bir
mevkideki tara memurunu iaret etmektedir.
Maximos (ykl. 580-662), bir mektubunda muhatabna “κεγαινπξεπζηαηνοΙιινζηξηνο/
muhteem illustris” diye hitap etmektedir. Bkz. Maximos Confessor, Opera Omnia,
Patrologia Graeca, C: XCI, ed. Paul Migne, Paris 1865, col. 644D. 9. yüzyla tarihlenen
Aziz Dimitriosun Mucizeleri adl tarihsel kaynak “illustrioi” olarak tanmlad bir gruptan
bahsetmektedir. Bkz. Les plus anciens recueils des miracles de Saint-Demetrios et la
penetrations des Slaves dans les Balkans, C: I, ed. Paul Lemerle, Paris 1979, s. 161-165.
Hem hukukî hem de hagiografik metinlerin (11. yüzyla kadar) protospatharios unvanna
eit gösterdii illustris unvan Taktikonlarda görülmemektedir. Bkz. Αληληνο ηγαιο,
“Νηθηα αξρηεπηζθπνπ Θεζζαινλθεο, εηο ηα ζακαηα ηνπ Aγνπ. Γεκεηξνπ,” πεηεξο
ηαηξεαο Βπδαληηλλ Σπνπδλ, C: XII, Aζλα 1936, s. 355.12-13; Albrecht Berger,
“Illustris,” Realencyclopädie, C: IX, Stuttgard 1914, s. 1070-1085; ODB, C: II, s. 986-987. 53 Patrikios (παηξθηνο, ç. παηξθηνη), 5. yüzyl tarihçisi Zosimosa göre, I. Konstantinos
döneminde (324-337) yaratlan ve herhangi bir makama karlk gelmeyen onursal bir
unvandr. mparatorun en yaknlarna ve çocuklarna verilirdi. Protokolde praefectus
praetorionun (eyalet valisi) dahi üstündeydi. Bkz. Zosimos, a.g.e., s. 98.5-18. II. Theodosios
(408-450), nüfuzlarn krmak istedii sarayl hadmlardan bu unvan almaya çalmtr. 7.
yüzyldan itibaren önemini kaybetmitir. 11. yüzylda magister unvanndan sonra gelmek-
teydi ve yüksek dereceli memurlara verilmekteydi. mparatorluun Bat yarsnda büyük
11.oannes stratelats (7. yüzyl)
Envanter no: 9126 Bulunduu yer: Bilinmiyor. Satn alma. Ölçüsü: Çap:
23 mm. Kalnlk: 5.52 mm. Arl: 11.90 gr. Benzeri: Dumbarton Oaks
koleksiyonu (BZS.1947.2.263). Yayn: - Yaynlanmam.
Ön yüz: ki satr yazt. +|ιΩ ν|νΟV +. Çelenk bordür.
Açlm: ωλλνπ
Ön yüz: ki satr yazt. .Cτρ τηλ τΟV. Çelenk bordür.
Açlm: + ηξαηειηνπ
Anlam: Stratelats oannesin (mührü)
Söz konusu mühür, oannesin 7. yüzyl hiyerarisinde düük seviyede bir
rütbe olan stratelats 54
seviyesinde bir asker olduunu göstermektedir.
önem atfedilen patrikios unvan, Douda I. Justinianos (527-565) döneminde tüm önemli
görevlilere bahedildiinden sradanlamtr. 9. ve 10. yüzyla ait Taktikonlarda anthypatos
ile protospatharios unvanlar arasnda yer almaktayd. 8.-10. yüzyllar arasnda en önemli
vali ve generallere bahedildiinden önemini korumutur. Philotheos Kleterologionunda
(899) patrikios unvan verilen hadmlarn strategoslarn bile üzerinde bir mevkide olduu
görülmektedir. Unvan sembolü, fildiinden yaplm bir tablet idi. 1100lü yllardan itibaren
ortadan kalkmtr. ODB, C: III, s. 1600. 54 Stratlates (ζηξαηειηεο), Geç Roma mparatorluk devrinde iki farkl anlama gelmekteydi.
lki ve Latince magister militum (general) unvannn Yunanca karl idi. kincisi I.
Justinianosun 90 numaral Novellasndaki apo eparchona denk gelen mütevaz bir onursal
unvandr. Bu mevkide, stratelates terimi genellikle 6.-8. yüzyla ait mühürlerde, bazen
notarios, kommerkiarios, kourator, koms gibi görece düük mevkilere göre “izole edilmi”
bir onursal unvandr. 7.-8. yüzyllarda mühürler üzerinde sklkla (baka unvanlarla birlikte
kullanlmadan) tek bana görülmektedir. Stratlats, 9. yüzyl kaynaklarnda profesyonel
ordu birliklerine bal herhangi bir asker idi. 10.-11. yüzyllarda Bizans ordusu, Dou ve
Bat ordularndan olumaktayd. Bu nedenle iki tane stratlats söz konusuydu ve unvan,
Dou ordusunun bakomutan (ζηξαηειηεο ηο λαηνιο) ve Bat ordusunun bakomutan
(ζηξαηειηεο ηο Γζεωο) anlamnda kullanlmaktayd. Thema sistemi kurulunca
stratlatsin yerini strategos almtr. Bkz. Schlumberger, a.g.e., s. 366-367; Oikonomides,
a.g.e., s. 292, 296 (unvan), s. 322 (general); ODB, s. 1965. Strateletesin komutas altndaki
kuvvetler tagma (ç. tagmata) veya phalanx (θιαγμ) adlaryla anlan seçkin askeri
birliklerdi. Bardas Phokas, isyan plann “en bata stratetelateslerin tagmasna”, Rossanolu
Neilosun Vitasnda en düük rütbeli bir subay olarak bahsi geçen stratlatelates
Polyeuktosa aktarmtr. Bkz. Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, ed. Hans Thurn,
12.oannes episkopos (6. yüzyln ikinci yars-7. yüzyln balar)
Envanter no: 9129 Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma Ölçüsü:
Çap: 19.70 mm. Bordür çap: mm Kalnlk: 5.56 mm. Arl: 19.70 gr.
Paraleli: - Yayn: - Yaynlanmam.
Arka yüz: Üç satr yazt. .κ..|...ι Α|ννηΕπιC|κΟπ Çelenk bordür.
Açlm: K[(ξη)εβ(νζ)ε] ωλλπηζθπ
Kerasous ya da Kerasounta, Notitiae Episcopatuum gibi baz kaynaklarda,
5. yüzyldan bamsz bir metropolis haline geldii 12. yüzyln sonlarna kadar
Neokaisareia (Niksar)ya bal bir yardmc piskoposluk (suffragan) merkezi
idi. 55
Bilinen ilk Kerasous piskoposu, 431 ylnda Ephesosta toplanan konsile
katlan Gregoriostur. 56
451 ylnda Khalkedonda toplanan konsilin kaytlar
Berlin-New York 1973, s. 315.92; Vita S. Nili Junioris, Patrologia Graeca, C: CXX, ed.
Paul Migne, Paris 1864, s. 101B. Preslav (Bulgaristan)da bulunan bir yaztta bir rütbe ya da
askerden ziyade bir idareci sfatyla bahsi geçen stratelates Alyatesin durumu konuyu
karmak hale getirmektedir. Bkz. Veselin Ivanov Beševliev Spätgriechiche und spätlateinische
Inschriften aus Bulgarien, Berlin 1964, no. 254; Guilland, Recherches, s. 385-392; Bury,
a.g.e., s. 23-24; Oikonomides, a.g.e., s. 332; Stratlats mühürleri için bkz. Seibt-Wassiliou,
a.g.e., s. 333- 339. 55 ODB, s. 1123; Bryer – Winfield, a.g.e., s. 126-134; Thomas Alan Sinclair, Eastern Turkey:
An Architectural and Archaeological Survey, C: II, London 1987-1990, s. 111-115; Vitalien
Laurent, Le corpus des sceaux de l'Empire byzantin, C: V/3, Paris 1972, s. 87-88. 56 ACO, I.I.III, s. 35; Michel LeQuien, Oriens Christianus in quatuor patriarchatus digestus
quo exhibentur ecclesiae, patriarchae caeterique praesules totius orientis, C: I, Paris 1740,
s. 513; Pius Bonifacius Gams, Series episcoporum Ecclesiae Catholicae, Georgius Josephus
Manz, Ratisbonae 1873, 442, no. 3; Raymond Janin, “Cerasonte” Dictionnaire d’Histoire et
de Géographie Ecclésiastiques (DHGE), C: XII, Paris 1953, col. 155; Giorgio, F. Fedalto,
Hierarchia Ecclesiae Constantinopolitanae: series episcoporum ecclesiarum christianarum
orientalium, C: I, Padova 1988, s. 70.
Gratianos/Gratidianosun Kerasous piskoposu olduunu belgelemektedir. 57
Theophylaktos, 680/681 ylnda Konstantinopoliste toplanan Quinisextum
Konsilinde kenti temsil etmitir. 58
Narses, 691/692 ylndaki Trullo Konsiline, 59
oannes, II. Nikaia Konsiline (787), 60
Agathon, 879 ylndaki Konstantinopolis
mtr. 62
ait bir mühür (BZS.1951.31.5.3100), Leon adl bir ahs Kerasous piskoposu
olarak göstermektedir. 63
Historia Ecclesiastica adl eserinde Patrik Michael Kerularios (1043-1059)
dönemindeki piskopos tayinleri srasnda Michael adl bir ahsn Ankyra
(Ankara)dan Kerasousa piskopos olarak tranfer edilerek derecesinin
düürüldüü kaydedilmektedir (εο Κεξαζνληα κεηαηζε, θα ην ζξλνπ αηο
γθξαηο γεγνλο πνβηβαζζεο). 64
piskoposluk makam iken, bu tarihten itibaren kendisine bal piskoposluklarn
olmad bir metropolitlik makamna dönümütür. 65
Kerasous metropolitleri
Niketas 1082
Piskopos Petrosun
ad 1143/1144 tarihinde bakentte toplanan bir konsil kaydnda geçmektedir (
57 ACO, II.III.II, s. 162; II.V, s. 79; Pius Bonifacius Gams, a.g.e., no. 3; LeQuien, a.g.e., s. 513;
Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70. 58 Giovanni Domenico Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, C: XI,
Florentia 1765, col. 680; Pius Bonifacius Gams, a.g.e., no. 3; LeQuien, a.g.e., s. 513-514;
Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70. 59 Giovanni Domenico Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima collectio, C: XII,
Florentia 1766, C: XII, 1766, col. 1000; Pius Bonifacius Gams, a.g.e., no. 3; LeQuien, a.g.e.,
s. 514; Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70. 60 Mansi, a.g.e., C: XII, Florentia 1766, col. 392; Pius Bonifacius Gams, a.g.e., no. 3; LeQuien,
a.g.e., s. 514; Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70 61 Mansi, a.g.e, C: XVIIA, Venetia 1772, col. 376C; Fedalto, a.g.e., s. 70. 62 Mansi, a.g.e., C: XVII, 1772, col. 376; Pius Bonifacius Gams, a.g.e., no. 3; LeQuien, a.g.e.,
s. 514-515; Fedalto, a.g.e., s. 70. 63 McGeer-Nesbitt-Oikonomides, a.g.e., no. 34.3. 64 Bkz. LeQuien, a.g.e., s. 516; Pius Bonifacius Gams, a.g.e., no. 3; Venance Grumel-Jean
Darrouzes , Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople, C: I, Fasikül II-III, Les
Regestes de 715 à 1206, Paris 1989, no. 1126; Fedalto, a.g.e., s. 70. 65 Jean Darrouzès, Notitiae Episcopatuum ecclesiae Constantinopolitanae, Texte critique,
introduction et notes, Paris 1981: (piskoposluk) Notitia 1 (235. srada); Notitia 2 (297.
srada); Notitia 3 (347. srada); Notitia 4 (252. srada); Notitia 7 (316. srada); Notitia 9 (196.
srada); Notitia 10 (238. srada); Notitia 13 (243. srada); Notitia 20 (47. srada);
(metropolitlik) Notitia 11 (67. srada), Notitia 12 (65. srada); Notitia 13 (775. srada);
Notitia 15 (65. srada); Notitia 16 (65. srada); Notitia 17 (77. srada); Notitia 18 (77. srada);
Notitia 19 (85. srada); Notitia 20 (47. srada); Notitia 21 (44. srada); (Kerasounta adyla)
Notitia 7 (316. srada), Notitia 18 (77. srada) 66 LeQuien, a.g.e., s. 515-516; Βεο, a.g.m., s. 255-262; Janin, a.g.e., col. 155; ODB, s. 1123. 67 Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70.
κεηξνπνιηεο Κεξαζνληνο Πηξνο). 68
geçmektedir. 69
10.-11. yüzyllara tarihlenen bir mühür, Gregorios adl bir rahibi, kent
piskoposu olarak göstermektedir. 70
Ankyra metropoliti olan Michaelin Kerasous cemaatinin dini liderlii sorumlu-
luunu da üstlendiini kantlamaktadr. 71
Ad bilinmeyen bir mevkida, mpa-
rator II. saakios Angelosun (1185-1195 ve 1203-1204)un emriyle gerçekleen
bir piskoposlar toplantsna ait kaytlarda katlmc olarak görülmektedir. 72
1224-
1225 yllar civarna tarihlenen bir baka mühür, kentin ad belli olmayan bir
piskoposuna aittir. 73
tarihinde Kerasous piskoposu olarak konu edilmektedir. 75
1393/1394 tarihli bir
baka belge, Achilleas adl bir baka piskoposunun varlnn kantdr. 76
Kallistosu 1483 ylnn Ekim aynda Kerasous piskoposluk makamnda
buluyoruz. 77
baland 1703 ylna kadar bir Rum Ortodoks metropolitinin makam yeri
olmaya devam etmitir. 78
Giresun Müzesinde bulunan mühür sayesinde Kerasous kentinde piskopos 79
olarak görev yapm rahiplerin listesine oannesin ismi de eklenmelidir.
68 Leo Allatius, De Ecclesiae Occidentalis atque Orientalis perpetua consentione, C: II,
Cologne 1648, 12, col. 688; Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70; Venance Grumel, Les
Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople, C: I, Fasikül III, Paris 1947, no. 1015. 69 Janin, a.g.e., col. 155. 70 Laurent, a.g.e., no: 1733; Janin, a.g.e., col. 155. 71 Grumel – Darrouzès, a.g.e., C: I, Fasikül II-III, no: 1126. 72 LeQuien, a.g.e., col. 516. 73 Vitalien Laurent, Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople. IV. Les Regestes
de 1208 à 1309, Paris 1971, no. 1236; Fedalto, a.g.e., s. 70. 74 Basileios Athanasios Mystakides, “Δπηζθνπηθν θαηινγνη” Δπεηεξο Δηαηξνπ Βπδαληηλλ
Σπνπδλ, C: XI, 1936, s. 182. 75 Jean Darrouzès, Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople. C: I, Fasikül: VI.
Les Regestes de 1377 à 1410, Paris 1979, no. 2778. 76 Darrouzès, a.g.e., no. 2959; Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70. 77 Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70. 78 Speros Jr. Vryonis, The Decline of medieval Hellenism in Asia Minor: and the process of
Islamization from the eleventh through the fifteenth century, Berkeley, 1971, 449, not. 13. 79 Episkopos (πζθνπνο) ya da piskopos, Bizans kilise hiyerarisinde her bir eyalette
(provincia) birden fazla sayda bulunan piskoposluk bölgelerinde (episkope) (πζθνπ)
ruhban snfnn disiplini (episcopalis audentia), doktrin meseleleri yan sra yetki alanndaki
ruhban ve cemaatin idaresiyle ilgili her konuda en yetkili ve en yüksek rütbeli rahiplere
verilen makam unvandr. Episkop ise episkopos makamn tarif etmek için de kullanlan bir
terimdir. Piskopos, bölgesindeki cemaatin ve kendisine tabi chorepiskopos ad verilen daha
düük rütbeli rahiplerin üstünde proedros (bakan) ve archiereus (barahip) statüsünde olsa
da yetki alan eyaletin bir parças olduundan eyaletin en büyük kenti olan metropoliste
(κεηξπνιε) oturan daha yüksek rütbeli bir piskopos olan metropolite (κεηξνπνιηεο)
balyd. Bölgesindeki cemaatin bakan anlamnda piskoposluk olgusunun en erken tan
Antakyal Aziz gnatios (yaklak 100 yl)tur ve piskoposu kilise birliinin kayna ve
merkezi olarak tanmlamaktadr. Makama çk, esasen onu kutsayarak atayan metropolit
13.Amphilochios monachos (11. yüzyl)
Envanter no: 7 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü: Çap: 26.5
mm. Bordür çap: mm Kalnlk: 3.95 mm. Arl: 11.70 gr. Paraleli: - Yayn: -
Yaynlanmam.
Ön yüz: Bakire Meryem büstü, cepheden, orans, haleli. Gösünde
madalyon içinde bebek say tutuyor. Sigla: –ΘV: Μεηξ Θεν. Çift sra
inci bordür.
Arka yüz: Dört satr yazt. Çift sra inci bordür.
+ Θκe|βΟηΘΕι|ΑμΦιλΟ|ΧιΟΑ Χ
Açlm: Θ(ενη)θε βνζεη κθηινρν (sic.) κνλαρ
Anlam: Theotokos, monachos (kei) Amphilochiosa yardm et!
tarafndan onaylanrd (II. Nikaia/znik Konsili, Kanon 3). Bkz. ACO II, 1: “ θαλλ νηωο
δηαγνξεεη ζηε λ καη θζηεη ηλ παξρηλ η θξνο ρεηλ ηλ ηο κεηξνπιεωο θα αηλ
θαζηζηλ πληαο ηνο π ηλ αηλ παξραλ ληαο πηζθπνπο [Böylece kanon (kilise
yasas), eyaletlerin her birinde iktidarn, eyaletin tüm piskoposlarna bakanlk eden
metropolisin bana ait olduunu ilan eder.]” Olaanüstü durumlar dnda ömürlerinin
sonuna kadar görevlerinin banda olmalar beklenirdi. Piskoposluk bölgesindeki tüm dinî
mülkler, hayr kurumlar ve hastaneler piskoposun kontrolü altndayd; ancak esasen b