1

कायक याच ेबदलत े व प 'बदलण'े श य आहे

एक वयाने खूप ये ठ कायकत सोशल वक कॉलेजम ये पाहु णे हणून आले होत.े यावेळी यांची ओळख क न घेताना एका व या याने यांना न केला, ' सर, तु ह कोण या ' ोजे ट' वर काम करत होता ?' यांनी उ तर दले, 'मी देश वतं कर या या ोजे टवर काम करत होतो.'

एकदा माझा मोबाईल हरवला. दसुरे काड काढ यासाठ पो लसांकड या न द ची गरज होती. पोल स ठा यात गेलो. माझी मा हती एक त ण कॉ टेबल घेत होता. नाव, वय, प ता झा यावर याने वचारले- 'धंदा?' मी इमाने इतबारे पणूवेळ कायकता, अम या कारचे सामािजक काम करतो वगरेै सां गतले. तो हणाला, ' हणजे धंदा/ यवसाय करत नाह . 'बेकार'

आहात.' मी परोपर ने समजावले, 'अहो, मी बेकार नाह . मी ठरवनू नोकर सोडल . मी श क होतो. माझी प नी नोकर क न घर सांभाळत.े सामािजक काम कर यासाठ मी नोकर करत नाह .' याला यातून काह ह प ट होत न हत.े

'पणूवेळ कायकता' अशी न द करा, हे माझे हणणे याला अखरे पटलेच नाह . तो वारंवार एवढेच हणत होता, 'तु ह नोकर , यवसाय करत नाह , नवृ त नाह , हणजे 'बेकार'च.' अखेर मी हरलो. हणालो, 'ठ क आहे. लहा तु हाला लहायचे ते.' याने ल हले- 'बेकार'. मा या या 'बेकार' अस याचा मोबाईलचे काड मळ यावर मा काह ह प रणाम झाला नाह . पवू ओळखीत 'फुलटायमर' सां गतले क बहु तकेांना कळायचे. आता कळतच नाह , अशी ि थती आहे. हळू हळू 'फुलटायमर' सांगणे मला थांबवावे लागले. मग जे काह सांगायचो, यातून काह हणायचे, ' हणजे तु ह 'एनजीओ'त काम करता.' मग मी 'एनजीओ'चे नाह , तर 'संघटने'चे काम करतो, असे समजाव ूलागलो. ते काह के या यांना कळेना. 'संघटना हणजे एनजीओच ना ?' असा याचंा न असायचा. यानतंर मा एनजीओ व संघटना हा फरक सांगताना माझी फे फे

उडायची. चम का रक चेहरा क न समोरचे अखेर ग प हायचे. पण याचें समाधान झालेले नसायचे. काह वेळा मी 'डा या प ाचा फुलटायमर' अशीह ओळख क न यायचो. इथे 'डावे' काय, हे समोर याला कळायचे नाह . 'क यु न ट प ' हणजे लाल बावटेवाले हे मा कळायचे. पण प ाचे काम 'फुलटाईम' करायचे असत,े डा या प ांतील कायक याचे मानधन हे संसार चाल याइतके नसत,े घर जोडीदाराला नोकर क नच सांभाळावे लागत,े हे कळत नाह . था पत प ांत ने याच ्या अवतीभवती सबधं वेळ असणारे कायकत हे एखाद इ टेट एजंसी, एखादे रेशन दकुान इ. काह तर उपजी वकेचे साधन असलेलेच असतात. तसे काह ह तमु याकडे नाह आ ण तर ह तु ह प ाचे पणूवेळ कायकत, हे पटत नाह . प ात लोक जातात ते काह तर ॉपट करायलाच, असे भोवती दसत अस याने यांचेह काह तर न सांग यासारखे मळकतीचे ोत असणार, असा त ेअंदाज बाधंतात. ... हणून ह ल माणसू बघनू मी ओळख सांगतो . 'बायको नोकर करत,े मी घरचे पाहातो, काह सामािजक संघटनां या कामांत मदत करतो.' ...असे काह ह सांगतो. मग काह जण ' हॉलटंर रटायडमट'

घेतल त का, असा न करतात. तर काह जण बहु धा नोकर सुटलेल दसत;े अ धक वचारणे बरे नाह , अशा समजुतीने संवादातील चौकशीचा ट पा थांबवतात. 19 या वष श क झालो आ ण पचं वसा या वष नोकर सोडून फुलटायमर झालो. ल न चळवळीतच झाले. दोघेह कायकत. आ ह दोघेह फुलटायमर शपला यो य होतो. पण, अ य काह घटकाचंा वचार क न फुलटायमर शपचा नणय मा याबाबतीत झाला. असे आ ह दोघेच न हतो. आम या वया या अशा अनेक कायकत जोड यांनी असेच नणय घेतले होत.े एक फुलटायमर व एकाने नोकर करणे. असे फुलटायमर होणे, हे क टाचे असले तर समाधानाचे-अ भमानाचे होत.े

एका सु ंदर समाजा या न मती या येयाकडचा तो मन उ नत करणारा वास होता. आजह आहे. फ त यावेळी भोवताल यांना तो कळत होता. आज तो ततकासा कळत नाह . या न कळ याचा ास क न न घेता, बदल या पढ चा बदलता समज ल ात घेता, 'देशाला वातं य मळवनू दे या या ोजे टवर काम करत होतो', एवढे सहज सांग याची ताकद प ह या घटनेतील ये ठ कायक या माणे आपण बाणव याची गरज आहे, हे वतःला पटवत असतो. हे असे का झाले? लोकांची कायक याकड ेबघ याची ट बदलल क कायक याचे व प बदलले?

2

आम यासार या कायक याचा खूप मोठा नसला तर ल णीय वाह होता. आता तो अपवाद होऊ लागला आहे. भोवताल कायक याचे एक वेगळेच व प ठळकपणे लोकां या समोर येत.े जे ठळक दसत,े तेच लोकांना कळत.े तो मापदंड असतो. याव न ते इतरांचे मापन करतात. डावे, समाजवाद ...असे उ लेख भाषणात आले क समोर यांना 'समाजवाद ' हणजे मुलायम सगं-अब ूआझमी समोर येतात. समोर या पढ ला समाजवाद प हणून याचंीच ओळख असत.े 'परुोगामी-तगामी' या संक पनाह कळत नाह त.

हणजे, कायकत बदलले हणून लोकाचंी ट बदलल . पण हे कायकत एका सामािजक येचा भाग असतात. केवळ

वयैि तक गणुावगणुाचंा तो प रपाक नसतो. य ती व सम ट या पर पर या- त यांचा तो प रणाम असतो. बदल या भौ तक-सामािजक ि थतीचा व तु न ठ, नरहंकार वेध घेऊन या माणे चळवळीला काय म दे याची समज व धमक नेतृ वाने दाखवणे आव यक असत.े प रि थती पोषक असेल, तर चळवळ भरारत.े अ यथा, असले या ि थतीत पढेु पढेु सरकावे लागते. कमान टकून राहावे लागत.े हे समु वासासारख ेआहे. वा-याने साथ दल तर बोट ला गती येत.े

नाह तर सकुाणू ध न धीमेपणाने जावे लागत.े इथे क तान वा-याची साथ नाह , हणून आपले ल य थान बदलत नाह .

चळवळीतील नेतृ वाकडून हे भान अनेकदा सुटताना दसत.े काह जण वारा बदलला क दशाह बदलताना दसतात.

येयाकडे कूच करताना नाईलाज हणून वळसा घेणे वेगळे आ ण कायम लाटेवर राह यासाठ येयच बदलणे वेगळे.

या ट ने परुोगामी चळवळीचा वास पा ह यास कायक या या बदल या व पाचा वेध अ धक नीट घेता येईल, असे वाटत.े मला आठवत.े मी 9-10 वषाचा असेन. पँथरची चळवळ भरात होती. आम या व तीत राजा ढाले-नामदेव ढसाळां या जोरदार सभा, मोच हाय या. हे दोघे आमचे हरो होत.े 'जयभीम के नारे पे...' घोषणा सु झा या क रोम न ्रोम शहा न उठायचा. सगळं वातावरणच भा न टाकणारं होत.ं राजा ढाल या रा वजासंबधंी या 'साधने'तील लेखातील उ लेखाचा आ ण नामदेव ढसाळां या ' वातं य कुठ या गाढ वणीचं नाव आहे' या क वतेचा इतका भाव होता, क मी शाळेत वातं य दनाला काळी फ त लावनू गेलो आहे. कतीतर काळ रा गीत हणायला मी नकार देत असे. नवीन समज

आ यावर हा कार मी थांबवला. राजा-नामदेवसह सगळे पँथरचे पढुार रा ी सभा झाल क तथेच व तीत लोकाकंड ेजेवायचे. रा ी लोकल ेन बदं झा याने तथेच ग पाचें फड सु हायचे. पहाटे प ह या ेनने ह मडंळी परतायची. पढेु पँथर दभुंगल . राजा ढालची मास मु हमट, अ ण काबंळे-रामदास आठवलची भारतीय द लत पँथर आ ण नतंर आणखी ब-याच चरफ या. ारंभ राजा-नामदेव या वचैा रक भू मकांत या मतभेदाने झाला. या मतभेदालाह एक उंची होती. मा मतभेदाची जागा वयैि तक मह वाकां ांनी व पढेु वाथाने व प रणामी सं धसाधूपणाने घेत यानतंर आंबेडकर चळवळीची दा ण वाताहत झाल . समाज बदलत होता. आ हा झोपडप ीत या अधन न मुलांना आमचे नर र आई-व डल काबाडक ट क न 'बाबासाहेब' बनव यासाठ शकवत होत.े या वं चत व वातह आमचे 'महार लाड' करत होत.े आ णबाणीत 'राह ल याचे घर' झा याने आमची झोपडी आमची झाल . कॉ. डांगनी गरणी कामगारां या लढाईतून मळवले या महागाई भ याचे सरं ण आम या प यां या पगारांना मळू लागले. यश ती वाढू लागल . ह रत ातंीने अ नधा याची उपल धता वाढल . आ ह शकलो. नोक-या क लागलो. सडको-महाडात घरे 'बकु' क लागलो. काह जण 'टेन पसट'मधल घरे मळव ूलागले. यथावकाश आ ह झोपडप ी सोडून लॅटम ये राहायला आलो. म यमवगात गेलो. व तीशी संबधं कमी कमी होत गेला. आता आमची मलेु बहु सां कृ तक अपाटम सम ये मोठ झाल . यांचा व ती, तथल सां कृ तकता, आंबेडकर चळवळीत या र त उसळ वणा-या घोषणा, बु वहारात या वदंना, जयं या, मरवणकुा यां याशी काह ह संबधं रा हला नाह . दर यान, व यातंले पवू चे वातावरणह बदलत गेले. इथपयतचे सव वाभा वक असे समज ूशकतो. पण मलुांचे सोडा, मा यासार या बापानंी व तीशी सबंधं का तोडावा ? या व तीत अजूनह आमचे लोक राहत आहेत. यां या वकासाची जबाबदार मला माझी का नाह वाटत ? तेथील बु वहारात कमान पौ णमेला मी वदंनेला का नाह जात ? तेथील श णात कमी पडणा-या मलुांना शक वणे, पढुचे माग सांगणे यासाठ मी य न का नाह करत ? मी 'राखीव जागा'ंबाबत संवेदनशील असतो. याबाबत काह धोका

3

जाणवला क व तीला हाक देतो- एक हा, आप यावर ह ला होतो आहे. (हे काह से मु ला-मौलवीं या 'मजहब खतरे म है'

सारख)े. पण व तीतल मुले राखीव जागाचंा लाभ घे यासाठ दहावी-बारावी उ तीणच होत नाह त, यासाठ मी काह करत नाह . न मा या मुलाचंा असतो. वा त वक मा या व डलां या सामािजक-आ थक मागासलेपणामळेु मला कॉलर शप, सवलती या या लाग या. मा या मुलां याबाबतीत ह ि थती नसतानाह मी जाती या आधारावर या

सवलती बन द कत घेत असतो. या सवलती आप याच वगवार तील आप यापे ा कमकुवत आ थक ि थतीतील समूहाला मळायला ह यात, यासाठ चा अतंगत सामािजक याय मी करत नाह . याचे समथन वरचे सगळेच तसे करतात,

असेह मी देतो. हणजे आमचे था पत राजक य, सां कृ तक नेते जे करतात, यालाच ' था पत ंसरणं ग छामी' हणत मी अनसुरत राहतो.

हे अिजबात वाभा वक नाह . हे पतन आहे. पण तेह मी बाबासाहेबां या तमेला सा ी ठेवनू करत असतो. कारण बाबासाहेबांना काय हणायचे आहे, याचे व तेपण कर याचा म ताह मा याकडेच असतो. या बदलातून नवा कायकता उदयाला येतो. आधीचा घरादारावर नांगर फरवनू मराठवाडा व या पठा या नामांतरासाठ गावोगावी भटकणारा, पो लसाचंा मार खाणारा, तु ं गात जाणारा कायकताच 'एवढं क न काय मळालं आ हाला?' असा न क न नगरसेवकाचे तक ट,

एखाद रॉकेलची एज सी, एखादे रेशनचे दकुान मळवाय या खटपट ला लागतो. आप या ने याकडून झाले तर ठ क,

नाह तर था पत कॉ ं से-रा वाद कड ेजातो. तेथेह नाह झाले, तर यां याशी ऐ तहा सक हाडवरै या भाजप-सेने या ने यां या क छ प लागतो. आता तर, अ धकृतपणे रामदास आठवलचा रपि लकन प सेना-भाजपशी सोय रक करतो आहे. आंबेडकर चळवळीतला आजचा कायकता या सग याचा प रपाक आहे. वा-याची दशा अनकूुल नाह , हणून दशाच बदल याचा, येयापासून यतु हो याचा हा प रणाम आहे. वातं यानतंर वकास होतो आहे, हेच आम या डा या व समाजवा यांना फारसे कबलू नाह . हा वकास वषम आहे. पण

गर ब अ धक गर ब होतो आहे, असा नाह . काह जण वं चत राहत आहेत. पण अ य गर ब समूह आधी या तुलनेत पढेु जात आहेत. लढाई 'गर ब अ धक गर ब होतो आहे' हे स कर यासाठ न हे, तर स यक, संतु लत वकासासाठ , या वकासातील या य वा यासाठ हवी. ह दशा हरव याने डा या चळवळी क टक-यां या ेन यु नयन टाईप चळवळींपरुत ् या मया दत झा या. शवाय, समाजाचे 'आ थक-भौ तक'बरोबरच 'सामािजक-सां कृ तक' अंग असते याचे भान न रा ह याने आ ह डावे समाजाला सम पणे भडू शकलो नाह . जात, मराठ माणसू...या बाबी आम या अज यावर ाधा य मळवचू शक या नाह त. याचबरोबर, सू म मतभेदांचा क स काढताना समान कमान काय मावर यापक

एकजूट उभी कर यातह आ ह कमी पडलो. यामुळे अ धकाअ धक दबुळे झालो. तगामी श तीचें यामुळे फावले. आज एकजुट होतात, या नवडणुका जवळ आ यावर. मग 'मुलाय सगं यादवा'ंम ये काश करातांना भावी पतं धान दसू लागतो. भाजपचा व डा याचंा भारत बदं योगायोगाने एकाच दवशी होतो. बदं या सभेतह योगायोगाने भाजपचे नेते व डावे नेते एक येतात व पर परांना आ लगंन देतात. हा सं धसाधूपणा क दवाळखोर ? यानंा परुोगामी चळवळी एकजुट त नको हो या, सबधं क टक-यांची एकजूट यानंा नको आहे, अशा श तींनी

एनजीओंची भछू े वाढवायला ारंभ केला. चळवळीची तीच गाणी गात, तीच झोळी, तोच झ बा घालनू ऐंशी-न वद या दशकात परुोगामी कायकता फं डगं घेऊन रगंणात काम क लागला. मोच, घोषणा तशाच याय या; पण आप या रगंणात. दसु-याशी एकजूट नाह . चळवळीत तन, मन व धन हे यांची चळवळ आहे, यांचेच हवे, तरच ती चळवळ वावलंबी व 'आमची' होत.े अ यथा कोणीतर दाता व आ ह उपकृत अशी अव था तयार होत.े एनजीओंनी ते झाले.

चळवळीचे मूळ यि त व बघडू नये, या मयादेत देण या घेणे वेगळे व मोठ श ण क े, गा या व प रषदांना देशात-

परदेशात वमानाने वास या फं डगंमधूनच होणे वेगळे. पवू आप या ने याला लोक वगणी काढून गाडी घेऊन देत,

परदेशी वासासाठ नधी उभारत. यात जे स व होते, ते आता हरवले आहे. न वमान वास, कती मानधन, कती सु वधा हा नसून ' वावलंबी लोकचळवळीचे' या मात मातरेे होणे, हा आहे. एनजीओकरणा या माग या श तींना डावे झोडत असतात. पण आप या दवाळखोर यवहाराने परुोगामी चळवळीला जी दशा हनता आल , याचा 90 ट के भाग यामागे आहे, हे सो य करपणे वसरतात. 'चळवळी'चा ' ोजे ट' हायला (अ णा-केजर वालां या अराजक आंदोलनालाह )

4

आ ह डावे, समाजवाद , आंबेडकरवाद अ धक जबाबदार आहोत. पर परांतील मतभेद चचत ठेवत समान काय मावर नरहंकार एकजुट चा यवहार करत रा हलो असतो, तर येया त नाह , नदान या दशेने व हवत टकून तर रा हलो असतो. समाजासाठ काह करावेसे वाटणा-या कायक याना एक ठळक पयाय तर दसला असता. कायक याचे व प अ धका धक अधःप तत होत चालले आहे. एनजीओतह आता झोलाछाप कायकता लोप पावत सुटाबटुातले 'ए झी यु ट ह'

आले आहेत. राजकारणात एकेकाळचा व ोह डी लास कायकता सफार , अंग या व गाडीधार झाला आहे. राजा-नामदेव या जमा यात पर परांना अरेतरेु करणार आ मीय कॉ ेडशीप जाऊन सग यांनाच 'साहेब' उपाधी लागल आहे.

एक या राजा ढालबाबत ‘राजा ढाले आगे बढो...’ हटले क मलाच माझा गौरव झा याचा आनदं हायचा. राजा ढाले आम या अि मतेचे तीक असायचे. या सामू हक अि मते या जागी आता खजुी ‘ वक तता’ आल आहे. आम या

येकाचे नाव टेजवर या ने याने घेतलेच पा हजे, नाह तर मी नाराज होतो, अशी अव था आहे. हे था पतांतील अवगणुाचें अनकुरण आहे . तोच आमचा त ठेचा मानदंड झाला आहे. न या सं कृतीचा उ घोष करणारे आ ह परुोगामी तगामी मानदंडाचें कळत न कळत वहन करतो आहोत.

आजतर हे असे आहे. हे बदलणे श य आहे? ज र श य आहे. यासाठ ज ्यांना हे बदलावे असे मनापासून वाटत,े यांनी थम बदल याचा न चय करायला हवा. एनजीओंना, था पतांना श या देऊन आपला आधार आज वाढणार नाह .

एनजीओ- था पतांत असले या आप या कायक याशी जवळीक साधणारा यवहार हवा. खूप सबरु हवी. अजूनह पालापाचोळा पणू वाळलेला नाह . भरारा आग लागेल, चळवळ पसरेल, अशी ि थती नाह . आप या क टकर -द लत वभागांतच अनेक आ थक तर ( यामुळे हतसंबधं) तयार झालेत, हे ल ात घेऊन डावपेच आखावे लागतील.

...या सग याबाबत ठरवता येईल. पण सवात आधी ठरले पा हजे ते - मी दां भक होणार नाह . मी था पतां या मू यानंा शरण जाणार नाह . मी लोकाननुयीह होणार नाह . मी येयधािजणा होईन. सगळा काफ ला च लत वाटेने पढेु नघनू गेला तर वळणावर मी एकटा ठामपणे उभा राह न. परंत,ु न ह व अहंता यात मी न क फरक करेन. अप रहायता, डावपेच हणून वळसे मला मंजरू असतील, पण येयापासनू ढळणार नाह . बदल या प रि थतीनसुार येया या तपशीलाची च क सा करत आव यकतनेसुार त े अ यावत मा करत राह न. मा यासार या य तीचें जाण या योगदानाने तथा प, सम ट या हालचाल नेच प रवतन घडणार आहे, हे मी मनोमनी पटवेन, या ट ने संघटनेचे जाळे वण यात सहभागी होईन.

मला वाटत,े यातूनच आज या कायक या या अधःप तत, दशा हन बदलाला स यकतेत बदल याची काह एक श यता आहे. ता. क. – द नदबु या समाजा या वकासासाठ आयु य वेचणारे एकटे-दकुटे सेवाभावी कायकत आजह महारा ात तसेच देशात आहेत. यां या वषयी मला नतांत आदर आहे. तथा प, असे कायकत या व श ट गावात-व तीत- वभागात लोकजीवन सुखकर करत असले, तर याला सम राजक य-सामािजक यव था प रवतन हटले जाते, या वषयी यांची जाह र भू मका व ह त ेप नदशनास येत नाह . हणनू यांचा वचार वर या ववेचनात केलेला नाह .

- सुरेश सावतं

sawant.suresh@gmail.com; 9892865937

हा लेख मैा सक ‘अ वी ण’ या ऑ टो- डस 12 या अकंात स झाला आहे.