KASTAMONU ÜNĠVERSĠTESĠ

IV. ULUSLARARASI

ġEYH ġA‟BÂN-I VELÎ SEMPOZYUMU

-HANEFÎLĠK-MÂTURÎDÎLĠK-

05-07 MAYIS 2017

CĠLT 1

III

Kastamonu Üniversitesi

IV. Uluslararası

ġeyh ġa‟bân-ı Velî Sempozyumu

-Hanefîlik-Mâturîdîlik-

EDĠTÖRLER

Yrd. Doç. Dr. Cengiz ÇUHADAR

Yrd. Doç. Dr. Mustafa AYKAÇ

ArĢ. Gör. Yusuf KOÇAK

(Kastamonu Üniversitesi, Türkiye)

ISBN: 978-605-4697-06-9 (Tk)

978-605-4697-07-6 (1.c)

Aralık 2017, Kastamonu

Baskı: Kastamonu Üniversitesi Matbaası

Eserde yayımlanan bildiri metinlerinde ileri sürülen görüĢlerin

ilmî ve hukuki sorumluluğu bildiri sahiplerine aittir.

Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz. Her hakkı saklıdır.

IV. ġeyh ġa'ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik)

528

EBU HANĠFE‟NĠN AKILCILIĞI (Din - ġeriat Bağlamında)

Osman KARADENĠZ1

Özet

Bilindiği gibi Ġmam A‟zam Ebu Hanife, akıl merkezli Küfe ekolüne, yani rivayetçiler

karĢısında dirayet ekolüne mensup bir alimdir. Bu ekol, Ģüphesiz Hz. Ömer, Hz. Ali, Hz.

AiĢe, Ġbn Abbas, Ġbn Mes‟ud vd. bazı sahabelerin yolunu izleyen ve temelini Kur‟an‟da bulan

akılcı geleneğin bir uzantısıdır. Bu gelenekten kaynaklanmıĢ olsa gerektir ki, Ebu Hanife

çeĢitli rivayetler karĢısında pes etmeyen, fikrini hür olarak ifade etmekten çekinmeyen bir

karakterde yetiĢmiĢtir. Tebliğde de sunacağımız üzere, M. Hamidullah‟ın da ifade ettiği gibi,

Halife Mansur‟un, üstün bilgisini kabul etmesine rağmen, fıkhın tedvini konusunda

kendisinden değil de Ġmam Malik‟ten talepte bulunması, onun siyasi ve dini konulardaki bu

karakteristik tutumun tabii bir sonucudur. Ġçtihadına itiraz eden bir kimseye verdiği cevapta,

tıpkı Hz. Peygamber‟in Muaz b. Cebel ve bu minval üzere Hz. Ömer‟in Kadı ġurayh ile ilgili

olarak nakledilen hâdisede olduğu gibi, hüküm ararken önce Kur‟an‟a, sonra hadise ve

nihayet orada da bulamazsa ashabın sözlerine baktığını belirtmiĢtir. Onlarda ihtilaf bulduğu

takdirde birini diğerine tercih ettiğini, onların dıĢındakilerin içtihatları nasıl olursa kendi

içtihadının da öyle olması gerektiği hususunda meĢhur sözü herkesçe malumdur: “Nahnu‟r-

rical ve hum rical”. Ebu Hanife, Ģüphesiz fıkıh ekolleri açısından en eski ve vahyin kaynağına

en yakın bir noktada bulunmaktadır. Bu avantajı sebebiyle, Allah‟ın varlığı-sıfatları, kaza-

kader, din-Ģeriat gibi bazı çetin meseleleri, akli açıdan ele alırken kendine has bir bakıĢ

açısıyla ortaya koymuĢ, merhum Akif‟in ifadesiyle dini asrın idrakine sunma noktasında

kayda değer sosyolojik bir tutum sergilemiĢtir. Bu minval üzere bu tebliğde, Ebu Hanife‟nin

akılcılığı noktasında, bilgi, iman ve amel üzerinden dini anlama ve yorumlamadaki ince

vukufiyetini misalleriyle ortaya koymaya çalıĢacağız.

Résumé

Comme étant connu, Abou Hanifa était un savant qui fessait partie d'une école de

rationnaliste a Kufa. Cette école, sans aucun doute, etait une extension de la tradition pour

suivre le chemin de certains Compagnons rationnels, comme Omar, Ali, AiĢe, Ibn Abbas et

Ibn Messoud. En raison de cette tradition, Abou Hanifa, n‟a pas peur d‟exprimer librement

leurs pensées. Ainsi qu'en raison de cette avantage, il relevait avec un style unique les

problèmes religieux comme par exemple la presence de Dieu et ses adjectifs, la religion, la

charia etc. Dans cette présentation, nous avons essayer de montrer, la rationaité d‟Abou

Hanifa, son succès de comprendre cette information. La fois et les actes religieux.

Bilindiği gibi Ġmam A‟zam Ebu Hanife, akıl merkezli Küfe ekolüne, rivayetçiler

karĢısında dirayet ekolüne mensup bir alimdir. Bu ekol, Ģüphesiz Hz. Ömer, Hz. Ali, Hz.

AiĢe, Ġbn Abbas, Ġbn Mes‟ud vd. bazı sahabelerin yolunu izleyen ve temelini Kur‟an‟da bulan

akılcı geleneğin bir uzantısıdır. Bu gelenekten kaynaklanmıĢ olsa gerektir ki Ebu Hanife,

çeĢitli rivayetler karĢısında pes etmeyen, fikrini hür olarak ifade etmekten çekinmeyen bir

karakterde yetiĢmiĢtir. Tebliğde de sunacağımız üzere, M. Hamidullah‟ın da ifade ettiği gibi,

Halife Mansur‟un, üstün bilgisini kabul etmesine rağmen, fıkhın tedvini konusunda

kendisinden değil de Ġmam Malik‟ten talepte bulunması, onun siyasi ve dini konulardaki bu

karakteristik tutumun tabii bir sonucudur.

Ġçtihadına itiraz eden bir kimseye verdiği cevapta, tıpkı Hz. Peygamber‟in Muaz b.

Cebel‟i ve bu minval üzere Hz. Ömer‟in Kadı ġurayh‟ı görevlendirmeleri ile ilgili olarak

nakledilen hâdisede olduğu gibi, hüküm ararken önce Kur‟ân‟a, sonra hadise ve nihayet orada

da bulamazsa ashabın sözlerine baktığını belirtmiĢtir. Sahabede ihtilaf bulduğu takdirde birini

1 Prof. Dr., DEÜ. Ġlahiyat Fak. Kelam ABD Öğr. Üyesi

Kastamonu Üniversitesi

529

diğerine tercih ettiğini, onların dıĢındakilerin içtihadına uymak zorunda olmadığını Ģu ifade

ile vurgulamıĢtır: “Nahnu‟r-rical ve hum rical”.

Bu ifadeden de açıkça anlaĢıldığı üzere Ebu Hanife, temelde nakli esas almıĢ ve nassı

yorumlamada ise aklı rehber edinmiĢtir. ġüphesiz o, fıkıh ekolleri açısından en eski ve vahyin

kaynağına en yakın bir noktada bulunmaktadır. Bu avantajı sebebiyle, Allah‟ın varlığı-

sıfatları, kaza-kader, din-Ģeriat gibi bazı çetin meseleleri, akli açıdan ele alırken kendine has

bir bakıĢ açısıyla ortaya koymuĢ, merhum Akif‟in ifadesiyle dini asrın idrakine sunma

noktasında kayda değer sosyolojik bir tutum sergilemiĢtir. Böylece o, değiĢen Ģartlarda dini

emir ve yasaklara, yani dinin Ģeriat cephesine iĢlevsellik kazandırmıĢtır. Bu tutumu, dinin akli

yorumu noktasında, istihsan ve örfe yer vermesi ile de açıkça müĢahede etmekteyiz.

Bu akli hareket tarzı, onun insana bakıĢı ve verdiği değerden kaynaklanmaktadır. Ona

göre, herkes akıl cephesinden ilahi vahye muhatap olmuĢ, bu sebeple de yeryüzünde Allah‟ın

halifesi konumundadır. Her fert, bu ilâhi iliĢki sebebiyle, kendi baĢına, hiçbir tesir altında

kalmadan aklını kullanmak ve Allah‟a ulaĢmak durumundadır. Ebu Hanife‟nin insana verdiği

değer, kendine has bakıĢ açısıyla Ģöyle tecelli etmiĢtir:

Ehl-i Kitab‟a verilecek cezalar hakkında, Ġmam ġafii‟ye göre, onlardan bir erkeğin ve

kadının diyeti, bir Müslüman erkeğin ve kadının diyetinin üçte biri kadardır. Ġmam Malik‟e

göre bu diyet Müslüman diyetinin yarısı kadardır. Ebu Hanife ise, kadın erkek farkı

gözetmeden hepsinin eĢit olduğunu söylemiĢtir. Diğer taraftan ġafii, durum ne olursa olsun,

bir kâfire karĢılık bir mümin öldürülemeyeceğini; Ebu Hanife ise öldürülebileceğini

söylemiĢlerdir. YaĢlı bir ihtiyara cizye gerekip gerekmeyeceği konusunda da ġafii, gerekli

görürken Ġmam Azam gerekli görmemiĢtir.2 Görülüyor ki burada, insana verilen değer

açısından rivayet ehli ile dirayet ehli arasında yadırganamayacak farklar vardır.

Kadının evliliğinde velisinin iznine gerek olup olmadığı noktasında da Ebu Hanife

yalnız kalmıĢtır. Cumhura göre kadın, evlenmede mutlak hürriyete sahip değildir. Ebu Hanife

bu görüĢe muhaliftir. Bir rivayete göre, bu konuda kendisine, aksi rivayet olmakla beraber,

sadece talebesi Ebu Yusuf katılmıĢtır. Öte yandan kadının malı üzerinde de tasarruf hakkı

vardır. Kaldı ki bir kadının malı üzerinde velayet hakkına sahip bulunması yanında nefsi

üzerinde olmaması anlamsızdır. Zira mal da can da kendisinindir; aralarında fark yoktur. Bu

velâyet, bulüğa ermek ve reĢid olmakla ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla akıl ve bulüğla

gerçekleĢen velâyet hakkı her ikisine de Ģamildir. Erkek için bu haklar söz konusu olunca

kadın için de geçerli olmalıdır; kıyas bunu gerektirir. Bu nedenle bir rivayette Ebu Hanife‟ye

göre, asabiyet güden bir velinin zorlamasıyla kız, kendisine uygun olmayan biriyle evlenirse

bu nikâh fâsid olur. Bu görüĢ, nikâhı kadına isnad eden âyet ve hadislerle de te‟yit edilmiĢ

olmaktadır.3

Bütün bu bakıĢ açısı ile, mesleği gereği dolaĢtığı coğrafyalarda Ģahit olduğu farklı

kültür ve değerler, Ebu Hanife‟nin, ilahi bir vergi olan ortak aklı/kamuoyunu, baĢka bir ifade

ile örfü dini bir delil olarak görmesinde etkili olmuĢtur. Bu sebeple tebliğde, konunun daha

açık bir Ģekilde vuzuha kavuĢması açısından, öncelikle Ebu Hanife‟nin yetiĢtiği çevre ve bilgi

kaynakları sebebiyle, meselelere akli bakıĢ açısı ve metodik yaklaĢımına ayrı bir baĢlık

altında yer vermek istiyoruz.

A- BĠLGĠ KAYNAKLARI ve METODU Ebu Hanife‟nin meselelere özellikle akılcı yaklaĢım tarzında, yetiĢtiği coğrafya ve bu

ortamda iĢtigal ettiği mesleğin önemli bir yeri vardır. ġüphesiz o, mesleği gereği, çeĢitli

coğrafyalarda farklı mezhep ve görüĢlere tanıklık etmiĢ, bu coğrafyadan kaynaklanan bir

takım problemlere çözüm bulma noktasında, ihtiyaçlara göre dini yeniden yorumlama

gereğini hissetmiĢti.

2 Bağdadi, Abdulkahir, Mezhepler Arasındaki Farklar, Çev. E.Ruhi Fığlalı, Ankara, 1991, s. 281-282.

3 Konu ile ilgili ayet (Bakara(2), 230, 232) ve hadislerin yorumu; ayrıca muhalif görüĢler hakkında bak. Ebu

Zehra, Ebu Hanife, Terc. O. Keskioğlu, Ġstanbul, 1970, s. 577-582 vd.

IV. ġeyh ġa'ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik)

530

Bilindiği gibi, Hatib el-Bağdadi, Ebu Hanife‟nin hayat hikâyesine en geniĢ Ģekilde yer

veren bir müellif olarak ne yazık ki, onun leh ve aleyhindeki rivayetleri aktarmıĢ, ancak diğer

muhaddislerin yolunu takip ederek tarafsız bir Ģekilde davranamamıĢtır. Bu arada Ģu da kayda

değer bir husustur ki Ebu Hanife kadar leh ve aleyhinde konuĢulan baĢka bir Ģahsiyet yoktur.4

Bütün bunlar bir yana, biz burada, onun her yerde ulaĢabileceğimiz hayat hikâyesine yer

vermek suretiyle konuyu uzatarak tebliğ sınırlarını zorlamak istemiyoruz. Bizim için mühim

olan, epeyce müctehid yetiĢtirmiĢ üstadımızın bu atmosferde hangi kaynaktan beslendiği ve

fikir dünyasına tesir eden saik ve etkenlere kısaca da olsa iĢaret etmektir.

Hayatını etraflıca ele alıp günümüze taĢıyan Ebu Zehra‟nın da ifade ettiği üzere, Ebu

Hanîfe, öncelikle devrindeki Ġslâm ilimlerini ve kültürünü elde etmiĢ aydın bir kimse olarak

temayüz etmektedir. O, evvelâ Asım kıraati üzere Kur‟an-ı Kerîm‟i ezberlemiĢ biri olarak

engin bir Kur‟an kültürüne hakimdi; dini kaynağa yakın olması bakımından da, ĢimĢekleri

üzerine çekecek kadar, hadîsleri değerlendirme konusunda geniĢ bilgi ve zekâya sahipti. Bu

arada dinin ana konularını ele alıp inceliklerine vukufiyet açısından bigâne kalamayacağımız

edebiyat, Ģiir ve nahiv gibi alet ilimlerini de tahsil etmiĢti.

Ebu Hanife, bu birikim ve donanımla, öncelikle itikadi meselelerde çeĢitli fırkalarla

mücadele etmiĢtir. Ticaret sebebiyle pek çok ilmi sohbete katıldığı bilinmektedir. Rivayetler,

onun mesleği gereği çok seyahat ettiğini, bu arada elli beĢ defa hacca gittiğini söylüyor. Bu

rakam, biraz mübalâğalı ise de, bu ziyaretlerin daha çok ilim amaçlı olduğu muhakkaktır.

Belli ki onun asıl maksadı, hac esnasında bir taraftan ders alması, diğer taraftan ders vermesi

idi. Bu arada baĢkalarından ilim öğrenir, rivayet eder ve fetvâ verirdi. Hattâ bazı münazara ve

münakaĢalarda bulunmak üzere ara sıra Basra'ya gittiği, orada bir sene kaldığı

nakledilmektedir. Bu itikadi konularla ilgili gayretlerinden sonra, nihayet hocasının vefatı

üzerine fıkha yönelmiĢtir.5 Daha çok Küfe'de yetiĢen Ebu Hanife, zengin ve renkli bir ilmî

muhit içinde hayatını geçirme Ģansına sahipti:

“Hz. Ömer, Abdullah b. Mesud'u halka Kur'an ve fıkıh öğretmek için Küfe'ye

gönderirken, „Abdullah'ı göndermekle sizi kendime tercih ettim‟ demiĢti… Küfe'nin

kuruluĢundan, Hz. Osman‟ın hilafetinin sonlarına kadar Küfe halkına Kur'an ve fıkıh öğreten

Abdullah b. Mes'ud, dörtbine ulaĢan fakih ve muhaddis ashabıyle Küfe'nin diğer Ġslam

beldeleriyle ilmi bakımdan rekabet edebilecek bir seviyeye ulaĢmasında en büyük paya

sahipti. Bu yüzden Hz. Ali, Küfe'deki fukahanın çokluğundan dolayı sevinerek, „Allah, Ġbn

Ümmi Abd (Abdullah b. Mes'ud)‟e rahmet etsin. Bu belde (Küfe)yi ilimle doldurmuĢ‟

demiĢti… Hz. Ali'nin, hilafet merkezini Küfe'ye nakletmesinden sonra çok sayıda sahabi

Küfe'ye göç etmiĢti. Bunların sayılarının bin beĢ yüz civarında olduğu belirtilmektedir…”6

ĠĢte Ġmam Azam, böyle bir kültür ortamında, dini açıdan zengin ve biraz önce de ifade

edildiği gibi, daha çok Hz. Ömer ve Hz. Ali, Ġbn Mesud, Ġbn Abbas gibi dirayeti esas alan bir

kaynaktan beslenen ilmi havayı soluyordu. Hayatı daha çok, mesleği gereği Küfe, Mekke ve

Bağdad gibi, o gün için oldukça muteber Ġslâm beldelerinde geçti. Dolayısıyla, Araplardan

baĢka muhtelif ırk ve milletlere mensub Müslümanlardan ders alma fırsatını bulmuĢtu.

Kendilerinden ders aldığı üstadları arasında, HabeĢ‟li Ata Ġbni Ribah, Ġbni Abbas‟ın azatlı bir

kölesi olan Ġkrime ve taraftan Mekhül ise Berberi, ġam, Mısır ve Kâbil kaynaklı idi. Bu

sebeple bütün bunlardan onun Farsçaya da vakıf olduğu anlaĢılmaktadır.

Ticaret büyük bir ihtimalle babadan kalma mesleği idi. Hayatı boyunca ipekli kumaĢ

ticareti yaptığı ve talebelik yıllarında dahi zengin olduğu bilinmektedir. Öyle görülüyor ki,

baĢlangıçta o ilim tahsil etme fırsatını bulamamıĢ ve zevkini tadamamıĢ biri olarak zekâ ve

4 Bu konuda bilgi için bak. Ebu Zehra, A.g.e., s. 92 vd.; Ünal, Ġ. Hakkı, Ebu Hanife‟nin Hadis AnlayıĢı, Ankara,

1994, s. 219-265. 5 Bak. Ebu Zehra, A.g.e., s. 39-40.

6 Rivayetler için burada geçen kaynaklara bakılabilir. Küfe'ye yerleĢen sahabilerin bir listesi için bkz. Ġbn Sa'd,

Tabakat, VI, 12 vd… Küfe'de baĢta hulefâ-i râĢidîn ve Abdullah b. Mes'ud olmak üzere birçok sahabiden

rivayette bulunan çok sayıda tabiî hakkında geniĢ bilgi için bkz. Ġbn Sa'd, Tabakat, Vl , 66 vd. (Ünal, A.g.e., s.

49 vd.; Ayrıca bak. M. Hamidullah, Ġmam-ı Azam ve Eseri, Çev. K. KuĢçu, Ġstanbul, 1963, s. 15-14.

Kastamonu Üniversitesi

531

kudretini çarĢıda, pazarda tüketiyordu. Fakat Emevi halifelerinden en saygın kabul edilen

Ömer Ġbni Abdülaziz iktidara gelince, onun ilme ve ulemaya verdiği değer, Ebu Hanife‟nin

üzerinde de tesirini gösterecek ve hayatına yeni bir yön verecekti.7

Abbasiler dönemine gelince, halifelerin himayesi altında, bazı talepler üzerine ferdî

çalıĢmalarla bir takım kanun mecmuaları hazırlanmaya baĢlandı. Bu gayretler arasında, halife

Mansur‟un isteği üzerine Ġmam Malik‟in Muvatta‟ı, bir kanunname metni olarak fıkıh

bablarına göre tertip olunmuĢtu. Bununla ilgili olarak merhum Hamidullah‟ın Ģu tespitine

burada yer vermek istiyoruz:

“Üstün bilgisini kabul etmiĢ olmasına rağmen halife Mansur‟un (hükümeti: h.136-

158), Ebu Hanîfe‟nin yerine Ġmam Malik‟den Fıkhın tedvinini taleb etmiĢ olması, Ġmam Ebu

Hanife‟nin, o tarihlerdeki ihtiyarlığından ileri gelmiĢ olabilir. Bundan fazla olarak onun siyasî

meselelerde korkmadan fikrini söylemesi ve düĢüncede istiklâline sahib olmasının da buna

sebeb olması muhtemeldir…

Sonra Mansur‟un aleyhine hicretin 148. senesinde isyan olunca müĢarünileyh aleni

olarak Mansur‟un aleyhinde bulundu. Ġmam Malik de bidayette Mansur‟a biatin cebren

yapıldığını ve bu itibarla gayrı muteber olduğuna dair fetva vermiĢti… Mansur, Ġbn Ebi

Zi‟bi‟l-Amiri, Ġmam Ebu Hanîfe ve Ġmam Malik her üçünü çağırarak, onlara kendisinin

hilâfete ehil olup olmadığını sordu. Ġbn Zi'b ve Ġmam Ebu hanife, Mansurun ahlâki

noksanlarını açıktan açığa yüzüne söylediler. Lâkin Ġmam Malik, pek hoĢ bir tarzda Ģöyle

cevab verdi: Eğer Allah seni bu vazifeye lâyık görmeseydi, ümmetin muamelâtını senin eline

vermezdi ve Peygamberden (akrabalık bakımından) senden fazla uzak olanları, ümmetin

muamelatından uzaklaĢtırmazdı.”8 Nihayet halife, Ġmam Malik‟e müracaat etmiĢ ve böylece

kadılar için Muvatta, bir kanunname metni olarak ortaya çıkmıĢ oldu.

Bilindiği üzere Emevilerin son dönemi ile Abbasileri ilk dönemi, Ġslam ilimlerinin

yavaĢ yavaĢ ortaya çıkmaya ve tedvin edilmeye baĢladığı devirlerdir. ĠĢte Ġmam Azam da, her

iki dönemi de müĢahede eden biri olarak, ilmi uyanıĢın baĢladığı ve hız kazandığı böylesi bir

atmosferde kendini buldu. Bu coğrafya, farklı kültürlerin kıyasıya yarıĢ yaptığı bir ortamdı.

Akıl ve zekâca üstün yeteneğe sahip bir kiĢinin bu atmosfer ve coğrafyada kulağını olup

bitene tıkaması düĢünülemezdi. Rivayete göre, meĢhur bir muhaddis olarak Ģöhret bulan

ġa‟bî, insan seçen gözleri, bir Ģeyler va‟deden Ebu Hanife‟deki cevheri fark etmiĢ olmalı ki

bir gün kendisine Ģöyle sormuĢtu: “Ey beyzade! Siz ne dersi alıyorsunuz? Ticaret lâfını

duyunca dedi ki, gaflet etmeyiniz ilim tahsil etmeye ve ulemanın meclisine devam etmeğe

bakınız. Çünkü ben sizde bir uyanıklık ve kudret görüyorum.”9

Ebu Hanife, sağlam bir mantıktan hareketle, akli temeller üzerinde dini anlama ve

yorumlama noktasında statik değil, günün Ģartlarına uygun dinamik bir anlayıĢa sahip bir

alimdir. Ancak kendi görüĢünün yegâne doğru olduğu noktasında ısrarcı bir tavır sergilemez.

Ne yazık ki bu anlayıĢ zamanla kaybolmuĢ, aradan asırlar geçmesine rağmen hâlâ bu durağan

zihniyet devam etmektedir. ġartlar ve hayat değiĢmiĢ, mezhep ve görüĢler hep aynı kalmıĢ,

değiĢmemiĢtir. ġu hadise, kendisinin değiĢen Ģartlara göre aklı kullanma noktasında ileri

görüĢlülüğüne çarpıcı bir örnek teĢkil etmektedir:

Ġmam Züfer anlatıyor: Ebu Yusuf ve Ġmam Muhammed ile birlikte Ebu Hanîfe‟nin

dersine devam ederdik. Onun söylediklerini yazardık. Bir gün Ebu Yusuf‟a dedi ki: “Ne

yapıyorsun öyle Yakub (Yusuf), benden her iĢittiğini yazma! Çünkü ben bugün bir re'y (görüĢ)

görürüm, yarın onu bırakırım, yarın bir re'y görürüm öbürgün ondan vazgeçerim.”10

ġüphesiz sadece bu rivayet bile, yetiĢtiği fikri atmosferde farklı kültürleri soluyan biri

olarak Ebu Hanife, değiĢen Ģartlara göre Ģeriatin değiĢtiği gerçeğini idrak noktasında dirayet

ortamında baĢ temsilci olma Ģerefine nail olmuĢtur. Kaldık ki ġehristani'ye göre, ümmetin

7 Saymuri, Ebu Abdillah, Ahbaru Ebi Hanife, Beyrut, 1985, I, 68; Hamidullah, A.g.e., s. 26-27. Ayrıca bak. Ebu

Zehra, A.g.e., s. 45-46. 8 Saymuri, A.g.e., I, 69; Hamidullah, A.g.e., s. 11-12.

9 Bak. Hamidullah, A.g.e., s. 26-27 (el-Muvaffak, Menakib‟ül-Ġmami‟l-A‟zam, I, 59‟dan naklen).

10 Bak. Hatib Bağdadî, Tarih-i Bağdad, Beyrut, ts., XIII, 424; Ebu Zehra, A.g.e., s. 105.

IV. ġeyh ġa'ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik)

532

müçtehitleri iki kısımdır: Ashab-ı hadis ve ashab-ı rey. Hadis ashabı, Hicaz ehli yani Malik b.

Enes, ġafii, Sevrî, Ahmed b. Hanbel, Davut b. Ali ve ashablarından müteĢekkildir. Ashab-ı

rey ise, Irak ehli yani Ebu Hanife ashabı, Ġmam Muhammed, Ebu Yusuf ve Ġmam Züfer ve

ashablarıdır.11

Râzî‟ye göre, ashab-ı hadis tabiri sadece ġafiilere hastır. Halkın çoğunluğu nazarında,

ġafiî taraftarları ashab-ı hadis olarak; Ebu Hanife taraftarları da ashab-ı rey olarak bilinirler...

Onlar bu tabirin kendilerine has olduğunu itiraf ve hatta bununla iftihar ederler.12

Buradan da açıkça anlaĢıldığı üzere Ebu Hanife, rey ekolüne mensup olmakla dini

yorum ve açıklamalarda değiĢen Ģartları göz önüne almaktadır. Böylece dini esaslar hakkında

münazara ve münakaĢa yapma konusunda kendisini olgunlaĢtırmıĢ, en yüksek bir dereceye

ulaĢtırmıĢtı. Fıkha yöneldikten sonra bile, gerektiği zaman usul ve akait esaslarında münakaĢa

etmekten geri kalmıyordu. MünakaĢa esnasında karĢı tarafın ruh haletine göre tavır alıp

yöneltilen sorulara soru ile karĢılık vererek, önce onların da kabul edeceği noktalardan

meseleye yaklaĢımı ve nihayet kendi mantık ve silahlarıyla anlayacakları dilden cevap verme

becerisi, onun kıvrak zekâsının bir ürünüdür.

Günah iĢleyen bir Müslümanın kâfir olacağını iddia eden Haricilerden bir grup, Küfe

mescidine baskın düzenlemiĢti. Orada bulunan Ġmâm A‟zam‟a, çetin sorular yönelttiler.

Üstadın soru soranlara karĢı takındığı tavır, kayda değerdir:

- Mescidin önünde iki cenaze var. Biri bir erkek cenazesi, Ģarap içmiĢ, boğazında

kalmıĢ, boğulmuĢ ölmüĢ! Diğeri bir kadın cenazesi, zina etmiĢ, bundan hamile kaldığını

anlayınca intihar etmiĢ. Bunlar hakkında ne dersin?

- Bunlar hangi millettendirler? Yahudi miydiler?

- Hayır.

- Hıristiyan mıdırlar?

- Değil.

- Putperest mi?

- Hayır.

- Hangi millettendiler ya?

- Allah‟tan baĢka tanrı yoktur, Muhammed onun kulu ve Peygamberidir, diyen

ümmettendirler.

- Bu kelime-i Ģehâdet imanın üçte, dörtte veya beĢte biri midir?

- Ġmanın öyle üçte, dörtte, beĢte biri olmaz, o parçalanmaz!

- Ġmanın kaçıdır?

- Bütünüdür.

- Öyle ise cevabını kendiniz verdiniz. Onların mü'min olduğunu söylediniz.

- Bunu bir yana bırak. Onlar Cennet ehlinden mi, yoksa Cehennem ehlinden mi?

- Bu hususta ben Ģunu diyebilirim: Hz. Ġbrahim bu ikisinden daha büyük günah iĢleyen

kavim için Ģöyle demiĢti: “Bana tâbî olanlar bendendir. Bana karĢı gelenler hakkında Sen

Gafur ve Rahimsin..”13

Keza Hz. Ġsâ‟nın onlardan daha çok günahkâr olan kavim için

dediğini tekrarlarım: “ġayet azap edersen onlar da Senin kulların, Ģayet onları affedersen Aziz

ve Hakîm olan Sensin.”14

Ebu Hanife‟nin karĢı konulmaz bu cevapları karĢısında Hariciler, sustular ve

silâhlarını bırakmak zorunda kaldılar.15

Haricilerin, nassları dar çerçevede yorumlayarak meselelere yaklaĢım tarzları,

kendilerini, kendi dıĢındakileri tekfir noktasına getirmiĢ, farklı ve çeliĢik rivayetler içinde

bocalama ve dinin önünde engel olma konumuna sokmuĢtur. Zaman içinde Kur‟an ile

hadisler arasında ortaya çıkan çeliĢkiler sebebiyle zihinler oldukça bulanmıĢ, kafalar

11

Bak. ġehristani, el-Milel ve‟n-nihal, (Ġbn Hazm‟ın el-Fasl hamiĢinde) Lübnan, ts, II, 45-46. 12

Ünal, A.g.e., s. 38 (Razi, Menâkıb, y.y. 1279 h., s. 242-45‟ten naklen) 13

Ġbrahim(14), 36. 14

Maide(5), 118. 15

GeniĢ bilgi ve kaynaklar için bak. Ebu Zehra, A.g.e., s. 39-40.

Kastamonu Üniversitesi

533

karıĢmıĢtır. Nassları yorumlamada ilmi bakımdan yetersiz kalan Hariciler, bu katı/fanatik

tutumlarını sergilemiĢlerdir. Günümüzde, hâlâ bu inacı paylaĢan ferd ve grupların varlığı,

nasların ruhunu anlamakta güçlük çeken bu Harici zihniyetin devamından baĢka bir Ģey

değildir.

Her ne kadar durum böyle ise de aslında, hadisleri Kur'an'a arz meselesi, sahabe

zamanından beri bilinen ve uygulanagelen bir husustur. Bu, aynı zamanda diğer mezhep

imamlarının da göz önüne aldıkları bir usüldür. Ebu Hanife‟nin bu konudaki tutumu, Kur‟an-

hadis iliĢkisi bağlamında, dini açıdan gayet tutarlı ve mantıkidir. AĢağıda kendisinden

sunacağımız ifadeler, onun meselelere akılcı yaklaĢımı sebebiyle Kur‟an‟ın asıl alınması ve

ona uymayan hadis ve rivayetlerin terk edilmesi gerektiği noktasında çok dikkat çekicidir:

“Mü‟min zina ettiği zaman, gömlek nasıl baĢından çıkarsa iman da aynen öyle

baĢından çıkar. Sonra tevbe ettiği zaman iman kendisine iade edilir” diye rivayet edeni

yalanlarım. Bu, ancak, Peygamber (s.a.v.)'den batıl rivayette bulunan kimseyi reddir. Töhmet

bu kimseyedir. Peygamber 'in söylediği her Ģey, iĢitelim, iĢitmeyelim, baĢımız gözümüz

üstünedir. Ona iman eder, Allah‟ın nebisinin söylediği gibi olduğuna Ģehâdet ederiz.

Allah‟ın peygamberi Allah‟ın kitabına muhalefet etmez. Bu rivayet ettikleri ise

Kur‟an‟a muhaliftir. Çünkü Allah: “zina eden kadın ve zina eden erkek…”16

buyurmuĢ, fakat

iman ismini ondan nefyetmemiĢtir. Allah: “sizden zina edenler…”17

buyurmuĢ, buradaki

“sizden (minküm)” ifadesiyle Yahudi ve Hıristiyanları değil, Müslümanları kasdetmiĢtir. Yine

Allah‟ın Ģu “Allah‟ın indirdiği ile hükmetmeyenler, kâfirlerin ta kendileridir”18

sözünde,

kendisine iman etmeyenler kast edilmiĢtir. Bu sözü, bize hocalarımızdan bazıları Ġbn

Ömer‟den nakletmiĢtir...”19

Hatib Bağdadi, Ebu Hanife‟den Ģunu aktarmaktadır:

“Ben evvela Allah‟ın kitabında olanı alırım. Onda bulamazsam Peygamberin

sünnetinden alırım. Allah‟ın kitabından ve Peygamberin sünnetinde bulamazsam o zaman

Ashabın sözlerini alırım. Onlardan dilediğimin sözünü alır, dilediğimi bırakırım, onların

sözünden baĢkasının sözüne çıkmam. Fakat iĢ Ġbrahim Nehai, ġa‟bi, Ġbn Sirin, Hasan Basri…

bunlar ictihat yapmıĢ kimselerdir, onlar nasıl içtihat ettilerse ben de onlar gibi ictihat

ederim.”20

B- DĠN VE ġERĠATA YAKLAġIMI

Evvela Ģunu dile getirmemiz gerekir ki Ebu Hanife‟ye göre, ilim amelden daha

faziletli ve değerlidir. Çünkü ilim olmadan sağlıklı ve faydalı bir amelden (amel-i salih) söz

edilemez. ġüphe yoktur ki ilim bize neyi, nasıl yapmamız gerektiği konusunda yol gösterir:

“Organların göze tabi olması gibi, amel de ilme bağlıdır. O halde amelle birlikte ilim,

cehaletle beraber bulunan çok amelden daha faydalıdır. Bu sebeple Allah Teâlâ Ģöyle

buyurmuĢtur: “De ki hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Ancak akıl sahipleri tezekkür

edebilir.”21

16

Nur(24), 2. 17

Nisa(4), 16. 18

Maide(5), 44. 19

Beyâzi-zâde, el-Usulu‟l-münife li‟l-Ġmam Ebi Hanife, AraĢtırma ve notlar ilâvesiyle Terc. Ġlyas Çelebi,

Ġstanbul, 2000, s. 113-114. GeniĢ bilgi için bak. Ünal, A.g.e., 84 vd. “Ebu Hanife'den sonra bu konu üzerine en

çok dikkat çeken Ebu Yusuf olmuĢtur. O Ģöyle der: "Rivayetler çoğaldıkça bunlar arasından, bilinmeyen, fıkıh

ehlinin bilmediği, Kitaba ve Sünnete uygun olmayan rivayetler ortaya çıkar. ġaz hadislerden sakın, hadisçilerin

ve fukahanın bildikleri (kabul ettikleri) ile, Kitap ve Sünnete uygun olanları al, diğerlerini buna göre

değerlendir. Çünkü Kur'an'a muhalif olan, Hz. Peygamber'den rivayet edilmiĢ dahi olsa ondan değildir" Ebu

Yusuf bu görüĢünü, Hz. Peygamber‟e isnad ettiği Ģu hadisle de teyid etmektedir: “Resulüllah (s.a) ölüm

döĢeğinde Ģöyle dedi: Ben yalnızca Kur' an'ın haram kıldıklarını haram kılarım. Allah'a yemin ederim ki benim

adıma bir Ģeye (beni bahane ederek) sarılmasınlar” (Ünal, A.g.e., s. 85. Ebu Yusuf, er-Red, (Beyrut, ty.) s.

31‟den naklen) 20

Ebu Zehra, Ebu Hanife, s. 363-364 (Tarih-i Bağdat, XIII, 368‟den naklen). Ayrıca bak. Saymuri, A.g.e., I, 24. 21

Zümer(39), 9.

IV. ġeyh ġa'ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik)

534

Buna dayalı olarak dinin usulü (itikat) de, furu‟undan (ameli meseleler) daha

faziletlidir. Kendi ifadesi ile bu husus, daha sonra Ġmam Maturidi‟nin de tekrar edeceği üzere,

Ģöyle dile getirilmiĢtir: “Dinde fıkıh, ahkâmda fıkıhtan daha faziletlidir... Bunlardan itikadla

ilgili olanlar, fıkh-ı ekber‟dir. Dolayısıyla kiĢinin, rabbine nasıl ibadet edeceğini öğrenmesi,

diğer birçok ilimleri toplamasından daha hayırlıdır.”22

Ġmam Azam‟ın bu bakıĢ açısı, dinde aklı kullanmaya ve ilmin önemine açıkça iĢaret

etmektedir. Bütün bu hususları belirttikten sonra ona göre fıkhen en önde gelen fazilet, kiĢinin

“Allah‟a imanı öğrenmesi”dir. Bu sebepledir ki ifade ettiğimiz üzere o, evvelâ itikadla ilgili

meseleler üzerinde durmuĢ, sonra da hocası Hammad‟ın vefatı üzerine bugünkü anlamda

fıkha yönelmiĢtir. Yoksa, zaman zaman dile getirildiği gibi, kelamdan ve kelami

tartıĢmalardan insanları menetmesi, onun bu ilme karĢı oluĢundan değil, o yıllarda, dıĢ

kaynaklı dine muhalif gibi görünen bazı görüĢlerden ve bunları savunan kiĢilerin, dinin

aslından sapma gibi yanlıĢ hareket tarzlarından kaynaklanmakta idi.

Aslında el-Alim ve‟l-müteallim‟de de belirttiği üzere, sahabenin bu ilme dalmamaları,

karĢılarında bu alanda savaĢan kimselerin bulunmaması ve bu sebeple de onlara karĢı silâh

taĢıma ihtiyacının olmamasından kaynaklanmıĢtır. Halbuki biz, bize ta‟n eden ve savaĢ açmıĢ

kiĢilerle karĢı karĢıyayız. Gerçekten de bu durumda silâha muhtacız.23

Belirtmeğe gerek yoktur ki bu silah, her konuda ihtiyaç duyduğumuz akıl ve mantıktır.

Bu gerekçe ve sebeplerden dolayı Ebu Hanife‟nin, devrindeki pek çok dehri (tabiatçı) vd.

gruplarla, bu kâinatın bir yaratıcısının bulunduğu ve buna imanın aklen zaruri olduğu ile ilgili

hususlarda sayısız münakaĢa yaptığı meĢhurdur.

Yörükân‟ın da belirttiği gibi, Ebu Hanife‟ye göre “marifetullah” bilgisi, yerine

getirilmesi gereken ilk farzdır. Ġman, kalpte yerleĢen ve akıl ile bağdaĢan bir Ģeydir; bu

bakımdan din, akla hitab eder, tefekkür Ģart, his vasıta, salâh kalbindir. Kalb kuvvetli imana

sahib olunca, insanın fiilleri, ibadetler ve ahlâk düzene girer. Bundan dolayı Ġslâm ahlâkı

imana dayanır. Ġbadetler, imanı besler ve kiĢiyi itaate alıĢtırır...“Allah adaleti, ihsanı ve

akrabaya yardım etmeyi emreder, fuhĢu, fenalığı, azgınlığı da yasaklar. Bunları size

düĢünesiniz diye öğütlüyor”24

mealindeki âyet ve iman, islâm, ihsan diye varid olan hadîsin

muhtevası, en büyük farzlar arasında olmak lâzımdır.25

Bu bakımdan Ebu Hanife, eğer Allah, insanlara elçi/rasül göndermeseydi, o takdirde

de onların Allah‟ı akıllarıyla bilmeleri vacib olurdu, kanaatindedir. Bunlar kendilerine bir

delil gelinceye kadar emir ve yasaklardan (Ģerâyi‟) mazur sayılırlardı. Fakat hiç kimse, yer ve

göklerin, kendisinin ve baĢkalarının yaratılıĢından bunu görmesi sebebiyle26

yaratıcısını

bilmemekte mazur sayılamaz. Kaldı ki aleme baktığımız zaman, onun devamlı değiĢmekte

olduğunu görürüz; değiĢme (tağayyür) ise zorunlu olarak bir değiĢtireni (muğayyir)

gerektirmektedir. Görüldüğü üzere burada, daha sonra kelamcılar tarafından, Allah‟ın varlığı

ile ilgili olarak ortaya atılan “hudüs” deliline iĢaret vardır.

Dolayısıyla, onu göre, Ģayet Türk yurdundan biri, Ġslam‟ı toptan ikrar etse, fakat

farzlardan, Ģeriatlerden ve kitaptan hiçbir Ģey bilmez ve bunlardan Allah‟ı ve imanı ikrar

dıĢında bir Ģey ikrar etmezse, mü‟min sayılır.27

Nitekim bu bağlamda Ebu Hanife‟ye göre,

meselâ Sâbiiler de, putperest değildirler; bunların yıldızlara tapması, Müslümanların Kâbe‟yi

tazim etmeleri mahiyetindedir. Sâbiiler, bir peygamberin dinine inanan ve bir kitabı ikrar eden

bir topluluktur. Onlar, Müslümanların kâbe‟yi ta‟zim ettikleri gibi yıldızları ta‟zim ederler.28

22

Beyâzi-zâde, A.g.e., s. 30. 23

Beyâzi-zâde, A.g.e., s. 31. 24

Nahl(7), 90. 25

Yörükan, Ġslam Dini Tarihi, Ankara 2001, s. 540. 26

Nitekim ayetlerde, “gökleri ve yeri yaratan hakkında Ģüphe mi var” (Ġbrahim(14), 10) ve “Ayetlerimizi onlara

iç ve dıĢ dünyalarında (afak ve enfüs) göstereceğiz.” (Fussilet(53), 41) Ģeklinde ifadeler yer almaktadır. 27

Beyâzi-zâde, A.g.e., s. 39-40. 28

Tehânevi, KeĢĢâfu ıstılahâtı‟l-fünun, Kalküta, 1862‟den ofset Ġst., 1984, II, 807; Ayrıcı bak. Yörükân, A.g.e.,

s. 21. (Bunların ellerinde Sasaniler devrinde yazıldığı tahmin edilen “Ginza” isimli mukaddes bir kitapları vardır

Kastamonu Üniversitesi

535

Ebu Hanife‟nin Kur‟an‟ı anlama ve yorumlama noktasında kayda değer görüĢü, onun

akılcı yaklaĢımının bir ürünüdür. Ona göre, daha sonra Ġbn Küllab ve diğer bazı kelamcıların

da tekrar edeceği üzere, kelamda (kelime/söz) aslolan anlamdır; lâfızlar ise, Ģartlara ve zaman

göre değiĢebilir. Kaldı ki Ġslam alimleri, Kelamullah‟ta (ilâhi kelam), dolayısıyla Kur‟an‟da

aslolanın, lâfızların ifade ettiği anlam mı, anlamı ifade eden lâfız mı, yoksa her ikisi mi

olduğu noktasında ihtilaf içindedirler. Her ne kadar anlamın Allah‟tan olduğu konusunda

ittifak var ise de, lâfız, ses ve yazı gibi, insanlar için söz konusu olan arizi Ģeyler noktasında

ihtilaf vardır. Dolayısıyla Ġslam alimleri arasında nazmın Allah‟tan mı, Cebrail‟den mi veya

peygamberden mi olduğu tartıĢma konusu olmuĢtur.29

Kendisinden sonraki Kelamcıların tekrar ettiği üzere, Ebu Hanife, Fıkhu‟l-ekber ve el-

Vasiyye‟de Allah Tealâ‟nın bizim gibi konuĢmadığını Ģöyle ifade etmektedir:

“Biz âlet ve harflerle konuĢuruz; fakat Allah âletsiz ve harfsiz konuĢur. Kur‟ân,

Allah‟ın vahyi ve peygambere indirdiği mahluk olmayan Kelâmullah‟tır. Mushaflara yazılmıĢ,

dillerle okunmuĢ kalplerde ezberlenmiĢ, fakat onlara hulül etmemiĢtir. Mürekkep, kâğıt, yazı

ve okuma mahluktur; zira onlar kulların fiilleridir.”30

Bir dirayet mahsulü olan bu ayırım, Kur‟an‟ın Arapça‟dan baĢka bir dile tercüme

edilip edilmeyeceği sorununa bir çözüm getirebilecek mi?.. Evet Ebu Hanife, tam da bu

noktada, cesaretle önemli bir hususa iĢaret etmektedir. Bu mesele, yukarıda söz konusu

ettiğimiz anlam ve lâfız problemi ile alâkalıdır. Bilindiği gibi bu konudaki ihtilaf, Kur‟an‟ın

indirilmiĢ anlam mı, yoksa Arabça nazım (lâfız) mı olduğu üzerindedir. ġüphesiz lâfızlar,

anlama götüren Ģekillerdir; dolayısıyla birbirinden ayrılmazlar. Bu Ģekiller/lâfızlar olmadan

bir anlama ulaĢmak mümkün değildir. Bu sebeple bütün mesele, bir sözde/kelamda lâfzın mı,

yoksa anlamın mı asıl olduğu meselesidir.

Ġlahi mesajın insanlara ulaĢtırılması açısından anlamın esas alınması hikmete daha

uygundur. Bu bakımdan Yörükân‟ın da iĢaret ettiği gibi “Ebu Hanîfe, fıkıhta olduğu kadar

kelâmda da mütehassıs olduğu için, bu ayrılığı birleĢtirmiĢ, namazda kıraatin, tekbirlerin ve

duaların gayri Arabî dille yapılmasına izin vermiĢtir. Ġmameyn, „Dinde güçlük yoktur,

zaruretler mahzurları kaldırır,‟ esaslarına dayanır ve „Kur‟an‟ı Arapça okumaktan âciz

olanlar, zarurete binaen, kendi dili ile Kur‟an‟ı namazda okuyabilir,‟ der. Ancak, bu aczin

hududu nedir? Arap olmayanların Arap harflerini okuyamamaları, içinde bulundukları

Ģartların iktizasıdır. Ġmam Ebu Hanife‟nin mutlak surette cevaza kail olduğunu ifade eden

ictihadında, bilâhare zarurete binaen cevaza kail olan imamların fikrine iltihak ettiğini

nakleden rivayetler vardır. Ancak, bu nakil, Ġmam-ı Azam‟ın her Ģeyde mânâya ve ruha

kıymet veren sistemine uyar mı? Bu cihet ayrıca tetkike muhtaçtır.”31

Evet Ġmam Azam‟a göre kelamda aslolan anlamdır; bu sebeple de bu anlam her dile

aktarılabilir. Ġlahi hikmet bunu gerektirir. Aksi halde Ġslam dininin evrenselliğinden,

dolayısıyla Araplar dıĢında, diğer arapça bilmeyen insanlara tebliğinden söz etmek mümkün

olmayacaktır. Bu arada bazı farklı lâfızların aynı anlama geldiği ve dolayısıyla dinde farklı

kelimelerle dile getirilen bazı kavramların nasıl anlaĢılması gerektiği meselesi önemlidir. Bu

sebeple Kur‟an‟ın Arapça olması, onun baĢka bir dildeki kelimelerle ifade edilmesini

imkânsız kılmaz. En azından Ģu ayette de ifade edildiği üzere Kur‟an‟ın, (anlam bakımından)

daha önce vahyedilen ilk sayfalarda, baĢka bir dille mevcut olması, bu gerçeği açık bir Ģekilde

ortaya koymaktadır: “ġüphesiz bu (hükümler), önceki sahifelerde, Ġbrahim ve Musa‟nın

sahifelerinde vardır”32

ve burada eski Babil ve Yahudi dinlerinden izlerin bulunduğu ve hatta Vaftizci Yahya‟nın peygamber olarak

kabul edildiği nakledilir. A.g.e., s. 21) 29

Değerlendirme için ayrıca bak. Yörükân, A.g.e., s. 466. 30

Beyâzi-zâde, A.g.e., s. 48-49. 31

Yörükân, A.g.e., s. 467-468, dn 65 ve 66. 32

A‟lâ(87), 18-19. Ayrıca bak. “ġüphesiz bu Kur‟an, alemlerin Rabbi‟nin indirdiğidir. Onu, uyarıcılardan olasın

diye, apaçık Arapça bir lisanla, senin kalbine güvenilir Ruh (Cibril) indirdi. Bu (Kur‟an) öncekilerin

IV. ġeyh ġa'ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik)

536

Kur‟an‟da geçen bazı farklı lâfızların aynı anlamı ifade ettiği ile ilgili diğer bir

tartıĢma konusu da iman ve Ġslâmdır. Ebu Hanife, burada da bu iki kelimenin aynı anlama

geldiğini ifade etmektedir. Her ne kadar amel imandan bir cüz sayılmazsa da, bir anlamda

inancı ifade eden iman ile ibadetleri simgeleyen Ġslam aynıdır. Onun konu ile ilgili görüĢleri

Ģöyledir:

“Amel imanın, iman da amelin gayridir.33

Mademki iman amelin gayridir; artmaz ve

eksilmez. Öyle ise bizim imanımız meleklerin ve resullerin imanı gibidir.”34

Ġman; tasdik, marifet, yakin ve ikrardan ibarettir. Ġslâm‟a gelince, kısaca kiĢinin,

Allah‟ın rabbi olduğunu ikrar etmesi ve bunu yakinen bilmesidir. Dolayısıyla “bunlar farklı

isimler olup manaları aynıdır; o da imandır. Ġslâm ise, Allah‟ın emirlerine teslim olma ve

boyun eğmedir. Ġman ile Ġslâm, her ne kadar lügat bakımından ayrılır ise de Ġslâmsız iman,

imansız Ġslâm olmaz; bu ikisi karın ve sırt (yazı-tura) gibidir.”35

Burada üzerinde ciddi tartıĢılması gereken bir husus da Ģudur: Ġslam-iman aynı ise,

nasıl olur da amel imandan bir cüz olmaz! Yoksa bunlar iç içe daireler Ģeklinde birbirlerini

kapsamakta mıdır? Yukarıdaki açıklamalardan anlaĢılıyor ki din, iman ve Ġslâmı içine alan

ilahi sistemin adıdır. Bu sistem değiĢmez, hatta bütün ilahi dinler, orijinal halleriyle Ġslam‟dır.

Amellere gelince, onlar, dinin Ģartlara göre değiĢen emir ve yasaklarıdır (Ģeriat/hükümler).

Evvelâ, Ebu Hanife‟nin Ģu ifadesine yer vererek konuya açıklık getirmeye çalıĢalım:

“Din; iman, Ġslam ve Ģeraitleri toptan içine alan bir isimdir.”36

Çok karmaĢık bir mesele olmasına rağmen, bu durumda din, genel bir ifade olarak

iman, islâm ve Ģeriatı kapsayan bir tabirdir. Öncelikle din, diğer iman, Ġslam ve Ģeriatı içine

alan bir Ģemsiye konumundadır. Din, Ģemsiye bir tabir ile meselenin teorik tarafı olarak

müĢahede edilmeyen yönü ifade eder. Ġslâm ve Ģeriat ise, müĢahede edilen zahiri ifade eder.

Bu sebeple müĢahede edilen, edilmeyeni ifade için kullanılmak durumundadır. Öte yandan

iman ve Ġslam da aynı ise, Ģeriat islamı; iman da dini ifade etme konumundadır.

AĢağıda ele alacağımız üzere din ve Ģeriatın daha iyi anlaĢılabilmesi bakımından

Ġman-Ġslam iliĢkisini Ģöyle ifade edebiliriz: Ebu Hanife‟nin de açıkça ifade ettiği gibi, her ne

kadar kelime anlamları açısından aralarında fark var ise de iman ile Ġslâm aynıdır. Dolayısıyla

her mümin Müslim, her Müslim mümindir. Zira iman etmeyen Müslüman olamaz; Müslüman

olmayan da iman etmiĢ olamaz. Öyle ise iman, dinin teorik tarafını; Ġslâm ise pratik yönünü

ifade etmektedir.

Bu hususu ortaya koyduktan sonra, Ģimdi asıl meseleye, yani “din-Ģeriat” meselesine

geçebiliriz. Kur‟an ayetleri ve hadislerden de açıkça anlaĢılacağı üzere “din ile Ģeriat”

arasında bariz farklar vardır. Meselâ ġura(42), 13. ayetini siyak-sibak içinde

değerlendirdiğimiz zaman görürüz ki burada din, bütün peygamberler için geçerli ve

değiĢmez esasları (tevhid ve Allah‟a ibadet) kapsayan bir yoldur. Bu nedenle ayetlerin

devamında (15. ayet) Hz. Peygamber‟e, öncelikle bu dine davet etmesi, emrolunduğu gibi

istikamet üzere olması, Allah‟ın indirdiği kitaplara inanması, aralarında adaletli olması ve

rablerinin aynı olduğu gibi değiĢmeyen evrensel hususlar hatırlatılıyor. Ayrıca ayette de

belirtildiği üzere “Senden önce gönderdiğimiz her peygambere Ģunu vahyettik: Ben‟den baĢka

ilâh yoktur; öyle ise bana ibadet edin.”37

Ģeklinde “tevhid ve Allah‟a ibadete” vurgu

yapılmıĢtır.

Ayette geçen “Nuh‟a tesviye ettiği dini sizin için de yol olarak çizdi/belirledi (Ģere‟a

le-küm)” ifadesinde, din ile Ģeriatın ilk bakıĢta aynı anlama geldiği intibaını vermektedir.

Ancak aralarındaki fark, Tehânevi‟nin de iĢaret ettiği üzere, özde (zat) değil, itibaridir

sayfalarında mevcuttur.” ġuara(26), 196. Kur‟an‟da, önceki peygamberlere vasiyet edilen bazı hükümlerin Hz.

Peygambere de vahyedildiği ile ilgili olarak bak. Nisa(4), 164; ġura(42), 13. 33

Beyâzi-zâde, A.g.e., s. 97. 34

Beyâzi-zâde, A.g.e., s. 102. 35

Beyâzi-zâde, A.g.e., s. 83-84 (el-Alim ve‟l-müteallim ve el-Fıkhu‟l- ekber‟den). 36

Beyâzi-zâde, A.g.e., s.84. 37

Enbiya(21), 25.

Kastamonu Üniversitesi

537

(gerçekte olmayan). ġu kadar var ki “Ģeri‟at ve millet”, sadece kullanıĢ bakımından

peygambere ve ümmete izafe edilmiĢlerdir. “Din” ise, Allah Teâlâ‟ya izafe edilmiĢtir. ġeriat

fer‟i ve ameli hükümlere has kılınmıĢ ve ilm-i Ģerayi‟ ve ahkâm diye isimlendirilmiĢtir; asli

hükümlere gelince onlar da ilm-i tevhid ve sıfat diye isimlendirilmiĢtir.38

Nitekim Ġmam Azam, aĢağıda da görüleceği üzere, bu vb. ayetleri bu anlamda

yorumlamıĢtır. Dolayısıyla Hatipoğlu‟nun da açıkça ifade ettiği gibi “Peygamberlerdeki „tek

din - farklı Ģeriat‟ vakıası, Müslümanlar‟ın Kur‟an‟a dayalı ortak kabullerinden olmuĢtur.”39

Ebu Hanife, el-Alim ve‟l-müteallim isimli eserinde, din ve Ģeriat arasındaki iliĢki

konusunda Ģunları ifade etmektedir:

“Peygamberler, farklı din üzere değildiler; onlardan her biri, kendilerinden önceki

peygamberlerin dinini terk etmelerini emretmedi. Çünkü onların dinleri aynı idi. Her

peygamber kendi Ģeriatına çağırmıĢ; kendinden önceki peygamberin Ģeriatından nehyetmiĢti.

Zira onların Ģeriatları çok muhtelifti. Bundan dolayı Allah Tealâ Ģöyle buyurdu: “Sizden

herbiriniz için bir Ģeriat ve yol kıldık. Allah dileseydi hepinizi tek ümmet yapardı.”40

Allah bütün peygamberlere dini ikame etmeyi -ki bu tevhiddir- onda tefrikaya

düĢmemeyi tavsiye etti. Çünkü onların dinini bir kılmıĢ ve Ģöyle demiĢtir: “Nuh‟a vasiyet

ettiği Ģeyi sizin için din kıldı; dini ikame edin ve ayrılığa düĢmeyin diye, Ġbrahim‟e, Musa‟ya

ve Ġsa‟ya vasiyet ettiğimizi sana da vahyettik.”41

Yine buyurdu ki “Senden evvel hiçbir

peygamber göndermedik ki „Benden baĢka ilah yoktur; o halde bana ibadet edin‟ diye

vahyetmiĢ olmayalım.”42

Diğer bir ayette ise “Allah‟ın yaratmasında değiĢme yoktur. ĠĢte

dosdoğru din budur.”43

Yani Allah‟ın dininde değiĢme yoktur. Din tebdil edilmemiĢ,

değiĢmemiĢ ve tağayyur etmemiĢtir. ġeriatler ise tağayyur ve tebeddül etmiĢtir. Çünkü bazı

insanlar için helâl olan öyle Ģeyler vardır ki Allah onu diğerlerine haram kılmıĢtır. Yine

Allah‟ın bazı insanlara emrettiği nice emirler vardır ki diğerlerini onlardan menetmiĢtir.

Netice itibariyle Ģeraitler muhteliftir, ve onlar da farzlardır.”44

Din ve Ģeriat ayırımı, Ġmam Maturidi tarafından da tekrar edildi ve geliĢtirildi.

Maturidi üzerinde yoğun çalıĢmalar yapan Kutlu‟nun da haklı olarak anladığı gibi,

“Maturidi‟nin iman ve inanca (itikad) karĢılık kullanılan din tanımına, „ed-din‟ kelimesinin”

geçtiği ayetlerden birisinin45

yorumunda rastlamaktayız. O, … dini Ģöyle tanımlar: “Din,

Allah‟ın Nuh ve diğer peygamberlere tavsiye ettiği, Allah‟ı birlemek (tevhid) ve O‟na ibadet

etmek demektir. Bu din peygamberlerin hepsi için, tek ve aynı dindir. Bütün peygamberlerin

dini, tevhid inancı ve bir olan Allah‟a ibadetten oluĢur. Fakat onların Ģeriatleri ve ahkamı

birbirinden farklıdır.

Kutlu‟ya göre Maturidi, inanç ve itikad olarak tanımladığı dini, Ģeraitten ayırır. Ona

göre Ģeriat, ibadetler, emir ve nehiyler ile diğer dini hükümleri içerir.”46

Dolayısıyla

Peygamberden peygambere değiĢen Ģeriat, ibadetlerin miktarı, sayısı, Ģekli ve Ģer‟i

hükümlerle ilgili bilgilerdir… “Ancak kıyamete kadar bir baĢka peygamber gelmeyeceğinden

Hz. Muhammed‟in Ģeriatı, baĢka bir Ģeriatq tarafından asla neshedilmeyecektir.”47

38

Bak. Tehânevi, KeĢĢafu ıstılahati‟l-fünun, Kalküta, 1862, I, 759. 39

Hatiboğlu, “Din-ġeriat Farkı Üzerine”, Ġslamiyat, Üç Aylık AraĢırma Dergisi, c. 1, sy. 4, Ankara, 1998, s. 9;

Din ve Ģeriat hakkında geniĢ bilgi için özellikle Ģu makalelere bakılabilir: M. Said Hatipoğlu, A.g.m., s. 9-13;

Ġlhami Güler, “Din, Ġslam ve ġeriat”, s. 53-76; Wılfred Cantwell Smith, “Bazı Kelamcıların ġeriat Kavramı

Etrafındaki TartıĢmaları,”, s. 87-106. 40

Maide(5), 48. 41

ġura(42), 13. 42

Enbiya(21), 25. 43

Rum(30), 30. 44

Beyâzi-zâde, s. 80-81. 45

ġura(42), 13. 46

Kutlu, Sönmez, Ġmam Maturidi ve Maturidilik, Milletlerarası TartıĢmalı Toplantı, 22-24 Mayıs 2009 –

Ġstanbul, “Maturidi Akılcılığı ve Bunun Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı”, s. 555-556 (Maturidi, Te‟vilât,

XIII, 175. KrĢ. IV, 48; V, 138; VII, 183;XI, 186‟ya istinaden). 47

Kaynaklar ve geniĢ bilgi için bak. Kutlu, A.g.e., s. 557 (I, 506; IV, 245; XII, 247; XIII, 175; (thk. Hiyemi) V,

119; I, 46, 78-79‟a istinaden).

IV. ġeyh ġa'ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik)

538

Diğer taraftan ÖzdeĢ‟e göre, kelime çoğu zaman hem asli ahkâm olan itikadi

hükümleri, hem de fer‟i ahkâm olan ibadet, ahlâk ve muamelâtla ilgili hükümleri

kapsamaktadır. Bu bakımdan “Maturidi‟nin bazı ayetlere getirdiği kısa açıklamalarından,

onun dini sadece tevhide ve inanç esaslarına hasrettiğini, ibadetler ve muamelatla ilgili

hükümleri din kavramından bağımsız düĢünerek Ģeriata hasrettiğini zannetmek hatalı bir

tespit olur. Çünkü Enbiya suresinin 73. ayetini açıklarken, bütün peygamberlerin önderlik

vasıflarıyla insanları Allah‟ın dinine ve O‟nun emirlerine uymaya çağırdıklarını, namaz, oruç

ve zekât gibi ibadetlerin onların Ģeriatlarında da mevcut olduğunu ifade eder…”48

Dolayısıyla “Maturidi‟nin bu bağlamdaki ayetlere getirdiği açıklamalarını49

nazar-ı

itibara aldığımızda, onun, Ģeriat ve Ģir‟ati Allah tarafından insanların uygulamaları için

konulan sünnetler, üzerinde gidilen yol ve ahkâm olarak anladığını söyleyebiliriz.”50

Evet, Maturidi, ayetin yorumunda, genel olarak Hz. Nuh ve diğer peygamberlere

vasiyet edilen dinin Müslümanlar için de aynı din olduğunu ifade etmektedir. Bu da Allah‟ı

birleme (tevhid) ve sadece ona ibadet etmekten ibarettir. Bütün peygamberler, her ne kadar

Ģeriat ve hükümleri değiĢse de, Allah‟ın birliğine çağırmak ve ibadeti Allah‟a has kılmak için

gönderilmiĢlerdir.51

Bütün bu tartıĢmalar bir yana, Ġmam Azam‟ın açık ifadelerinden de anlaĢıldığı üzere,

peygamberler tarihine baktığımız zaman, değiĢmeyen Ģeyin din olduğunu, bunun dıĢındaki

ibadet ve muamelâtın Ģartlar gereği değiĢtiğini görürüz. Burada dinden maksad, tevhid ve

istikamet olmalıdır. Ġslam uleması tarafından itiraf edildiği üzere, Ġslâm‟da aslolan

vahdaniyet-i ilâhiyyedir. Kaldı ki ayette geçen “dini ikame etme ve fırkalara ayrılmama” bu

vahdaniyetin gereğidir. ġüphe yoktur ki bu din, evvela Allah‟ın birliğini, buna bağlı olarak,

sonra da, insanların fırkalaĢmadan yekvücut olmalarını sağlamak emelindedir.

Fazlurrahman‟a göre, “..ilâhi ve beĢeri dayanak noktalarını soyutlarsak, ġeri‟at ve din,

„yol‟ ve onun muhtevası açısından birbirinin aynı olacaktır. Bu nedenle, Kur‟an‟ın deyiĢine

uygun olarak dinin muhtevası açısından ġeriat ve dinden birbiri yerine söz edilebilir… Daha

baĢından beri, belli bir pratik amaç ġeriat kavramının bir parçası idi: O, Allah tarafından

belirlenmiĢ yoldur;.. ġeriat bizzat davranıĢı ilgilendiren pratik bir kavramdır… Böylece hem

iman, hem de amel onun kapsamına girer.”52

MeslektaĢımız Güler‟e göre ise, açık olarak ifade ettiği üzere, “daha somut konuĢmak

gerekirse, Allah‟a tapınma (ubudiyyet) Din‟dir; fakat bunun menâsiki (ritüelleri) değiĢebilir

ve ġeriat‟tır… O halde Din, sabittir, değiĢmez ve evrenseldir; Ģeriat ise dinamiktir…

ġeriat‟sız Din olmadığı gibi, Din‟siz bir Ģeriat da olmaz…”53

Görüldüğü üzere burada din ve Ģeriat, birbiri yerine kullanılarak ortak bir kavram

Ģeklinde iman ve ameli de kapsamaktadır. Bir yönü ile aynı anlama gelen din ve Ģeriat, nasıl

oluyor da bir taraftan değiĢmiyor, diğer taraftan değiĢebiliyor?!.. Hem bu, amel imandan bir

cüz kabul edilmezken nasıl mümkün olabiliyor! Bütün sorun burada yatmaktadır. Öyle ise

din, iman, Ġslam ve Ģeriat arasındaki iliĢki nasıl bir iliĢkidir? Gerçekten de mantık açısından

karmaĢık olan bu mesele, hep tartıĢmaya açık kalacak karakterdedir.

Bu tespiti yaptıktan sonra, asıl mesele, Maturidi‟nin de ifade ettiği gibi, mademki

farklı zamanlarda Ģartlara göre Ģeriatler değiĢmiĢtir ve değiĢmeye de devam etmektedir, öyle

ise genel olarak kabul edilen yeni Ģartların değiĢmesi sebebiyle, son Ģeriatın da aynı Ģekilde

değiĢime tabi tutulup tutulmayacağı meselesidir. Öyle görülüyor ki Ebu Hanife, bu temel

sorunu istihsan ve örfü de dinde geçerli kılmakla çözüme kavuĢturmak istemiĢtir.

48

Konu ile ilgili eleĢtirileri ve tartıĢmalar için bak. ÖzdeĢ Talip, Ġmam Maturidi ve Maturidilik, Milletlerarası

TartıĢmalı Toplantı, 22-24 Mayıs 2009 - Ġstanbul, “Maturidi‟nin Din ve ġeriat AnlayıĢı”, s. 126, 129 (Maturidi,

Te‟vilât, III, 337‟ye istinaden). 49

Bak. Te‟vilat, I, 256, II, 44-45, III, 384. 50

ÖzdeĢ, A.g.e., s.130. 51

Maturidi, Te‟vilât, XIII, 175. 52

Fazlurrahman, Ġslam, Çev. Mehmet Dağ, Mehmet Aydın, Ankara, 1992, s. 140-141. 53

Güler, Ġlhami, “Din, Ġslam ve ġeriat”, s. 66-67. ġeriatın din ile özdeĢleĢtirilmesi hakkında geniĢ bilgi için bak.

Güler, A.g.m., s. 67 vd.

Kastamonu Üniversitesi

539

Bilindiği gibi ĢimĢekleri üzerine çekse de, Ebu Hanife‟ye göre, diğer Kitap, sünnet,

kıyas ve icma yanında, istihsan ve örf de fıkhi delillerdendir. ġüphesiz burada gözetilen, karĢı

olanların iddia ettikleri gibi, keyfi fetva vermek değil, insanların maslahatlarıdır.”54

Muvaffak

Mekki‟nin rivayet ettiği Ģu hususu aktarmakta fayda vardır:

“Ebu Hanife‟nin kavli mevsuk olanı almaktır, çirkin olandan kaçınmaktır. Ġnsanların

muamelatına, doğru olan iĢlerine, olara yararlı olan Ģeylere bakıp onlara muteber tutmaktır.

ĠĢleri kıyasla ölçer, kıyas bozuksa o zaman istihsan yapar. Ġstihsan da yürümezse o zaman

Müslümanların aralarında muteber tuttukları muamelelere bakar. Herkesçe maruf olan

hadisi alır. Kıyas mümkün oldukça ona göre kıyas yapar, sonra istihsana giderdi. Hangisi

sağlamsa ona bakar. Sehl der ki, iĢte Ebu Hanife‟nin ilmi budur, umumun ilmi de bu.”55

Tabii olarak mesele, Ebu Hanife‟nin dikkatinden kaçamazdı. Her Ģeye rağmen

ĢimĢekleri üzerine çekse de, hayatı pahasına bu konuda sessiz kalmadı. Ancak her devirde

olduğu gibi günümüzde de, merhum Akif‟in deyimiyle, dini asrın idrakine sunma noktasında,

meseleyi masaya yatıracak ne Ebu Hanife‟nin cesaretini, ne de bilimsel hoĢgörü ortamını

bulmamız mümkün görülmemektedir.

54

Ġstihsan, Ġmam Malik‟e göre ilmin onda dokuzudur; ġafii ise onu batıl görerek reddediyor. Leh ve aleyhdeki

görüĢler için bak. ġener, Abdulkadir, Kıyas Ġstihsan Ġstıslah (Doktora Tezi), Ankara,1974. 55

Ebu Zehra, Ebu Hanife, s. 364 (Mekki. Menakıb-ı Ebu Hanife, s. 82‟den naklen).