KcpcUy-БляикітлихлиАсъі

ЖүсіпбекАймауытов

11 - кітап

ПАВЛОДАР2003

ББК 84.2(Қаз) А-12

Қазакстан Республикасы Президентінің Жолдауында үсынылган «Мәдени мүра»

арнаулы орта мерзімді багдарламасы бойынша

Редакция алкасы:

Арын Е.М. (бас редактор), Нухулы А. (бас редактордын орынбасары), Қүдабаев А.Ж. (қүрастырушы, жауапты редактор), Акышев А.А., Алдабергаюв Қ.М., Әбілев Д., Әлімбаев М., Бәделхан А., Елікбаев С., Жаксыбаев С., Ж аманбалинов М., Жумабекова Р. Ж., Жүсш Қ.П., Исабаев Қ., Кадысова P., Қанафина А. М .Сарбалаев Ж., Сүтжанов С., Шапауов Ә.

А-12 Ж үсіпбек А ймауы тов. Павлодар:«ЭКО» ҒӨФ , 2003. - 126 бет.

ISBN 9965-652-28-3

Бүл кітапта Ж.Аймауытовтын халкымыздын рухани байлығын терең ашып көрсететін “ Әнш і”, “ Елес" әнгімелгрі мен “Шернияз”, “Мансапкорлар”, “Ел корғаны" жән; “Психология” aтты гылыми енбегі камтылған.

Кітап ғылыми кызметкерлгрге, аспиранттарға, жоғары оқу орындары мен мектеп оқытушыларына, студшттерге, сондай-ақ ғалымнын өмірі мен шығармашылығы жайлы мағл үмат алғысы келгтін жалпы копшілік кауымға арнал- гаа

4702250000 ББК 84.2(Қаз)00-(05)-03

ISBN 9965-652-28-S- .

© “С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекетгік университет!”, 2003

?Күсіпбек Анмауьггов

Ш.Елеукенов

ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ

Ж үсіпбек А ймауытов 1889 жылы Семей гу- берниясы, Павлодар >езі, Қызылтау болысынын № 1 ауы лы нда кедей ш аруаны н семьясында туды.

Ғұмыры алты-жеті карадан артык мал бітіп көрмеген әкесі А йм ауы т балалары н (А кат, Ж үсіпбек, Ж акыпбек) каршадайынан енбекке баулиды. Ауылдағы етікші, ағашшы, сыршылар- ға жіберіп, кол өнерінг үйретеді. Жалпы бұл се- мьяда колы іс білмейтін адам болмаған. Әкесі үй іші жабдығынан сынған-бүлінген нәрсш і өзі бүтіндеп тастайды екен. Шешесі бүкіл бір ауыл- дың киімін тігетін ісмер болған. Алаша току, сырмак оюлау өнері де осы босағадан табыла- тын- Табиғат жарыктык бір берсе, үйіп-төгеді ғой. Ж үсіпбектін шешесі Бәтима, апайлары жа- нынан өлең шығарып, ауыл арасы айтыска да түсе береді екеа

Жүсіпбек жастайынан зерек өскен. Ә%елі ауыл молдасынан тіл сындырған ол, 1907 жылы Баян- ауьш мектебіне түседі. Бүдан сон Павлодардағы екі класты орыс-казак училищесін (төрт жыл- дык) бітіреді. Қыс окып, жаз шыға елдаі күн көріс тауып, етік тігіп дегендей, тыным таппайды. Сол еті тірлігінін аркасында 1914 жылы Семейдін мүғалім дер әзірлейтін семинариясына түсіп, оны 1919 жылы тәмәмдайды.

Осы жылдары ол орыс және дүние жүзі әде- биеті классикасымен танысуын бастайды. «Сма-

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама*

щМтгүлга жауап» деген анкета есебіндегі матери- алда Аймауытов өзінг шетел жазушыларынан:

ІГ Мопассан, Мольер, Виктор Гюго, Шекспир, w Джек Лондон, Рабиндранат Тагор, Стефан Üm Цвейг, орыс суреткерлерінш: Гоголь, Пушкин,

ДП Толстой, Максим Горький, Короленко, Чехов gui катты унағанын айткааJji) Қай уакыттан жаза бастағаны туралы да

J Жүсекеңшң өз колымш калдырып кеткен куәлігі бар. Жаңағы жауап хатындаол былай дейді: «Ен алғаш өлен жазғаным 13 жасар кезім болса ке- рек. Дұғалык жазатын кішкае кара шолак кітап- шама тіленші шалға боранда есігін ашпаған бір кемшрді, көшкенде байталға мінбеймін деп, әкесін рашіткен кызды (Ол Жәмікен деген апам ғой) өлен кып жазғанымды әкем керіп, ман- дайымнан иіскегені әлі есімде».

Алғашкы өлеңдерінде жас талап көбінесе Абайға еліктейді. Ж азуға ден қойғанын бір әңпмш ін баспа жузін көруімен байланыстыра- ды. «Ен алғаш басылған сөзім, 1913 жылы бол­са керек, бір акымак алыпсатардың болыс бо­лам деп, елге бір месте апарып, елдін кулары болыс етіп коямыз деп, бул хабар «Қазак» газе- тінде басылды. Сол хабардын басылуы калам устауыма улкш себеп болды».

Содан ол оки журе, баспасөз ісіне ета* ара- ласа бастайды. 1918 жылы Семейде шыға бас- таган «Абай» журналының редакторы болады. Жүсіпбек журналдын екінші санында «Тур, букара, жиыл кедей, умтыл жастар» деген мака­ла жариялайды. Революцияға тілектестігін білдіреді. 1917 жылдың көктемінде Семейде

Ж үсіпбск Аймауытов

болашак «Алаш» партиясының облыстык коми­тет! құрылады. Жусіпбек алаш жақтастарымш кей сәселеде ажырасып, кей мәселеде жанасып жүретін «Жанар» деген коғамнын мүшесі еді. Мүхтар Ә>езов, Аймауытов, Қаныш Сәтбаев, тағы да бірқатар жас буын советтік өмірдің ірге тасын білек сыбанып каласады. 1920 жылдың январь айында Ж. Аймауытов РКП (б) қатары- на алынады.

Болыиевиктер партиясы Жүсіпбек Аймауы- товка зор сагім көрсетеді. Ол Қазақстан Совет- терінің Қүрылтай съезіне делегат, Қазақстан Орталық Аткару комитетінің (КазЦИК) мүшесі болып сайланады. Сол жылдың аяк шенінен 1921 жылдың июль айының ортасына дейін Халык ағарту комиссарының орынбасары кызметін атқарады.

1921 жылы жазда ол Семейге кайта оралды. Семей губерниялық аткару комитетінің мүшесі болып сайланды, губерниялык оку бөлімінің меңгерушілігіне тағайындалды.

Ол кезде не көп - саяси науқан көп. Сол қалың науканнын бірінде («продналог» шгізу мәселе- сімаі) ел ішінде кызмет бабымен жүріп калады. Осы кезде партияның мүшелерін кайта тіркейтін наукан ашылады. Жүсіпбек сол санақтан дер кезінде өтуге мүмкіндігі болмай, партия қата- рынан сырттай бейкүнә шығып калады.

Қалаға оралған соң «Қазак тілі» газетінің ре- дакторлығына тағайындалады. 1922 жылдың жазында аштарға көмектесетін комиссияның («помгол») ісімщ елге шыгып, күзге карай Тор- гай елінің ашықкандарына мал айдап апарады.

К ереку-Баян кітапханасы "Рухнама

|Сол жылдың кысынан 1924 жылдар аралығын- да Актөбе оку бөлімінде, Қаркаралы мектебін- де кызмет істейді, мүғалш болады.

1924 жылдың аяк шенінде Аймауытов Таш­кентке шакырылады. Осы кезде жазушылык ісін удете туседі. Ташкенттен Орынборда шығатын газет-журналдарға жиі катысып түрады. Таш- каітте «Ак жол» газетінің әдебиет бөлімін бас- карады, газетке косымша «Сәуле» журналын редакциялайды. 1926-1929 жылдары Жүсіпбек Аймауытов - Шымкент каласындағы педагоги- калық техникумның директоры. Осы кызметте жүргенде Торғайға айдалған мал турасында устінен іс жүрпзіледі. Сот барысында Ж. Айма­уытов кінәсіз деп табылып, акталады. Соттын калай өткеніне куәлік те бар. Оны Б.Кшжебаев- тың калдырып кеткен кунды естелігінаі табамыз.

«Сот уш күнге созылады, - деп жазады про­фессор Бейсембай Кенжебаев. - Үшінші куні Жүсіпбек соңғы сөзін сойлейді. Оны түгел жа- зып алған екен, мәнерлеп окып шыкты. Залдағы отырған көпшілік өте риза болды. Соңгы сөзін Жүсіпбек түгелдей казак халкынын әдет заны- нын негізіне курған еді. Асылы былай болды: «Қазак ежелден карыз берш, қарыз алады, кун беріп кун алады, калың мал береді, калың мал алады. Сонда ол бірінен-бірі еш уакытта колхат алмайды, ешбір протокол жасамайды; бәрін ауызша, сөзбаі жүрпзеді. Бул әбдш әдет болып кеткен. Аштарға жәрдем үлестіргенде менін бойымда да ойымда да осы зан күшті болды. Мш атам казақтын осы занын үстандым. Аштарға не берсем де ешкайсысынан колхат алмадым. Хат

Ж үсіпбек Аимауьггов

білмейтін. аштан көзі карайып, өлейін деп отыр ған адамнан колхат сұрауды қолайсыз көрдім» дегаіді айтты. Осылай Жүсіпбек ақталып шык- ты».

Осы пәледоі күтылдым ба, күтылмадым ба деп жүргэще, аяк астынан саяси жалаға ұшы- райды. Басмашылармен байланысың бар деді ме, астыртын контреволюциялык «Алка» уйымык- да болдьщ (шынында әдеби үйірме) деді ме, әйт^ір Сталин культінің алғашкы күрбандары- ның бірі болып, есіл азамат, талантты жазушы Жүсіпбек Аймауытов 1929 жылы үсталып, 1931 жылы атылды. «Маған тағылған кінәмен таныс- тым. Өзімді айыптымын деп санамаймын». Бүл Аймауытов каламынан туған соңғы сөздер еді. Енді, міне, жарты ғасыр өткенде жазушы ак жүрегінен бар шыяын айтканы толык дәлелдагіп отыр. Аяулы аға маңдайы жаркырап арамызға кайта келді. Халкы сүйікті перзштінің асыл ру- хымен қайта кауышты.

* * *Жүсіпбек Аймауытов әдебиет ауылына карай

аяңдағанда бірден әр жанрға кол артканын көреміз. Әу дегеннен-ак әнпме, өлен, макалалар- ды төгіп тастайды. Әсіресе, оны драма жанры кызыктырды. 1915 жылы Семейдің приказчик- тер клубында Біржан мен Сара айтысынан ин­сценировка көрсетіледі. Оны жазған да, койған да, Біржан ролін ойнап, ән шырқаған да бір адам- Жүсіпбек еді. «Айкал» журналы (1915 жылғы 5-ші саны) мүны «Қазакша бастапкы ойын» деп бағалаған. Сондыктан түңғыш режиссер, ар-

К ереку-Баян кітапханасы “ Рухнама

ист, драматург атанған Жүсшбектін пьеса жа- зуға ансары аууы кездейсок емес-ті. Эрине «түнғыш» деген сөзді біз шартты түрде колда- намыз. Шьгнында, ойын казіргі біздің көркемө- жрпаздар клубыньщ дәрежесінде болган гой. Ойынга катысқан жалғыз Жүсіпбек кана емес. Саранын ролін Түрар ханым Қозыбағарова де- ген эйел орындайды.

Ойын программасы жалгыз Біржан-Сара ай- тысымен шектелмегш. Сахнадан Абай мен Ыбы- рай өлеңдері окылады. Оны окыгандардын ара- сында Жүсіпбектен басқа, Қаныш Сэтбаев, Тай- ыр Жомартбаевтар болгаа Қаныш домбыра тар- тып, эн шыркаган.

Жусіпбек сол түстагы казактын бетке шығар азаматтарының ыкпалымен тез толыскан. Эде- биет seprrwiui Қ. Мүхаметкановтың айтуынша, 1914 жылдан бастап, он жылдай Семейде окуда, кызметте жүргаі кезінде Жүсіпбектін өте-мөте тыгыз қарым-катынас жасаскан, көңілдес, дос- тас адамдарынын ішінде «Ш әкәрім, Сүлтан- махмүт, Сәбит Дөікнтаев, Иса Байзаков, Жүмат Шанин, Майра, Әміре сиякты әдебиет, өшр кай- раткерлері» болады.

Жүсіпбектщ бізге белгілі пьесаларынан атай- тынымыз «Мансапкорлар» («Жебір болыс»), «Рабига», «Қанапия-Шарбану». Бүлар, 1922, 1925 жылдары Орынбор, Ташкап . Москва кала- ларында жарияланған.

Мүхтар Ә}езовтін 1925 жылы жазылып, сол жылы жарияланған конкурсте бірінші бәйге алган пьесасы «Қаракөз» бізге жаксы таныс.

Ж үсіпбек Аймауытов

Міне, сол конкурста Жүсіпбек Аймауытовты «Шернияз» пьесасы екінші орын алған.

Аймауытов пьесалары оньщ дүниетанымы- нын калай калыптасып, дамығанынан толык мағлүмат береді. Жас жазушы ілкі кадамынан- ақ ескі қоғамньщ куөгері және катаң айыптау- шысы боп көріжді.

«Мансапқорларда» жебір болыс Қасқырбай- дан бастап, катыны Күләндә, тілмәші, жакын інісі Мүсілім, ауылнай, кажы, шабармандарын коса бәрі-бәрі - ар-инабаттан кеткен, корегін еңбектен таппай, не қулык-сүмдыктан сауған өңшен қүзғындар. Мүсілім жеңгесі әрі ашына- сы Күләндәнің нәпсіқұмарлығын пайдаланып, Қаскырбайға у ішкізіп, болыстықка жеткшдей болады. Пьеса сонымен тәмамдалады. Бірак кыл- мыска белшесіжн баткан мерездерге жиіркшіш сезімі үдей түседі. Қасқырбайдың қаза болуы, Мүсілімнің алдап соқканын біліп, өз колынан у берген байын шді жоқтауға шыккан Күләндәнін ащы зары бүл сезімді баса алмайды.

Сол кез үшін жана характер - Мүсілім бей- несі. Онын әр кимылы бакай есептен түрады. Әр жаксылығы сатулы. Болыстыкка кол жеткізу үшін, ол ағасын өлтірткізумен тынбайды. Шар жинаудьщ амалын ойластырады.

«Мүсілім:... сен Қойбағарға межн сәлем айт. Мүсілім биесін алма деп, болыска осынша айт- са да болмады де. Ршжімесін, тірі болса, онын есесін қайырамын деп айт, білдің бе?»

Міне, осы әдіспаі арызын басып Көрпебай- дын бетін бері каратпақ. Шабарман Әубәкірге «ауылнайға өсірем, елді маған икемдей бер» деп

К ереку-Баян кітапханасы "Рухнама"

оны колында үстамак. Қаскырбай елді кырып- жоюмен ұстайды. Ал Мүсілім одан аярлау, за- лым. Мүсілім: «Елді алдаумен, еплен ұстау ке- рек» - дейді.

«Мансапкорлар» қыска хикая тәрізді эсер береді.

Пьесадағы бүкіл харакет акыры драмаға әкеп соғады.

«Мансапқорлар» алғашкы казак пьесалары сияқты әлдебір аңызға негізделмегеи. Нақтылы өмір суреттеріне күрылғаа Бүл - оның жетістігі. Алайда кемшілік те осы түстан белең береді. Өйткаіі характерді талдауда тым жалаң, тура кеткаі жері басым. «Болыс болу үшін, бак алу үшін, арды, адамшылықты аяқка таптамай бол- майды» дейді Мүсілім. Мүндай публицистика- лык корытынды пьесадан гөрі, ол туралы жа- зылған рецшзияға лайық. Натуралистік сурет- тер, жалаң фотография терең әлеуметтік-мораль- дык талдауларға баруға бөгесін болған.

Дәл осы пікфді бір перделік драма «Рабиға» жөнінде де айту керек. «Кед казактың күң кыз- дары. Қол үстасып, бостандык түрмыска же- тейік!» деген Рабиғаның шымылдык жабылар алдында айтатын соңғы сөзі пьеса мазмүнымоі қабыспайды. Рабиғаның сүйген адамы жок. Кәрі күй^ш месінбейді. Ауылдын ерікке жігіттері- мен сөз кақпайдан әрі бармайды. Қызғанған кәрі күйеуінен таякка жығылған соң, жаңағыдай «теңдік» деген жаңа сөз аузына түседі. Оны каранғы әйел кімнш естіді? Бұл жағы мәлімсіз. Мүндағы Жүсіпбек табысы - пьесаның оралым- ды тілі, үлкш такырыпка түраг кадауы.

Ж үсіпбек Аймауытов

Жүсіпбек Аймауытов драматург есебінд үлкен оперативтілік, окиғаның ізін суытпай, оған дереу талдау жасау сиякты талаптарымен көзге түскен. 1916 жылы бүрк еткен халык көтерілісі такырыбына драматург 1917 жылы пьеса жазып үлгереді. Тіпті ол жедел түрде Се­мейде, баска қалаларда ойналады да. Пьеса текстін баспаға берер алдында, авторы қайта түзеп, редакциялап шыккан.

Бүл - төрт перделі драма. 1916 жылғы көте- рілістің біркатар кыр-сыры ашылған. Халыкка келг® нәубеттен ел іші кан күскандай болып жатса, Сазамбай сиякты байлар мәре-сәре. Өйткеиі калта калыңдататын тағы бір қолайлы сәт туды.

Пьесаның бірінші бөлімі өте қызғылықты. Әу дегшіш-ак кейіпкер басына түскен ауыртпалык, яки драмалык окиға бірден назарынды өзіш ауда- рып алады. «Енді не болар екш?» дегізіп ынтык- тырады. Бірін-бірі құлай сүйгш екі жас - Қана- пия мен Шарбану 1916 жылғы июнь жарлығы- ның дүрпуімен айырылысайын деп түр. Драма­тург тартысты шиеленістіре түсетін тағы бір мотивтер табады. Шәрбанудың үй ішінен Ын- тықбай да окоп казуга аттануы тиіс. Оны калай да алып калу үшін пара беруді ойлап, Шәрба- нудын әке-шешесі Сазамбайдан карызга акша алады. Пәленін көкесі енді басталады. Акшаны тауып бере алмаса, Шарбану Сазамбайға токал- дыккакетпек... .

Алайда казак драматургиясына жол салушы пионердін бірі - Жүсіпбек Аймауытов тәжірибе жетімсіздігінгн окиганы әрі карай өрбіте алма-

К ереку-Баян кіталханасы “Рухнам а'

ған. Дәлірек айтсақ, ширықкан окиға Шәрбану- дың Сазамбайға токалдыкка берілуіне байланыс- ты күрт бәсендейді. Тартыс қызуын кайта көте- руге Қанапияның кайтып оралуы, совет соты арқылы Шәрбануды барған жерінен айырып алып қосылуы септік ете алмады. Себеп - дра- малык тартыс сырттан косылған күштің әсері- мш шешілсе, характерлердің өз күшімэі аяқтал- маса, жасандылыққа ұпіырайды. Окиға ағымы- ның бетінде қалқитын жаңқа кейіпкер пьесаны драмалык маңызын сүйылтады.

Жүсіпбек Аймауытовтың бір перделік пье- саларынан окигасы каркынды да тартымды журетш шығармасы - «Ел корғаны» (Қазақстан Мемелекеттік баспасының Күншығыс бөлімі.1925 жыл, Ташкент). Пьесаның сәтті шығу се- бебін іздесек, ол - бірнешеу, Ең алдымен драма­тург мәдениетінің артқанын аңғарамыз. Кіріспе- де кең көлемді ремарка, яғни, пьесаның койы- луына, режиссурасына байланысты нүскау бе- рілуі сол кездегі драматургия үшін жаңалык еді.

«Есік алдында ел қазақтары аулағырак шегі- ніп отырсын: көпшілігі сол жақта болсын, оң жақ ашығырак түрсын, Алдыңғы ретте келбетті екі зор ақсақал, оларға таяу жақсы киімді, жуан қарынды үш бай, оған тете орташа киімді би, ауылнай сықылдылар орын алсын. Төменп жак­та жаман тымақты, жалба киімді кедейлер, орыс, қазак киімін араластыра киген мұғалімдер, жас жігіттер отырсын. Ақсақалдар жок, есікке таяу гамак жейтіндер катарланып, алка котан сала отырса да, төменгі жақтагылар үйлығып, үйме- жүйме отырганы жөн».

Ж үсіпбек Аймауытов

Баска сөзбен айтсақ, Ж. Аймауытов бір пер-| делі пьесаға сол кездегі әлеуметтік таптардын бәрін алып келгендей, эпостык масштаб дагіз- гш. Ж әж бүл әшейін халыктык фон емес. Ав­тор әлеуметтің өзін сөйлеткен. Ол үшін сонау антикалык дәуірден белгілі хор енгізілген. Ор- тада - Окыған. Мінг, осылардьщ күшімен азамат соғысы кезінде Елек >езінде болған жағдайдан мағлүмат аламыз. Қызылдар женіп, ақтар бор- дай тозып бара жатканы айтылады. Атқанын атып, атпағанын тонап, әйел атаулыны зорлап, ойран салуда. Соған ел корғаны боларлык әскер катарына жігіт косуымыз керек дейді Оқыған.

Қазіргі театр терминін колдансак, бүл шығар- маны публицистикалық драма жанрына жат- қызар едік. Мүндағы басты кейіпкер автор аты- нан сөйлейгін Окыған мен хор. Публицистика- лык драма эпоска бір табан жакын. Жеке адам- нын ел тағдырын аркалауын кен көлемде көрсе- туге бағытталған жанр казак эпосында көп кез- деседі. Автор прозалық шығармасындағыдай, белгілі бір кейіпкері аркылы болып жаткан оқиғаға түсініктеме береді.

Ж. Аймауытовтың соңғы «Шернияз» («Бас- тырушысы Қазакстан оку комиссариаты, типо­графия Семипалат», 1926 жыл) пьесасы адам- гершілік проблемасын көтереді. Шығарма махаб- бат күйін көп шертеді. Сондыктан ба, ол өлең- меи жазылған. Пьеса шалкып басталып, кайғы- лы аяқталады. Бас каһарман, ескі интеллигент Шернияз өзін жан-тәнімен сүйген, келін боп түскен әулетіне жаккан Раушан деген алғашқы әйелінен оқуы жок деп жеріп,тастап кетеді. Таң-

f l i p Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"---------------------------itaan алған, окуы бар, гимназия бітірген екінші / әйелі Жәмилә бой түз^ден баска ештеңе біл- мейтін ак саусак, оның үстінг етегінен қағынған боп шығады. Пьеса Шернияз әйелі Раушанды қоя бергенде емшегінен айырып алып калған кішкентай нәресте Шоканның өлімімен аякта- лады.

Автор пьесаның бас шенінде қала м® ауыл- ды салыстырып, екі оқыған - Шернияз бш Ба- зарбайға біріне ауылды жактатып, екіншісіне каланы мактатып қояды. Шернияздың айтуын- да ауыл адамында жарасымды мінез бар, қыл- тьщ-сылтынды білмейді, сүйсе де, жек көрсе де турасына жүгінеді, ал калада қадам басы алдау, бәрі саудаға түседі, әйелінг дейін «кылтың-сыл- тын». Сөйте түра ол кала кызына үйленеді де, күм кабады.

Ж. Аймауытов творчествосының тағы бір алуан саласы роман жанрынан түрады. «Карт- кожа» романы (Қазалы мемлекеттік баспасы, Қызылорда, 1926) жәнз козі тірісінде үзіндіжрі ғана жарияланған, бірақ соңғы нүктесін койып, баспаға тапсырған «Акбілек» романы - жазу- шынын әдебиеттегі ірі табысы деп бағалағаны абзал. Бұл шығармалар казак әдебиетінде роман жанры талабын өтеген алғашқы қарлығаштар.

«Қартқожа» - эпикалык туынды. Қараңгы кедейден жаңа заман аркасында үлкен азамат- тык дәрежеге котерілген кейіпкер Қартқожа таг- дыры оның өмір сүргш қоғамыньщ өзгерістері- мен бір арнада тоғысады. Романнан заман ты- нысын, сол тұстағы қоғам басынан кешкен ауыр- палыктарды айқын сезінеміз.

Ж үсіпбск Аймауытов

Роман үш бөлімнш түрады. Бірінші бөлім бал шәкірт Қартқожаның туған ортасын, ата-анасы- ның коныр түрмысын суретт^дш акыры жок- шылык зардабын тартып, күйеуге шыккан апа- сының ауылында бала окытуын әнгімелеумен аякталады. Бөлім қыска-кысқа новеллалардан түрады. Автор оқиғаға белсае араласып, өзінін кейіпкерлерінг деген көзқарасын ашык білдіреді.

«Ұмытпасам, бүдан табандаткан 14-15 жыл- дар бүрын болса керек; Қаржасбайдын аңыра- ған конақ үйінде жиырмаға тарта баланы алка қотан отырғызып, Мәжит Қожанын азан-казан қып окытып жататыны. О кез Мекалайдын аузынан жалыны шығып түрган шағы вді...» - деп роман жазушынын өз баяндауынан баста- лады. Соған карағанда роман окиғасының бас- талу ы 1910 жылдың түсы.

Шығарманын бас кейіпкері ешқандай үздік қасиетімен ерекшеленбейді. Тіпті автор оны әдейі төменшіктететін тәрізді. Момындығын, бүйығы мінезін, койылған аты Қарткожаға дейін жазушы жеңіл мыксылмен түйреп отырады. Сонымш катар «Жуастан жуан шыкты» деген- дей, бас каһарман характерінін негізінде еш нәрседен каймықпайтын, не қиындыкты қас- кайып карсы алатын бір жігер бар. Оның аты - білімге кұштарлык. Бұл бейнаіін типтік күра- мында автордың өзі басынан кешкен белгілер сезіліп отырады. «Смағүл жолдаска» деген ха- тында Ж. Аймауытов бүл жөнінде былай дейді: « 15 жасқа келгенде молдалык қүрып, бала окыта бастадым.

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама'

Жазушы кейіпкерінің окуға дегаі қүмарлы- ғының қалай басталғанын, дамығанын психо- логиялык детальмен әдіптеп, нанымды көрсет- кен. Қаладан келген бір шәкірт бала Қартқожаға «Тумыш» дегш кітап сыйлайды. Соны окыған- да Қартқожа үшш дүние үмыт болады. Жазушы қаһарманының ішкі толкынысын бет ажарын- дағы күбылысты тап басып суреттейді. «Оқыған сайын ажарланады, бет аузы балбырап, иегін созып, көзін кадап, қағазды жеп қоятын тәріз- ді...»

Міне, осы суреттен кейін Қартқожаның «оқи- мын» деген сертіне сенесщ. Бірақ калай оқиды? Қаражат қайда? Жас баланың онымен ici жок- Дәл сол мезгілде жаз куаңшылық пен катал қыс- тың қыл бүрауына шыдай алмай, Жүман акса- қалдьщ коңыр шаруашылығы да күйрейді. Оны­мен бірге қарттың өзі де ауруға шалдығып, дүние пәнимш кош айтысады. Кейіпкер алдындағы бөгет таудай...

Сөйтіп біршші бөлім революциядан бұрынғы казак ауылының күйкі түрмысынан едәуір мағлүмат береді. Молданьщ окытуы, жерл^ге байланысты діни-ғұрыптар, шаруашылық ка- рым-катынас жағын көрсету арқылы роман сол түстағы қоғам түрпатын көз алдына әкеледі.

Екініш бөлім кыз бен жігіт арасында жеңге- тайлык рольде жүрген Қартқожаны кездесті- реміз. Өзінше Жүніске еткен жақсьшығы. Жүніс- тен ол орысшадан сабақ алады. Соның акысын төлейтіндей. Бірак бүл лирикалык ә>ш көктемгі ауа райындай тез бүзылады. 19 бен 31-дің ара- сындағы жастарды окопка аламыз дейтін пат-

Ж үсіпбек Аймауытов

ша жарлығы ел төбесін; жай түсіргендей әсе етті.

Ел іші желдей гулейді, судай тасиды. 1916 жылдың көтерілісі басталады. Жазушы осы ха- лык козғалысының сипатын әдемі ашкан. «Бай- лар баласынын жасын ееге бұзады?» деген си­якты таптық сәуленің енгшін, жасақ азығы үшін сол байлардан мал тартып алуын, Дәрмен сияк­ты көтеріліс басшыларының «Бізге кастык ой- лаған Николай патша дәл осы тізімдей өртшсін ! » деп саяси үран тастау дәрежесіне көтерілуін үлкен тапкырлыкпен керсеткен.

Көтеріліске катысушылар ала-кұла. Әсіресе сана өресі жағынан. Мұны жазушы «Ән» атты новеллада әдемі көрсете білген. Көтеріліске шыккан жасак кешкүрым ойын-сауыкка көшеді. Сондағы әншінің бірі:

Бар дейді кара өткелде мейіз сатқақ Бар ма екен сол мейіздің дәмін татқаа Молдалар шариғатта обал дейді,Бір үйде бойжеткен кыз жалғыз жаткан, -

деп жасактьщ қазіргі халінг сәйкеспейтін, бұрын- ғы ауьш арасы кылжакка басып ұсақтанады. Бүл фактіні жазушы қағыс калдырмайды. Дәрмен аркылы ол қазак елінің тарихына шолу жасай- ды. Ал елдің отарлық жағдайдағы мүшкіл халі дүрыс көрсетіледі. Ерлік тарихы бар халык ездік- ке жол берм^і тиіс.

Кектеиетін нәрсе жетерлік. Қазақтан шыккан көзі ашыктар «елдін камын ойламай, шенғе, шекпенге мастанъш, елді канап, пара жеп, жауыз- дыкка салынған. Олардың тапкан ермегі, арма- ны үсақ нәрседе калған». «Қара шай, ащы на-

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама”

сыбай, ер арпасы» деганет аса алмайды. Дэрмш жорыққа шығып, қайрат көрсеткш жолдаста- рын мақтайды. Оларға үлгі ететін тарихи ерлер есімін атайды. «Бұл күнде қолдан күш кетіп, азамат басына күн туып, казақтың басы каң- ғырып, не болары белгісіз екенін сарнап, сары даланы басына көтерш» күңіренеді

Романда Дәрмен бейжсі жағымды кейіпкер есебінде едәуір сомдалған. Оның бсйынан ба- луандык қасиет те, ақындык, әншілік те табы- лады. «Бәтіш» атты новелла оның интимдік, жеке басы сырын ашады. Сүйген жарына қосы- ла алмай жүрген шерлі жүрегінің мұңлы күйін шертеді. Дәрмен 1916 жылғы көтеріліске баста- ған жасағының жеңілуіне карамастан, күресін токтатпаған. Қызылдар жеңіп, ақтар жеңіліп, қаңсыраған жау Қазақстан жерімш шығысқа шүбырғанда қазак жері тағы да канға боялады. Зорлық-зомбылықтың не ащы уын ішеді. Міне, осындай қиын-кыстау түста жіпттердің басын қосып, ақтарға карсы қайрат көрсеткен тағы да сол Дәрмен. Романның осал жері - осы кейіпкер мен бас каһарман Қартқожаның байланысы әлсіз. Оқиғаның жуан ортасына шықкан Дәрмш бірте-бірте көздш ғайып болады. Ақыры Вар­наков деген асыра сілт^ш і белсендінщ оғына қаза тапқанын естиміз.

Жазушының романдағы үлкен табысы - көте- ріліске қатыскан қалың бүкаранын көллектив- тік портретін жасағандығы. Ж. АЛмауытов казак жасағының осал тұстарын дөп баскаа Әлдебір теріні бөлісе алмай, ескі жараның аузын ашып

Ж үсіпбек Аймауытов

алуы, руға жіктеле калуы жеріне жеткізіле көрсе тілгш.

Үшінші бөлім Қарткожаны дүниежүзілік бірінші империалистік соғыстың окобын казып жүргш жерінен бір-ак шығарады. Осы жерде ол патша түрғанда казақтың да, мүжыктын да түрмысы онбайды деген сөз естиді. Бүл ақиқатка онын көзін жеткізген - орыс адамы, большевик Андрей.

Поезбен еліне кайтып келе жатканда ол орыс халкы туралы әдемі ой тербейді: «Енді орыстан да корыкпайды, тілінін бөтендігі болмаса, жүрегі де, ойы да өзіміздікіндей. Андрей кай казактан кем? Артык емес пе? Қарткожаға сон- дай акыл айткан казак болды ма?»

Бүрынғыдай емес, аіді оған орыстын даусы да жылы үшырайды. Әні де қүлағына жағады. Омбыға оқу іздеп келгшде, бар қаражатын үрла- тып алып, маскараға үшырап сасқанда, оған колының үшын берггн тағы да орыс азаматы Палидуб болады. Одан ешкімнен көрмеген жак- сылык көреді. Іні, карындасын интернатка ор- наластырып, өзі орысша оку бітіреді.

«Қарткожа» романы - көп зертгеуден, талдау- дан туған шығарма. Қазір бетбүрыс заманында 20-30 жылдардағы тарихымыздың көп беттері кайта каралып жатыр. Міне, осы іздагістерде Ж. Аймауытов романдарынын куәгерлік пай- дасы мол Сол кездегі «разверсткаға» байланыс- ты есіл малдын кырылғаны, аштык, белсенді- лердін асыра сілтеулері роман назарынан тыс калмаған. Осы киыншылыктарға карамастан, «Совет калай?» деген сүрақка халык теріс жауап

К ереку-Баян ютапханасы “Рухнама”

)бермейді. «Не дегенмен бүрынғы жок кой дейді».«Бүрынғы жок қсй» деп Қарткожа да жымияды.Роман кенеттен аякталады. Финал дүрыс

шешілді ме, жок па, бүл - алдағы әңгіме. Бірак жанрлық жағынан келеек, роман табиғаты пуб- лицистикалық финалды көтермей түрғанын анғарамыз. Жазушының айтар ойы айқын: сол кезде дәуірлеген социализм дәуірін жырлағысы келген.

«Кім?» деген сонғы бөлімшеден мынадай жолдарды оқимыз:

«Қартқожа өзгереді. Бүрынғы соқыр наным- нан, діншілдіктен тазарды... Бұрынғы жабығу, уайым-кайғьіның бірі жок, Қартқожа талантты, жігерлі, жалынды жігіт болды... Қарткожа енді тап тартысы ж екенін білді...»

Бүған сенесіз. Сонда да көшлге түйткіл ке- леді: бүйтіп түжыра салмай, роман арнасынан шыкпай, сол өзгерістерді суретт^ керек емес пе еді дегш.

Әринг, бүл кемшілік «Қартқожаның» тұтас тартымды тұлғасына шіркеу түсіре алмайды. Келесі «Акбілек» романында жазушы шығарма- ның акырғы жолына дейін жанр стилінен жаз- байды.

«Акбілек» романы күрылымы жағынан оқыс оқигалы детектив жанрына үқсайды. Шығарма- ның әу деп басталуынан-ак окиға шиыршыкта- лып, бас кейіпкер кенет кыл көпірдің үстінде түрғандай халге үшырап, батпакка жығылған- дай былғанып, тіпті өлім аузында болып, неше түрлі хикметті басынан өткізіп, ақыры мұраты- на жетеді.

Ж үсіпбек Аймауытов

Бұл - романнын фабуласына ынтыктырушь тәсіл десек, өзегі әлеуметтік проблемалар, рево- люциядан кейінгі жиырмасыншы жылдардың тұсындағы казак елінің хал-ахуалы. Социализм- ге өту дәуірінің ең бір күрделі кезеңі болғанына карамастақ Жүсіпбек Аймауытов сол өзі сурет- теп отырған түстағы коғамның бет-пішінін ре­алиста шеберлікпш түсіре алған. Осы астан- кестш уакыттағы әлеуметгік өмірді автор шын мәніндегі көркем талдауға барғанын сүйсінг әрі таңыркай айтамыз.

Романда суреттеліп отырған кез - байларды конфискациялауға дейінгі уакыт. Сондыктан мүнда Матайдың Әбені сиякты әл>етті байлар, бір жағы орыс капиталистеріне подрядчик бо- лып пайда тауып, онымен коса не түрлі әдіс-ай- ламен елін талап, жалшылыкка ондаған кісілер үстаған шынжыр балак, шүбар тестер әлі күшін- де екені көрсетіледі. Жазушы байдын арам жи- наған дүние-мүлкін үстінен арыз түсірту және үйінде елдің дау-шарын калай шешетінін, Күреңбай болыс етекш іні басынып, шын мәніндегі ел билігін әлі жүргізіп отырғанын мәнді эпизодтар аркылы жеткізе білген. Осы типтік характерді Акбілектің әкесі Мамырбай, айттырған кызы Ақбілекті алам деп ала алмай калған Бекболаттың әкесі Сейіт сиякты байші- кеш бейнелер коршайды.

Тағы да бір топ - сол кезде бас күрай баста- ған казак интеллигенциясы өкілдері. Осыларды Ж. Аймауытов Мамырбайдын окыған пысык үлы продкомда істейтін Төлегеннін үйінде жи- натып, әркайсысынын пікірін тарткызады,

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама’

ііштерш ашады, төл міжз-күлқын да қаза жібер- мейді.

Ыкаң дегеи (Ыстықбай) бір мекеменің бөлім меңгерушісінің орынбасары, бүрынғы адвокат, «Керен» (Керенский) түсында күрылтай мүше- лерінің тізімінде жүргш каһарман, өткен дәу- ренін көксейді. Жазушы оның көңілсіз сйы, күй- жайын оньщ шылым шегу рәсімі арқылы жет- кізген. Ж әж сол детальге жліктен мән бергенін де айта отырады. «Көңіліңді қына, көзіңді тор басса, күйінсең, өкінсең, қайғынды үғар, сөзінді тыңдар жан болмаса, қайғыға карсы түруға қай- ратың жетпесе, ішке толған қапырықты... шмш сейілтер ең?.., Әлде көңіддің шері у емес ne?»

Басынан дәулет күсы үшқанның бірі Тыпаң. Тыпаң кезінде Әбш байдыңтілмәші болған, Доға да сол Әбеннің парасын қылғытып қойып, ааді танауын тесіп, бүйда өткізген бүкадай әукесі салбырап соңынан өңкілдейді. Бүл топқа атак- ты болыстың баласы, кезінде гимназия бітірген, Колчак заманында «көржкті орында қызмет істеп, көзге түсіп калған», енді баскан ізін коян- ның жымына салатын Жорғабек те косылады.

Бүларға қарама-карсы қойылатын кейіпкер- лер - >езд бастығы ж әж губерниялык ревком- ның мүшесі Акбала жәнг Балташ. Әңгіме Әбен байдың үстінеи түскш арызға байланысты коз- дайды. Бір айта кететін нәрсе - автор өзін бейта- рап үстауға тырысады. Тіпті жағымды кейіпкер- лерінг де бүйрегі бүра бермейді. Жақсылыкта- рын жаза отыра, кемістіктерін айтуды да қағас калдырмайды.

Ж үсіпбек Аимауьггов

Акбаланың сөзінм, айтылған пікірдда туаты корытынды - кедей мш байдьщ былайғы тағды- ры. Автор публицистика құралына кең орын беріп, сол кезде осы киын проблеманы шешудін екі жолы болғанын айтады. Біріншісі - казакка төңкеріс жасау керек. Байдың жер-суық мал- мүякін, артық қатыньша дейін кедейлерге әпе- ру керек. Екіншісі - кауіп айтады: бай малын талапайға салсак, жалпы мемлекет байлығы ке- мімей ме, жүт, ашаршылык болмай ма? Одан да кедейді окытайык, кооператив ашып берейік, кәсіпке үйретейік. Ал Әбшдермен алысу керек, мүмкін үзак алысармыз дейді.

Акбаланын «тап тартысын ашу керек» дегені Жорғабек, Тыпавдарға ұнамаса, «Байлардың жер-суын, малын тартып әперу керек емес» де- гені Балташка үнамайды. Автор болса, өзініц кай жақта екенін ашып айтпаса да, Эбен байдьщ кылмыстарын әшкерелей отырып, кедей таптьщ жоғын жоктайтыньга ашық білдіреді.

Романның тағы бір идеясы Акбілек бейнесі аркылы таркатылады. Акгвардияшы офицердін мазағына үшыраған бұл бай кызы неше бүра- лаң жолдан өтіп, акыры бакытын окудан таба- ды. Оку аркылы көзі ашылып, Балташ сиякты азаматка түрмыска шыгыгі, мерейі үстем бола- ды. Автордьш айтайын деп отырғаны өзіне дейінгі ж әж өзімен түстас казак ақын-жазушы- ларынын ежелден танбай шерткен сыры - оқып- білім алсаң ғана дегшіне жетесің дсуі.

Роман автордын зор талант иесі екенін таны- тады. «Акбілек» романында жазушылык үлкиі мәдшиет айкын сезіледі. Заман сырын жеке адам

К ереку-Баян кітапханасьі “Рухнама"

птағдырлары аркылы ашатын роман жанрынын әдемі қасиеттері «Акбілек» шығармасында то- лык. Ж. Аймауытов тым окиға куалап кетпейді. Сол үшін ішкі монологтарға, каһарманның ішкі сезім дүниесін ашуға онтайлы жағдай жасап отырады, ішкі монологқа барады, әр каһарма»- ның өзін-өзі сипаттайтын, іш таркататын түста- ры да кездеседі. Ал мүнын өзі характер ашуға бастайтын бірдш-бір жол ғой. Соны калай тап- кан десенізші. Ендігі жерде казак романының тарихы баскаша жазылатынында сөз жоқ. Жи- ырмасыншы жылдардың аяғында-ак мынадай күнарлы арна тартылғаны - кейінгі жетістік- теріміздің заңдылығын, жалпы әдеби мүмкін- шіліктеріміздің зор екшдігін көрсетеді.

Жүсіпбек Аймауытов пейзажды қаһарман- ның ішкі дүниесімен капталдастыра суреттедаң нглер әдемі үлгілерін көрсетеді.

«Асуға шыға бергенде, артына бір карады. Аяк астында томардай томпиып, костар түр. Анау тау жылғасындағы ағаш, анау көгал, анау сай-сала, анау орқаш-орқаш тас Акбілгктщ адам- гершіліпн аякка таптаған, абыройын төккен жер. Оларға көзі түскенде күйінген, өкінген, жиренген, әйтеуір, өзегін вртеген, бір жаман сезім пайда болды. Тврдеп тазатөсенішті былғап кет- кен күшікті желкесінен үстап, өз тезегіне өзінің түмсығын тигізсең, қандай жеріп, қыңсылап, кейін шегішді. Артына карағанда Акбілек те сол күшік тәрізді болды».

Яки табиғат канша тартымды болғанымен, адамның көзі оны көңіл күйі арқылы көреді. Сорлы Акбілектің бүл күй-жайын әбден тү-

Ж үсіпбек Аймауытов

сінесің. Және жазушы әр түрлі себеп тауып.| үнемі кейіпкерінщ аяулы халін суреттеп отыру- дан жазбайды. Жүрегіндегі удын кермек дәмі көп уакыт кетпейді. Акбілек тағы да өмірдің талай таукыметін тартады. Офицерден жүкті болып калуы, Бекболаттың, одан соң Акбала- ның одан жиіркене бас тартуы - бәрі де онайға түспейді.

Ал Акбілектің арылуы түсындағы табиғат сезінуі, тіпті өзге. Балташпен төркініне мүлде басқа адам болып оралуына табиғат та ортак сияқты.

Маркакөлдің шыныдай түнык суы да, көл жиегіндегі иірім-иірім ауыл да, бырылдап, кісінеп, окыранып, өріске тартып бара жаткан жылкы да, жылқышынын Кызыл ала тысты ты- мағы да, анау қозы алып жүрген кайкы төс келін- шектін жасыл көйлегі де, аттын жалы да, жең- гесінін басындағы кулді-бадам орамалы да ба- тар күннін сарғылтым саңғырап турғанда, Ак- білек туып-өскен аулына жетті».

Романда казак әйелінің әл^меттік ажары бар жаңа түрпатты бейнесі жасалған. Ол ®ді тағдыр- дың тәлкегінш ада. Әлдебіреудін басыбайлы күңі де, ермегі де емес. Бүрынғысындай казан- ошак маңынан айналсоктап шыға алмай жүрген жок. Қоғам сахнасына көтерілген. Және осы өзгерістін бәрі нактылы, кейіпкердін іштей түле- у іқ білім аясының тереқдеуін, рухани баюын көрсету аркылы суреттелген.

Бұдан туатын корытынды сол - Аймауытов казак әдебиетінде көркем характер жасау кұрал- дары жүйесіне психологизмді барынша кең ш-

ігізген жазушы демекпіз. Бірақ жазушы мүнымен шектелмеген. Шығармадағы оқиға мен психоло­гизм арақатысына елеулі өзгеріс енпзген. Про- тотипі Әміре Қашаубаев болған «Әнші» әңгіме- сіндегі Әмірқан келбеті калай ашылған? Мүнда шиыршык аткан окиға жок. Жазушы Әмірқан- ның әншілігін тамашалай келіп, оның адамдык қасиетіне үңіледі. Яғни психологиялық сюжет түзеді.

Әмірқан «барды баламайды, жокты санамай- ды», өзінің бірдемесін сүрасаң, бере салады, кісінің нәрсесін, киімін де өзі де киіп жүре бе- реді ¥ят екен-ау демейді. Ол кісі алдауды, арын сатуды білмейді. Кім көрінгенге сенеді. Өзін әркім талай алдап кетсе де, сенуін қоймайды. Ондай саппасты таппассың».

Кейіпкердің осынау мінезін, моральдык кейпін, қожанасырлығын дәлелдей түсетін ар- гық-ауыс окиғалар шгізу психологияльгқ сюжет үшін кажетсіз. Әмірқанның үй іші ш болып жат- қанымен ici жоқ екенін, жұрттың оны «алақүс» дейтінін айта келе, кенет әңгімшің арнасын кілт бүрады.

«Осы Әмірқан бір мезет есі кіріп, ойлана ма екен ? Мүңая ма екен?» - деп сйлаушы ем. Мүңай- мақ түгілі, Әмірқанның жылағанын көрдім».

Бұдан былайкы әңгімеден әншініңтаңғажай- ып дауыс иесі ғана емес екені анықталады. Иіс алмас, ақ жаркын, бейғамдык оның бет жағы ғана болып шығады. Ол Ақтамақ деген шын гашығымен бір апта ғана өмір сүргшін арман етеді екен.

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Ж үсіпбек Аймауытов

- Армансыз жан бола ма? Қалай айрылды Ақтамактан? - деген сүракка:

- Дүниеде күліп-ойнап жүрген жолдастың мінезі жаман екш.ч. - дегендей екі үшты жауап қайтарады.

Ар жағын жазушы қазбалап сүрамайды. Әңгіме сонымен бітеді. Оқиғалық сюжет аяқсыз қалады. Актамақтьщ былайға тағдыры оқушы үшін белгісіз. Сол жүмбақтың өзі әңгіменің ро- мантикалық әрін арттыру үшін жетіп жатыр. Әйтпесе есесіне психологиялык сюжет төмам- далды ғой. Әмірканның жанын біз үктық. Өсіре- се, оның мінезіндегі екі қасиет сүйсіндіреді. Бірсуі - махаббатынан айнымауы. Екіншісі - жолдастьщ достықка қсир талабының ерекшелігі. Ақтамақ пен Әмірканның ексуі кашып келе жат- канда оларды үрьшар ұстап алады. Бірақ әншінің әнін естігш соң, қся береді, Әміркан жолдаста- рының сол үры қүрлы болмағанына налиды екен. «Не де болса, ердің қолынан келеді ғой»,- дейді ол.

Сөйтіп жазушы кым-киғаш оқиғаларсыз-ак, кейіпкер жан жүйесін тікелей сурет объектісі ете отырып, үлкен адамгершілік проблеманы алға тартып отыр. Ия. Адалдыққа да ерлік керек, Ол алдымен өзінді жеңуің, - деген корытындыға ке- леміз. Ал көнілімізде Әмірқан әншінің бейнесі биіктей береді.

Қазір көркем характер жасаудағы әрекет пан психологиялык мотивтердің арақатысы жаңа түрге енген. Характер психологиясын ашуда ішкі монолог, ішкі диалог кең колданылуда. Әдебиетке сезімге бай интеллекті иесі келді. Ол

К ереку-Баян кітапханасьг "Рухнама'

I арғы-бергі тарихты да, бүпнп өмірдін толғақ- ты мінін көрігінен өткізеді. Міне, осы жетістік- терді дамытуда Аймауытовтың психологиялык прозаны тудырудағы аса қүнды тәжірибесінің манызы еш кеміген жок.

Жүсекең әңпме жанрына публицистикалык элементтерді де кен енгізген. Мәселен, «Елес» әңпмесі - көркем бейне мен публицистиканын күймасы Публицистика болғанда, бүл өзі кәдуілгі сын. «Елесте» жиырмасыншы жылдар- дағы казак совет әдебиеті дамуының көкейкесті міндеттері койылған. Қаһарман түс көрген бо­лып отырып, алдымен әдеби процестегі бірка- тар куйкілі жайларды еске салады. Біз күр кызыл жалын сөз киюге киім, ішуге ас болмайтынын, іс керек екенін бүпнгі революциялык бетбүрыс кезеңінде аз айтып жатканымыз жок Ол кезде де солай болғаа

«Міне, сендердщ төңкерісті үқпағандығың. Кунде айғай, кунде даурык, желдеткш кара бо- ран сөз мезі кылған жок па?» - деген сүрак койы- лады әңпмеде. Жазушы өткенді ойлап аһ үру- дын да пайдасы шамалы екенін ескертеді. Бірак жанашыл болғаннын жөні сол деп, ескінщ бәрін мансүктай бермеу керек. Ескі мәдашет, әдеби- ет байдікі дсу мулде кате. Рухани ризыктың бәрі халықтікі. Аймауытов орныкты жауап катады. Шын өмірді, деректі жазу керек дейді. Әрі карай юілей такырыпка жазу керектігі жайлы мәселе көтеріледі. Бүдан шығатын корытындымыз - Жүсекең Қазакстан жерінде болған от-жалын- ды окиғалардың ел өміріж тигізетін әсерін зерт- теуге ерекше мән бергаі деген ұйғарынды. Ре-

Жусіпбек Аймауытов ;-Q:--------------------------волюиия әкелгаі жаксылык жаңалыкты барыщ ша көрсетіп, бостандық үшін алыскан. жан киған ерлердін жаркын бейнгсін жасауға керек. Соным® катар көленкелі түстарды ла кағажу каллыруға болмайды. «Қазак жүтқа, ашаршы- лыкка үшырады. Онын ауыртпалығы. өлімі. шығыны. кайғысы, зардабы кандайлык болды?» Яки Аймауытов шындықты бөліп жармай тутас жазуды калайлы.

Біздің бүгіндер ежіктеп айта бастаған мәсе- лелерімізді Жүсекен кай уакытта көтерген ек® деп, «Елестін» жарияланған датасын карасам. 1924 деген цифр түр екен.

«Әдебиет сынмш көркейеді».Жүсіпбек Аймауытов осылай деген Сынды

жоғары бағалаған. «Бәйгеге коеатын атты жа- ратып, күйрык-жалын сүзіп жіберсе. көрікті болып жүтынып шығады. Әдебиетке сондай күтім, сондай сын керек».

Жүсекең өзі осындай алғыр да алымды сын- нын өнегесін көрсеткен. «Магжанның акындығы туралы» макала - соның куәсі. Мүнда ол әдеби- ет жөніндегі өзінін пікірін үштай түседі. Акын замана толғағын толғайтынын баса айтады. Әсіресе, Мағжан поэзиясы көңіл күйінін казак үлтынын жай-күйіне карай өзгеріп отыратынын тап басканы үнайды. Бұл енбектен талай идея, талай ой таратып әкетуге болады. Макала Мағ- жан творчествосын терен әрі толымды талдаган туынды деп түсінуіміз керек. Ол жалпылама кетпейді, Мағжан поэзиясынын ерекшелігін дәуірі меи әдеби ортасынан шығарады. М. Жума- баевтың Абайдан сонгы ірі түлга, куатты лирик,

К ереку-Балн кітапханасы “Рухнама"

әзік суреткер екенінг бұлжымас дәлелмш көз жеткізген.

Не жазсаң да, сөз жазғанға не жетсін. «Аудар- ма туралы» макаланың көлгмі нгбәрі жүз жол- дай. Ал оған соншама мағына сыйғызған, түтас бір ғылыми теориялық трактат тезистері дерсің. Аудармаға кандай шарт, қандай тілек коюымыз керек? Сөзге сөз тауып, бүлжытпай аудару бар. Бүл - көбінекей ғылыми дүниелерді аударғанда керек тәсіл Ал көркем, әдебиеттің жөні баска. «Орыс; Европа тіліндегі көркем, әдеби сөздерді қазақшаға айналдыруға мақсүт жалаң, карапай- ым адамға үгымды ету емес, мәдениетті жүрт- тың үлгісімен, сөз кестесімщ, олардын салыстыру бернесімен таныстырып, оқушыны тереңге ай- дап, киялын байыту, сезімін үстарту болу керек. Оқушының ыңгайына көше бергш акын, сүгі- ретші жақсы емес, окушыны өз ыңғайына, өзі жеткш түрғыға сүйрей білген сүгіретші жаксы. Аткосшы бопудан көшбасшы болған жақсы».

Осыдан барып, дәлме-дәл аудару, көркем аудару, «еркін аудару», «Бәлшшшщ сарынымен аудару» деген тәржіманың не түрлері шығады. Жүсекенде осы түрлердің бәрі табылады. Өйткші ол да, Шәкөрім, Ахмет Байтүрсынов, Мағжан Жүмабаев сияқты үлкен аудармашы болған.

«Смағүл жолдасқа» жауабында ол к ім іи не аударғаны жайлы біраз мағл үмат қалдырған. Ол Пушкиннің «Сараң сері» («Скупой рыцарь»), «Tac мейманын» («Каменный гость»), казакша- лайды. Гогольдің «Бакылаушы» («Ревизор») комедиясын аударады. Виктор Гюгодан аудар- дым дегені «Бишаралар» («Отверженные»),

Ж үсіпбек Ай-чауытов

A. Дюмадан «Дәмелі» («Тамилла») романдары.{г_ Сондай-ак тәржіма тізімінде К. Берковичтін YnS* алты әнгімесі жүр. «Бұл күнде басылып шык- кан әңгіме кітаптарым» дегві бөлімде «Тау елін- дегі окиға» деген әнгіме аударылғаны сөз еті- леді. Бүл - шынында роман. Онын аудармасы К- Мүхамегжановтын колында көрінеді. Жазу­шы романға арнайы кіріспе жазған. Оны «Та- ныстыру» деп атапты. Сонда былай делінген: «...Чуйковтын бүл әңгімесі - Европа жазушы- ларынын кезінде мактаулы, күнды әңгіме. Мүндай әнгімені окып, казак өмірімен таныс болдык дегізерлік әнгіме». «...Ескілікті тастап, жана заманға аяк басқан дәуірде адамға жана талап, жана жігер керек. Жасымас кайрат, жа- лынды жүрек, кайтпас ерлік керек. Идеянын жолында бас байлауға, жан киюға жас буынды үндеу керек... Осы жағынан карағанда бүл әнгіме жас буынға өте пайдалы үлгі кітап бола ма деп ойлаймын...»

Жүсекеңнін көркем шығармаға психоло- гизмді кенінаі енгізу жөнінде көп талап кылға- нын жоғарыда айттык. Осы салада ол ғылыми ізд&пстер де жасаған. Тіпті айрнайы ғылыми еңбектер туғызған. Ол: «Психология» және «Психология (жан жүйесі) мен өнер тандау» енбектері. Ж. Аймауытовтың «Тәрбиеге же- текші» кітабы бала окытушылар үшін таптыр- майтын методикалык күрал ретінде кезінде жүртшылык тарапынан жоғары баға алған.

Сөйтіп ол өзінін үстаздык тәжірибесін ортаға салып кеткаі

Аймауытов баспаға тапсырған кітаптарынан ' «Сұлтанмахмұт Торайғырүлынын түгел сөзде-

рін» атайды. Қ.Мүхаметқанов: «Аймауытов бол- маса, Торайғыровтың толык жинағы шығуы, оның толык өмір тарихын білуіміз нгғайбіл еді» деп жазады. Әрі досы, әрі Сүйіндіктен тарайтын аталас туысқаны Сүлтанмахмұт кайтыс болған- нан кейін (1920 жылы) оның шығармаларын жинаумш болады. 1933 жылы жарык көрген Сүлтанмахмұттын шығармалар жинағы - сол Жүсекен еңбегінің жемісі.

Ж. Аймауытов қоғамдык-саяси, тарихи әде- биеттегі аударуға да көп көңіл бөлган. Сол түс- тағы атакты тарихшы академик М. Покровский- дің енбектерін «Төңкеріс тарихы», «Орыс тари- хы» (III бөлім) деген атпен казак тшінг аударады.

Жүсекең аудармаларының әлі бас аяғы то­лык жиналып болған жок. Максим Горькийден, Мопассаннан, Джэк Лондоннан, Тагордан аудар- ған әңгімелерім бар деген. Өз каламынан туған ірілі-үсакты прозалык шығармалар, өлендер қан- шама. Осылардың бәрін әдебиет қазынасына косу - алдағы күндердін абыройлы міндеті.

* * *

Жүсіпбек Аймауытов аскан таланты мең тау- дай талабыньш аркасында әдебиетіміздің бойы- на европалық ж әж дүние жүзілік көркем мәде- ниет үрығын екті. Өзі де білімді, парасатты каламгерлердің арасына косылды. Әсіресе, оның төгілген тілі, жан жүректің не килы пернелерін баса білетін психологизмі күні бүгінге дейін таң- дай кактырмай коймайды.

К ереку-Баян кітапханасы кухнама

Ж усіпбек Аймауытов

Қазак әдебиетін дүниежүзілік аренаға шығар ған кейінгі жылдардың табыстарында тың жанр- ларға жол салып, көркем сөзбен замана жана- лықтарын кестелей білген Аймауытовтың ко- макты үлесі бар екеніне ешкім күмәнданған емес.

Жүсіпбек шығармаларындағы туған еліне, халкына дегш махаббат бүгінгі үрпак журегі- нен орын табады.

Ол Қазакстанынын баска туыскан халыктар- мен бірге терезесі тен республикаға айналуын арман етгі. Онын кейіпкерлері осы арман жете- гінде күресті.

Жүсіпбек Аймауытов туғызған тамаша шы- ғармалар - халык мүрасы. Ол мүра рухани казы- намыздан берік орын алады.

К ереку-Баян кітапханасы "Рухнама'

Ә ҢГІМ ЕЛ ЕРІ

ӘНШІI

Жетішатыр - дақсы қала.Қаптап жаткан казақ. Жазы-кысы - қымыз,

ойын-сауык - «кататься». Айт, той, кұдалык, ат жарыс, күрес. Маскүжм. Төбелес. Үй кыдырған көлең-көлең ақ жаулық... Жак шықса пароход, паром, желкайық, жасыл арад калың орман... Көкке шыккан, гуләйт соккан, масайраған шат көңіл... Сырнай-кержй... Қызық думан... Қайт- кэшш сергек кала.

Степендиядан жырмалаған азды-көпті тиын- ның қызығын көргелі адам сияктанып отыз тиынға бержабай жалдап, жексенбі күні ар жакка тарттык.

Келген жылымыз. Қаланың жай-жапсарына қанык емеспіз.

- Ағай, жақсы кымыз кімде бар?Бержабай әйелдердщ атын шүбырта бастады.- Жұмаш кімнщ катыны?- Қатын емес, қы з...Бақсақ, «Әбуқанипа», «Имам агзамшылап»,

кымызшылар қатындардың атымен айтады екш.Он минутта арғы қабаққа шықтық.Ар жак - қазақ даласы. Өзаі өрлей салынған

екі мешітті, бір шіркеулі, ығы-жығы тайпак қала. Ағашы, кіршші, төбесі, тоқалы жапырайған тәу- кеншік үйшіктер: «Бізді казақтан баска кім ме- кендесін?» дегендей, бет-аузы қисайып, көздері сығырайып, кемсеңдеп түрған іспетті. Байлар- дың көк шатырлы салауатты сарайлары жаман-

Ж усіпбек Аймауытов

жұман баспаналарды басып кететіндей коразда нып, басын көкке созады. Көк шүға тысты, жа- нат қүндызды көк күмыра бөрік киген маубас, бордақы байлар ат-түрманы жаркырап, көкмой- ын жегіп, былкылдак кашабада шалкайып жа- тып, кататься соғады. Ескі-күсқы киім, етік- метігін қолтыктап, дорбасын, бокшасын кала- нын кедейлері жаяу-жалпы сүмеңдеп, сақалы- на сунгі түрып, базарға кетіп барады. Көлшілік тамак тауьш кайта ма? Әйтпесе сандалып, кура- май кауып кайта ма? Кім білсін?... Жоқшылык кысып, енсесі тусіп, мең-зен болған сорлылар мундай болғанын қайдан білсін?...

- Балалар, кайда апарайын?- Қай жақынына апар!- Жақыны Аккатын... Шәкет те алые емес...- Қай кызы барына апар, - дейміз.Бержабайшы кос терезелі токал үйдін алды-

на ойысып тура калады.Тымактарын шекесіне салған төрт-бес жел-

бегей с ал даурығып, итермелесіп, тәлтіректеп үйден шығып келе жатады. Бізге окшия карай- ды да, «зиянсыз балалар» екенімізді білгш сон, тұмсығын көтеріп жүріп кетеді.

Көптаі күткаі жеңешедей, ауыз үйдегі алтын сырғалы, ак күба, бидай өңді кербез жеңгей: «Балалар, жоғары шығындар!» - деп майысып, төргі үйге карай сілтейді.

Төсек-орны, дөңгелек устелі, тегоесі, кесесі біріш-бірі сай шак-шак кана бөлмеде екі-үш жігіт кымыз ішіп, томашадай аппак кана Шәкет сыр- лы касықтай сары ожаумен кымыз сапырып оты­рады. Мурты токпактай түксиген сары жігіт

К ереку-Баян кітапханасы "Рухнама”

Цсырғып орын беріп, отырысымш кесесін ұсы- нады. Бұл каланың бір жаксы жері - казақтың оқыған балаларын сыйлайды. Балалары үлкш- дерін сыйлайтын болғаны ғой.

«Қымыз әкелейін бе?» - дегендей, Шәкет көзі күлмендеп бізге қарайды.

- Бір шерік қымыз... - деп аузыңнан шығуы- ақ мүң, Шәкет жалп етіп, бір үлкен бөтелкэи алып келеді. Даярлап қояды-ау деймін. Кемешті сары тегешті алдына тақап койып, төңкере лы- кытып, бүрап-бұрап шорылдатып, кымызын лезде күя қояды. Қою сары қымыз көбігі бүркы- рап, быжылдап иісі ке/деңді жарады.

Әупілдекше кекіріп, қымыз кеңірдекке келіп, көзі қызарған конактар шүлеңгер жігітсіп:

- Мә, карындасым, өзщ іш! - деп кезек-кезек Шәкетті сыйлайды. Шәкет ернінің үшін тигізіп бір жүтады да, аяк иесіне кылмындап бір карап, қайта күйып береді.

Шәкет - он бес - он алтыдағы жас бала. Пәлен сүлу да емес. Бірак. бет пішіні, көз қарасы нгше алуан күбылады. Кейде қасын керіп сызыла қалады; кейде назданғандай көзін қысыңқырап қылымсиды, кейде сші сүйем дегендей күлык- танып терең карайды; кейде көзін жалт еткізіп жайдарылана калады. Әйтеуір токсан қүлпырып отырған бір көз. Қонақтарын не бір-екі ауыз әзілімен, не сикырлы кезімен сыйлай біледі. Аңғал адам ішінен «мені тәуір көріп отыр» деп ойлап қалатын. Шәкет кімді жақсы көргетін бір алла білмесе, кім білсін... Көзімен алдап, акша- сын каққалы отырғанын ақымақтар қайдан білсін...

Ж усіпбек Аймауытов

Әркім барын базарға салып, мал таппак күиелтпек қой. Шәкет те көзін сатып күлгірленіп отырғаны - күнелтудің карасы. Тұрмыс, жокшьь лык не қылғызбайды, Шәкетті бүзған да сол мүктаждык- Шәкет бір үйлі жанды көзімен асы- рап отыр. Ш әкет ақшаға кызықса, әлдекім біледі... Аяйсьщ Шәкетті. Қарғайсың мынау отырған есіріктерді. Мынау жүгшсіздер, анау қасын кергш жеңгесі Шөкетгі бүзбай қояр ма?...

Қала жігіттері қалжыңға топас келеді ғой.Әзілі жараса алмай, кымыз үсынуға зорлап

отырғанда, арсалаңдаған бір жігіт кіріп келді. Өз үйіжн жана келе бір кесені алып, «күйшы!» - деп, Шәкетке сүйкене отыра кетті.

Қонактар: «Бәрекелді! Жақсы келдің!» - деп аяқтарын үсынды.

- Шәкет, карағым, гармонды әперші!-Ойбай уақытым жок, бержабай кутіп тұр...- Барарсың, азырак ән салып кет...Жігітгер жабылып болмаған сок, әнші сан-

дыкка отырды. Шәкет сырнайын әперді. Әнші Шәкетке карап мырс етіп: «Болмас, болмас», - деп, гармонды колына алды.

Әнші, еркін, ерке екен. Шәкетке қарап:- Бетімнен бір сүй, ән салайын, - деді.- Ойбай-ау! Сөйтпей.. деп Шәкет назданды.- Онысы дүрыс. Әйтпесе нашына келмейді, -

деп отырғандар кеу-кеуледі.Шәкет сүйе ксймады. Әнші үялып калатынын

сезді білем, еңкейген кісі болып, байкаусызда Шәкеттің бетінен сүйіп алды. Шәкет әнтек кыза- рып, басыла калды.

Әнші көңілі дауалағандай, ырғаландап мой-

Днын бүрып салып, гармонды барылдатып күй-леді.

Үшатын кустай кымтанып, қомданып калды. Отырғандар аузын ашып аңырды. Әнші жіберді. Бір-бір ауыздан ән салды. Аз да болса бірегейболды.

Сүмірейте, кылмита сокгы; желдете қүтырта соқты. Лебізі күлакка жағып кетті, жүректі тер- бетті, тамырды желпіндірді; бойды шымырлатты.

- Ойт, шіркін!... Па, сабазым-ай!- Ой, пәле-ай!Мидайжазык күла түзде ішің пысып келе

жатқанда, көзіңе сүлу орман, сәулетті тау кө- рінсе; көріктен, оттан айырылған, кабағынан кар жауған кариялардың ортасында, кенеттш аткан таңдай сүлу сәулем қыз керінсе; караңғы түнде ел таба алмай сандалы п келе ж атканда, аяғыңның астынан киуадан от жылт етіп көрін- се, кандай куанып, кшеліп каласың. Жапа-тар- мағай жым болып томсарып, тон.-торыс отыр- ган жандарға әншшщ әні де сондай эсер берді. Көңіл бір жадырап шайдай ашылды. Әттең, ауыздын дәмін ала алмай, күмарымыз қана ал­май калдық.

- Бүл қай әнші?- Әнші Әміркан осы, - деді.- Әмірканды жүрт мактайтын. Бір естуге м<я

де ынтык едім..- Әмірқанның үйі осында ма?- Осында.- Үйінен қашан табылар екен?- Оны кайтесіңдер?- Әншейін... Әнін бір естуге...

У Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама”

Ж үсіпбек Аймауытов

- Оны үйден ұстай алмайсындар. Ол - бір са ғым.

- Өзі не кәсіп істейді?- Әмірканда кәсіп бола ма? Ән салғаннан бас­

ка...- Акша тапса, жарайды ғой...- Көп үстіндегі жігіт емес пе? Оған кедейлік

бар ма?- Өленді акша сұрап айта ма? Жоқ...- Аштан өлуге бейіл, өлең айтып ақша сүра-

ғанын көргеміз жок.- Онысы кызык екені...- Өзі де кызык жігіт. Онсыз топтың ажары

кірмейді. Әйтеуір жандырып жүреді.Расында жандырып жіберді.Әмірканнын жайынан аз әңгімелесіп, кымыз-

ға канған соң пәтерімізге қайттык.

IIНаурызда казак шәкірттері сауык жасауға

даярландык. Жастардың талабы, өнері, жігері, кызметке жарамдылығы сыналатын жер де сауық; шалағайлығы, салактығы, коркактығы, мактаншактығы, өзімшілдігі байкалатын жер де сауық.

Спектакль коюға лайыкты кітабымыз да, әйелдеріміз де болмады. Бірлі-жарым окыған әйелдер үялды, бүлданды, көнбеді. Бір-екі рет шакырсақта «басы ауырып» келмей қалды.

Сонымеи бір перделік күлкі, калғанын дек­ламация, хор, ән, домбыра, оркестрмен өткізбек болдык. Сауығымыз сары ала болсын деп, Әмірканды да шыкырып, ән салғызбак болдык.

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама'

I Өз рольдерімізді бір ыңғайлап, даярлап алған соң Әмірканға кісі жібердік.

Әміркан кол үстасып, сыпайы амандасып отырды. Ән^ті Шәкеттікінде көрген Әмірқан емес, бүйығы, момакан жігіг.

«Бәленше қандай кісі?» деп сұрасаң, Бек де­ген қу түрін бүзып аудармай сала қоятын. Нүрмамбет шешен бір қүрбысын: «Май ауыз, май күлақ, тасбақа, талтакай» деп суреттеген екен. Егер мен Бек тәрізді қу болсам, мойыным- ды кыжырайтып, көзімді бажырайтып: «Әмір- қан осындай жігіт» дер едім. Егер мен Нармам- беттей шешен болсам, Әмірқанды: «Ербең қүлак, едірек, талтиған тәпек асық» дер едім. Олардай менің өнерім жоқ, сондықтан мен Әмірқанды «Ше/лі қаршығадай шап етер, киіктщ асығын- дай тап етер» жігіт деп қана суреттей аламын.

Әмірканның бес-алты әнін тьщдап алып, сауық күні келуге уәдесін алып, апарып салдық.

Сауыққа өз әлімізше жаксы дайындалғанбыз. Клубтың театрын алғамыз. Билет екі күн бүрын кыдыртып сатылған. Жетішатырдың казақтары қандай тыраш: қатын-қалаш, бала-шағасымен келді - залға сыймай кетті. Мүндайда саналы жеңгейлердің де пайдасы үлкш тиеді ғой. Рәзия жеңгей неше түрлі тәтті нандар пісіріп, жеміс алып, баласының тсйы болатындай кызмет істе- ген. Оспанбек ағайдың үйіндегі жеңгей де қоңыр қаздай баспаңдап, екі бөшке қымызды сатып, ақшаны көпіртіп алып жатыр. Қарындастары- мыз да программа сатып, сымпылдап жүгіріп жүр. Мүқтаж шәкірттер кенелмеген не қалды?

Ж үсіпбек Аймауытов

Жастардың түнғыш журналы аяктанбаска калды?

Халык мүнша жиылады дегш есте жок. Мына топты, анау кызметті көргш сон көңіліміз көкке серпіп, аяғымыз сайға тимей жүр. Жүрт у да шу, мәз-мейрам.

Сауыкты Наурыз мейрамына арнаған соң казактың ескі ырымын де істегенбіз. Саркаска күрт көжші тай казанға жүздіріп, бүктырып кой- ғанбыз. Ішіне жылкыньщ басын салып, екі-үш табак ет асып, үлкендердін алдына тартпақ бол- ғамыз.

Ойын басталмай-ак, жүрт кымызға бас кой- ып жатыр. Жәлен сыкылды мүғалімдер Наурыз- ды түсіндіріп, жастардың талабын күттыктап, мінбеге шығып сөз сөйлеп жатыр. Біреулер: «Ата-бабамыздын жоралығын істейік» деп, төс қағысып, көрісіп жатыр. Ойын басқарушы Әбіжанда ес жок, кішкенг жүтып келсе керек. Әбіжан болмаса, сауык осындай болар ма еді? Билетті дендеп өткізген, әйелдерге тамакты әзірлеткен, кілем, ыдыс, сайман бар жабдыктын бәрін тапкан сол Әбіжан - мактаншак жігіт. Жар- намаға, программаға «Баскарушы» дегаі аты жазьшғаны Әбіжанға зор атак- Әбіжанның та- ныс емес адамы жок, күрдасы емесі тағы жок. Ол жүртгын бәріне еркін. Берсе қолынан, бер- месе жолынан тарткандай ғып алады. Онын ойыны қайсы, шыны кайсы екенін адам да білмейді. Ойынды Әбіжандай кісі басқарсын. ..

Қонырау екі соғылдьі. Біз сахна жақта дом- бырамызды күйлеп, тамағымызды кенеп, кісілерімізді жинап, жағамызды түзеп, шашы-

Умызды тарап, нәрселерім ізді құрып, шала бүлініп, жанталасып жатырмыз. «Осынша топ- тын алдында шалдырып, маскара болып кала- мыз ба, болмаса шапалак соғылып, кошамет ала- мыз ба» - деп жүрегіміз дүрс-дүрс етеді.

Қонырау үш кағылды.Шымылдық ашылды. Зал у-шу, айқайласып,

кимелесіп, орынғаталасып, «дауыстама!», «оты- рыңдар!» десіп күңкілдесіп жатыр. Әлден уақыт- та саябырлайын деді.

Өзімізше жаксы шығардық деп ойладык. Шымылдық жабылды, шапалак соғылды.

Хорымыз жамырап жақсы шықпады...Рахымбек декламациясын жақсы айтты.

Скрипкаға ән косқан он екі жасар Мәржім та- маша соқты. Қайта-кайта шакырып, залды дүрсілдетті. Өзі тіленіп шыкқан студент би- кешіміз «Жалғыз шалды» бастағаннан мің- гірлеп, «каттырак, каттырак» дегізіп еді, орта кезіне барғанда, төбеге үрғандай түрып калды. Қағазына карап, кәне таба алсыншы! «Қайт, кайт!» - дейміз. Тындамады. Өзі де қылан кісі емес еді. әлдеи уакытта бітіріп, өрт сөндіргендей кап- кара болып, сахнаның артына жок болды.

Бірак «әбиірді акша отау жауып», кейінгілер сүрінбей шыкты. Әсіресе жүртты сүйіндірген Әміркан болды.

Қазак пніндегі жиын, тойда айтканы болма­са, Әмірқан театрда ән салып көргзі жок екш.

«Ж үртка тәжім етесің, домбыраңды көп күйлеп жалыктырмайсың, сыпайы жүріп тура- сын» деп тапсырғамыз. Әміркан оның бірін де істеген жок. Жайдағысындай іркілместен таң-

У Кереку-Баяи кітапханасы “Рухнама"

Ж үсіпбек Аймауытов

таңдай басып барды да намазда тізе басқа кісіше, белуарына шейін еңкейді. Сөйтті де шал- қайып отыра кетті.

Әмірқан шығысымш шапалақ шартылдады. Өзге шығушылардан Әмірканның киімі де, түрі де, жүріс-түрысы да жат еді; казактың еркіндігін еске түсіруші еді.

Домбырасын күйлеп, екпіндетіп бір-екі са- рындатып алды да, айкайға басты.

Зал тым-тырыс болды...Ton көргшде Әміркан аруактанып, көтеріліп

кетеді екеа Бүрынғы дауысы астар болмай қал- ды. Зал жаңғырып, күңгірлеп кетгі.

Сүңкылдаған көмейі Сыбызғыньщ үніндей;Ескектеген толкыны «Бозайғырдың» күйіндей;Аспандап соккан айғайы Алтайдың аскар тауындай;Желпілдеткен түндікті Күздігінгі дауылдай;Төмшдете сорғалап,Тас бүлақтьщ суындай;Әсем, әсем накысы Айдыннын сүлу куындай;Қалыктатып созғаны Сарыарқаның беліндей,Жаяулатса, баяулап,Арканың қоныр желіндей;Тамылжытып, сыныксып,Жаңа түскен келіндей;Қалын казак даласын Әнімен залға сыйғызды,

7 Кереку-Баян ютапханасы “Рухнама"---------------------------

) Дауысын көпке сүйгізді,Шапалак та шапалак. • •ГІәле шіркін! Бис-бис...Тағы да шык, тағы да!...Тағы шыкты Әміркан.Бү жолы Іміркан баска энге салды.

Бір-бірін киып кете алмай, мүратына жете алмай, кош айтыскан жарға үсап; жалғызынан айрыльш, канатынан қайырыльш, зарлаған бей- не жанға үсап, болмаса жылап егілгш, көзден жасы төгілген, бейне бір кайғы-зарға ұсап, өкінішті, өксікті, касіретті, мүиды әнді сарна- ды. Жүрт төмеи карап, әркім жүрегімен сырлас- кандай, әншінің бітіргенін де сезбей қалды. Ке- иет тым-тырыс бола калды да, шапалак кайта соғылды. Қалғып кетіп оянган, қызыкты тәтті түс көрген, кайтарам деп талпынған кісідей, жанға жаккан тәтті үннің кеткеніне өкініп, ерше- лене соғылды.

Әміркан тымағын кынырайта киіп тағы бар­ды. Тағы соқты. Тагы да ескектете, желпіндіре, желіктіре, ышкындыра, күлшындыра соғып, ты ңдауш ы ны ң айызын әбден кандырды. Әмірқан бәйгеден келді! Зал сарт-сүрт, айгай- үйғай, гуілдеп, толқындап барып баеылды. Әмірқанды қүшақтап алып, арқаға кағып, б ед ­ней сүйіп жатырмыз.

Әміркандай әнді ешкім сала алмайды. Жай жүргенде Әмірқанды ешкім елемейді. Әмірқан ән салса, сонда кім екзпн білесің. Ән салса, ол өзін-өзі үмытады, әннің ә>еніш тоңкеріледі, онын дауысы кемейінен шықпайды, жүрегінш шыға- ды. Ол әнніңәр нақысын үғады, әнді ғана сүйеді.

Ж үсіпбек Аймауытов

Ол тәтті үнге, топқа бола жаралған адам. Ән салса рақаттанып, гүл-гүл жайнайды. Көзі де, аузы да, денесі де, қолы да бірге салады. Әміркан кісі емес, әнге айналады. Оның ән салғандағы түріне карап отырсаң, тоясың.

Бірақ Әмірқан үнемі олай айта бермейді. Әміркан кымызы, тобы, ойын-сауығы, қыз- келіншегі бар жерде өзін-өзі үмытып айтады.

Әнін ұғушы, тындаушы болса, шабыттанып айтады. Тыңдамай, жабырлап сөйлесе бастаса, Әміркан түрып кетеді, айтпайды.

IIIӘміркан кісіге тез үйір болатын, жолдаска

жанын қиятын жігіт. Наурыздан кейін бізбен дос болып кетті. Бер жакка шықса, бізге соқпай кет- пейді.

- Менің қүжырамды да бір көріндер, - деп, қайта-кайта шақырып, үйіне қонакка апарды.

Қүжырасы бір іншік екш. Қарт шешесі, коңыр ғана келіншегі бар екен. Үйінде мәз төсдаіші де жоқ. Бар асыл бүйымы - үкілі сары домбыра. Оқығандардан көргенін істеп:

- Біздің жампоз мынау! - деп, катынын жете- леп әкеп, қолын үстатты. Қымыз, ет алып, ты- паштанып, шабылып қалыпты.

Әміркандікі қаланың дәл шетінде. Үйінің ар жағы жасыл дала, қымызды ішіп алған сок көгал- ға шығып, сейіл күрдык- Ән туралы әңгіме қыл- дық.

- Мшің жүрмеген жерім, көрмеген елім бар ма? - деп бастады Әмірқан. Жас күнімнгн әкеме еріп, ел араладым. Әкем ересен әнші еді. Әкем

І^^ікайты с болған соң. жақсыларға еріп көп жүрдім. шП Жорменкелерге бардым. Маған ән үйреткен

ә>елі әкем болды. Содан соңғы үлгі берген кісі Жұмабек әнші еді. Уай, шіркін, Жүмабек жіпт еді, Ондай әншіні өмірі көргем жоқ. Қанша айт- са. бір жалықпайсьщ. Бір әнін бір ат беріп үйрет- сең обалы жоқ... Өлеңші, әнші деген жігіттердің бәрін естідік. Қайда? Жоламайды. Әннщ бір жерін келтірсе де, бір жерін былықтырып ала­ды. Бас-аяғы бірдең мүлтіксіз шықпаған соң әнді салып ш керек?...

Естайды естігендерің бар ма?- Жок.«Қорланды» сол шығарды дейді ғой... Оның

ән салғаны бір порым екен. Күжілдеп, ызбарла- нып, ышкынып, тістеніп, шытынап кетеді екен. Ән салғаны төбелеске бергісіз. Әншілердщ көбі түр шығарам деп, әуре болады. Жақсы әнді бүзып жібереді. Қиқылдай ма, шиқылдай ма, аупылдай ма мазарат... Есіл әнді бей-берекет қылады. Бег-аузын тыржитып, зорланып, күше- ніп отырып салған соң ән бола ма? Әнді еркіне жіберіп, қысылмай салған ғой қызығы.

Әншілердің көбі не мактан ушін, не мал табу үшін айтады. Шабыты келмесе де зорланып ай­тады. Зорланып айтқан ән дүрыс шыға ма? Ән салу көңілден ғой... Мен өзім көңілденбесем, жаксы айта алмаймын: айтқым келмейді...

Әннніңбір кілтеңжерлері болады... Жүрттың көбі соны келтіре алмайды. «Ау» дегеннщ бәрі ән болады деп ойлайды. Ол ән бола ма? Кейбі- рО'лер орыска еліктей ме, ноғайша жырлай ма? Қазак әнін бүзып жібереді. Қазақтын

У Ксрску-Баян кітапханасы “ Рухнама"

Жүсіпоек Аймауытов

әнін салшы. кандай тындар екен!? Бу шіркінніңі сонына түскен сон, кунттамаса болмайды ғой. Жүмабек марқұм әнді салып жіберіп: «Қай жері үнамайды?» деп, білетін кісілерден сүрап оты- рушы еді. Әркімнің әнін тындап, жаксы жерін алып, жаманын тастап талғамаса, дүрыс шық- пантын көрінгді. Осы «Екі жиршді» елдінаузы- нан бала күнімде есітіп едім. Енді байкасам, әжептәуір ән екен. Қандай жана әніннен кем емес. Ондап түзеген сон жүрт кағып әкетті...

Мұндай сөз Әмірканның ғана аузынан шы- ғады. Жалпылама әнші әннін кайткшде жаксы болатынын ескермейді де. Әмірқаннын әнге берілгендігі сонша, баска шаруаға олак-ак. Қолынан түк келмейді. «Аштан өлемін-ау. көштен калам-ау, ертен не күн көрем-ау» деген уайым ойына да келмейді. Кейде: «Кемпірдін наны... отыны бітіп калыпты»деп, саскалактап жүгіріп жүргші. Біро/даі ат, біреудш арба, oipsy- деи карызданып азык, акша алып жүргаіі. Ол «барды баламайды, жоқты санамайды», өзінін бірдемесін сурасан бере салады, кісінін нәрсесін, киімін өзі де киіп жүре береді. Ұят екен-ау де- мейді. Ол кісі алдауды, арын сатуды білмейді. Кім көрінгенге саеді. Өзін әркім талай алдап кетсе де, сенуін коймайды. Ондай саппасты тап- пассың.

«Менікі, сенікі» деген сезім Әмірқанда жокка тандық еді. Есімде бар, шілдеханада менін касы- ма бір келіншекті отырғызды. Қүлағыма сыбыр- лады: «Қапы калма, айналдыра бер» - деді. Ана- дай жердш ән соғып отырып, келіншекті нүскап,

|көзін қысып кояды. Сөйтсем, Әмірқанның өз келіншегі екен.

Бір жолыққанда:- Соққан-ау ! Әнеугі өз қатының екен ғой, - де-

сем:- Е, мвіікі болса кайтушы еді?... - деп, бы-

лыктырып отыр.- Бұрынғы катының қайда? - дегенде:- Оны шығарып жібергем, - деп, ойыншық

тәрізді айта салды. Сурай келсем, мұнысы бесінші екеи. Әмірқан әнді шабыты келгенде кандай салса, катынды да шабыты келгшде ала салады екен. Көңілі суыған кұні не қатын тастап кетеді екен, не өзі шығарып жібереді екен. Қаты- ны тастап кетсе, өзі намыстанбайды екен, өзі шығарса, қатынға да обал болды-ау деп артык кынжылмайды екен.

Үй іші не болып жатқанымен ici жок, қашан көрсең де жайраңдап мае болып, арсалаңдап жүргеіі. Жұрт оны «алакұс» дейді, «бәдж» дейді. «Осы Әміркан бер мезет есі кіріп, ойлана ма екен? Мүңая ма екен?» деп ойлаушы ем. Мүңай- мақ түгілі, Әмірқанның жылағанын да коргем.

Кокек айы. Мал төлдеп, жер көгеріп, күс үялаған кез. Әмірқан, Дәулетжан - үшеуіміз Ке- р>енкелге күс атуға бардық. Кер^енкөд калаға қырық шакырым. Екі мылтығымыз бар, қос алып барғамыз. Екі күн жатып, қайықпен жүзіп, қамы- стың арасынан каздың жүмыртқасын теріп, қүс атып кенелгеміз. Дәулетжан көл жағалап кеткен. Кешке таман Әмірқан екеуіміз қостың алдында қаз жүндеп, жүмыртқа асып отырып әңгіме қүрдық. Әмірқанға: «Басыңнан кешкен

У Ксрску-Баян кітапханасы “Рухнама"

Ж үсіпбек Аймауытов

зык әңгімеңді айтшы» легенде, мынаны айтты:- Ел қыдырып, эн салып, жын куып журген

кезім. Қайда шын болса, іздеп кетеміз. Ормам- бетте Актамак дегш бір тамаша кыз болды. Үріп ауызға салғандай, жұтынып тұрған сүлу еді. Міне, биыл отыз екіге шығып түрмын, ондай сүлуды көргем жок. Өзі паң. Жөпшенді бозба- лаға көзінін кырын да салмайды. Пысыксыған талай жігіт маңына дари алмай койған.

Бір ойында Актамак маған орамал тастады. Өңім екшін, түсім екшін білмедім. Буыным кал- тырап кетті. Буы әкетіп барады. Бетіж таман таянғанда, колымды үстады да: «Шын сүйсен, сүй!» деді. Актамакты сүйгш кісінін арманы бар ма? «Шыным» дедім. Қасынан орын берді. Дәмелі жігітгер ішін жарып жібергендей болды. Төбем көкке жетті. Бір каға берісте: «Біздің ауылға келіп жүрсейші!» деді.

Содан кейін Актамақтың аулынан шыкпай- тын болдым. Жеңгесінің отауына барсам, ән салғызады. Әзілдеседі. «Әнінді тыңдағым келеді де түрады» дейді. Бір күні: «Түсімде көрдім» деді. Не керек, сүйте-сүйте қалай жакындаска- нымызды білмеймін: бірімізді-біріміз көрмесек шыдай алмайтын болдык. Ол «өл» десе, өлген- деймін. Түрім мынау, жалғыз атты кедеймін. Неме кызыкканым білмеймін, ынта-көңілі ма- ған ауды да кетті. Бір күні:

- Мші шын сүйсен алып қаш! - деді.- Қайда барамын?- Қалаға кетейік.Өлерімді білмейтін мен де жындымын ғой.

Таң асып түрған байдын екі атына екеуміз мініп,

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама”

(«кала кайдасың» деп, тартканымыз ғой. Сен кыз алып қашып көрген жоқсың ғой?

-Жок.- Қызык кой . Түні бойы соқтырып отырып,

таң ата Орданьщ тауына келіп бекіндік. Маңай- да ел жоқ. Күндіз тауда жатып, кешке түн қат- пақпыз. Атты бір куыска тығып, өзіміз тамақ- танып, үйыктап алдык. Жанторсықта қымызы- мыз, бір коржынбасы етіміз бар-ды. Бөрін өзі даярлап алған.

Қас карая атгандык. Атымыз шалып, тыңай- ып қалған екен. Қылан урады. Жортып келеміз. Алдымызда екі кезеңкалды. Ар жағы - беті ашык дала. Итжатпастьщ асуына шыға бергенде, қар- сы алдымыздан үш атты кісі сопаң етті. Ұры екен. «Ойбай!» дедік. Ақтамак колымнан шап беріп үстай алды. Келе: «Түс, түс!» - деді. Түсе коймадым. Б ір^і сойылмет салып жіберді - кал- пактай түстім. Есім ауып қалды. Есімді жиған кезде, екі колымды артыма байлап, көзімді та- ңып, біреуі артына міңгестірді. Ақтамактан ай- ырылдым. Таудан тауға соғып әлден уакытта бір ылдиға түстік. Мені аттан түсірді. Аяғыма шылбыр гағып, бір ағашка байлап тастады. До- малап жаттым. «Өлемін ғой» деп жатырмын. Актамақ байғүс сорлы болды ғой. Әлде неғып жатыр? Ой мүндай кысылмаспын. Әлдш уакыт­та аттың дүбірі естілді. Екі атты кісі келді де, ағаштан шешіп алып, атка мінгестіріп алып жүрді.

Квзімді шешіп жіберді - алдымда бір ақ қос тұр. Үймелесіп жігіттер түр. «Кір» деді. Қоста Ақтамак бар екш, маіі көргагде жылап

Ж усіпбек Аймауытов

Қостағы маңғаз жігіт менің жөнімді сүрады. Шынымды айттым. Қымыз бергізді. Ірге жағы- нан бір шешен домбыраны алып, колыма берді де; «Кәне, ән сал!» - деді. Айтпасқа лаж бар ма?

- Ұрылардың әнін білесің бе?- Білем, - дедім. Иса - Ермектің, Иманжүсіп-

тің, Балуан Шолактың, Мәдидің әндерін сал- дым.

Әнге сүйсінді.- Жігіт екенсің, - деді.- Әнің болмаса, жаныңа қош айтысатын едін.

Жалғыз өзің кыз алып кашып жүрген сен де бір ер екенсің. Жарайды. Жолың болсын! - деп көзімізді байлатып, жанымызға екі жігіт косып, таудан шығарып салдырды.

Сөйткен Ақтамақпш бір-ак жүмадай дәурен сүрдім. Ой дүние-ай! - деп, Әмірқан ауыр күрсінді де, дыбыссыз калды. Бетіне карасам, көзінің жасы парлап түр екен.

Жүбатайын деп:- Ой, саған не болды?! - дедім.- Әншейін... Көңілім бүзылып...- Бала болдың ба? Өткш іске өкіне ме екен...- Актамактың кылығы бетер еді... - деп, сол-

кылдап түрып жылады. Кәне уата алсамшы.- Армансыз жан бола ма? Қалай айрылдын? -

деп коймаған соң:- Дүниеде күліп-ойнап жүрген жолдастың

мырт-мерезі жаман екен... Көпте мейірім бол- майды екаі... ¥ры кұрлы болмады. Не де бол- са, ердің қолынан келеді ғой, - деді.

Ар жағынан қазбалап сүрағам жок. Екі каз, үш каскалдақ аркалап Дәулетжан да келіп калды.

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама

ЕЛ ЕСк гү Қолымда калам. Алдымда қағаз... Ел ұйқы- цН да. Мен ояу. Отырмын. Екіні, үшті сокты... әлі

отырмын «Переброскеге» үшырағаа Н. жолдас- шылап ойым байыз таппайды, бірден бірге көшеді. Ол маған счет емес, жарылып кетсем де бір макала жазуым керек. Аймактык жастар комитеті екі күннін ішінде жазып тапсыруға мойныма бір макаланы арткан...

Басым сынып барады. Сынбай кайтсін, «Мас- ленкенің» шелпегін жеймін деп бір жолдастың үйінде отырып қалып, «бозжорғаны» айдаңқы- рап жібергенмін... Қаламымды шыкырлатып, қайта-кайта маламын... келмейді. Жер ошакка аяғын тығып алған боташа каламымды сілке түсемін... Әлі түк жоқ. Ерсілі-карсылы укалап жын соққан торғай бастандырып, шашымды да дудыраттым. О да түкке сеп болмады.

Бар бітіргенім алабота жакқан ауылша, түмсығымнан түтінді гу-гуімш шығарып, бык- сыта беремін. Үйдің іші алай-түлей сасыктүман. Басым да тұман. Қазынаны жеп, жазаға тартыл- ған завхоздан жаман үнжырғам түсті, сүрым қашты, ыза болдым. Сол кезде ойым көзіме көрінетін зат болса, дереу: «Саботажник!», «Контр» деп жағасынан алғандай едім. Әттең, колыма түспеді.

Үстелге шынтақтап, басымды тіреніп отыр­мын. Талдым білем: көзім бүлдырап қалған тәрізді болдым. Бірдеңе қараң етті. Сөйткенше болмады, ке/десі портфель қолтыктап, автомо­биль мінгш комиссардың к^десіндей кердең- деп басып, бір жіпт can ете түсті. Таң-тамаша-

Ж үсіпбек Аймауытов

мын. Есік ашылғандай болған жок еді. «Бү кай-{і дан келіп калды?» деймін. Алды-артыма карат- кан жок, ежелден таныс жолдасымдай:

- Е, жолдас не жазып отырсьщ? - деді.Сасып қалдым. Әйтсе де сыр білдіргім кел-

меді. Жөпшеңді кісіге өзім де бой бермейтін жігітпін. Газет-журналға бір-екі сөз басылса, «Жазушы», «ақын» екенмш деп, өзіне-өзі дш койып алатын омырау жігіттер аз ба? Сондай будан мен де сау кісі емеспін, неғып бола қояй- ын? Сондыктан ақша мекемесінің бил^шісі си- яқтанып ызбарланып:

- Сізге ж керек? - дедім.- Іріленбе, іріленбе. Түні бойы түк жаза алмай

отырып, катқаныңның басына көкимісің, - деді.- Жазам ба? Жазбаймын ба? Онда сіздің

жұмысыңыз жоқ. Менің жазуымды тергейтін сіз емес, жорналшылар, - деп сырт бердім. Одан жаман әкіреңдеді.

- Танымасаң танытармын. Одан да шының- ды айт!

- Өзің қалай өкім сөйлейсің? Өзің кімсің? Партийный билетің бар ма? - деп қоқа№лоққыға салдым. Айылын да жиған жок, сықак кылған кісіше, мырс етті:

- Ей, байғүс, билетіңді үстап коқиланғың келді ме? Сонша коқиланғандай қанша білімің бар? Қандай тұтынған жолың бар?

- Жолым бар. Жолсыз жүргш сендерден сак- тасын!

- Олай болса жолыңды айтшы, тыңдайын.- Менің жолым - төңкеріс жолы.- Ә, төңкеріс жазушысы екенсін ғой?

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама'

) - Иә- Менің де көп карастырып жүрген мәселем

осы еді. Төңкеріс акынын жолықтыра алмай жүр едім: жаксы келдің ғой. Олай болса әңгімеле- сейік, пікір алысайык, әлде бір-бірімізден пай- даланып калармыз, - деді.

Қүлағыма жағып кетті. Сөзі де әрі жатык, әрі жат көрінді. Магнит куаты бардай-ак, сейлеген сайын үйытып, бойымды балкытып әкетті. Ма- нағыдай емес, түсімді жылытып, орындық усын- дым, отырдык.

- Дүрыс, мен де кісі таба алмай жүр едім. Жаксы! Сөйлесейік, - дедім. Ол бастады:

- Ендеше, төңкерістен бері не жазып жүрсін- дер? Ә\слі маған соны айтсаң екен.

- Біз бе? Біз төнкерістін берген бостандыгын, теңдігін жазамыз. Төңкеріс жолында күрбан болған ерлерді өлен кыламыз. Ортакшылдар жолық Кеңес өкі.метін жактаймыз...

- Тагы да.- Тагы да еңбекшілерді тап күресіне шақыра-

мыз; әйелдер теңдігіш арнап жазамыз. Жастар- ды оятамыз, жүртты окуға үндейміз. Байды, жуан жүдырыкты түйрейміз...

- Тагы да.- Тағы несі болады? Ескі молдаларға, дінге,

ескі әдет-ғүрыпка карсы сездер де жазылады. Міне, осы тәрізді.

- Төнкерістві бері ікше жыл өтті?- Алты жыл өтіп, жетіншіге аяк басып отыр-

мыз.- Содан бері каксап келе жаткан жарапазан-

дарың осы гой?

Ж усіпбек Аймауытов

- Енді нені жазу керек?- Міне сшдердін төңкерісті үкпағандықтарың.

Күнде айғай, күнде даурык, желдеткен қара бо- ран сөз мезі қылғандай болған жоқ па? Қүрғак сөздш жалықсандаршы! Енді бір өмірге, түрмыс- ка келетін сөз жазсаңдаршы! «Біздер - жастар - көппіз, жүлдызбыз, арыстанбыз, батырмыз, корықпаймыз, жаншып таптап кетеміз, жанып түрған отпыз, жалынбыз, біз коймаймыз, біз кенелтеміз, біз қарыккыламыз...» дей бергшвзн не тамады? Мүньщ бәрі еттерінің арасындағы жел емес пе? Төңкерісті жазғанда осылай жаза ма екш? Осыдан бөтен жазатындарың бар ма?

- Неге болмасын? Бар. Әркім әр түрлі жаза- ды, - деуім мүң-ақ екен, бастырмалатып соға жөнелді:

- Басқа әдебиетшілердің сөзін көрмей жүрмін бе? Кімді айтасьщ? Олар не жазып жүр? Біреу «Асан Қайғы», «Шортанбай» болып казақтың ертегідей өткен күнін жырлап, «Зар заманда- тып» жүр. Өткенді кайтару, өлгенді тірілту кімнің колынан келмекші? Тарих өзенін кейін ағызатын кандай «әулие?» Қай құдай?! Бұ күннен түңіліп, өткенді көксеп, мәдетиеттен қашырған кайдан шыққан пайғамбар? Қазактың қай досы?

Біреуін. жаңашыл болғанның жөні осы деп ескі әдебиетті отқа өртеу деп жүрсіңдер, ескі әдебиетті, ескі мәдаіиетті отка өртеп, шедш данышпан, енеден еңбекшіл болып туған кім бар еді? Киімшең туған кандай үл?

Ескі әдебиет, ескі мәдениет байдікі, патшанікі екен. Оларды жоялык. Берші, кәне жаңа әде-

» ииетінді, жаңа өнегеңці! Осыны айтатын акын- дар кімнің әдебиетімен суғарылып, жаңашыл бола қалды екш? Алдында әлеумет ғылымын, тұрмыс жүйесін табиғат заңдарын, жан-жануар- лар жаралысын зерттеген бай мәдениетінің ғалымдары болмаса, Маркс шығар ма еді? Маркс - сыз Ленин туар ма еді? Жаңағы ескі сабақ, жаңағы ескі баспалдак емес пе?

Біреуің кызбен жүргенінді, гуляйт салғаның- ды, мықынынан үстағаныңды жазып жүрсің, енді бірщ не онда, ш мүнда жоқ, кояннан көз жазып калған тазыдай, арсаландап жүрсің. Тағы біреуін көрінгенге «Жалпақшеше» көрінгелі түлкіше қүйрығынды бүландатып жүрсің. Енді біріннің орысты қазакка, қазакты орысқа шағыс- тырып кегін алмак, акын аталмақ ойын бар. Тағы бір^ің ойын жасырып, бойын жасырып, жат елдін жазушыларын аударып талшык ету- десің. Сшдерде мүрат бар ма? Бақыт бар ма? Жүрек бар ма? Бүгін - идеалист, ертең - материа­лист, бүгін - реалист. Ертең - символист, бүр- сігүні - футурист, тағы бірдеме «ист», әйтпесе әрқайсысынан бір шөкім. Ақындықты, жазушы- лыкты сауысқанға айырбастап, неден мүнша адастындар? Күндік күніңе, өшті-қасты кегіңе, әлде күншілдігіңе бола елдің айнасы - әдебиет- ті үрыс-керіске, бокауызға айналдырдындар. Келешектен ұялсандаршы! Күйіп кеттім ғой, шыдай алмадым ғой! Айтпайын десем де кой- мадындар ғой, түге, азып туған мүндарлар! - деп түра жөнелді.

Милициядан қорыккан жуанға үсап, көзім шарасынан шықты. Қуып жетіп үстай алмадым:

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама”

Ж үсіпбек Аймауытов

- Тоқтаңыз, жолдас! Қайырыльщыз! Не кьщ дейсіз? Айтқанынызды істейік. Жазбайық деп жүргеніміз жоқ. Қол тимейді. Күнде қызмет, мәжіліс, дәріс, театр, суретке түсу, кызбш жүру, тағы, анау-мынаудан мүршамыз келмейді.

Артына каскьфша қарап түрды да кайта орал- ды. Тағы сөйледі. Мен аузымды ашып, көзімді жүмып тындадым да отырдым. Ол айта берді:

- Жазушы кім? Ақын кім? Білесін бе? Олар - заманның айнасы. Елдің тұрмысын. өмірін, тілегін арманын әдебиет айнасынпа түсіретін солар. Оны көрсе оны сак, мүны көрсе мүны еак болып казақка ұғымсыз не болса соған елікте- мей, шын өмірді, деректі өмірді жге жазбайсын- дар? Төнкерістен бері казак елінің басынан кан­дай күндер өтпеді? Қазак даласын көмірдей ба- сып ақтар өтті. Қазак даласындағы соғыс май­даны ашылды. Мүнын бәрі кандай із калдыр- ды? Осыларды кайсың жаздын?

Кеңес үкіметі орнады. Разберске, продналок, көлік, адам салығы түсті. Елді мелитсе, агагг, инструктор, отряд каптады. Ел не куйге түсті? Ә\елгі кезде партияға тонын айналдырып талай- лар кірді. Олар түрлі кызметпен, сайлау жумы- сымен ел аралады. Сауатсыздыкты жоятын дүм- ше мүғалімдер тарады. Олар елге не пайда, не зиян келтірді?

Қазақжутқа, ашаршылыкка үшырады. Онын ауырпалығы, өлімі, шығыны, кайғысы, зардабы кандайлық болды?

Төнкерістін жаксы жақтары, енбекшілер қожалығы, сот, оку, мектеп, әйел теңдігі, жер алу, кала салу, кедей баласы окуға үмтылу,

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама”

үмысшылар, ортакшылдар, жастар үйымдар ы, жетімханалар ашылуы, олардың ici - міне, осы- ларды келістіріп суреттегщ жазушылар бар ма?

Қазактан төңкеріс үшш алысқан, жан киған ерлер болды ма? Болса, олардың өмірі немш өтті? Төңкеріс жағына шықкан азаматтардың кімі нг істеді? Ортақшылдар мш боямалардың айырмасы недш көрінеді? Ұлтшылдар, ортак- шылдардың кесірі қандай болды? Бұларды қоз- ғаған жазушы болды ма?

Бүгінгі шенқүмарлық, кенсешілдік, ата-ру намысы, губерне намысы, орынға таласу, топ- тасу, жіктесу кандай күйде? Кім не үшін күресіп жүр? Бүларды жазуға тісі батқан жазушы шық- ты ма?

Осылардың әрбіреуі бір әңгіме, бір роман болуға жарамай ма? Төңкеріс жазушысы, төң- керіс акыны болсаңдар осыны неге жазбайсың- дар? Төнкерістін максатын түгел жаза алмаған сон, жазушымын деп не керек? Осынша соны, осынша бай әңгімелер жатканда, сөз таба алмай сандалып, «Қара боранға», «Зар-заманға», «Асық жарға», «Қайғы-зарға» салынатын не бар? Қандай уақ нәрселерден күралып, төңкеріс жемісі көрінбей ме?

Өткен жаз бір кедей ш әкірт елге барып, өзіндей жиырма кедей баласын әкеліп, окуға түсіріп отыр. Бүл тендікті кедей баласы кашан алып еді? Әнг, сенің өз еліңде пароходта жүк көтеріп, жер астында көмір казып жүргш талай ж үмысшылар исполком болып отырғанын көрмейсің бе?

Ж үсіпбек Аймауытов

Мелшиіп не дерімді білмедім. Тесірейе қара тепсініп:

- Жазасың ба?-деп алтыатарын суырып алды.- Ш а...м ...мам... келмейді ғой, жолдас!- Ендеше, жазғаныңды коясың ба? - деп

акырып, мылтығын кезеніп кеудеме такады.- Қояйын... кояйын... - дедім. Басып жібере

ме деп бойым шімірігіп, селк етіп көзімді жұмып қаядым.

Бітегенедщ соң көзімді ашсам - түк жоқ. Баяғы үстелім басында шынтақтап отыр екенмін.

П Ь ЕС А Л А Р

Ш ЕРНИ ЯЗ

Шернияздың шері бар,Шсрлі қалған елі бар,Көзінде қанды селі бар,Аузында зарлы жслі бар,Ел ниязы - Шернияз.

Қараңғы казақ көпне Өрмелеп шығып күн болам Қараңғылықтың кегінг,Күн болмағанда кім болам?! -

деп өрттей заулап келе жатқанда, ажал оғына тап болып, арманына жете алмай, жастай кет- кда арканың аркар жанды, асқар жүректі, аяулы ақыны Сүлтанмахмүт Торайғырүлының аруа- ғына арнаймын.

К і с і л е р іШернияз - оқыған жіпт, жасы 26-да Р а у ш а н - қырдың қызы, Шернияздың ә>елгі

қатыны, жасы 17-деЖ ә м и л a - оқыған қыз, Шернияздың екініші

қатыны, жасы 21-деБазарбай - окыған жігіт, жаеы 25-те Алшағыр - кыр казағы, Шернияздың ағасы,

40-таҚордабай - Раушанның әкесі, 60-та Жанылтай - келіншек, 22-де Р ә з и я - даяршы катын, 25-те

Ж үсіпбек Аймауытов

I c a x н aАлыста тау, етегіндс ауыл, ауыл сырты бута

лы бұлак, Жарык айлы жаздың түні. ШЕРНИЯЗ бш БАЗАРБАЙ Ш е р н и я з (қаміиылы крлымен көкті нус

қап). Мівг,жүмак!Б а з а р б а й (артын ала булақты нусқап)

Әне, бүлак!Ш е р н и я з (шапанын төсеп, отырып). Мынау қырдың қасында Қала бір бейіе тамук кой!Б а з а р б а й (отырып).Жазғы ә>есі демесең,Қалаға, жаным, ш жетсін.Ш е р н и я з . Ой, тәнірі-ай!Орыс болған екдасің ғой.Б a з a р б ай (мырс етіп).Па, шіркін-ай!Көрермін әлі.Қаладан безгзгіңді.Ш е р н и я з . Сен, сірә, елді Сағынасын ба?Б а з а р б а й . Сағынам.Ш е р н и я з . Несін сағынасың? Б а з а р б а й . Несіндеймісің?Таза а>есін,Ет, кымызын сағынам.Ш е р н и я з . Одан баска?Б а з а р б а й (ойланып).Тағы несі бар еді?Уа, ha!Қызын сағынам!

Ш е р н и я з . Міне, сенін тап орыс болған- дығың,

Қазактың кен сахара даласына,Даланың судай тұнық ауасына,Біз тугілі, келеді орысгар да,Қызығып қымызы мен мол асына.Б а з а р б a й. Ал енді өзің несін сағынасың? Ш е р н и я з . (омырауын агытып, сыбанып,

сврпіп). Мен бе?Мынау тұрған көк күмбездей көк шатыр, Жымыңдаған мер^ерттей көп жұлдыз.Cap табақтай жаркыраған сүлу ай!Анау жаткан үлан байтақ кен дала, Саңғыраған салауатты сандал тау.Бүта сайын бүлбүл қүсы сайраған,Жүпар иіс жасыл гүлі жайнағақ Осы отырған миуа талды сай бүлақ, Осыларды калай көрмей, шыдарсың! Б а з а р б а й . Сен бүл жерде ақындықты ақта-

дың,Осылар ед менің-дағы айтпағым.Ше р н и я з (Базарбайды туртіп). Әне, тыңда! (Қой кузеткен баланың әні встіледі.)Калай сыңғырдаған күміс, не болат!Неткен таза, неткен тәтті, неткен жат.Тау, сай, дала - бәрі үн қосып сыңғырлайт! Б а з а р б а й (тыңдап).Рас, мынау нағыз өнші бала екен. (Тыңдасады.) Қала әншісі он есе артык болса да,Мүның әні жағып кетті-ау күлақка. Ш е р н и я з (тыңдап). Тоқта, тоқта! (Тың-

дайды, дауыс басылады).Қүлағыма майдай жағып барады,

Ж үсіпбек Аймауытов

Бсйым балкып, жаным сая табады. Б а з а р б а й . Орыстьщ қай акыны еді, Туған жерін жырлаған?Ш е р н и я з (әндетеді).Бұл жарыққа аяк басып туған жер,Кіндік кесіп, кірім сенде жуған жер.Жастык алтын, кайтып келмес күнімде, Ойын ойнап, шыбын-шіркей куған жер! Жаратылдым топырағыннан сеп түбім, Жалғаны жок, бәрі сенде жан-тәнім.Сенен басқа жерде маған караңғы,Жарык болар, Шолпан, Айым - сея Күнім... (Аяк кезінде қаттырақ көтереді.) Б а з а р б а й (түртіп қалады). Әй, акырын! Ш е р н и я з (іиошып).Не көрінді, япырым!Б а з а р б а й . Ауыл жакық катты айғайың

естілед.Ш е р н и я з . М ает гөрі сен болдың-ау есті-

рек...Ауыл деген естен шығып кетіпті...Шіркін, кырдын ән-күй, сауык-сайраны, Еркіндікті, ерлікті еске салғаны! Б а з а р б а й . Серке тарткан көкбарды мен

үнатам.Ш е р н и я з . Күрес, жарыс, алтыбақан, ак

сүйек,Соқыр теке, кара қүлак, әйгөлек,Айт пеи тсйда қыз куатын кызығы. Шілдахана, қынаменде - бір бөлек.Неше түрлі ойындарды іст^ш і ек, Қыз-бозбала отырысып дөнгелек.

К ереку-Баян кітапханасы ‘‘Рухнама’

* Б а з а р б а й . Талай кызық сонда болады екен гой:

Беттен сүю, кол жүгірту не керек!Қаладағы ноғай кыздарын экеп,Сол ойында ортага алса не дер ед? Ше р н и я з . Ноғай кызы сүйісуге тым күмар, Сүймек түрсын, ерінівді жеп қояр. Б а з а р б а й . Уай, сен байкадың ба? Ш е р н и я з . Немшені?Б а з а р б а й . Тәлімсіген талай ноғай әйелі, Театрда бітіред екен шаруаны.Ше р н и я з , Ондай жүмыс түрмыстан туады

ғой!Не пәле үялғаннан шығады ғой...Неғүрлым бір нәрсені кымтай берсе, Согүрлым көңілің соған ауады гой. Қазактың карап түрсаң әдет-ғүрпын,Мінез жок адамында қылтың-қылтың.Сүйсе де, жек көрсе де, ашып айтад,Боялып бүзбайды әйел мінез-кұлкын. Б а з а р б а й . Сенщше бар жаксының бәрі

кырда,Қалада қасиетті нәрсе жок па?Ш е р н и я з . Қаланың театры, музыкасы, Әйелдін көлгірсіген кылмыңдасы,Коңіліме кейде менің мүң салады:Бәрі алдау, бәрі сауда, кадам басы. Б а з а р б а й . Қаланың музыкасы, бүраң белі, Билесең, бүрандатып бүрар сені.Қызбайтын сол думанға кандай жүрек?! Қызыктың сол емес пе түрар жері! Ш е р н и я з . Сол айткан қызығыңа бармас

едім.

Ж үсіпбек Аимауъгтов

Көзімді бұраң белге салмас едім.Сонын бәрін кырдағы кара көздің, Жаудырап бір карасына алмас едім. Б а з а р б а й . Пай, пай, пай! Сонша эулие

кылатұғын,Қыр кызының сонша артык несі бар еді?

(куледі.)Ш е р н и я з . Күлме. Көздің мәнісін сен

білмейсің?!Б а з р б а й . Не ғып білмейік?!Ш е р н и я з . Білсең айтшы!Б а з а р б а й . Жаксы көз беп-белгілі жсін

айтам?Ш е р н и я з . Қүр белгілі десең де, Көз баға-

сын білмейсің?Шіркін, бір кара көз болад:Қарап калса көзіңе,Жүмак лебі енеді.Бойынды бір бу жеңеді;Түнғиык терең сыры бар.Бейж бір гауһар нүры бар...Дәриға, сондай есіл көз,Жаманға кез келеді.Енді бірі бота көз,Айнаны көр де, оны көр.Бейнг бір моншак, мөп-мөлдір,Барлык ойы, жүрегі Көзінде онын сайрап түр.«Айналайын көзіннен,Жаутандаган!» дегізіп,Жанынды билеп, жайнап түр.Б а з а р б а й . Қиялға кеткен екшсің, Қайырын берсін, шырағым!

Кереку-Баян кітапханасы мРухнам а '

Көздеріңді сорттай бер!Өзіме бір-ак көз жақсы.Ш е р н и я з . Қандай көз?Б а з а р б а й . Өзімді м апң кім сүйсе,Соның көзі жақсы көз.Ш е р н и я з . Сүймейтін сенің кызың жок, Бәрінің көзі жақсы ма?!Б а з а р б а й . Эрине, ж аксы. Біз көзді М адактап әуре болмаймыз,Не де болса бір деңе,Таматын ж ағын ойлаймыз.Ш е р н и я з . (жантая кетіп). Рас, енді со-

лайсын... (Аз тым-тырыс)Б а з а р б а й . Өй!Ш е р н и я з . (басын көтеріп алып). Н ем зіе? Б а з а р б а й . Көзді мақтап отырмыз,Әлгі өз кызы ң қайда жүр?Ш е р н и я з . А уыл ж атқан жок шығар. Б а з а р б а й . О сы қызды шын алғалы жүрсщ

бе?!Ш е р н и я з . Несі бар?Б а з а р б а й . О ты зға келмей қатын алып ж

кер ек?...Басты байлап... кы зы к көрмей жастыкта. Ш е р н и я з . Қ ы зы кты кезі ж астықтың, Жиырма бес, отыз арасы.Бүл дәуірде жар күшпай,Сағым куған, сарпалдан,Бір әуре байғүстай.Б а з а р б а й . О нын кате, менщше үйленуге, Әйелдің сырын ондап білу керек.Өмірдеи көп тәжірибе алу керек,Еркін жүріп, ж асты қтың дәмін татып,

Жусіпбек Аймауытов

Сол сарпалдаң өмірдш кашу керек. Бүзылсаң да жаксы әйел тауып аласьщ, Ж аксы әйел ерді жолға салу керек. Ш е р н и я з . Тәжірибе жаман әдетке үйре-

теді,Жаман әдет міш зді күйретеді.Орта жаска келгш де кайта жасап,Қатын түзей алмайды, күн өтеді. Б а з а р б а й . Сшіщпе, бізге енді түзелу жок

па?!Ш е р н и я з . Түзелуге болаттай жігер керек, Сенде ондай жігер бар деп айта алмаймыа Сондыктан саған тиген әйелдің де,Бағы жок, сорлы деуге тайсалмаймын. Б а з а р б а й . Қой, шырағым!Бізге тиген әйел не сорлы болсын! Ш е р н и я з (ауылды нусқап). Әвг, шыкты

бүркеніп!Б а з а р б а й . Е , күдай берерсін!Қыз ба, қатын ба?Ш е р н и я з . Басы ағарад.Бүл әлде Жаңылтай ма?Б а з а р б а й . Қыз келмесе, құрыдың,Акын батыр!Ш е р н и я з . Келер, келер... Хабаршым келе

жатыр.Б а з а р б а й . (мырс етіп).Хабаршы жіберетін үлык-ау ол!Ш е р н и я з. Ол ұлыктың ұлығы, әмірі мол Б а з а р б а й . Бөсе, бәсе! Қатын болды. Ш е р н и я з . Қарлығаштың келіншегі... Бүлдіршіндей тым-ак онды!

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама’

Б а з а р б а й . Е н деш е, мен айналдырып көрейін.

Ш е р н и я з . Ой, соккан-ай!Босап кетті-ау көмейщ!Б а з а р б а й . M iæ , кы зы қ!.. Сен кызы ңм оі М ырш ымға белдш батканда.Сүйіп-күш ып екі ғаш ык,М аукын басып жатқанда,Сүйек күткен иттен жаман,К өзін сүзіп отырған жан Н ағыз бір күдай атқан да!Ш е р н н я з (күліп). Тауып айттың, Базар­

бай! (Жаңылтай келеді.)Амансьщ ба! (Қолын устайды.)Н еге мұнша кеш іктің?Б а з а р б а й . Есш сіздер...Қаш ан сонш а кеш іктім ? (қолын устайды).

Сәлеметсіз.Ж а н ы л т а й . Ү ш-шүкір.Ш е р н и я з . Н ем ак ? Ел жатты ма?ІІІы рт үйқыға батты ма үй.Ж а н ы л т a й. Тіпті асы ғы с екенсіз. Б а з а р б а й . Сіз д есаб ы р л ы екен сіз. Ж а ң ы л т а й . «А сы кқан жетпес,Бүйырған кетпес».Ш е р н и я з . Батыреке!М алыңды соң жайла,Келе ме? Раушан кайда?Ж a ң ы л т а й. Басы ауырып жатыр. Ш е р н и я з . Басы ауырса, басы на бас косы-

лар,Ж a ң ы л т a й. Сіздер де ырым етеді екдасіз. Ш е р н и я з . Сендерден жүкканы ғой.

Жүсіпбек Аймауытов

Б а з а р б а й . М енін де басым ауырьщкыра тұрғаны.

М аған кімнің басы қосылар екен? Ш е р н и я з . (Жаңылтай екеуінің басын со-

гыстырып).Міне, саған қосатын бас бар екен! Ж а ң ы л т а й (шегініп). Қойшы, калкам ,ұят

емес ne?Ш е р н и я з . Ж ас к ісіге уяты жок.Ж a ң ы л т а й. «К ісі асына сабыр» д егеа Ш е р н и я з . «Піскен астың күйігі ауыр», А уы зға салған тәуір деген.Ж а н ы л т а й. «Неткен онай батпан күйрық! Ш е р н и я з . Ж е! - деп келді ақтан бүйрык... Бос калжынды тасталык,Раушанды тез алып шык!Ж a ң ы л т а й. Пай, пай, Шекен! Сабырыңыздың жоктығы-ай!Қалай шығад, ауыл тегіс үйыктамай? (Кетіп

бара жатып.)Асықпаныз, келерміз кеп тоқтамай. (Кетеді.) Ш е р н и я з . Міне, шырағым, казақтың әйелі, М ынау аспан қандай ашык болса,Бүлардьщ жаны да сондай ашык. Б а з а р б а й . М ынаны мен бір айналдырып

көрейін.Ш е р н и я з . Бастап бердім, өнерінді білейін... Б а з а р б а й . Кәпірің сөзге сайрап түр. Сүріндіріп кетпесе.Ш е р н и я з . Ж ігіттігін күрысын,Соған айлаң жетпесе.Б а з а р б а й . Әзілге шоркак, болушы ем. Ш е р н и я з . Боз бала боп көріп пе ен?

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама"

Б а з а р б а й . К ісі аркылы түрушы ем. Ш е р н и я з (ауылга қарсы). Әне шыкты өзі де. Б а з а р б а й . Оны аулакка тартайын,С ш жәрдем қыл сөзіме.Ш е р н и я з . Дұрыс. (Аз кутіп турады. Жа-

ңылтай. Раушан квледі)Cay жүрдің бе, сәулем! (Қолын устайды.) Р а у ш а н (сызылып). Үш-шүкір. Б а з а р б а й (Раушанмен амандасып). Сәле-

мет ne, қурбым!Р а у ш a н. Y ш-шүкір.Б а з а р б а й (аналарга қарап). Бакытты бо-

лындар!Ш е р н и я з . Айтканын келсін!Базарбай, жан досым сш,Сүйген жарым - бүл Раушан,Рауш аннын досы Ж анылтай,Бәрің менщ касымда!Достык, бакыт, махаббат,Бәрі казір басымда,Өмірдегі бүл менін Бір бакытты минутым.К ед достарым, досты кка,Қолдарыңды беріндер.Б а з а р б а й (қол устап). Мен кияметтік до-

сын!Р а у ш а н (қолын беріп). Етегіннен үстасам, Ж олыңа күрбан бір басым.Ж а н ы л т а й (қолын беріп). Талайын, кал-

кам, аш ылсын!Ш е р н и я з . Ж ана көңілім жай тапты,Е ке/- екеу болайық.Екеуін арман барыңдар,

Ж ас адамға сол лайық.Ж а н ы л т а й . Бә-ә-лі!Ш е р н и я з . Ж аңылтай, сен Раушанды Ж ақсы көрсең, бұл түнді Қызықпен алғым кеп еді,(Жаңылтай Раушанга жалтақтайды). Б а з а р б а й . И ә, күрбым бүл жалған Екі айналып келмейді.Р а у ш а н . Бара ғой енді, кайтушы ед! Ш е р н и я з . Әзілден басқа не айтушы ед. Ж а ң ы л т а й (жьшиып). М ыналарың жат

екен!Б а з а р б а й . Бұл екеуін әдейі А ңдуға келмесеңіз,Былай таман барайык. (Жетектейді). Ж а ң ы л т а й (азырақ, жүріп тоқталды). О сы жерде-ақ тұрайық.Б а з а р б а й . Олардың сөзі бүл жерден естіліп

түрады ғой.Ж a ң ы л т a й. Бү жердш де естілмес. Б а з а р б а й . Кішкше былай баруға, Қорқасыз ба, замандас?Ж a ң ы л т a й. Ондай кісі қорқатын Қүбыжығыныз бар ма еді?Б а з а р б а й . Ж ай... әшейін...Ж a ң ы л т a й. Әшейін деген немене? Б а з а р б а й . Әшейін тек, әшейін. (Аналарга

қарап.)Аналардың жарасуын!Ж a ң ы л т ай (жарыса). О гыкырға, бүл

тықыр не қосылсын!Б а з а р б а й . Не дедіңіз?

Жүсіпбек Аймауытов

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

і Ж а н ы л т а й . Тек... әш ей іа (Базарбай ж ел- кест қасиды.)

Ш е р н и я з . С ағы ндың ба, жаным? Р а у ш а н . Сағынбай...Ш е р н и я з (бетіне қарап, аз турып).Бүгін алып кетсем, кайтеді?Р а у ш а a Кімді?Ш е р н и я з . Сені.Р а у ш а н . Ш ын ба? (Курсініп.)Қаннгн қаперсіз кеп түрсам...Ш е р н н я з (жымиып). Ойнап айтам.Р а у ш а а Бэсе!Ш е р н н я з. Осы келш жүргданщ өзі кандай

тамаша!Р а у ш а a Көріне к ел гаі жаксы ғой, Ж асы ры нбақтан оңаша.Ш е р н и я з . Қол үстауды айтасын ғой? Күйеу болыи сызылып,Қатындар келіп камаса,Дуанаш а таласа,Ойьщ сол-ау, балаша.Р а у ш a a Оңайын тәуір көресіз.Әйтпесе елдің салты да Ж арасымды емес пе?!Ш е р н и я з . Ж арасты ғын біздерден, Өзгелер-ақ істесш .Р а у ш а а Боласыз ба айтканға,Өз еркіңіз болмаса.Ш е р н и я з (Базарбайга). Базарбай! Қал

калай?Б а з а р б а й (куліп). Теріс емес. Ш е р н и я з . Қайырлы болсын! (Жаңылтай

бетін басады.)

Жүсіпбск Аймауытов

Қане, жаным! (Раушанды суйеді). Б а з а р б а й (Жаңылтайга). Аналарды қара,

кел біз де... (Суйеді.)

II с a х н aШ ернияздын отауы. Ш ЕРНИЯЗ бен АЛШ А-

ҒЫ РА л ш a ғ ы р. LU екен, әлгі сорлыға бір жапырак Қағаз бере салсаң ед жонін сұрап.Ш е р н и я з. Не деп? Малы ұрланғанын

көргемін жоқ,Моййына салған жерде болғамын жок.А л ш a ғ ы р. Сот саған таныс адам дегенді

естіп,Бізді арка ғып әдейі келгеннен соң.Бір жапырақ кағазын да аяды деп,Өкпелеп қайтады ғой бермеген сок. Ш е р н и я з . Ағатай, тап осындай уақ жүмыска, Қинамасаңыз екен бостан-босқа.А л ш a ғ ы р. Ш ырағым, саған уак болғанме-

нен,Бізге үлкщ іс, ойласак шаруа ж айы а Аз ғана малды сонын шөбіменен Аман сақтап жүрміз ғой жыл-жыл сайын... «М алын алып бере ғой» демесең де, «Тезірек тексерсең» деген тәрізді.Бірдене сүйкеп берсең демесінді,М әз боп кетед мал өндірген тәрізді. Ш е р н и я з (ойланып).Батбакка мені батырмай,Тыныш болмайсыздар ғой. (Жазады.)А л ш a F ы р. Батпассын, ел ішіне келгеи соң, Ел созінаі басынды аласың ба?!

Кереку-Баян кпапханасы “ Рухнама ''

'і Үй ішіне пайда келтірмей жүрген Азамат жок казактьщ баласында.Қүр таза болам д е га м е н бола ма?!Ә н ^ күн кандай кызды Базарбай да.Бір талай жыл окыдьщ , адам болдьщ!Сонда бізге келтіргщ пайдаң кайда?! Ш е р н и я з (хатты беріп жатып).Енді тамыр-танысты қойыңызшы!А л ш а г ы р (хатты буктеп жатып). Күдай там ыр-таны стан айырмасын!..Күн бүрын есіңе сап қояйыншы,Қала жүзін көруден ойым бар ед.Үй-іш і мүлде жүдеп, тозып барады.Сататын малдың да ы ңғайы кем ед... Рахымжан, Исайндар туғаньш а,Союздан көп кездеме әперіпті.Ш е р н и я з . Ағатай! Сауда ісіне кіре алмай-

мын,Ш атақ іспен ш атасып жүре алмаймын.Елдің пүлын жеп қойып, сотты болып, Жүргенін білмейсіз бе Күрең байдың?А л ш a ғ ы р. Сотты болған кісін і білгенім

жок.Алғандар киініп жүр кенеліп-ақ. Ш е р н и я з . Жо, жо, ж оқ. А там аң ы з.

Кіріспеймін.А л ш a ғ ы р (жьшиып). Қойдык енді. (Ке-

теді.)Ш е р н и я з . Күнде сөз, күнде мүңын шак-

кан қазақ,Бір-бірін аунатып жеп жатқан казак. Залымға, күштілерге күші жетпей,Сот іздеп, тендік іздеп шапкан қазақ.

Жусіпбек Аймауытов

Сөзіне кіріспесен, керегін жоқ,Кіріссен, өзіне өсек жапқан казак.Елге келіп тыныш тык, алам десем, Басымнан артып кетті-ау тарткан азап!(Раушан кіреді.)Р а у ш а н . Сіз естідініз бе?Ш е р н и я з . Н ® і?Р а у ш а н . Жанылтай кашып кетіпті! Ш е р н и я з . Барсын!Р а у ш а н . Қойшы! Барған нгсі! Ш е р н и я з . Әйелдін еркі өзіңде.Кетем десен, сені де үстай алмаймын. Р а у ш а н . Ойынынызды ксн түршы... Қарлығашқа обал болды ғой!Түлкібай деген қумснен Сорлы устасып жүруші ед,Сол азғырып беріпті.Ш е р н и я з . Оны кім біліп койыпты?Р а у ш a a Әкемдер де айтып отыр. Ш е р н и я з . Жарайды, кешегі газет кайда? Р а у ш а а Ж аткан шыгар... Жанылтайды

қайтеміз?Ш е р н и я з . Өзін не сөйлеп түрсын? Қашкан катын бай табад,Қатынды сот тексеред...Газет кайда кеш егі?Р а у ш а a Газетті қайдан білейін,Тетелес үстап оты рғаа Ш е р н и я з . Tan газетті!Р а у ш а a Қайдан табайын?Сан кісі келед,Сан кісі кетед...

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама'

Ш е р н и я з . Г азетке ие болмай, не бітіресін? Р а у ш а н . Соған карал отырым ба?.. (Іздейді.) Ш е р н и я з . Әдде кімнің көйлек-жаулык, ш үберегін тіккенше, осы үйдегі қағазға ие болсайшы!Р а у ш а н . Әдейі әкеп отырған сон, үят емес

ne қайтару?Табылар енді, еш кайда кете койган жок шы-

ғар!(Шыгып кетеді.)Ш е р н и я з . Надандыкты кой-ay бүл! Түк

есі жок.Газет, қағаз жиюмен жүмысы жок,М ең-зен болып, езіліп отырғаны.Ертеден кара кешке іс тіге ме?! Қыз-катынман сөйлесіп бос жүре ме?! Ж оннан-жонға ш ығандап туз кете ме?! Бипазданып жумысы бір бітпейді.(Раушан кіреді.)Ш е р н и я з . Бар ма?Р а у ш а н Бала жібердім.Ш е р н и я з (шыгуга айналады, Раушан қал-

гагын әпереді).Кутпей-ак кой! (Қолынан жулып алады да,

кетеді.)Р а у ш а н (ойланып). Киімін эперсен де жа-

ратпайды,Қолына су күйсаң да, жаратпайды Кірі жаман жуылса тагы пэле,Ішкен асы н бойыңа таратпайды...Қүдай-ау! Бүған енді калай ж ағам?О сы ны ң бабын, тәңірі, калай табам?! Қ абағы на карай-ак отырамын,

Жүсіпбек Аймауытов

Неге тарықканына қайран калам!Көңіліне әлде бөт® ой кірді ме,Қалаға кетуге әлде бой үрды ма,Әлде онда менш өзге жары бар ма?Әлде қырдьщ кызығы тойдырды ма?! (Қордабай, Алшагыр кіреді. Раушан бетін

тасалап, шыгып кетеді.)А л ш a ғ ы р (Қордабайга). Ж оғарыланыз. Ш ырағым-ай, тасаланбай-ак кой деп ем,Бүл отауға калай кірмей түрамыз? Қ о р д а б а й (отырады). Ж а садамныңәдепті

болғаны оң.Ата-анадан әдеп пен ар көргш соң,Ж алғыз болып шалжандаған бала емес. А л ш а ғ ы р (отырган соң). Сөзіңізді өзіңіз

жайлап айтарсыз,Қалада тік жүріп өскда бапа ғой.Бүралауға артық көне бермейді.Ы нғайына жіберіп, тартып, саумалап,Жана ғана мүсылман ғып келеміз. Қ о р д а б а й . Ш ыккан жері казак кой, Ешкайда кетпес, жәндігер.Елде бірер жыл түрса,М олда болып көндігер.А л ш a ғ ы р. Орыстың ұлыктарын да Қазекең илеп алатын.Бү да үйршеді ғой.Кіділігі болмаса,Өзіміздін бала ғой.Қ о р д а б а й . Бүзатын көбін кала ғой, Шәрлі жердін сүреңі.Не ғып, шіркін, жеңбесін?Акылы кем болмаса,

Неге икемге келмесін'’Айналыска келмейтін «Бөйттік, шөрттік, ш ы к!» дейтін Ақылсыздан шыгады.(Шернияз кіреді. Отырган соң.)А л ni a ғ ы p. Ш ырағым, Шекен! А ксакалдың көңілінде М уддесі бар керінед,Ж еш қандай тегінде,Қ улагы ң can керерсің?!Ш е р н и я з. Тыңдайық.К о р д а б a it. Балам, ол мынау еді тындаған-

Қараекем кіндігінен туған жанда,Атадан аз ө скап біз боламыз,Мал да, жан да Ж етпісбай гукымында. Қараекең улдарына аш іі бергеи...Малды да, коны сты да кылдай белген,О кезде омакалап жер беле ме?Айтты, болды. кағазды қашан білген. Қараекең түстастарын касы на алым,Сонау бәйге тобеге ш ыккан барып. «О сы дан сонау карын шиге дейін,Жерімді бөлдім» депті екі жарып.«Оң жағын Алпысбайым алсы н», - дспті, «Ж етпісбай сол ж агында калсы н» - депті. Бері келе Ж етпісбай өсіп-өніп,А тамыздың болігін жаншып өтті. «Бетқүдык» табынымды иеленді,Неше кабат дауласты м , акыр женді. Олардын пысықтары тендік бермей,Тауып алды ж аксыларға сүйенгенді...Сол жерімнен нырай кап түрайын ба,

!3ф . Кереку-Баян kitапханасы "Рухнам а "

Жүсшбек Аймауытов

Ж ок, сендердін түсында сүранын ба?!Ш е р н и я з . «Беткүдықтан» баска да ша-

бындыныз.Бар емес пе отырған ши бойында?!Қ о р д а б а й. Бар болғанмен ол жердін

шөбіндей шөпМеи шабатын жерлердін кебінде жок.Тау жайлаган арык ат бір ай койсан.Семіруші ед жып-жылтыр көмірдей боп.Ш е р н и я з . «Беткүдыкты» алғанға канша-

ма жыл?Қ о р д а б a й (ойланып). Баягы жүт мешішіэі

бұрын-ау ол.Ш е р н и я з . Қағаз жасап. не бөлік салмаған

сон,Бү күнде ата сөзі болмас дәлел.К о р д а б a й. Оған не дәлел керек? Елге

мәлім:Сәрсекен, Шалабайлар керген б әр іа ..Ш е р н и я з (мырс етіп).On кісілер влгелі ата.м заман,Білмеймін кандай дәлгл бола аларын?Қ о р д а б а й . Ж ақсынын өзі өлгшмея, сөзі

өле ме,Кейінгі үрім-бүтак көзі өле ме?!Ш е р н и я з. Тым ескірген дау екен аяксыған,Жол табу киын болар, сірә, буған?!(Алшагыр жымиып отырады.)Қ о р д а б а й . Ш ырағым, не дегенін Жетпіс-

байдынТүкымы көптік кылад дәйім маған.Ш ығын келсе алдымш маған салад,Ол түкым жеті түндік, мен жалғыз-ак,

Тым болмаса көзімнщ тірісінде,Бір жұлқысып, састырсам , маган мүрат! Ш е р н и я з . Ш ығынды түндікке емес, малға

карай,Бөлуге тиісті ғой алаламай.Қ о р д а б а й . Өзге жүрт түндік басы тартып

сиыр.Менің артык тартатын мәнім калай? Ш е р н и я з . Сөзіңіз жер туралы емес пе еді? Қ о р д а б а й . Жер туралы және бір жұмы-

сым бар?Ш е р н и я з . Иә!Қ о р д а б а й . Түлкібай деген алаяк діннгн

безген,Бір катын азғырып ап көршімізден, Болы стың шабарына сатып отыр,Бүған не жәрдемщ бар? Қандай ізбен... Ш е р н и я з (сөзін бөліп). Оған менен жәрдем

жок,Әйелдің еркі өзінде.Қ о р д а б а й . Әйелде ерік бар ма? Кім азғырса, Соған күл. Қарлығаш тан әзер болса Ш абардың екі-ақ карасы артык шығар... С оған кетті, көрермін біраз түрса! Ш е р н и я з . Қ айтесіз?Қ о р д а б а й . Бүйте берсе, кедейде катын

қалмас...Екі бірдей баласын азынатып,Бір үйді кетті құртып қаңырағып.А л ш a ғ ы р. Байғүска тым обал ғып кеткен

екен...Қ о р д а б а й . Обалды сйламады, тәңір атым. Төртті-бесті қараға катын ала ма?!

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Жусіпбек Аймауытов

Әйтпесе балаларын асырай ма?!«Ұрғаш ыда шаш үзын, ақыл шолак»Деген сөз айтылған ғой осындайда.Көз жасы анау екі жас баланың Барған жерде баркадар тапкыза ма?!.А л ш a ғ ы р. Өзінен туған балалар ғой? Қ о р д а б а й . Ішінен шыккан баласы,Бүл сайтанды койсайшы! (Базарбай кіреді.) Б а з а р б а й . Ассалаумағалайкум. Қ о р д а б а й . У әлік сәлем!Б a з а р б ай (Шерниязбен қол устасады).

Сәлемет пе?!Ш е р н и я з . Өзін де амансың ба?.. (Өзгелер-

мен ж ай амандасады.)Ауыл жактан шыктың ба?Б а з а р б а й . Бес төбе жақтан келем,Соға кетейін деп...Ш е р н и я з . Қаладан хабар алдын ба? Б а з а р б а й . Жок.Ш е р н и я з . Қаладан әзір ойың жок па?! Б а з а р б а й . Жүрмекші едім кешікпей,Аз жүмыска алданып. (Ақсақалдарга қарайды.) А л ш a ғ ы р. Ақсакал, ты ска шығалық, Ж астардын сөзі бар шығар?! (Екеуі кетеді.) Ш е р н и я з . Иә, сені сот жакта жүр деп естідім

бе?!Б а з а р б а й . Барып едім бір жігіт Қыз алып кашамын деп,Мән-жайын айтайын деп...Ш е р н и я з . А ғайынның сөзіне кірістім де. Б а з а р б а й . Кіріспей ш ді кайтейіқ Көрнсу зорлык кылған соң...Өзіқдағы кіріспей,

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама”

Қарап жаткан шығарсың.Ш е р н и я з . Ж өні бар іске болмаса, Ж өнсізге кірген жерім жоқ...Қ олға түскш урыныА ғартқан өнерім жок-Б а з а р б а й . Кім айтты колға түсті деп?Ш е р н и я з . Кім айтқаны не керек?Смайыддың баласыҰрлы қ қылмаушы еді деп,К уәлік бересің бе?!Б а з а р б а й . К уәлікті берем іа Бүл күнде оған саіемін.Ш е р н и я з . Сен бүзылған екенсің, М ы науы ң нағы з елдегі,Партия басш ы сөзі ғой.Б а з а р б а й . Партия басш ы өзщ сің, Үрылардың тізімін С отқа неге даттады ң?Біздің жақтан жиырма бес Ү ры ны тізіп бергенде,Өз ж ағыңнан ж етідш А ртықты неғып таппадың?Ш е р н и я з . Ш ырағым, сенің ж ағың нг, Елді мен бөлмеледім бе?С от сурады, мен айттым Өзім білген үрыны.Б а з а р б а й . Ә ділдікке ол жатпайды. Сені өз ж ағын жақтайды Деп ойламаушы ем, сірә да.Аудара байлап бергш соң,Ел булшбей тура ма?!Ш е р н и я з . Жоқ үрыны қайт дейсщ ? Б а з а р б а й . Ж ок емес, ұрыларың оар

Жусіпбек Аймауытов

Алыстан алмаса да Ауыл үйді торитын Толып жатыр үры-кар.Кеше Әбдікәрімнің Сиырын үрлап Арыннын Төлеп отырған жоқ па?!Сотка неге бермедің?!Ш е р н и я з. Ол итті сотка жібергем, А стыртын бітсе, білмеймін.Б а з а р б а й . Жок сөз, әбдш білесің. Білмегш боп жүресін.Одан-дағы «жакыным»«Аядым» десең, жеңесін.Ш е р н и я з . Ондай жала жаппа сен,Білмей калсам, шамам жок,Біле түра «ж акын» деп,Ж амандығын жасырып,Ондай кәсіп кылғам жок,Сүмдығынды асырып,Маған келіп шатпа сен!Б а з а р б а й . Ш атпасан, сен шатпа!Сенің канжығанда Жүрген мұнда кісі жоқ.Ш е р н и я з . Үрысқалы келіп пе ең?Бар ендеше, кырып ал!Б а з а р б а й . Қырғанымды көрерсің! Ш е р н и я з . Көрермін енді!.. Ұмытпа! Б а з а р б а й (шыгып кетеді). Сен де осынын

ды үмытпа!(Кетеді.)Ш е р н и я з . Окудан садаға кет!Оңбаған, бұзылған ит!

сенін арам ед,

Кереку-Баян кітапханасы Нухнама

I Ел бүзғыш бір лағы нет!..Бірге оқыған ж олдасын,Қол алысқан жан досын,Мүндай болды қайтерсін?!Т уы сқанны ң есілдерті - Сен аркылы мал табу.Кімге сөзіңді айтарсың?..М ынау ед сірә, өртер. (Алшаеыр кіреді.)А л ш a ғ ы р. М ына бір хатты ауылнай беріп

к етіп ті. (Шернияз жыртып оқиды. Қабагы тусіп, басын қушып, отыра кетеді.)

А л ш a ғ ы p. Не сөз екен, жай ма? Ш е р н и я з (аздан соң). Мен жүремін, ат

қамданыз...А л ш a ғ ы р. Япыр-ай, не сөз екен? Ш е р н и я з . Түбім е жеттіндер.А л ш a ғ ы p. Не кылдық, жаным? Ш е р н и я з . Үстімнен шағым барыпты.А л ш a ғ ы р. Ж ат жумыс екен... Кім жазыпты? Ш е р н и я з . А ғатай! Барыңыз, ат... ат!..А л ш a ғ ы р (кетіп барады). Бүл кім екен,

бүл?Ш е р н и я з . К ір ісп ^те жауыздыкты Көре-түра ш ыдамайсын!Кіріскенде бүл сүмдыкты,Көресің де, түра алмайсын. (Рауилан кіреді). Р а у ш а н . М анағы газет жок болды. Ш е р н и я з . Ж огалып кал, шошка! Р а у ш а н (теріс қарап көзін суртіп). Қүла-

ғым мүны да естіді ме?!Ш е р н и я з . Одан да зорын естірсін! (Шы-

гып кетеді.)

Ит әуре боп өлгш імш е,Ең болмаса өз басымаБакы т іздеп байкайын. (Турады. Сагатына

қарайды.)С ағат қазір сегіз жарым,Келер кезі болды-ау, жаным!Бұ қалайша кеш ікті. (Артына жалт қарап.) А х, міне, өзі! (Жәмилә кіреді.)Ж ә м и л ә. Сіз мұнда екенсіз?Ш е р н и я з. Біз уәдеш іл кісіміз. (Орындық

нусқайды.)Ж ә м и л ә (отырады). Солай екш ... көп бол­

ды ма?Ш е р н и я з (от ырады). Ж ар ты с а ға т

күттірдіңіз.Ж ә м и л ә. К еш ініз... үйде к ісі боп...Ш е р н и я з. О, кай к ісі?Ж э м и л ә. Күләнда жеңгсй Театрға шакырып,Күнүзын босатпағаны...Әрең, деп кана күтылдым.Ш е р н и я з . Әйел болса, уақа емес.Ж ә м и л ә. Әйелдш басқа кім дейсіз? Ш е р н и я з . Бозбала ма деп едім.Ж ә м и л ә. Сіз күдікшіл екенсіз... Ш е р н и я з . Алланың әмірі, ішім тар.Ж ә м и л ә. Кім-кімге болса да ма? Ш е р н и я з . Ө згеге ондай емеспін...Ж ә м и л ә. Оньщ ыз қызық нәрсе екш !.. Ш акырғанда кәнгки,Не сөз айтпак едіщз?Ш е р н и я з . Өзінізш е кандай сөз АЛтады деп ойлайсыз?

Жусіпбек Аймауытов

Ж ә м и л ә. Мш ... кайдам?Ш е р н и я з . Мен, Жөмилә, айтайын деп, Э лдавш е окталдым.Өзімді-өзім байкайын деп,Айтпай талай токгадым...Ж э м и л э. Айта берінз.Ш е р н и я з . Үйде, түзде сені көрсем, Азап шегем, бүлкынып.Бұдан әрі шыдай берсем,Өлетінмін түншығып.Ж әм и л ә. Негеүйтесіз?Ш е р н и я з . Сөзің майда, жүзің жарқын, Д әтің берік тастайсың!Ойын м аен шынның парқын Білдірмейсің, ашпайсың?Ж әм и лә. Қаш ақ жаным!Ш е р н и я з . Әлде әзінжн сөзін, бөлек, Сырынды ішке сактайсың.Ж үрегіцді көленкелеп,Ашар мезгіл таппайсың.Әлде өзіне кызык, шығар Әуре еткенің мазағьщ!Дейсің бе әлде - «болсын күмар,Тарта түссін азабын». (Түрегекді.)Сыр сактағыш, ел сынағы,Берік жансып жүруші ем.Жұртты сөгіп: «Таныркағып Неткен жан!» - дш күлуші ем.Бүл нг ғажап, өзгелердаі Артык болды жүлдызьщ!Жүзіңде әлде бар ма пердең Көрмей койды сын көзім.Әйел адам жеңіл ойлы

Кереку-Баян кітапханасы ‘‘Рухнама’

Деп ойлаушы ем, iim тар.Ол сйымнын бәрін жсйды, Қаралдыңның œ ci бар?Ойлап тынбай куні-түні,Дуанамын деліқұл (Отырады.) Ахындық деп үкпа мүны Жанған оттың лебі бұл Ж әм и л ә . Сөзіңіздің бәрі де шын,Мен көптен сеземін.Сыр аша алмай болып жакын,Іштен тынып, төземін Сізді ж деп кемітешн,Мш де сізді сүйемін.Сүйемін деп меи æ дейін,Ішке бәрін түйемін Жүзімдегі менің пердем,Сіз байлаулы адамсыз.Бөгеуші еді ақыл-зердем,Болмағай деп табансыз.Әйеліщз бола түрып,М ші қалай көрмексіз!Менщ айтқан бүл сөзіме,Не деп жауап бермексіз?Ш е р н и я з . Ж әм иләж ақ не дегш ің Ш ын ба мші сүйгенің?Сүйген адам ойлай ма екен Істің тигш-күйгшін?Ж ә м и л ә. М ш і өйтіп сы намаңыз, Жеңіл сйлы жан емен.Аз кундікке алданатын Ее білмейтін бала емеа Ш е р н и я з . Бір күш жеңді ж үрегімді, Сүйем сені зар етем.

Жүсіпбек Аймауытов

Қабыл етсең тілегімді,М әңгілікке жар етем.Ж ә м и л ә. Екі жүрек калай сияд,Бір адамның ішінг?Ш е р н и я з. Ол әйелді күрбан етсем. Жүрггын бізде ici ш ?Ж ә м и л ә. Әйеліңіз сүлу шығар,Байдьің ерке баласы?Қалай онай кұтылмақсыз,Бүлінбей ме ел арасы?Ш е р н и я з . Сүлуынан не пайда бар, Жанға сусын бермесе?Жалған сөзді айтам ба егер,Тастауға өлім келмесе?Қайным күшті, бай жер де емес,Елге бүлік салатын.Күштілерге carrai де емес,Аяғымнан шалатын.Табиғаггың, берген бағы - Қадірім бар елімде.Бүдан зор іс қылсам-дағы,Басар жан жок белімді.Ж ә м и л ә (ойланып). Сөзге уәде берер едім, Бірақ маіі ң окыңқырап,Елге кызмет етсем дегш,Көнілімде ойым бар!Ш е р н и я з . Гимназия бітірсең Осы оку да аз емес.Себеп кылдын мүның несін?Ол айтканың сөз емес.Ж э м и л э. Уй ішіммен кеңесейін...Кесіп сізге æ дейін?Ш е р н и я з. Өз басына өз билігің

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама’

Келмейтүғын болғанда...Қалмаған соң балалығың,Не болдың оқып болғанда?Ж ә м и л ә (ойланады).Серік тауып, басты беру А са қиын жұмыс кой...«Ол әйелден беземін» деп Серт қылсаңыз дүрыс қой...Ш е р н и я з . Анамның ақ сүтімзкн Тастауға ант іш ейін!..Ж ә м и л ә. Қарғанбаңыз, мен сенгйін, Тіліңізге кег-ейін...Ш е р н и я з . Ш ын ба, сәуж м , келші жаным! Келші, құшып өлейін (Сүйеді.)Неткен жақсы, нгткш тәтті бұл минут!Бізге қарап, бақшадағы гүл күлгд. Ж әметайым! Жан-жағьщақарашы!Жер де, көк те жаңа түсте түрлзед!Ж ә м и л ә. (жол жаққа қарап).Ах!Ш е р н и я з. О, æ , Ж әмеш !?Ж ә м и л ә. (шошып). Базарбай!Ш е р н и я з . Одан неге шошыдын?Ж э м и л ө. Ол көрсе, өсек қылады. Ш е р н и я з . Осек бізге не керек?..Баска себеп бар шыгар.Ж э м и л э. Неткен себеп, жасаган! Ш е р н и я з . Айтпакдпы, мш үмытыппын, Ж әмеш, аіді айтшы маған,Базарбаймен æ re жүре бересщ?Ж ә м и л в . Қаламыздақызметқылыптүрдыда, Біздің жақпен таныс болған жайы бар. Сондықтан ол кез-келгш де сөйлгсіп,

Жүсіпбек Аймауытов

Тек әншейін шығарып сап жүред! Ш е р н и я з . Базарбайды мш жаксы білемін, Әйелмен ол «тек әншейін» жүруші ед.Ж ә м и л ә. Сенбейсіз бе, өзгелерін білмеймін, Маған өйтіп аузын да ашып көрген жок. Қылжалактап жүргенге тек мәз болад,Мактан үшін, әлде әурелік кім білед? Ш е р н и я з . Рас, онда мактанш ақтык үлкен

бар.(Базарбай көрінеді).Б а з а р б а й . (өтіп бара жатып). Огырыс

кайырлы болсын!Ж ә м и л ә. Бері келші, Базарбай! Б а з а р б а й . (тоқтап). Немзіе?Ж ә м и л ә. Күләнда женгейді көрдің бе? Б а з а р б а й . Күзетгіріп койып па ен? Ш е р н и я з . (қырындап). Мынау калай ожар! Ж ә м и л ә. Отыр, бірге кайтайык Ш е р н и я з . Базарбайдың отырмайтын мәні

бар.Менімш көптш араз болатын. (Турегеліп). Кел, Базарбай елдегіні тастайык!Қолынды бер, ескі жолдас едік қой. Б а з а р б а й (қолын беріп). Араздыкка мен де

күмар емеспін,сен тастасаи, мен № кылам кек сактап? Ш е р н и я з . Міне, жана жарасты! «Онбағанның саяғы Түзде жүріп тебісер»,Деген мәтел рас сөз.Бір қалада бір журіп,Араз болу келіспейд.Әсіресе тап бүгін

I Араздьщтьш бәрін де,Түгел кешкім кеп отыр.Ж э м и л ә (жымиып). Ішкеннен cay ма едіңіз? Ш е р н и я з . М енің ішкен шарбатымды Кім ш ісе де тасқындар!Б а з а р б a й. Тегі адамды мае кылғандай Күшті нэрсе болды ғой?Ш е р н и я з . Сондай күшті!Б а з а р б а й . Ана ж ылғы ж айлаудағыдан да

ма?!Ш е р н и я з . Одан да!Б а з а р б а й . Үлкен қы зы қ екен!Ж э м и л ө. Ж үмбак сөзді койсаңдар екен. Б а з а р б а й (кекеп). Ж үмбақ па?Ж э м и л ә. Ж айлау-майлау дегадге айтам. Ш е р н и я з . Ж эмеш , энтек сабыр кыл Базарбайға екі ауыз сөз айтайын!Ж э м и л ә. М үндағылар туралы емес пе?! Ш е р н и я з . Жок, баска.Ж э м и л э. Жарайды.Ш е р н и я з (Базарбайды қолтықтап). Бы ­

лай таман барайық.Ж э м и л ә. Енді қайттым? Базарбайға немді

айттым?Ж асаған-ай, кайдан кеп ем осында!..Шекен менен арамызға от салып,М ына соккан бүлдірмесе жарар ед.Бү да мені өзімсініп жүруші ед.Арамызда терең-терең сыр бар ед.М ұны не деп жүбатармын, алдармын?.. Шекен менін ақтығыма са ііп ед.Ол с а т ш кой, бәріне де көніп ед. Қатынынан безуге ант беріп ед.

^ К е р е к у - Б а я н ютапханасы “Рухнама''

Жүсіпбек Аймауытов

(Ер жігітті өз жарынан бездіріп, тартып алу, кандай үлкен керемет, Маскарамды шығармаса жарар ед,Неде болса болып қалды болар іс.Енді бүған ж айла курсам намар ед. (ойланады) Әй, алакай! Таптым айла, ха-ха-ха!Еркек біздін айламызға садаға!(Шернияз, Базарбай келеді.)Ш е р н и я з . Неге күлдің, Ж әмилә?Ж ә м и л ә (куліп). - С ж дердағы ! Ш е р н и я з . Неғыппыз?Ж ә м и л ә. Ех , бозбала, бозбала!Ж алғыз тастап әйелді,Кете ме екен күр дала?!Мүндай үлгі кай елде?Ш е р н и я з __шылығымыз жуырдаАрылып кете коя ма?!Б а з а р б а й . «Ондай-ондай хан қызында да

болады»,Шалдырмайтын адам тегі бола ма? Ш е р н и я з . Базарбай, шылымың жок па? Б а з а р б а й (қалтасын басып). Жок екен,

үйде калыпты.Ш е р н и я з . M ai казір шылым алып келейін. Б а з а р б а й (сазарып). Жарайды. (Шернияз

кетеді.)Ә ңгіме осылай болды ма?Ж э м и л ә. Қалай?Б а з а р б а й . Білмегенсіп отырсын ба?Ж э м и л э. Ал!Б а з а р б а й . У эде осылай ма ед?Ж э м и л э. Не болды?

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама'

Б а з а р б а й . Менш сыр ж асырмайтынын кайда?

Ж э м и л э. Н еғыппын?Б а з а р б а й . Ш ерниязға тимекші бопсың! Ж э м и л ө. Базарбай, сен аптыкпа,Сені сүйгшдігімнен О сы ны ютеп отырмын.Б а з а р б а й . Қалайша?Ж е м и л ә . А дамның көз тамыры алған жар-

данҚ ызықты болмаушы мед он есе арм аа Тигш жардан сүйгенге қүмартканды, Көреміз өмір менен романдардан.Ш екаіге тием, бірақ сені сүйем,Бір c a n сү й гаі үшін оған тием.Ш ығынымды - ол, кызығымды сен көресің, Ж үрегімді ж алғыз-ақ саған ием. Б а з а р б а й . Бірақ с а і Ш ерниязға артық

көріп,Тим ексін мені сорға малтықтырып,Ж аныма со бір жерің қатты батат,Қаншама ж үбатсаң да айтып түрып.Ж ә м и л ә. Базарбай, артық көрсем, бұйыр-

масын!Көрсетер оны кейінгі ықыласым. Б а з а р б а й . Қүрысын той өткея соң алдаға-

ның!Шекеннен бір езу ед бар арманым.Есімнен өле-өлгш ш е кете қалмас,Бәйгелі жерде м ап жер қылғаның.Ж ә м и л ә (мойнынан қүшақтап).Базарбай! Қалқам, сені артық көрем, К өретіндігім е м аі жаным берем.

Жүсіпбек Аймауытов

Ты ғы л-таяң арада кысамаш ы,А ртынан мәні-ж айын түсіндірем.Базарбай (бушынып).Түсіндіргш ін бар болсын!Бү жерде ит кы лған соң.А ртық көріп тидін ғой,Ол қалталы болған соң.Ж ігіттігі несі артык?А қы нсы нған бір тантык.Ж елеидегш бір бәдік,Қ аты нын қайтпек ол анғырт.Ж ә м и л ә. Не болдьі саған, Базарбай?Сыр білмейтін адамдай.Сені разы кылайын,Т ү с ін д і ж ылтш ы сазарм ай . (Жол ж аққа

қарап).Келе жатыр анау да,Қоя түр енді кадалмай. (Базарбайды отыр-

гызады).Б а з а р б а й . Қүтыла алмайсыя бәрібір...Ж ә м и л ә. Қүтылам деп кім айтты? Үндемей енді жай отыр.Ш е р н и я з (келеді). К әні, шылым тартайық!

(Базарбайга усынады). Ж әмеш ! Тартпайтын шығар?

Ж ө м и л ә. Тарта беріңіздер!Ш е р н и я з . Серік тапқан, дос тапқан, Ш ерлі көніл кош тапқан.Бүгін бір жақсы күнім ед,С ірә, ішелік осы жактан.Ж ә м и л ә. Базарбайдын өкпесін Сырамен тарқатпасаңыз,Қалдырмай жүрер бүкпесін.

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама’

Б а з а р б а й . Онш а бүкпе сактайтын,К ісі өлтірген кепм жок.Ш е р н и я з . Солай деш і сен, бэсе! Ж үріңіздер ендеше Әйелсіз, әнсіз, сырасыз,Айықпас көңіл, кірлесе. (Екеуін қолтықтап кетеді).

111 ы м ы л д ы к

IV' с a х н aШ ернияздың пәтері: орындықтар, үстел. кіра-

уат, айна. Түс кезінде.Ж ә м и л ә (айна алдында) Қайтейін сені,

БазарбайО баста беріп басымды,Әлі де жүрмін ала алмай.Сеш ойласам, есіме Қызықты күндер түседі...Х атьш ны ң бәрі сж д е жүр Сандірем деп өзіме,Қандай ж ігіт хат жазса,Алдыңа жайып салуш ы ем.Сен бшмейтін сыр жоқ ед,Сенен калай безер,мін. (Отырады).Ш екш , сені кайтейш!Ж аның сенщ өзгеш е.Ж үрегщ таза айнадай,Жүрт көзінде кадірің бар,Өнерлісің, ақынсың!Өнерліге ж ақынсың!Не десем де, көнесің.Не десем де, санесің.(Түрмысым да көңілді).

Жүсіпбек Аймауытов

Алған жарым калайша,Көзіңе шөп салайын. (Курсінеді, ойланады). Осынша ойланбайын десем -дағы ,Ойымнан бір тікенек кетпей койды...Ж астык па, есерлік пе, бостығым ба,Әйте/ір, бір ж елбастык жеңді бойды. Қаршадай басынан-ак бозбалаға,Көз салу қыз біткаін ің ырымы ғой.Көзінш ата-ананың кеттім-дағы,Еркіндік жөні осы деп ұрындым ғой.К етгі деп жазатайым секіргенген,Ш екш ді алдап едім, нанған болды.Әлде ар жағы сенг алмай түрса-дағы,Сөзімді құлағына алған болды.Сорлы жан әйелден де бар дейсің бе,Қит етсек, кетпес таңба басылғаны.Еркекке түк жүкпайды, қайта оларға, Ж ігіттік мақтан болар жасындағы.Өмірдш ләззат алу, көңіл соғу,Ж алғыз-ак еркекке адал, бізге арам ба? Қызыкты олар көрген біз көрмейтін,Ы сты к кан бізде жоқ па, онда бар да? Жарылған тиіп кетсе кағанактай,Жараткан бүйтіп шетін жаны қүрсын! М інгізгш , кылдан тайсаң, ағаш атқа, Өзімшіл еркектердің заңы қүрсын! (Шерни­

яз кіреді). Неғып ерте келіп калдың?Ш е р н и я з (газет-қагаздарын устелге қойып). Үйде отырып жазбасам,

К еңседе маза бермеді. (Шешінеді.)Ж ә м и л ә. Бүгін не жаңа хабар бар? Ш е р н и я з . (Бір газетті көрсетіп).М іж , бүгінгі жаңа хабар.

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама’

Ж э м и л ә. Ә, әгеугі макалаң ба?«Әйел тендігі».Ш е р н и я з . С од ш ырағым!Ж э м и л э. Пах! М актанып кснсьщ -ау! Ш е р н и я з (мырс етіп).«Қатыныма мактанбай...»Деген екен бір ж ам аа Сол айткандай-ак,С аган мақтанбағанда,Енді кімге мақтанам?!Ж ә м и л ә. М ақтануға тұрғандай,К өлемді екен өзі д е. (Газет т і а з оқып).

Көңілді екен сөзі де. ..Сон бажайлап отырмын.Ш е р н и я з . Мұктаж шәкірттердін пайдасына, Ә ж уп пьесамды де Ойнайтүғын боп койлык.Ж ә м и л ә. О ны н да іске жарады да! Ш е р н и я з . Бәрі сенщ арқаң ғой.Ж ә м и л ә. Қалайша?Ш е р н и я з . Ш абытым с ® болмасан, келер

ме еді,Қаламым сенсіз ағып желер ме еді,А лансыз орын т ^ іп отырмасам,Енбегім өрге жүзіп, өнгр ме еді?!Ж ә м и л ә. Е, менің себебім де тиеді екш ! Ш е р н и я з . Қызметті өндіруге үйленудің Пайдалы екендігін байкап жүрмін.Екі-үш айдын іш інде карап түрсам,Күрделі көп ж үмысты бітіршпін.Ж ә м и л ә. Үнемі кызм ет соңында,Мені үмытып кетерсщ ,М енін ішім пыспай ма?!

Жүсілбек Аимауьггов

Ш е р н и я з . Іш ін пыспас, ойынға А нда-санда барармыз.Қонакта да болармыз,Ш аруаға да алданарсың!Ж э м и л ә. Жайым жок шаруаға алданар, Ас істейтін катын бар.Ш е р н и я з. Өзін бас-көз болмасаң,Қатын нені тындырад?Әрі мен колым тимейді,Әрі сен көзін салмасан,Тұрмысымыз она ма?!Надандыктан кұтылдың,Гимназия бітірдің.Түрмысты ш ді білмесен,Білімді боска кетірдің?!Әңгіме, роман окумен,Қысыр киял токумен,Қыдырып босқа жүрумен,Сыңқылдап сұлу күлумен,Қүлакка сырға тағумен,Бетіне опа жағумеи,Шашты бүрап түюмен,Киімді кербез киюмен,Әйелдін ici біте ме?!Ж ә м и л ә. Н ем эе кербез киіндім?Елдда ерек не әпердін?Ш е р н и я з . Жұма сайын партнойдан кол

үзбейсінҚалтама артык ақша can жүргізбейсің...Ж а м и л ә. Олай десен, саған масыл бол-

май-ақ,Қызметке түсіп, өзім-ак акша тауып алам. (Буртаңдап крауатқа барып отырады.)

Кереку-Балн кітапханасы "Рухнама*

Ш е р н и я з (ажырая қарап, аз турып). Ж әмеш , саған не дейін...Қиялым қия келгаіде,Ж үрегім кайғы сезгш де,Қыр қызынан безгснде,Ж аныма серік болад деп,Саіім ен дүнием толад деп,Еркімді саған бергенде,Сен де мүны айттың ба?..

★ * *Көш еде, үйде, кеңседе,Күнде естіп көргенің.Кедейлердщ мүң-зары.(М үң-зары оның шын зары)Елдің өңш ен мүңдары.Қиянат, зорлык қылғаны.Ж акыны тартып ш ырғаны,Ж атты ң болып қүрбаны.Еңбегінді мүндағы А тқа мшген сүмдары,Ж ауыздықка бүрғаны.Соларды көріп, бшгенде,Ж аны ң бір кейіп келгенде,Бір са п ң ғана жанымда,Сенің ғана күш ағыңда,Еркелі, майда көзщмоі,Еркелі, тә тг і сөзіңмеи,Ж ансая табам ба десем,Жарамды жазам ба десем ,Сен де мені отқа салдың ба?..Ж ә м и л ә (мойнынан қүшақтап суйеді.

Сүйіп).

100

Жүсіпбек Аймауытов

Салмайын отқа, Ш екетай!Айтпайын енді, көкетай!Тарылмашы, Жанкейім!Ш е р н и я з (солгын қуанып).Тарылмай енді, кайтейіа Ж ә м и л ә (аячап, жубатып).Қоя кой енді, Шекешім!Киімі түскір кұрысын!Ш е р н и я з . Қоймағанда не дейін...Ж ә м и л ә. Айтканына көнгйін,Сен өлген жерде өлейін,Қабағыңды көтерші...(Шернияз қабаеын көтереді. Аздан соң)- Партнойға барып келейін.Ш е р н и я з . Бара ғой. (Жәмилә кетеді.) Әлде мш ің мандайымнын соры бар,Әлде бүкіл әйелдердің ойы тар.Әлде өзім жан жакпайтын казымыр,Қам көнілім кашан м зп н толығар?!Әйел деп зор үміт күткш киялшы,Бүйте берсе, мол кайғыға жолығар...Қой, кағазды жазбай болмас.(Папкадагы көп қагаздарды алады).Ел хабарлары:(Бір-бірлеп сөз бастарын қарап шыгады). М үғалімнін мүны,Боранбайдын ылаңы.Сүзек кернгді.Есеп бермсді.Аксакалдын бүйрығы.Ұрылардын кимылы.Баксынын емі.М олданың жемі.

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама'

Аштардың жайы.

lÈ J Мүктаж шөкірт.ІГ Паракорлар.

Бүған не ылаж?Талан-тараж.Талан-тараж...Талан-тараж...(Санын бір согып, қагаздарды қойып, ойга

кетеді)Ой, кер заман, кер заман!Талан-тараж қан жылау.Қабак қату, каңсырау.Азаматы жабылу,Малы күнде сабылу.Ұлы п жатыр үлы жүз,Қырғын тауып аштықтан.Ел еңіреп егілу,Ел іргесі сөгілу.Кіші жүзі түнш ығып,Елін әскер жеміру.Орта жүзі ойсырап,Сүм Калш актан езілу.«Сорлатам» деп казақты,Қазактың бар көз қарақты Азаматын кырам деп,Атаман Ринов ж елігу.Кеше бір туған ж арык күн,Көріне түсіп ш егіну.

Бү не деген кеп болды! Қанды соғы с ішінде.Қанды найза үстінде, Қарусыз, камсыз қайран ел

102

Жүсіпбек Аймауытов

Қан жылаған пішінде.Қаскыр тигеи қойдай боп,Қырғын тауып калар ма?!(Маңдайын тіреніп, аз отырып).Казак-орыс мүлде дәуірлеп алды,Қазак мал-жанға ие болудан калды.Г азет жазып кенглткен боп біз журміз,Еңбек зая, есептесең бүл қалды.Ж акын жерден елге тиер пайдан жок, Алыстағы күр сөзіннгн не тамды?!Бірак ейде түра алмайсын, ел - толкын, Түсіп кетсен, ағы загын бір жойкын.Қарсы түрсан, жаншып, жиекке атады. Қандай алып толқынға бой бермейтін?.. (Қ агаздарды тагы үстайды). (Алшагыр

кіреді).Елдш келесіз бе?А л ш a ғ ы р. Елден келем.Ш е р н и я з . Ж алғызсыз ба?А л ш a ғ ы р. Ж алғыз емен...Жіберген хатынды алып,Дағдарып кеп отырмыз күр сандалып, Аксакал да кеп отыр баласымен Бір жолыктыр д ега і соң күштарланып, Өзіннен Шокан деген бір үл туып, Қуаньшіты болып ек жүрек жары... Ш е р н и я з . Ағатай! Бү не сүмдык!Бәрің бірдей...Ш ұбырып түгеліңмен кел дсгендей... «Апарып тастандар» дегенім қайда?.. Күдай-ау! Қырсык болды мынау мендей?!А л ш a F ы р. Ш ырағым! Ол айтқаның оңай

ма екен,

Кереку-Баян к ітапханасы “ Р ухнам а '

Б ф ^ д ің ж алғыз қызын әлпештеген... Х аты ң а нана алмай да, коя алмай да,Д есті жұрт жолығуды колайлы екш. Ш е р н и я з . Бәрің кеп жолығатын нг жұмыс

бар?М ш і жөнге салатын қандай күш бар?Алдым катын, тастадым, онда жүрттың Ж ұм ысы ң не болғандай сонша құштар?А л ш a ғ ы р. Ш ырағым, тарылмаш ы, балаға

үксап! (Мүңайып).А ман көріп отыр ем көңілім босап...С аскан соң бізде кайбір мол ақыл бар.Бар тапкан ақылымыз болды осы-ак.М ал беріп, сүйіп алған жарың еді,Біреудің ж алғыз қызы, аруы еді,Сол Рауш анды калайша жылатармыз?М інезі ауыл үйге жағып еді.Кәрі әкесін неменемаі жүбатармыз?Бар малын саған арнап жалбаңдаған, Тіле/кор, бір бейшара кәріп еді.Ш е р н и я з . Ағатай! С іздін кимай келгеніңіз, Сол шалдың азын-аулақ қарасы ғой.Кім өліп, кімнщ малын, кім малданад.Ол үміт соқырлықтың сазасы ғсй.А л ш a ғ ы р. М алы күрсын! М алын мен не

кылайы н?Ж ас бөбегім Ш оканды кайтып кияйын? Ш е р н и я з (ойланып). Баланы алып кала­

мы н.А л ш a ғ ы р. Іштен ш ыққан жас Ш оканды, Қалай алып каласың?Ем ш ектегі балапанды,Қалай адам қы ласы ң?!

Жүсіпбек Аймауытов

Ш е р н и я з . Өзім-ак асыраймын.А л ш a ғ ы р. Ж а сты кп а » ! айтатын шыгар-

сын,Ж ас бала асырау киын болар...Япыр-ай, енді кынжыларсыи,..Айтпасам, ойда түйін болар.Қазакта екі катын алған К ісі көп кой ойлап тұрсан,Бетген кайтсан катуланған...Рауш анға да көніл бұрсан...Ж аз болғанда елге келсен...Ж ана әйелін жаныңда боп,Қ ыс калада тұра берсен...Ш е р н и я з . Айтпаңыз оны, ағатай!Екі катын алмаймын,Басымды дауға с алмаймын.А л ш a ғ ы р. Ж етім дегш жаннын көз жасы-

на калғандаОнды емес деп ел де аңыз кылады.Бұ бір киын жүмыс болды жалғанда,Өзін біл ® д і... б ізд® нг акыл шығады? Ш е р н и я з . М аіін акылым сол,Баласын мүнда әкеп беріп,Өзін алып кайтыныз.А л ш a ғ ы р. Береме оны, қалай тартып

алайык?Ш е р н и я з . Ендеше мүнда жіберініз.А л ш a ғ ы р. Ж іберейік, кайта өзді-өзің

кінәлас,Зарлатуға дәтіміз біздін шыдамас.О басында сүйіп алған да өзіксін,Өзін жылат, бізге, жаным үнамас. Ш е р н и я з . Ж іберініз, шдеше.

У Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама”_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

А л ш a ғ ы р. Қиын жұмыс...Кұдай кылды, қайтейік? (Кетеді).Р э з и я (кіреді). Бұлар кім?Ш е р н и я з . Б іздің елдікі.Р ә з и я. Үйлерщіз аман ба екен? Ш е р н и я з . Аман.Р ә з и я. Төм ағ қарап отырғанға.Бірдеме болды ма десем ...Ш е р н и я з. Ар жағьш да бір катын келсе,

кіргіз,Р ә з и я. Кімнщ қатыны?Ш е р н и я з . М енщ катыным.Р ә з и я. Көтек... шын ба?!Ш е р н и я з . Бар енді.Р ә з и я (кетіп барады). Сығыр шүнак-ай! Енді қай жаққа барайын? (Шерниязга таң-

дана қарап шыгады).Р а у ш а н (қарсы жолыгып есікте турып). Сен кімсің?,Р ә з и я. Кім керек?Р а у ш а н . О сы үйдің иесі керек!Р ә з и я. Ноғай ма?Р а у ш а я Тәй т ары! Сда де мазақ кылдың

ба? (Кіреді. Шерниязга қарап, аз турады. Шерни­яз турып орындықты нусқайды. Раушан оты­рады.)

Ш е р н и я з . (Рәзияга). Бара бер. (Раушангга ақырын). Сәлемет пе?

Р а у ш а н . (Ернін қыбырлатады). (Тым-ты- рыс).

Ш е р н и я з . (Баласына қарап). Бере түршы. (Раушан таңдана қарап. береді). Қүлы ны м! (Бауырына қысып, иіскейді).

Жусіпбек Аймауытов

Р а у ш а н (курсініп). Қүлынын екенін жаң білдіңбе?!

Ш е р н и я з . Күйдірмеші.Р а у ш а н (муңайып). M a күймей жүрмін

бе? Не жазығым бар еді?Ш е р н и я з . Ж азығын жок, бірак... (Қасына

отырады).Р а у ш а н (сөзін бөліп). Тым болмаса өзіме

бір ауыз сөз жазбадың.Соны да маған көп көрдін ғой... Ш е р н и я з (іиытынап)- Өткен нг керек, Тағдыр жазбад,Кайтесің?!Р а у ш а а Айтарың осы ма?Ш е р н и я з . Осы. Р а у ш а н (қамыгып). Әдейі іздеп сонша жерден Ж олығам деп келгенде,Бар айтканьщ осы ма?!Ш е р н и я з . Болар іс болды, не айтайын? Р а у ш а н (зарлана). Жараткан не, жасаған! Мүндай сорлы кылғанша,Ж аратпасан етгі ғой!Қайтып күнглте алармын?Ж узі кара боп ел-жүртка.Не бетіммен барармын?!Кімнің босағасындаКорлыкта шіріп өлерміа (Баласын қушып). Сәулем-ай!Сорға туған екенсін!Тірі жетім болуға Сен де арналған екаісің!Елде кімге жалынып,Көзге түрткі боларсың?..

Кереку-Баян кіталханасы “Рухнама’

\ Ш е р н и я з . Көзге түрткі кылмаймын,Бала үшін кайғырма.Р а у ш а н (тікіреніп). Баланы сен кайтесің? Ш е р н и я з . Балада жүмысың жок,Бала менікі.Р а у ш а н Бала с іздікі бола алмас.Өзім жаман, балам жаксы болды ма?! Ш е р н и я з (қынжыла). Сен білместік қыла-

сын.С а і күйеуге тиесщ ,Одан бала көресің.Өгей әке оңдырмайд.Р а у ш а н (кектене).Бүдан соң сенен бала тумай ма екен?Сенін катыны н өгейлш қылмай ма екен? Ш еше өгейі әкеден кем болып па?Баламды бермен қарға секектеген. Ш е р н и я з (жубата). Әйелдік қылма, сөзге

байлау керек,Балаға екеуміз де бірдей керек.Кімде түрса баламыз сорлы болмайд, Ж алғы з-ақ сол арасын ойлау керек. Р а у ш а к Бермеймш баламды.Ш е р н и я з . Әйелдщ аты - әйел, тиген байың Ш оканға колы тисе жазатайым,Балаға ара түсуге әлің келмей, (Баласын иіс-

кеп).Сол күнде өкігерсің, ш егіп уайым.С онда сен ж ылайсың ғой, кішкентайым. Р а у ш а н (жалына).Қуатым! Сені көрген соң,Айтайын д егш сөзімнің О ннан бірі келмеді...

Жусіпбек Аймауытов

Шынымен сорлы кылдың ба?Сен мші жек көрсең-дағы,Мен сені кандай көремін Білесін бе? Мен сорлы,Кімге шағам мүнымды,Кімге айтамын зарымды?!Аясайшы, жаркыным! (Шернияздың тізесін

қушып, жылайды).Ш е р н и я з . Жыламашы, Раушаным! Басынды көтер, айтайы а Аяймын сені, кайтейіа Р а у ш а н (басын Шернияздың тізесіне

сүйеп).Қаранды көріп калқиып,Күйеуім бар деп дардиып,Баламды күтіп отырсам,Содан артык тілекті,Сұрамас едім, алтыным!.. (Қамыгады). Ш е р н и я з (аяп, арқага қагып). Ж әмилә

көнбейд, кайтейін..(Жәмила кіреді).Ж ә м и л ә (ажырайып). Бү не?Ш е р н и я з (ушып турегеліп). Ж әмеш!Ж ә м и л ә (ақыра). М ынау кім? Ш е р н и я з . Рауш аа Ж ә м и л ә. Бұ қай отырыс?Ж ә м и л ә (жулқьшып). Ойбай-ай! Мынау

кайдан шыккан қатын еді!(Рауиіанга телмеңдейді).Ш е р н и я з (Жәмиләні иыгынан тартып).

Жәмеш, Жәкеш...Ж ә м и л ә (Шерниязга). Қатынынды алды-

рып,

109

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама'

О сы ма едін кы лм ағы н?'Р а у ш а н (зічдене). С ® тергейін деп пе едін? Б ір ^ д ін байын азғырып,С ап кі не, жузі кара?Ж э м и л э (menciHin).Не дейд, ойбай, бү канш ык!Ш ык үйімнаі, дереу шык!Р а у ш а н (жарыса).С ® канш ык!Сен бетпак!С е н т үйщ жок,Байымнын үйі.Ж э м и л э (долданып жылап). Шернияз!

Естімегенімді естірттін!Ж асаған-ай! М ына корлыкты көргенше, ке-

тейін, ойбай, кетейін. (Тура жөнеледі). Ш е р н и я з (артынан ж уре туст)Жэмеш, Ж эмеш!Р а у ш а н (балага жармасып). Қүдай са н

осындайКөкайылға күмар ғып,Амал бар ма, койғасын?..Бері экел, бер баламды.Ш е р н и я з . Берілмейд, жүре бер! Р а у ш а н (жармасып) Бер, баламда акын

жок'Ұстатпаймын канш ыкка!Ш е р н и я з (итерт тастап). Оттама! Кет

енді. (Раушан таласады).К өресінбірдем е!(Алшагыр, Қордабай кіреді)А л ш а г ы р. Ж аным, са ід ер ге нг болды? (Раушан отыра кетеді).

Жүсіпбек Аймауытов

Ш е р н и я з . Бермеймін баламды,Күш п® ала ма?!Зацмен ала ма?!KLm алады? Ш ыксын!Қордабай. Ш ырағым, Ш ернияз!Түсін суып кеткда екеа Алам десен, алып кал!Не кьшасьщ таласып?Бү да бір уақыт шығар!Іш тш ш ыккан сон,Кимайтын шығарсын,Қайтесін, ол түгілі,Ш ернияздан да айрылып отырсын! Қүдайдын ж салғанына көнбейміз. Ш ернияз! Жаман да болсак,Бір күнде экендей болып ек!Саған жамандык тілеп көргенім жок,Әлі де тілемеймін.Өмірің алдында!Әлде болса талайын ашылсын!Сол менін берген батам!..Жүр, шырағым, Раушан!Жылағанмеи кайтесін. (Қолынан жетекп), Р а у ш а н (сүйретіліп зарлап). Қарашығым!.. Ш окан!.. Қалғанын ба?!.(Алшагыр, Қордабай, Раушан шыгады. Шер­

нияз баласы қолында, ауыр ойда орындыққа отыра кетеді).

Ш ы м ы л д ы қ

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама’

V с а х н а

Тағы да сол бөлме. Ы мырт ж абылған кез. Ш е р н и я з (хатты оқып).Эй, соғы лған Базарбай-ай!..Пара алад деп кім ойлар?! (Қалтасына қолын салады. Сагатына қарайды).Барар мезгіл таяйды...Әлде пәле, әлде қазаға үшырау Ғажап емес, ...бір-ақ өлім, бір сүрау.Түбінде бір өлу анық болған соң,Не үшін өлдщ, біліп өлген жақсылау.Өлмеді ме ел түлғасы нояндар?Қаш а берсін өнш ең коркақ кояндар!Солар ма ека і елге түлға болатын? Николайға қүл боп өткен күл жандар К еб а і екеш, Көбен-дағы қашпақ па?Бар сы лтауы «Н у, что же» депті бір топта, Ой ш іркіннің болш ебекпш қасты ғы -ай!.. (Киінеді).Барма-ау, өлім, жеме-жемге келгенде,Ү м іт, үміт елестейді бір сәуле.А затты қты ң, жарык күннің үміті,О нсы з өмір - өлген көңіл, күр сүлде.Көше солдат. Ш абу. Айқай. Қан талау.А т сыпыру. Қамшы. Қашу. Ел жаяу.Кеңес адыра. Почта жым-жырт. Ж үрт үрей. Алай-түлей. Ж ақындады. Күн таяу.(Жәмилә кіреді).Ж ә м и л ә. К еттік пе?Ш е р н и я з . Кеттім. (Кетеді).Ж ә м и л ә. Күқде кешке зым-зия боп кетеді, Қала - катер, үйде отырса, нетеді?Сыр айтпайды, түнжырайды, жүреді,

Жүсіпбек Аймауытов

Ж асаған-ай, заман іе боп кетеді?!(Рәзия кіреді).Ыңырсиды, баланы алшы.(Айнага барып, түзеледі).Р ә з и я (баланы қолына алып). Тым нашар-

лап кетіпті,Өліп калмаса не ғылсын.Ж ә м и л ә. Өліп тыныш болса е к а і Р ә з и я. Неғыласьщ байғұсты?Ж ә м и л ә. Пәле болған жок па?!Р ә з и я. Өзің де бала табарсың.Ж ә м и л ә. Таппай-ақ кояйыа Р ә з и я. Е, бітеу ме едің?Ж ә м и л ә (күліп). Не дейді, ойбай!Р ә з и я. Енді нг дейін?Ж ә м и л ә. Сен былықтырасын ғой.Р ә з и я. Ж әмеш -ау! Сүтке су қоспай берсек,

қайтер ед?Ж ә м и л ә. Кет әрі!Содан болды дейсін бе?!Өзінін дерті бар.Р ә з и я. Қайдан білейіқ Шешесінгн қалғанда Байбалкаш бала еді.Ж ә м и л ә. Емшек сүтіндей бола ма?!(Жоқ ж ерде балажан кісі боп).Рәзия, мен дәрігерге барамын,Баланы жатқыз да, кірді өтекте.Р ә з и я. Өтектелер. (Жәмилә кетеді). Ж ағынып, боянып, кетеді жоғалып,Қайда бара береді екен?!Партией моі дәрігері-ақ бітпеді.Әй, ку катын-ай,

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама'

Б азарбайм ш к өзкар асы ң жаман.Ш екенді жер сокты ры п ж үр сін ғой!Өз байы нан несі арты к, сайтан-ау... Ж ап -ж ақсы каты н ы н тастап ,Б у да бір есі ш ы ккан сорлы.Бал ан ы ң түрі м ынау.Ж ата ғой, б ай ғү с! (Жатқызады).«О қы ған , окы ған » деп ем еш есі күриды.Ал, кенелтті окьіған!Ш ар уаға түк п айдасы жок,О сы н д ай каты н көр гем жок,Е с і-д е р ті, е х е -х е , е х е -х е ...(Базарбай кіреді).Б а з а р б а й . Е , сәл әм а т пе, Рәзия!Р ә з и я. Ш үкір.Б а з а р б а й . Ш ернияз кетіп қал ған ба?Р ә з и я. К етті.Б а з а р б а й . Ж әм и л ә кайда?Р ә з и я. Д әр ігер ге барам дей м е, кетті. Б а з а р б а й . Қ аш ан келеді?Р ә з и я. М ен қайдан білейін, келетін ш ығар.

Б а з а р б а й . Қ ал ай ?.. Не к ай д а? .. Бай ы ң к ел д і м е?

Р Ә 3 и я. Ж ок әлі.Б а з а р б а й . С а ғы н ға н екен сің ғой!Р ә з и я. С а ғы н ға н м ш қайтейін ? Б а з а р б а й (мырс етіп). Қ айтейін деп жүре

м е екен?Р ә з и я. Ж үрмей, кай да б арайы қ? Б а з а р б а й . Қарап ж үру ж арамайды,К өң іл көтер у кер ек!Р ә з и я. Б із ондай дьщ к іс іс і ем ес. Б а з а р б а й . Қ артайы п тү р сы ң ба?

Жүсіпбек Аймауытов

Р ә з и я. Пайдасыздын керегі не,Жаман да болса әркімнін Өз байынан жарылқасын...Б а з а р б а й . Пайдасыз да болмайды, Нанбасан, байкап кер.Р э з и я. Байкар жәйім жок.Б а з а р б а й . Қ аладакарапж үр угеболмайды. Байкамағанынды әлі керермін.Р э з и я (жымиып). Көрсек, көреміз. (Кету-

ге айналады).Б а з а р б а й . Токтай тур, Рэзия!Р э з и я (тоқтап). Н ем а *?Б а з а р б а й . (жақындап). Бетіннен бір

сүйгізші.Р ә з и я. Тәйт, әрман! Д ән дегаі екенсің! (Ке-

теді).Б а з а р б а й . Қап! М ы наж аман кылды-ау! Берігін карашы мүның!..Өзімнің де жыным бар.Әйел көрсем, шыдай алмаймыа Ж әмиләнің бір тырнағына алмайтын Жаман немаіін м аіс ін б^ін ...Бүл ит Ж әмиләға айтпаса, ж ғылсын...Енді қайттым, бірдене берсем бе?(Рәзия кіріп, бірдеңе іздейді.)Б а з а р б а й . Рәзия!Р ә з и я. Немене?Б а з а р б а й . Ойнап айтканыма Ашуланып калдын ба?Р ә з и я. Е, далада жатқан кісі бар деп пе ең? Б а з а р б а й . Қой енді, ашуланба! (Қалтасы-

нан ақша алып).М ә, мынаны алып, ашуынды бас...

Кереку-Баян кітапханасы “ Рухнама '

\ Сеж үйтеді деп ойлағам жоқ.Р ә з и я. Не үшін алам?Б а з а р б а й . Менің қатем үшш.Р ә з и я. Керегі жок.Б а з а р б а й . Ал, енді керек болар!Р ә з и я. Не деп алам?Б а з а р б а й . Еш кімге айтпаска!Р э э и я. Ауыз басты ры қка де!Б а з а р б а й . Иэ, иэ...Р э з и я (жымиып спады). Борыш тығы жок

болса, жарайды!(Кетеді).Б а з а р б а й . Уһ! Бір пәледен қүтылдым. Ж ок жерде бір теңгем ш ығын болды-ау! Барсын енді. (Айнага барып, таранады). Неғып келмей жатыр? (Жәмиләнің суретш

алып).Міне, біздін жел Ж эмеш!Ш ернияз - менің ж олдасым.Ж эмеш - манің ойнасым!Осыным нағы з иттік-ау.А р-үятты ойласам.Ж азығы жок қой Ш екеннің!Бүл Ж әмеш ті мш алсам,О да мендей етер ме ед?Достык сактап эйтпесе,Мүндай іске арланып,Түзулікке кетер ме ед?!Қой, ол мендей кылмас ед...,Япыр-ай, осы жүмысты Енді қойсам қайтер ед.Білінбей ойнас түрар ма?!Білген күнде Ш екеннің

Жүсілбек Аймауытов

Бетіне іе деп карармын.Көнілі маған карайып,Ішіне кан катады-ау!Сонысы маған батады-ау!Үлкен істі бастайды-ау !..Ж өмешті онда ол тастайды-ау!..Ах, мш алсам, кайтер ед,Жұрт сонда не айтар ед?Қандай атак болар ед,Ел де бұған кызар ед,Біздің жак дардияр ед,Бірак Жэмеш ш ынында Қатындықка жарар ма?!(Жәмилә кіреді.)Ж э м и л ә. Ә, мүнда ма ең?Б а з а р б а й . Қайда кетгін жоғалып? (шеші-

неді).Ж ә м и л ә. Д әрігерге барып...Б а з а р б а й . Мен көп күттім.Ж ә м и л ә. Сағынып калдың ба? (Қасына

келеді.)Б а з а р б а й . Сағынбай. (Суйеді.)Ш аруаға ол карар ма?!Ойнастын әйелі ғой.Сыры маған аян ғой.Көз тамырлар бүрынғы,Ж ағаласа жаман ғой.Ойнас қылса катыны,Ол бір кырсыкты адам ғой...Ж ә м и л ә. (қолын босатып) Қоя түр, жа-

ным, Рәзия келіпБ а з а р б а й . (босатып). Дәрігер не айтад? Ж ә м и л ә.Ондай дәрі жоқ дейді,

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама”

Оборт істету керек дейді.Б а з а р б а й . Істетсең , істет.Ж э м и л э. Ол катер кой.Б а з а р б а й (сазарып). Өзің білесіц.Ж э м и л э. Баланы өзім де жек көрем. Бірак... Б а з а р б а й . Шекен калай көреді?Ж э м и л э. Ол баланы тәуір көреді,Әрі мені де аяйды.Б а з а р б а й . Аямайтын шығар,Баламен аяғыңаТүсау салам ба дейтін шығар...Ж ә м и л ә. М аған сенбейді деп сйлайсың ба? Б а з а р б а й . Кім біледі...Ж ә м и л ә. Ойламайды, маған сенеді. Б а з а р б а й . Ж эмеш , осы жүмысты,Біліп койса кайтер ед?Ж ә м и л ә. Қайдан білед?Б а з а р б а й . Зәуде білсе...Ж ә м и л ә. Қой. Білмес.Б а з а р б а й . Білген күнде?Ж ә м и л ә. Онда ж ам аа..Б а з а р б а й . Сен мүны ойламадың ба?..Ж ә м и л ә. Жоқ!Б а з а р б а й . Қ айғы сы н да ойлау керек!..Ж ә м и л ә. Қойшы, жокты айтпай! Б а з а р б а й . Ол мүмкін, мен соны ойлап

отыр ем.Ж ә м и л ә. Сенщ ойыңша, оңда ол кайтет? Б а з а р б а й . Онда ма, онда сяпмен тұра

алмайды.Ж ә м и л ә. Тастай ма?Б а з а р б а й . Тастайды, оған қатын тастау

жат емес.

Жүсіпбек Аймауытов

Ж ә м и л ә. Онда сен кайтер ең?Б а з а р б а й (сайқалданып). Мүмкін... сш і

мен алар ем.Ж э м и л э. Рас па?Б а з а р б а й . Рас.Ж э м и л э. Сен алмай-ак кей!Бірак сш м алШ ын суйеді екенсін! (Қушақтап, узақсуйеді.)Ш е р н и я з (ақырын кіріп). Ойбай-ай! (Ба-

зарбайды желкеден қойып жібереді.)Б а з а р б а й . Ах! (Атып турегеледі).Ж ә м и л ә. Ох! (Крауатқа жөнеледі).Ш е р н и я з (Базарбайга). Арамза, лағы ж т!

Кет... К ет!..Б а з а р б а й (ойқастап кетіп бара жатып).

Ж ә, жә, болар...Ш е р н н я з (Жәмиләге). Саі, с о і ж істедің?Ж ә м и л ә (сазарып). Д әж ң е де істегем жок.Ш е р н и я з. Не дейсің, ж дейсің?!Ж ә м и л ә. Мен емес... өзі...Ш е р н и я з (қушырланып). Жанын барда

шынынды айт, ж істедін?Ж э м и л ә. Сүйгенжн баска дэж не...Ш е р н и я з (крйып жібереді). Сүйгенжн

басқа!..Арсыз, жүзі кара!Ж э м и л а (дереу). Ойбай-ай! (Рәзия жугіріп

келіп, арашалайды)Р э з и я. Қойшы. Ш екш !Қойшы, калкам.Ш е р н и я з (жарыса сөйлеп). Жоғалтайын

көзінді, өлтірейін сені!Ж ә м и л ә (Рәзияны тасалап, қашқалақтап).

Өлтіре алмайсың,М ұнда надан қатынын жок!Ш е р н и я з. Не дейсщ ?..О кудан садаға кет,И ттін ғана баласы!(Рәзия қой-қойлап, қолын устай береді, Шер­

нияз тагы бір қойып ж ібереді).Ж ә м и л ә. Тигізбе тілінді әкем е!Сщ и ггің баласы.Ш е р н и я з (Рәзияны кимелеп, қойып ж ібе-

реді). Кет!.. К ет!..Ж ә м и л ә (сазарып, долданып).Кетем мен! Тұрмаймын сенімен! (Кетеді.) (Шернияз ентігіп, тістеніп, қунысып, қолда-

рын ныгарлай қысып, қалшиып турып қалады)- Р ә з и я (куңкілдеп). Ей, күдай-ай, Сақтай гөр! Оқығаны бар болсы н! (Балага барып.) Байғүс шошып кетті ме! (Үңіліп.)Ойбай-ау, мынау неғып жатыр? Ш ернияз! М ы наны ң көзін карашы! Д ем ін карашы! Ш е р н и я з (үңіліп қарайды) Неменг?Р ә з и я Көзі акшандап...Т а н а у ы д ед д и іп , Қ и н а л у ы н ! К іш кен тай

байғүс.Ш е р н и я з . Шоқан, карағым!Р ә з и я. Үзіліп барады ғой!Иман айтшы!Ш е р н и я з . Ш оқан! Қүлыным!Ажалына өзім еерік болдым-ау. (Өкіріп бала-

сына суйеніп, тізерлеп отыра кетеді).Р ә з и я (көзін суртіп).Сорлы нәресте! (Жарты минут өткен соң,

мылтық дауысы естіледі. Әуелі бір атылады,

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

120

Жүсіпбек Аймауытов

содан кейін екі атылады.)Ш е р н и я з (басын көтеріп). А тыс! (Мыл-

тық, түйдегімен атылады).Төнкеріс! (Үшып турегеледі. Алыстан мар­

сельез күйі естікді). Құлағыма күй келед: (Аягын бір басады, куй анық естігвді. Терезеге барады.)

Күй келеді!Күй келеді!Ж алау көрпеді,Ton келеді.Қазак та көрінеді!Заман туды!«Қатын - жолда,Бала - белде».Кеттім топқа!Жолымда оңда!(Тұра жөнеледі)

Ш ы м ы л д ы кА яғы

М Л Н С А П Қ О Р Л А Р

Е к і перделі д р ам аК I с 1 л е р 1

Қасқырбай- болы с, 55 жаста К ү л э н д a - оның қатыны, 22 жаста М ү с л і м - тілмаш (болы сты ң туы сқаны ),

30 жастаСулеймен - молда (бо л ы сты ң акы л ш ы сы ),

57 жастаҚ о ж а н т а й - қажы, 50 жаста Ә б д 1 л - ауылнай, 40 ж аста К ө б е к б а й - жаман бай, 65 жаста Ә у б ә к 1 р - болы стың шабарманы, 30 жаста

С a х и аОртасы бөлінген екі бөлме, бір жағы тілмаш -

ты ң к ең се с і, 3 -4 оры нды қ, ж азу ү стелі бар. Екінш і бөлме болы с отыратын үй. Болы стың орны - кілем жаюлы биік төсек, еда ід е төсешш.

Бірінші көрінісМ Y С Л 1 м

М услім (кеңсесінде, екі қолы, қалтада, аузын- дашылымы, аяңдап, сөітп жүр). М еніоқытпай- мын деп осынша ж анталасып еді. Ол ойы бол­мады. Мен қаш ып-пысып жүріп оқыдым, нан жерлік білім алдым. Бір шешедеи тумағандығын қылып, әкем е де талай зорлық қылып еді. Енді сол кегім ді бір алсам, осы сайлауда болыс бо­лып, к ^ д е ң е бір мінсем, арманым болмас еді. (Тоқтап сөйлгйді). Бірақ... Көзі тірі тұрғанда, бүл ж ауыз менің өркешмді өсірмейді, бүның көзін ж оғалту керек! Қалай жоғалтамын? Қалай

Ш Щ . ' Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Жусіпбек Анмауътш

ламын? Ж атсам да, түрсам да сйлайтыным осы.Осы оймея оньщ катынымш тамыр болдым.

Қатыны мш і суйеді. Ол жас, маған кызығады. Онын махаббатын пайдалануым керек... Ман - тілмаш. Тілмаш үлкен дәреже ме? - Жалдама хатшы. Менде билік жок. M ai ел билегім келеді.

Болыс болғым келеді... жоқ, Мүслім болыс болу керек. М үслім кісіге бағынбайды. Бағын- дырады. Болыс болу үшін, бак алу үшін, арды, адамшылықты аяккатаптамай болмайды.

Екінш і көрінісМ Ү С Л І М , К Ү Л Ә Н Д А

К ү л ә н д a (бүраңдап). М олда жігіт! Ә, мол- да жігіт!

М ү с л і м (қасына таянып). Не айтасың, жаным?

К ү л ә н д а. Ү лгі пішетін газетің бар ма?М ү с л і м. Газет табылады ғой. Менін айтқа-

нымды Не кылдың?К у л ә н д а. Молда жігіт-ай! Қанша ойласам

да, батылым бармайды?М ү с л і м. М ш і жаксы көргенің бекер болды

ғой?К ү л ә н д а. Қалкам-ау! Сені жанымдай жак­

сы көремін. Қайтейіқ болыстан тағы коркамын.М ү с л і м. Оныңа нанбаймын.К ү л ә н д а. Ж аным-ай! Сүмдык кой... обал

ғой... киын ғой...М ү с л і м (ернін цысып). Т іс -с ! Акырын

сөйле! Өзің кімді артык көресің? Болысты ма? Мені ме?

К ү л ә н д а. Әрине, сені... Бірак болысты

'чш мге тагы кимаймын.. М олда ж ігіт! Осылай оннан-күлш жүрсеқ болмай ма?

М ү с л 1 м. С аған te керек? Қымбат көретінің баныңны ң болы сты гы ма? М енің болыс болма- сымлы кайдан білдщ ?

К ү л ә н д a (қ\ланып). М олда жігіт! С ш бо­лыс болсан, кандай жаксы болар еді!

М ү с л 1 м. ҚүдаЙ ж еткізсе, осы сайлауда бо­лыс болғанымды көрерсің.

К ү л ә н д а. М олда ж ігіт! C ati ел сайлай ма?М ү с :і і м. Байы ңны ң ж ауыздығы елді өзінен

бездірді. Байында ел жок. Ел менікі, елге мен сүйкімдімін, керек десе, билетке де ақша алмай- мын.

К ү л о н д а. Болыс болсаң, мені аласың ба? Ж аксылы қты ұмытып кетпейсің бе?

М ү с л 1 м. Не деп ант іш дейсің?К \ л ә н д а. Қарғанбай-ақ кой, сендім... Бірак

сенің артындагы елінді мен де байкайм ы аМ ү с л і м. Байқасаң, байка!К ү л ә н д a, Мені аласыц ғой?М ү с л 1 м. Қолыңды әкел! Серттен тайғаны-

мызды осы кол үрсын!К ү л ә н д а. (қолын беріп). Ж арайды, қолға

тапсырдым (Cyùicin айрылады)

Ү і і і іи ш і к о р ін іс

М Ү С Л ІММ ү с л 1 м. Акымақ үрғашы! Мені шын ала­

ды деп ойлайды.Қайдан білсін... M ai өзімнш баска бір адам-

ды жаксы көре алмаймын М аіің максатым: ман- сап табу, кек алу. Олтірсін байын, маған не ке-

Жүсіпбек Аймауытов

рек?.. Бірак м аксатыма жеткшше, сыр білдірме уім керек.

Төртінші корінісM Y C J 1 I M , Ә У Б Ә К І Р

Ә у б ә к і р (келіп). М аған тапсыратын жүмы- сыныз жок. па?

М ү с л і м. Қайда барасың?Ә у б ә к і р. Болыс Қойбағардың бір ту би-

есін үстап әкел дейді.М ү с л і м. Оны кайтпекші?Ә у б ә к і р. Союға.М ү с л і м. Тағы зарлатады екенсің ғой. Олай

болса, сш Қойбағарға м акн сәлем айт! Мүслім биесін алма деп, болыска осынша айтса да, бол­майды де! Ренжімесін, тірі болсам, оның есесін кайырармын деп айт, білдін бе?

Ә у б ә к і р. Дүрыс, айтамын.М ү с л і м. Тағы мына жүмысты тапсыра-

мын. К өрпебайдын кызы б асы на бостандык сүрап, нашалнікке арыз беріпті. Оны бергізіп журген болыс болуы керек. Қызды нашалнік шакыртып отыр, Көрпебайға айт, арызды меи баса түрамым, менің жақсылығымды үмытып кетпесін де!

Ә у б ә к і р. Айтайын, бірак Көрпебайдан бірдеңе алу керек еді. Пабеске жазып берсеніз, мш оны өкіртер едім.

М у с л і м. Алатын кун табылар, сайлау өтсін. Ж алғыз сырласатын кісім сен ғой, Әубәкір! Сен байкайсың ғой, ел м ал калай көреді?

Ә у б ә к і р. Қүдай біледі деп айтайын: сіз болыс болам десеңіз, сізді сайламайтын кісі бола қоймас деп ойлаймыа

Кереку-Баян кіталханасы “Рухнама'

I М ү с л 1 м. M ai болыс болып шығайын, алу-/

дын әкесш сонда көрсетермш.Ә у б э к 1 р. Өзімнщ де ішім сезеді.М у с л 1 м. А уылнайлык пайдалы ма? 111а-

бармандык пайдалы ма?..Ә у б э к 1 р. А уылнайдын ш ап үлкаі гой,

түсім ге ш абармандык татер іс емес.М ү с л і м. Ендеш е, сені ауылнай коярмын.

C a i осы басган елді маған карай икемдей бер.Ә у б э к 1 р. Оны өзім де ескеріп жүрмін. M a)

жүрейін. (Kemeàï).

Бесінші көрінісМ Y С Л 1 мМ ү с л 1 м. Елді алдаумен, еппаі үстау керек.

«Ә\елі бала еш нәрсесін тартып алмай, корсет- пей, ептеп алсаң, окасы жок» деп Абай дүрыс айткан. Қаскырбай елді кырып-жойып, коркы- тып устады. M ai ел үстасам, олай устамаймын. Алсам да, білдірмей алам ы қ езіл га і ел уы сы н- нан шыкпай түрмайды.

А лты нш ы керінісМ Y С Л I М, Қ О Ж А Н Т А Й К А Ж ЫҚ о ж а н т а й к а ж ы (Муспімнің қасына

келіп, курсініп отырады). Ей, Қүдай-ай, сактай гөр' Бүл ж д ега і сумдык еді!

М ү с л 1 м. Болы сы ны збаі ж арастыныз ба?К о ж а н т а й. Ж арасатын емесш з, шыра-

ғы м ! А уы зы н үлкаі ашатын көрінеді.М ү с л і м. Не алам деп отыр?Қ о ж а н т а й . М андайыма баскан ж адгыз

тор жорга атты аламын дейді, оған тагы бір кара косасын дейді, шашым шак келетін емес.

Жүсіпбек Аймауытов

М ү с л і м. Қүрытады десеңізш і!Қ о ж а н т а й . Қүрытқаны ғой... Қүрытайын

дегш і ғой.М ү с л і м. Бүның адамға жаны ашымайды.

Қанынан карайып кеткен адам. Ертең сайлау болғанда тағы ұмытып кетесіндер ғой.

Қ о ж а н т а й . А й ,ш д іесім ізд аіқ ал акал м ас.М ү с л і м. Кімді болыс кояр едіңіздер?Қ о ж а н т а й . Ш ырағым ау, тіпті өзін нгге

болмайсың?М ү с л і м. Бізге болыс боламын деу үят кой.Қ о ж а н т а й . Не үяты бар? Ж асың жетеді,

акылың жетеді. Қайта көзі ашық сенің бола- ш ағың жаксы болар еді.

М у с л і м. М ш і ел сайлай ма?Қ о ж а н т а й . M a өзім бесіншіні тырып

еткізбей кольща берейін.М ү с л і м. Рас айтасыз ба?Қ о ж а м т а й . Расым. Қашанғыдан бүрын

көзіміз ашылар еді. Өлдік қой әбден.М ү с л і м. Еңдеш е, Қажеке, уәде кылып

коялык. Бесінш інің міндетін аласыз ғой?Қ о ж а н т а й . Бесіншіден бір үй шашау шы-

ғарсам, маған сәлем берме!М ү с л і м. Ы бкот шыкса, шығынға да шы-

дайсыз ба?Қ о ж а н т а й . Несі болса да, шыдаймын.М ү с л і м. Қолынызды әкел. (қол согысады.)

Қай бүзылғанымызды осы қол үрсын! Қүдай үрсын!

Қ о ж а н т а й . Қүдайға тапсырдык. Тек сен де серігіңе тартып кетпесең.

М у с л і м. Қүдайға тапсырыныз.

) Қ о ж а н т а й. Ж арайды, сені де бір сынайык.

Ж етінші корінісБүрынгылар, Б О Л Ы С , С Ү Л Е Й М Е Н

М О Л Д АБ о л ы с (Муслімге). Йемене? Поштаны бүгін

жөнелтуші ме едің?М у с л ! м. Ж өнглткелі отырмын, тығыз кағаз-

дар бар еді.Б о л ы с . М еңің керегім бар ма?М ү с л 1 м (бірталай қагазды болыстың ал-

дына салып). M iæ бір қол қоятын қағаздар бар еді.

Б о л ы с. Бүл не кағаз?М ү с л 1 м. Жүматай Қосар баласы бар ма?-

деп прыстап сүрайды. Мен жоқ деп жауап жа­зып отырмын.

Б о л ы с. Ол иттін орыстың атын үрлаған шатағы болатын. Сайлауда бүлтақтап түрмай- тын, соқкан еді, оның өзін басымен әлек кып кою керек. Бұл қағазды қайырмай түра түр.

М ү с л і м. Ендеш е, жата түрсын. Міне бір кағаз Байжолдан төрт ж ылкы кереді.

Б о л ы с. Көретін кім?М ү с л 1 м. Ж елтау қазағы Ш үмекбай Терлік-

бай баласы.Б о л ы с . Байжол өзш іздщ кісі ғой... Оның

м әнісі бар, қоя түр, болмаса, елде жоқ деп қайы- райық. Солай болсын.

М ү с л 1 м. Міне бір қағазды 5-інш і үшаскенщ мировой соди ясы тү сір іп оты р. А на ж ы лғы Түяқбайлардың жүмысы тақырыпты 30 к ісін і жауапка шақырады.

У Кереку-Баян кітапханасы ''Рухнама"

Жүсіпбек Аймауытов

Б о л ы с (Қожантайга қарап). Қажы. сіз бар түрыңызшы! (Кажы шыгады). Молда! Осыны калай кыламыз?

С ү л е й м е н. Қүданың күдіреті, жок жерде баска болыска шыгамым деп, жарты ауылнай елді күртуға таяды-ау!

Б о л ы с. «Әлін білмегш әлек» деген ғой. 288- інші статьялар Түякбайдың түсіне кірер ме екш?

С ү л е й м е н . Қатканынын статьясын білсін бе?

М ү с л і м. Бүған не жауап кайырамыз?Б о л ы с . Оны акылдасу керек. Оның ішінде

әлгі кажы да бар шығар.М ү с л і м. Қожантай бар ма?С ү л е й м е н . Басты адамдарын шақырып

алым, коркытып, нетсе кайтеді?Б о л ы с. Сіз алу жағын айтасыз ғой. Манін

ойым: бас көтерместей кылып, жаншып тастаса деп едім.

С у л е й м е н . Олардың өзі де күруға таянған шығар. Быт-шыт болып тозып кеткен жоқ па? Елде қанша үйі калды екда?

Б о л ы с. Ауып кеткен, күн көре алмайтын кедейлер ғсй. Аз жүканасы бар екі-үш-ак үй ғой.

С ү л е й м е н . Олар да бітеді ғой.Б о л ы с. Бітсе, бітсін!С ү л е й м е н . M ai осы ел быт-шыт болып

көшіп таусыла ма деп шошимын, елдін сикы жаман, мал бітіпті.

Б о л ы с (мырс етіп). Эй, молдеке-ай! О жа- гынан қорықпай-ак койыныз, біздің ел калар.

М ү с л і м. Әлі ел қүрығанда, кімге болыс боласыздар?

Б о л ы с (шытынып). Оны саіен сурамаспыз, елде не жүмысын бар9 Қағазыңды жаз!

М ү с л 1 м. Мейілдерщіз.С ү л е й м е н . Шырағым, саі әзір жассың

ғой, ел сөзіне араласып не кыласың? Алдыңда мына аған түрғанда, ел сөзі осыдан аспас.

Б о л ы с (көтеріліңкіреп). Сен маіің жұмы- сыма кіріспе! Елдің ж таукыметі болса да көте- ретін маі. Тәшр алдында да мш жауап беремін.

М ү с л і м. Дияла менік колымда болған сон, кіріспей қалай түрамын?

Б о л ы с (ашуланып). Олай болса, сен дияла- ны көтере алмайтын болсан, дияланы көтеретін кісіге берерміз.

С ү л е й м е н . Ондай сөзді не кыласыз? Оныкі де рас. кіріспеу де қиын. Баска біреуге береміз дегаш і сіз де койыңыз. Қүдайға шүкір, бак та, дәулет те жететш ғой, раш істі тастау керек.

М ү с л 1 м. M ai қойдым, үнамаса... (Болыс ундемеиді).

С ү л е й м е н . Әлгі қағазды жайырақ кеңесу қол болар, мүңдай жұмысты тегінде маслихат- пен істеген дүрыс болар.

Б о л ы с. Дүрыс, жата түрсын.М ү с л 1 м. Жарайды аідеше ...Онан басқа

кағаз жоқ шығар. (Қагаздарын жинап, іиыгып кетеді.)

С егізін ш і көрінісБ О JI Ы С , С Ү Л Е Й М Е Н М О Л Д АС ү л е й м е н. Менің байкауымша, осы бала-

нын бактан дәмесі бар ма деп ойлаймын.Б о л ы с . Болыс болам дей ме? (Өз бөлчесіне

'

Жүсіпбек Аймауытов

С ү л е й м е н . Кім біледі... |Б о л ы с. Олай ойлар ма екен?С ү л е й м е н . Мансапқа кызыкпайтын адам

болады дейсіз бе? Мансапты теріс көрмейтін шығар.

Б о л ы с. Қой, мен түрғанда болыс болам деп айта алмас.

С ү л е й м е н . Сонда да бү баланы айламен ұстау керек шығар, елде де беделсіз бола кояр ма екш?

Б о л ы с. Оныңыз рас, ел жек көре коймас, бірак мен түрғанда, жаркырап шыға коймас, менімш таласарлык не малы бар?

С ү л е й м е а Тегінде кауіпін айтканым ғой. Әйтпесе, дәулетсіз кісі болыс болу оңай емес кой... Сөйтсе де арғылан ойлайтып зымиян бала.

Б о л ы с . Бүл аса сүм бала, кулығы біздің ар жағымызда. Мен ағалык қылып тежеп тастаған боламын. Еркіне жіберсең, бізді сыртымыздан сатып жіберер. Осынын арамзалығын мен ерте сезгемін ғой. Окып шыкса, төбемізді тесер деп, осынша окытпайын деп арпалыстым, болмады. Қашып кетіп, оқып шықты.

С ү л е й м е н . Сізге әлгідей ақыру, жекі- рудін керегі жоқ, кім біледі, бір шешеден тума- ғандығын істейді деп кектае беруі ыктимал.

Б о л ы с. Бірак ылғи жалынып-жалпая бер- сең, басыңа шығып кетеді ғой.

С ү л е й м е н . Түбінде осы елді үстайтын осы болады, бірак біз алмаймыз.

Б о л ы с. Оған дау жок....С у л е й м е н . Менін сак болу керек дейтін

)бір себебім: болысты орысша білгаінгн сайлай- ды дегш бір лакагі бар ғой.

Б о л ы с. Ол әлі анык хабар емес. Ол әзір бола коймас. Орысша білг® табыла бере ме? Бак дүниеге табылатын болса, Калпаковский ор- нында түрса, бір есебім табармыз.

С ү л е й м е а Діні кәгпр де болса, о шіркін алғанын актар. . Менікі уайымын сөйлеген ғой.

Б о л ы с. Сайлаудын мезплі жакын ғой, кам- сыз жаткан жарамас. Сіз атка мініп, ел окпанын байкаганыныз дүрыс болар

С ү л е й м е н . Өз ойым да сод атка мжу керек. Мінетін атым да жок, тегі с із д ің көк атты мініп кетемін гой.

Б о л ы с. Өзім мінерлік аттын өзі де сол еді, сүй ткам эі мініңіз, мініңіз.

С ү л е й м с н . M ai спді кайтканым дүрыс болар... Үйде де ол бү шаруа бар еді... Қадиша- нын шайы таусылған екаі, Күләнда келіннін шайы бар шыгар, к^тадан жуыкта алдырды деп естіп едік.

Б о л ы с (дауыстайды) Күләнда! Күләнда!

Т о ғы зы н ш ы кор інісК Ү Л Ә Н Д А

Б ү р ы н ғ ы л a р К ү л ә н д a(келіп) Не айтасыз0 Б о л ы с. Молдекен бәйбішесінін шайы тау-

сылған екаі, бір кагаз шай әкеп бер, бибіге мак- танып барсын'

С ү л е й м е а Үргашы да андып отырған бір жау ғой.

К ү л ә н д а. Шайдың өзі де шағым сді... (Ке-теді)

Кереку-Баян кггапханасы “Рухнама"

Жүсіпбек Аймауытов

С ү л е й м е н . Болыс тірі болса, шай шағы болмас. (Біраз тым-тырыс).

К ү л ә н д a (шайды әкеліп береді). Жеңгейге сәлем айтыңыз! Шашу апарып, кұттыктайтын жөніміз де бар еді, кол тиіп бара алмай жүрмін.

С ү л е й м е н (шайды қойнына салып ж а ­тып). Қадишаға бірталай талшық болсын... Ба- рыңыз, барыңыз...

К ү л ә н д а. Барамын, кісі толас болған соң, қалайтын қалауым да бар.

С ү л е й м е н . Қалаңыз, калаңыз! (Куліп). «Алушының баласы шалушы келеді» деген ғой, сізге жарарлык нәрсе табылса, калаңыз...

Б о л ы с. Молданың зәресін үшырып * қыла- сың (Куледі)

К ү л ә н д а. Зәресі неге үшсын? Алғанды молда екең өзі де жақсы көреді. «Береген колым алаған» деген емес пе?

С ү л е й м е н . Сізден аяйтын не дүние бола­ды дейсіз?

Алыныз, алыңыз! Мен жүрейін, кош бола түрыңыздар! (Шыгады.)

О н ы н ш ы коріиісБ О Л Ы С , К Ү Л Ә Н Д А

К ү л ә н д а. Иай-пай-пай-ай! Осы молда екеңнің сүрамш а ғы -ай ! Келген сайын сілімтіктеііін бірдеңе алмай кетуі жоқ.

Б о л ы с. Қожа-молданың кәсібі еміз пе?К ү л ә н д а. Бү кісі жай кожа - молдамен бір

бас па? Ел адамы емес пе?Б о л ы с. Қайта ел адамының араны ашылып

кететін шығар. Алмай, кім жолдас болады дейсің. Бәрінікі бір күлқыны, бір тамағы!

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама"

I: К ү л ә н д a. Сүйткенмен «бер-бер!» дей бер- генше, «жок» десеніз, болмай ма? Шайдыц өзі де азайып калды.

Б о л ы с . Оттаған шіркін! М аіщ мырзалы- ғым үстап беріп отыр дейсің бе9 Кімге берсен де, өзш үшін бересің.

К ү л ә н д а. Шай таусылып бара жатканга айтам, әйтпесе мен не кылайын...

Б о л ы с. Таусылса, төркінщ көтермес, ел көтерер, елдің дәулеті таусылса, біздш шайымыз да таусылар (Қулянда кетеді.)

О н бірінш і көр ін ісБ О Л Ы С, С Y Л Е Й М Е Н,

Қ О Ж А Н Т А ЙС ү л е й м е н (отырып жатып). Қажы сізге

жолығып кетер едім дейді, атка бірге мінгйік дегі едік.

Б о л ы с. Не жолыгатыны бар9 Айтканым - айткан.

Қ о ж а н т а й . Атты өзіме кайтарыныз, өзгесін камдан көрейін.

Б о л ы с. Ол болмайды.С ү л е й м е н . Қожеке! Осы жұмаға кел-

геншіз макүл болар. Көпірдің каламына бір ілінген сон, күғылу оңай болмайтын.

К о ж а н т a й. Қалам кылганда, акпын ғой' Накакпын ғой!

«Қызын бала тапты, дүрбі салдырамын» де­ген не деген сүмдык! Қүдайдан үміті бар адам осындай іс кыла ма9

Б о л ы с (Ашуланады). Сапн кызына бала таптырған маі бе9 Оттама1 Тіліңді тартып сөйле!

Жүсіпбек Аймауытов

Қ о ж а н т а й. Қүдай алдында, макшар| күнінде теңдікке жетпесек...

Б о л ы с (көтеріліп, екикніп). Қажы! Қыскарт тіліңці! Шауып алармын! Кулінді көкке ушы- рармын! Макшарынмен кабат!

Қ о жа н та й (жагасын үстап). Астапырол- ла! Кетейін, кетейін! «Қүдайдан қорықпағаннан корык» деп еді. (Жөнеледі.)

Б о л ы с (түра үмтылады). Сакалыңнан түк коймай жүлайын, бері келші!

Сүлеймен (болысты үстап, жібермейді). Са- быр етініз! Не керек кажы кісі ғой..

Б о л ы с (орнына отырып). Тілі мірдін оғын- дай ащы неме өзінің! Қажымын дейді, не кыл- ған кажы! Кересін сатып, бакал қыдыртып жүретін шірік неме еді! Өлген қажыны тонап келіп, әулие бола калыпты!

С у л е й м е а Н е кыласыз соны, сөз білмеген сон кайтесін .. мен жүрейін... жолыктыр дегенге ертіп едім... өзі бүлдіріп алды... Өз обалы өзіне.

Б о л ы с. Мүндай итті ит кылып үстау керек. (Сүлгймен кетеді.)

О н екін ш і көрінісБ О Л Ы С , Ә М Ә Б Д І Л

А У Ы Л Н А ЙӘ б д і д Салаумалейкүм!Б о л ы с. Аманбысың?Ә б д і л. Қүдайға шүкір, мал-жаныңыз аман

ба?Б о л ы с. Сен кайда жоғалып кеттің? Алы-

мың бітті ме?Ә б д і л. Бітуге таяды, 20 шакты үй калды.

Б о л ы с. Қара басқыр! Сенің жұмысың бір Снтер ме екен'7

Ә б д і л Біткенше сойып жатыр. Елде акша жок.

Б о л ы с . Ақшажоқболса, маған кайтдейсің? Жаныңнан төле.

Ә б д 1 я Төле десеңіз, амалым бар ма9 Жал- ғыз атымды сатсам да, төлеймін тағы.

Б о л ы с. «Жұлдыздың 15-нен калдырма!» деп какеап жібердім. Поштабайшыдан ж әж тапсыр- дым. Не бітіріп жүретініқді шорт біледі.

Ә б д 1 л Өңкей кара каска кедей. Күн көріп отырган жалғыз сиырын алмасақ, түк болек - салағы жоқ, борыш карызына беріп бітірген.

Б о л ы с. Алсан, ал! Маған не кыл дейсің? Кім-кім бермеген?

Ә б д і л Алтыбай ауылында үш үй, Қара жалда екі үй, жауыр жирен шолақтан баска дымы жок жылтыр Қүлтамбай, өзіңізге неше рет зар- лап келепн жалғыз сиырдан басқа үрерге иті жоқ, ақсак Кемелбай, міне, қалып отырған осы сиякты ылғи қара каеқа кедейлер. 30 сом тауып беру жан бергеннен бір кейін емес, қатыны ба- ласымен шулап қарғағанда, иманың касым бо­лады. Қарғыстан әбден ішіміз кебеді.

Б о л ы с. Қарғыстан корыксаң, кызметте не акың бар еді?

Ә б д і д Қызметі бар болсын!Б о л ы с. Сайлау кезінде көрерміз.Ә б д 1 л Енді ауылнай болганнан да мойны-

ма кап салғаным артық.Б о л ы с. Сөзді көбейтпе! Қалған алымды екі

күннен қалдырмай тапсырасың!

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Жүсіпбек Аймауытов

Ә б д і л Ойбай-ау! Екі күннің ішінде бір жақ тан акша келе ме?

Б о л ы с. Жерден казсан да, табасын! Сенін алымын үшін мен абактыға жата алмаймын! Оны білесін бе?

Ә б д і л. Қайтейін! Бар малымды сатып, катын баламды шүбыртып кетем дағы...

Б о л ы с. Маған десе, Тескентау кет!(Әбділ иіыгады.)

О н уш інш і көрінісБ О Л Ы С

Б о л ы с . (аздан кейін). Әлгі иттін сөзі де рас. Ел кедей болды. Осы шығыннын көбі өзіміздікі. Бірак ел жемей, азулы болмайсын. Азулы бол- май, дәулет табыла ма? Бак, атак, дәулет көздін жасы ғой... елді ойлағанда, кейде жанын кын- жылады... Қанша бакты болсан да, жүрегіннің басынан бір тікен кетпейлі... Нәпсі шіркін тағы шыдамайды, алмай түра алмайсын... Қайтесін. ел жеген жапғыз мш бе? Қазактын жаксыларын- да бүрынғы, соңғы да ел канамағаны болды ма? Біз солардан артыкпыз ба? Мен алмағанмен біре/і алады... Қүдай бізді алуға жаратты, дүние күштінікі...

О н тортінш і корінісБ О Л Ы С , К Ө Б Е К Б А Й ,

Ә У Б Ә К І РКөбекбай колын кусырып, басын енкейтіп,

сәлем беріп кіреді. Түкыраңдап етігін тастап, тізем т жорғалам, болыска кол береді.

Б о л ы с (қолын қагып жібереді). Тарт қолын-

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

К ө б е к б а й (қалбалақтап). Жоқ, жок Мәртебешзге, бағынызға... юшілік... мал-жан шаруаңыз аман ба?.. Есен жаксы отырсыз ба?..

шылык па?Б о л ы с. Өзін де аманбысың?К ө б е к б а й . Құдай деп... кұдай деп... (Аузын

жыбырлатып. тамагын кенеп қояды).Б о л ы с (аздан соң). Қайдан келесщ?К ө б с к б a й. Ауылдан шығып едім... осы

жакка таман...Б о л ы с. Қайда барасың?К о б с к б а й . Сізге сәлем берейін... жолы-

ғайын... арыз берейін деп...Б о л ы с (жантайып жатып). Не қылған

арыз?К ө б е к б а й . Мырза!.. Үйірдегі жалғыз ай-

ғырымызды алдырган екш сіз... сонын жайын айтайын, жайын бшейін деп...

Б о л ы с. Не жайы бар? Айғырды мда алдым. Men алуға жараймын ба?

К ө б е к б а й . Жарайсыз, жарайсыз... алдыр- ганыңызды нетпеймін... Алам десеңіз, аласыз, сізге карсылық қылатын шамамыз бар ма?.. Бірак қатын-баладан тынышым кетіп келіп отырмын... Мал ішінде ырым қылатын бір мал болады ғой, мырза! Өзге малым да, айғырым да бір төбе еді! Мьгрза, тағыңда ағар.' Бағьгң өсе берсін! Айғырымды өзіме қайырыңыз, орнына

Жүсіпбек Аймауытов

бие аласыз ба? Өзіндей шүбар кұнаны бар. Сонь аласыз ба?

Б о л ы с. Айғыр кайтпайды.К ө б е к б а й . Мырза-ай! Мұкым күрытка-

ныныз ғой! Маіі өлтіргагініз ғой, катын-балаға табашы кып, күнде өлтіргеніне, бір жола өлтіріңіз! Өзініз бауызданыз! Аяйтын жанымда жок, m u e , басым! (Болыстың аягына жыгылады.)

Б о л ы с. Түр арыман! Айбарын карашы төбетгің!

К ө б е к б а й . Таксыр-ай! Жаныма тенеп жүргаі жануарым еді. Айғырымды алғаннан баламнын біреуі өлгап жақсы еді.

I) Бо л ы с. Айғырынды кадірлі көрсең, екі сары биең маі күнаныңды бер!

К ө б е к б а й . Ойбай-ай! Жарыктык-ай! Ү ш ^ін бірдей бергаі соң, іем калады?

Б о л ы с . Өзің білесің.Ә у б ә к і р. Шүбар қүнан аідігі жылы өзіне

айғыр болмай ма?К ө б е к б а й (көзін сүртіп, төмен қарап

отырады. Аздан соң). Мырза, маіі кайтесіз аіді?Б о л ы с. Қайтейін саіі?К ө б е к б а й . Екі биемнің таңдағанын алы-

ныз!Б о л ы с. Болмайды.Ә у б ә к і р. Көке, екі биенді кабат беріп, нгге

байкамайсың?К ө б е к б а й . Қүрытайын дегаіі ғой, күры-

тып тыныш болсын! Қайтейін!.. (Жылап, Шы- гып кетеді).

Ә у б ә к і р. Екі сары биаіі кабат бер десе, болмайсың... (Бірге шыгады).

—О н бесінш і корініс

Б о л ы с (басын көтеріп сөйлейді). Ай, Кек төбет' Көзін сулап, айғырын ала коймак Жы- лаганды көріппін бе, сірә?.. Не мшш, не киш, кызығып көрмейтін жаманға жаксы айғырдың не керегі бар екен! Көбекбай да жургшде шүбар айғырды Kim біледГ7 Адам да білмейді. Итте бол- ғанша, иесінде болсын... Аман болса он сака биеге салып, жылкымды шүп-шүбар кып алай- ын.. Пай-пай- пай! Қояндыда Жардың баласы үш шүбармен бір ж үрді-ау! Ауызымен қүс пстейді!.. Үш шүбарды тройкелгтіп жармеңкеңе ж еп п барсам Көш еде мойнын қайыртып, қүтыртып бір жүрсем, жүрт: «Бү қай мырза, қай болыс!» деп таңданса, сонда менің Қасқырбай атым алты алаш ка кетеді, сонда менің кім екеяімді жүрт біледі... Қасқырбай осыны ойлап шүбар айғырды алып отыр ғой!

Шымылдық

Кереку-Баян ютапханасы “Рухнама"

Жусіпбек Аймауытов

ЕK lНI I I I БӨЛІМ С а х н а ә у е л г і

Бір інш і көрінісМ үслім ауыз үйде Қожантай, Көбекбай,

Әбділ үшеуін отырғызып койып, сөйлеп түр. Қүләнда төргі үйдін есігінде тыңдап түр.

М ү с л і м. Бір күнде сіздер Қаскырбайдын жемі е д ін д е р . Енді, міне, елу басы болдывдар. Сендерді елу басы кын шығаруға ә>елі күдай, сонан сон мен себеп болдым. Оны білесіздер ғсй?

Ә б д і дК ө б е к б а й .Қ о ж а н т а й .Білеміз, ж ге білмейік?М ү с л і м. Бүгін нашалнік келеді, шар сала-

ды. Бәйгілі жерге таяндык. Елу басылардын көбі мдадік екенін білесіздер. Әсіресе, катты саетін тастарым — үшеуініздікі. Қашан шар салғанша мені сайлаймын деп ешкімге ауыздан шығармай- сыздар! Үктыныздар ма?

Y ш е у і. Үктық.М ү с л і м. Сендерді болыс тағы айналдырар,

дүние-мүлкін үйіп-төгер. Болыска уәдені бере беріндер, бергенін апа беріндер. Қажеке! Көке! Әбе! Уәде осьшай еді ғой?

Y ш е у і. Осылай.М ү с л і м. Бү сайлауда болыс болам деп

шарға түсуші көп болғалы түрғанын білесіздер ғой?

Y ш е у і. Білеміз.М ү с л і м. Баскаларға шар сал дегенде, тас-

тарьщызды жәшіктің кара жағына саласындар,

' IІ^ ц м а г а н келгенде, ак жағына саласывдар. Үктын- k r f лар ма"іи М V VJ.C; г щ е у 1. Үқтык.[Vy М у с л 1 м. Енді оңаша сөйлесе беруге уакыт |Lm болмас Акырғы уағдамыз осы болсын. Қане,

тағы қол ұстасалык! (Үшеуінің қолын устайды) Қолға. Қүдайға, аруақка тапсырдык.

Көбекбай. Манде бүлтарыс жоқ.Қ о ж а н т а й. M at де Қасқырбайдан тойғам. Ә б д 1 л. M ai де сенімаі біргемін,{Соңеы ушеуі шыгады.)

Е к ін ш і кор інісМ Ү С Л І М . К V Л Ә Н Д А

К ү л э н д a. Молда жігіт! Түсімде ca t ақ боз атка мши!, тау басына шыктың, ca t болыс бо­лады екаісін, аіді көзім жетті,

М ү с л I м. Көзің жетсе, уәдаіі орындайтын уакыт та жетті. Бүпн нашалнік келеді. Шар са- лады. Бүгіннаі калсаң, маен күдерінді үз! Енді бүлғақтауға болмайды.

К ү л ә н д a (Муслшді қушақтап). Ойбай-ай! Енді калай ғып беремін?!

М ү с л 1 м. Қымызға мал да, араластырып жібер1 Түк дәмі жоқ, білінбейді. (Қалтасынан қаеазга ораулы уды алып береді.) М ә, жаным! Титтей «орықпа! Шімірікпе! Тірі жан біледі деп ойлама!

К у л ә н д a (дәріні қалтасына салады) Жүрегім дірілдеи барады... Д әтім шыдамай түр)

М ү с л 1 м Байың бүгін болмаса, ертең өледі. Сонда can алатын әмеңгерің кім екаин білесщбе? V

У Керску-Баян кітапханасьі “Рухнама"

Жүсіпбек Аймауытов

К ү л ә н д а. Сенгн баска кімім бар?.. Бірак) күдай жүзін кайтіп көреміз?

М ү с л і м. Қүдай жүзін шын көретін біз бо- ламыз. Байын жемеген ел бар ма? Ол зарлатпа- ған жетім-жесір бар ма? Бүнын көзін жоғалтсак, бейуаздардын көзі ашылады. Бүдан сауап тап- пасақ, обал таппаймыз.

К ү л ә н д а. Молда жігіт-ай! Сенін көніліңді қимастыктан істеймін. Әйтпесе, адам істе- мейтін жүмыс кой... Қайтейін, Қүдайдын не салғанын көремдағы... Бірак түбінде мені ал- дап кетпейсің бе?

М ү с л і м. Саі баланың сөзін айта берсен, маған серік бола алмайды екенсін...

К ү л ә н д а. Көндім ғой, жаным! Көндім енді. Сен үшін жанымды отқа салдым.

М ү с л і м. Көнсең, еяді үрғашылык кылма. Сөзді, ойды таста, жүмысты бітір! (Куләнда шыгып кетеді.)

Ү ш інш і көрінісМ Ү С Л 1 М

М ү с л і м (турегеліп түр, ауыр ойда). Елдін бетін өзіме караттым, елу басыны алдым, енді бірак өткел калды. Ол өткел: нашалнікке жолык- тырмай, Қаскырбайды бір жайлы кылу. Нашал- нікке жолыкса, ол әкетеді, параға сатылмайтын үлык жок -(Журегін басады.) Жүрегім алып үшып барады. Көзіме бак елестейді. Күләнда айтқанымды орындаса, жарады... орындар... Ол май жанындай жаксы көреді. Мен ше? M ai оны сүймейміа M ai оны акымак кылып жүрміа.. Болыс болсам, кыздың төресін алмаймын ба?

( ЖЫ//ГЧ "УЪ УТықы р естI vdi. Л / к им отырып, қагшын ж а і- іУГТ г‘ан болады).,,я.іFl'i Т о р іін ш і корініс'\ M Y С л I М. 1> О л Ы С, С Y л Е Й М Е Н у£) Ь о л 1.1 с (кіріп. Муслімді квріп, молдага) \w Мүнда, торгі үйге барайык (Төргі уйге барып.

отырып coù ix eOi Муслім қүлагын салып тың- <)ап отырады )

} С ү л е й м е н. Мүнлағы сені.мсіз елу басы,V мапн топшылауымша Кожантай кажы, К о б е

к б а й , Әбділ үшеуіБ о л ы с. Өзгелері де пэлендей сапмді емес.

Әсіресе үшеуі, бүларға не істеуіміз керек7С ү л е й м е н. M ai былай ойлап түрмын:

Кожантайга күдалык беру керек онын былтыр бір эйел баласы туган.

Б о л ы с . Дүрыс екэг' Табылган акыд оз ой- ымда да бар еді.. Көбекбайды кайтеміз?

С ү л е й м е н . Көбекбай айгырын өзі алыгі еді гой?

Ь о л ы с Айгырды әлдекашан бердік кой Ол 2 0 0 сом акша да алып отыр

С ү л е й м е н. Алынгап малдын бәрі кайтты гой?

Б о л ы с. Кайтып жатыр гой, артынын кайы- рын тілемесек

С ү л е й м е и Көбекбай малжанлы төбет кой. Оган тагы бермесе болмас, кудалыкка ол сак коймас

Б о л ы с. Оган тагы акша береміз дагы Ал Әбділ Ше° Бф беткей, бір мойын адамӘбділ той

С ү л е й м е н Әбділдщ катыны өлді гой

Кереқу-Ьаян кітагіхамасы “Рухнама

Жүсіпбек Аймауытов

Онын есіл-дерті - бір катыа Мш ойлап едім: әнеугі осында кашып келетін Байжаннын кызын әпереміз десек токтамас па екен?

Б о л ы с (қуанып). Ай, молдеке-ай! Осындай кысылған жерде табасын-ау! Бұл әбден жарай- ды! Оларды казір шакырып сөйлесу керек.

С ү л е й м е а Шакырғаннан да жеке-жеке тыска алып шығып, онаша сөйлескен макүл бо­лар.

Б о л ы с . Бүл да дүрыс екен, жүмысты тығыз- датпаса болмайды, бүгін нашалнік келіп калуы ыктимал ғой.

С ү л е й м е н . Тыгыздату керек... Елу басы- лар жайсыз, колайсыз кісілер...

Б о л ы с. Өзім де кауіп қыламық түсім келіс- пеңді.

С ү л е й м е н . Осы елу басылардын көбі Мүслімге тілектес адамдар ғой. Мүсліммен тағы бір сөйлесіп көрсек қайтер еді?

Б о л ы с. Сөйлескжмш ол сыр бермейді. «Бо­лыс болғың келсе, шынынды айт, колымыздан берейік» деп м ® талай айналдырдым. «Болмай- мын» деп азар да безер болады.

С ү л е й м е н . Әйтеуір осы баладан кауште- нем де түрам, сурені келмейді.

Б о л ы с. Оны елеп сөзге ала берсең, болыс- тыктың түтқасын өзі үстаған кісімсіп, мүлде күтырып кете ме дем коркамыа

С ү л е й м е а Оныңыз да дүрыс, жас кісі, жақын адамға жалына беру - сіздін бойынызға лайык емес.

Б о л ы с. Маған намыс кой, өлім ғой! Қар- тайғаныңды, әлсіздігіңді білдіресің ғой.

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

С ү л е й м е н . Олай болса елу басыларды

аиналдырайык.Б о л ы C- Жүрщіз!(Шыгады.)

Бесін ш і көрінісМ Ү С Л І м

М ү с л і м. Батыр қысылайын деген екен, калай айла қүрсаң да, көріңказылған... Күләнда кымызды бере алса, жарады. (Есіктен қарап ке- леді.) Күләнда кайда жүр екен9 Енді беру керек еді.

А л т ы н ш ы көр інісМ Ү С Л І М , Ә У Б Ә К І Р

Әубәкір (мойында знагі, ентігіп кіреді). На- шалнік келіп калды!

М ү с л 1 м. Қай жерде? Қай жерде?Ә у б э к і р. Сарыадырдан жаңа аттанды.М у с л і м. Қайда туседі?Ә у б э к i р. Тура осында келеді.М ү с л і м. Шарды кашан салады?Ә у б э к i р. Бүгін, бүгін саламын дем келеді.

Жүмысы асығыс болса керек елу басылар кай­да? Даяр ма ед i?

М ү с л i м. Даяр, болысқа айттың ба?Ә у б а к i р. Жоқ, айткам жоқ, алдыманен са­

ган келдім.М ү с л i м. Бар ендеше, болысқа айт! Қай

үйді тазалатады екен? (Әубәкір кетеді). Күләнда, Күләнда! (Сасқалақтап біресе ж огаргы уйдің. біресе ауыз үйдің есігіне жугіреді.) Куләнда!

Жүсіпбек Аймауытов

Ж етін ш і көрінісМ Ү С Л І М , К Ү Л Ә Н Д А

К ү л ә н д a(жүгіріп кіреді). Немене, молда жігіт?!

М ү с л і м. Нашалнік келіп қалды. Берген жоқсың ба?

К ү л ә н д а. Беруге уакыт болды ма?М ү с л і м. Кәзір бер! Кәзір бер!К ү л ә н д а. Үйге келер ме ек® ?М ү с л і м. Кәзір үйге келеді, киім киеді.

Знагін салады, нашалніктің алдынан шығады.К ү л ә н д г(жүрегін басып). Ойпырым-ай,

жүрегім шошып кетті ғой!М ү с л і м. Биттей сескенбе! Асығыста ескер-

мейді. Осыдан колайлы уакыт жок.К ү л ә н д а. Жарайды. Жүре бер! Бірдеңе

кып көрермін. (Мүслім кетеді. Куләнда төргі үйге барып аяқтагы қымызга уды салады, ара- ластырады, иіскейді, тыржияды, қорқады, урейленеді.) Алла-ай!.. Жасаған-ай! Кеше гөр!.. Қалай беремін? Байымды калай өлтіремін? Мүслімнен калай айрылармын?.. Қой, не де бол­са басымды берген соң, біржола берейін... Қүдайдын салғанын көрермін.

С егізін ш і көрінісБ о л ы с (ентігіп, алқынып, асыгып кіреді).

Күләнда! Куләнда! Ызнағым кайда? Ызнағым- ды әпер!

К ү л ә н д а(сандықтан ызнагын алып бе- реді). М іж , ызнағыныз.

Б о л ы с. БелбЕуім, тымағым... Уһ, оһ, уһ! Түтігіп кеттім ғой!

;-v Кереку-Баян кітапхаиасы "Рухнама

К у л а и л а(ілүлі турган белбеуі мен тыма- ,’һ ін оперт .жатып). Кішкене сусын жұтасыз ба'.’

Б о л ы с (ызнагын мойнына салып). Экпел, экпел! (Отырып жутып салады.) А. Қүдай! А, Кулай1 Я, аруак! Қолдай гөр' (Тукірінеді.) He- м ак. an-ащ ц, тамакты кырды гой?

Б о л ьі с (турегелт белін буынып). Әкел бері Ьер' (Кулэнда артына шыгьт. белбеуін әпереді.) Үйііиі жинап. тазалап кой!.. Нашалнік осында келіи кала ма, кім біледі..

(Шыгып кетеді.)

Гот М ІЫ Н І1 ІЫ к о р і і і і с

К Y Л Э Н Д А . М Ү С Л І М \1 ү с л i м (кіріп). Йемене? Бердіңбе.’ К\:\я\\хл(урей.х'нген) Бердім... Қүдай-ай,сак-

тай ю р '...М ү с л i м. Сезгаі жок па?К ү л я н д а. Ашырканды, түкірді, тамагын

кыр;іы білем.V! ү с л i м. Бәрін пип ме'.’К <, л е н д а Шеллеп келі аі ека<. жута сал-

ды. Алла-ай! Жасаған-ай!М у с л i м. Жарайды, жумыс бітті. (Курсінеді.) К у л о и д a. M ai енді кайтем?.М у с л i м. Қайтесін? Түк көрмеген кісі бо

лып журе бер. (Куләнда уйдің ішін жинап журеді.)

О н ы н ш ы көр ін ісБ у р ы н i ы л а р. К О Ж A Н Т A If.

К в Б I К I, А И. Ә Б Д ! ЛY ш е у i (ауыз уйге кірт). Мүслі.м жок па?VI у с л I м M ai мунда. <Ауыз уйге шыга л-

Жүсіпбек Аймауытов

леді). Сіздер ме едініз?.. Н ем ае? Болыс ж айт ты?

Қ о ж а н т а й. Маған күдалык береді, мал аяйтын емес.

К ө б е к б а й . Маган тағы 300 сом берді.Ә б д i л Маған катын эпермек болды.М ү с л i м (мырс етіп). Бүгін бәрінді жарыл-

қайтын күні ғой. Н емое9 Көніп калдыныздар ма?

Y ш е у і. Қүдай сактасын!М ү с л і м. Сшдердін жаксылығын өлгаіім-

ше есімнгн калмас. Менін тар жерде жолдас бол- ған жан досым сендер.

Қ о ж а н т а й . Ж ^ден көзіміз ашылса, шы- ғыннан кағас қылсан- менін сүрайтыным сол

К ө б е к б а й . Малыма ие кылсаң, аз мен- ш ігімді кім көрінгенше сабатпасан, тимей жүргш ақымызды әперсең, мшікі сол, шырағым!

Ә б д і д Нашарға көзіңнін кырын салсан, қатарыннан қалдырмасаң - маіікі сол

М ү с л і м. Сендердін тілегінді орындамасам, өзім де онбаспыи. Мапң де көретін қызығым алдымда ғой. Сендерді үмытсам, Қүдайды да үмытармын.

Y ш е у і. Біз де үмытпаспыз.М ү с л і м. Енді нашалнік жақка барайык-

Жүрініздер!Y ш е у і. Барайык, барайык! (Шыгады.)

Он біріиш і көріиісК Ү Л Ә Н Д А , Ә У Б Ә К І Р

Ә у б ә к і р (асыгып кіріп). Күләнда! Күләнда!К ү л ә н д a(төргі үйден жүгіріп шыгып).

Немене? Н емае?

i ) V б о к i р Болыс күсып жатыр, сы ркапа- ііыіі калды, госек са.і!

К ) л о н л a Жасаі ан-ау, lie болды? 1 le дейді?О y 6 о к i р Молда басын сүйеп отыр Өңі

кашып кетіпті.К ү л о и л а Ойбай-ай1 Не сүмдык болды'’Ә у б ә к i p Бод тоеек сал! Кэзір окелемп!

(ӘхСііщір кстеді Ку.итда іпосех салады.)

О н екін ш і коріиісК V .1 О Н л А. Ь О Л Ы С,

С' Y Л I И М 1 Н. О У Ь О К I I’К \ л о il л а Не болды? Не болды? (Жу.чріп

аЮынан іиһи-аііы ( j f i t йен мсн О үГю к ір Отыс ты қпіпіықтап океліп жатқыіа<)ы )

С ү л е й м е н. Жүреп козгалды ма. калай карал отырыл күсыл жібергап. (Билыс ыңқыл- <һт. пиксккс житаОы )

К } л о и л а Дол сайлау күіп, Қудай-ай сак- тай гор, жасаган'

С \ л е й м с н, Жай шыгар, лак етпес, бурын- наи талыксып кететін ескіде ле бар еді іой?

К \ л о н л а Онда бүйтпеуші еді, калшылдап қүлап кетуші елг (Оувәкір кетеОі)

Б о л ы с (к,абагын шытып. ішінуқа.іап) Ішім күйш. жаньш барады Бү не әлемет болды На шалнікке де жолыга алмадым, сайлау әлде не болады'’

С у л е й м е н. Tipi болсацьп, сайлау кайда кет ер дейсп. сыркагты айтсанызшы

К \ л о и л а Я. жаны калганын айтсаньп­шы1

I) о л ы с Молда. ci s нашалшкке жольн ыны )'

Керек v-Баян кіташанасы "Рухнама---------------------------

Жүсіпбек Аймауытов

Менің ауырып калғанымды айт. Айып ет көрмесін.

М о л д а. Дүрыс, барайын.Б о л ы с. Шарды кешіктіре түруға болмас па

екен? Соны сұра! Омырау қалтамда пакетке са- лулы акша бар еді. Осы ақшаны ретін тауып беріп көр.

С ү л е й м е н . Оныңыз дүрыс, сактык қыл- ған жарайды. Берудің есебін табамыз ғой.

Б о л ы с. Қатын, калтамнан әперші! (Күләнда алып, молдага береді).

Б о л ы с. Сізге күрмет көрсетуге асык еді, жақсылығын үмытпаспын, сайлауды кейінге калдыра түрсын деп айтыңыз...

С ү л е й м е н . Айтатын сөзді білеміз ғой.Б о л ы с. Барыңыз енді. (Сүлеймен кетеді.)

Қатын, сагін манағы кымызыңның бір пәлесі болды ма? Ішімді жау тигендей кылды...

К ү л ә н д а. Қымызда не бар дейсіз? Дәне- ңесі жоқ қымыз еді...

Б о л ы с. Соны қалай іштім, солай пәле боп жабысты... Ай, сұм қатын-ай! Сен бірдеңе кыл- дың ба, кайттің?...

К ү л ә н д a (жагасын үстап). Сақтай гөр! О не дегеніңіз?

Б о л ы с . Мен білем ғой! Сенің көнілін жас байда ғой.

К ү л ә н д а. Жасаған-ай! Жоқты айтпаңыз- шы!

Б о л ы с. Ой, ішім, ішім! Бауырым өртеніп барады ғсй! Не болды? Не пале болды?!

К ү л э н д a. Қүдай-ау не болды?!Б о л ы с . Ей, жалған-ай, дүние-ай! Шіркін...

Ш Ж ш ш ы н roTTici ай! Алдамшы бак. опасыз дәу- ?JfrT лет1 Ссндерге алданып, жаныма жаксылык кыл- іЯ маппын ғой... Талайды каксаттым, талайды зар-

латтым... о дүниеде заманым әлде не болады!? Ішім, шіім!..әкетп. . өртеді... күйдірді...жандырдьі...

(Ішін уқалайды.)К ү л ә н д а. Жасаған-ай! не гіәле болды!?Б о л ы с (аздан соң). Бала Сүйіп кызык көрем

бе деп едім. Қүдай о тілегімді бермеді. Менін ^ балам аттан жығылады - мойыны үзіледі, не суға

кетеді. Не қагынып өледі... Жас катын алсам, жүрепм жібір ме екен деп едім, жібімеді. Сен де маған киянат кылдың...

К ү л ә н д а. Қүдай-ау! Қай жерде киянат кылыппын?

Б о л ы с. Сейлеме! Білемін... Menai күтыла- сың, күдай тілегіңді береді, жас байга тиесін...

К ү л а н д а. Қүдай-ай! Сақтай гөр! Жок сүмдыкты айтпаңызшы!

Б о л ы с. Ішім. бауырым, бауырым (Лоқси- ды.) Шылапшын! (Қуләнда шылапшын тосады Болыс қусады. Қусып болып ыңқылдайды.) Ма­ган пәле жабысты. Молданы шакыр'

К ү л ә н д а (жүгіріп есікке барады, Әубәкір қарсы жолыгады). Әубәкір! Молданы шакыр1

Ә у б ә к i р. Қалай? Негып жатыр?К ү л ә н д а. Жайсыз. Жылдам молданы ша­

кыр! <Әубәкір кетеді.)Б о л ы с (Кулөндага) Молда кайда?К ү л ә н д а. Жібердім. кәзір келедг

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама"

I'

Жүсіпбек Аймауытов

О н үш інш і корінісБ ү р ы н ғ ы л а р һ ә м С Ү Л Е Й М Е Н М о л д а. Немене? Қапай?Б о л ы с. Мшің халым нашарға айналды. Men

сірә өлермін...М о л д а. Олай демеңіз! Жан шошыған шы-

ғар. «Бас ауырса, жан шошиды ғой».Б о л ы с. Нашалнікке жолықтыңыз ба?М о л д а. Жолықтым.Б о л ы с. Ақшаны бердіңіз бе?Mo л д a. Бердім.Б о л ы с. Бекер берген екенсіз...М о л д а. Бер деген сон, қайтейін...Б о л ы с. Не айтты? Шарды кешіктіретін бе? М о л д а. Өзіңізге жолығармын деді.Б о л ы с. Мүслім кайда?М о л д а. Сонда отыр.Б о л ы с. Мүслімнің көзінше бердіңіз бе?М о л д а. Жок, оңаша жерде бердім.Б о л ы с. Мүслім нашалнікпен сөйлесті ме?М о л д a. M ai кеткенде сөйлесіп калды.Б о л ы с. Ай, нашалнікті бүрып әкетпесе еді. М о л д а. Бүра алмас, бүра алмас...Б о л ы с. Ой, ішім, бауырым!.. жаным...

киналды ғой. Молдеке, қиналды ғой жаным! Бауырым күйіпбарады... ой-ой!.. Әкетті... өртеді!

М о л д а. Ей, Паруардігер-ай, бү не ғаламат болды?

К ү л ә н д а. Қараңызшы, неғып жатыр?М о л д a (жүрегіне қолын салып). Талыксып

кетті білем.К ү л ә н д a (үрейленіп). Молдеке, ауылға ха­

бар айткызсақ қайтеді?

rsSBjй№ $г*

I

уудаM о л д а. Сабыр етініз, ауылдын қолынан не

келеді дейсіз?.. Сізге еш нәрсе айтпады ма?К ү д э н д а. Нан дейсіз?М о л д а . Жаназама пэлен мал шығар, пэлен-

дей малды пәленшеге беріндер деген сықылды есиет қылмаса дегапм гой...

К у л а й д а . Жок, ондай дәнеңе айткан жоқ. Б о л ы с (көзі жумулы, ыңқылдап, курсілдеп,

бір қолын созып). Ей, ананы карашы! Жан ал- гыш!.. Әзірейіл!.. Әзірейіл!..

К ү л ә н д а. Алла-ай! Қоркып барам... М о л д а . Қорықсаңыз, ауыз уйге бара түры-

ңыз. (Куләнда аүыз үйге іиыгып, орындыққа отырады. Молда теріс қарап.) Сандырак кірді, таянған екен. (Қалтасынан пәкетті ашып көреді). Бермегенім мақұл болған екен! (Ақша- ны көкірггіне басып) Мың сом! Бір мың сом! Қандай нәсіп! «Eipty өлмей, б ір ^ күн көрмейді» дегаі осы. Мың сом менің қолымда қалғанын бір бәнде білмейді.

Алла тағала бергісі келгенде, қайдан береді?! Қүдіретіңе шәк келтіруге бола ма?

Б о л ы с (дірілдеп). А-е-е-ей! Айдашы мына торы биені!.. Басты ғой... тепті ғой... ей... ой...

М о л д а. Құдіреттің жарлығы-ай, бү қай торы бие9 Боранбайдікі ме, әлде, Тойбазардан алатын торы бие ме? Елден адған малдар ғой...

Б о л ы с. Көбекбай' Көбекбай! Әкет айғы- рыңды! Аяғымды езіп кетті ғой... ай-й! Жылан- ды карашы1.. Ш ағады-ау! (Мойнын жулқылап.) А л... ал! М ойныма ор алды ... (Қылгынып) . Қысып барады. Шықты жаным!.. Ой! Ей! Ай! (Талықсып кетеді. Болыс қысылган кезде Куләнда қорқып. қоқысып отырады.)

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

1>ч

Жусіпбек Аймауьгтов

М о л д а . Жалғандікі жалғанда кайтады де ген осы-ay! Көзіне көр ғазабы елестеп жатканын карашы. Байғүстын жанын кинамай, тез алса жарар еді... Осы жолы болыс болмаймын дегаі ойында бар ма еді? Ей, пащешілік-ай! Ажал шіркін алыс па? Бір сағатта шап ете түсті. Қыру- ар дәулетті жинап еді, агді мынау иесіз калга­ны! Артында бала да калған жок. Қатыны да жас адам. Байға тимей ж отырсын? Кім алар екен Мүслім алмаса, дадігі жакыны сол ғой. Малды үш тоғыздан кем шығармас. Жаназасын Ыскак казірет шығарады ғой. Біздің, жолымыз сүйекке түсу болар. Жаксы ішіктердің бірін соксак жа­рар еді...

(Муртынан жьшііяды.)Б о л ы с. Молда, ай молда!С ү л е й м е н . Mm касыныздамын.Б о л ы с. Сайлау нг болды?С ү л е й м е н . Хабар келгаі жок.Б о л ы с. Дүние-ай! Дүние шіркіннін ысты-

ғын-ай! Жаны күрғырдынтәттісін-ай! Ажалдын түсінін суығы-ай!.. Мен үйыктап кетті-м бе? Қайтгім?

М о л д а. Тыныштангандай болдыныз...Б о л ы с. Көзіме әлденелер көрінді: тергейтін

періштелерді көрдім, бүйірімнгн көр кысты.

О н тор тінш і корінісБүрынгылар әм ӘУБӘКІР

Ә у б ә к і р (Күләндага кепіп). Сүйінші! Мүслім болыс болды.

К ү л ә н д а (үшып туре келіп). Рас па?Ә у б ә к і р. Рас! Рас! Болыстан сүйінші сүра-

сам қайтеді?

К у л о н л а. Барма, кысылып жагыр Ә у б э к i р. Ендеше, мен елге шабайын. (А'е-

теді ^Ь о л ы с. Молда, ауыз уйдеплер не дейді?Кү л э и д a (Төргі уйге кіреді). Молдеке!М о л д а. Э лп не деп кегп?К у л о н д а. Інініз болыс болыпты. Б о л ы с (қысылып). Ай!.. уһ! Ой1 Жалган-

ай! М үслім нашалнік сай д., л-ай! (Ті.пн қояды).

О н бесінш і кор ін ісБ у р ы н г ы л а р э м М Y С Л I М

М у с л i м (жалан бас, көңілі шат, ауыз уйге кірпі келеді). Қайда бәрі?

К у л ә н д a (карсы шыгып). Багын күтты болсын1

М ү с л і м. Айтканын келсін1 К у л ә н д а. Сапп ойлаганын болды, мин

кайтесің? .М у с л i м Қайтейін сені? Байга тиерсін К ү л ә н д a. Кімге?М у с л і м. Біреу табылар.К у л э н д а. Өзін ше? Уэде кайда?М у с л i м. M ai катын алмаймын К у л э н д а Ой1 Үрган екенсін гой. болыс,

болыс1 Кайран болыс1 (Төргі уйге ж угіре кіреді).М о л д a (болыстың бетін жауып, иман ай­

тады). Лә-иләһә Иллалла.К у л э и д а Ой. болыс-ай1 Қорғаным-ай!

Арыстаным-ай! Арманда айрылдым, капыда айрылдым! /Жылап болыстың аягын қушақтап, жыгылады).

Ксрску-Ьаян кітапханасы "Рухнама

Жүсіпбек Аймауытов

Мүслім келіп кіреді.М о л д а. Жүмыс бітті. Қазаның қайыры бол-

сын. Бағың күтты болсын!(Мүслімде дыбыс жок, колын айкастырып

к^десіне койып, сазарып, сілейіп түрып кала­ды).

Ш ы м ы л д ы кАяғы

Бір перделі пъеса Қатынасушылар:

ЕЛ ҚО Р ҒА Н Ы

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама''

О р а з - еті тірі кедей Ә б і ш - о да кедей, ел кегін куушы0 к ы ғ а н Ж1пт

Б а й б е к - байҚурмаш-16-17 жасар кедей баласыД о м б а й - казаншы кара малайКөпжасар - кедейҚорабай- ауыл жігітіҚ а с е н - орташа, о да ауыл жігітіКомандирБ иБолыс1 -бай 2-бай1 -аксакал 2-аксакал1-эпесер2-эпесер1 -салдат2-салдат3 -салдатАксакалдар, жастар, байлар, кедейлер, ауыл

адамдары, солдаттар.

1 -а к с а к а л (еңкейіп, орта кездегі жуан байги қарап) Бай жүмыеының бетін білдіңіздер ме? Неге шақырған екен?

1-6 а й (тыржиып). Біле алмадық. Тағы шы-

Б ір інш і көрін іс

Жүсіпбек Аймауытов

ru n жинайтын шығар. Қай бір жақсы хабарғ жүр дейсіэ?

2-6 a й коздайтын койша ыцыранып, күшеніп қояды.

1-а к с а к а л (даусын созып). Е-е, сүйтпей, тагы не кылар дейсіц... Ей, жасаган алла-ай!.. Елді күртпаса tie гылсын?..

2-а к с a қ а л (виге қарап). Би, сіздіц ауыл да шығындаи қалды деді ме?

Б и. Шыгындады. Әйтеуір кісі аман, мал маі мүкамбалды шауып кетті.

1-ақсакал Қүдай сактасын! Ел рэсуа болды гой. Тек артынын кайырын тілегеи болмаса, қолдан келер түк жок.

2-аксакал Бүл иттердіңөзі неткси көп! Соғы- сып қырылып жатса да, таусылар емес қой!

1-аксакал БүЛ кәпір - екаі жүрт! Қытайдан соцғы коп жүрт осы шығар. Кеше Шыңгысқа бой бермсгаі орыс емес пе?

2-аксакал (басын изеп). Солай еиді, солай!Б и (байга қарап). Бүл келген кім екен? Қай

ел екен?1-6 a й. Өзіміздін кіш і жүз болса керек.Би. Үлкен кісі ме екен?2-1 -б a й. Жас ж іг іт болса керек.Би. Бүл жастар ел билеп не оңдырады?1- а к с а к а л (даусын созып). Не ондырушы

еді? Заманақырдык белгісі де. Жарыктык Мөңке би болжап кетті ғой.

Жас баладан бнік болар,Жас балшыктан үйін болар.Ат жақсысы арбада болар.Ж ігіт жаксысы саудада болар, -депті гой

'Терінде. (Қасындагыларга). Сол айтканының бәрі келген жок па?

Бай, би, аксакал (басын изеп) Рас айтасыз, әулие ғой олар.

Е к ін ш і көрін ісМилиционер (қолында мылтыгы бар, ады-

раңдап есіктен шыга кел’ді). Ти-ші! (Журт ты- магын жөндеіі киіп, қымтырылып, жөнделіп, басын көтерісіп, есікке аңтарыла қарайды.)

О к ы ғ a н жігіт (киімі орысша, қасына бо­лысты ертіп есіктен шыгады). Ассалау-мәле- е-йкүм!

Аксакалдар (квздерінщ қырымен қарап). Уәлік сәлем.

О к ы ғ a н (устел басына келіп, турекеліп турады Сол жагынан екі қолын қамзолының қалтасына салып, журтқа қарап айбаттанып, болыс келіп турады.) Е, кауым! Мәжілістерщіз кайырлы болсын1

Аксакалдар. Аумин! Бірге болсын1Төмаігілгр. Айтканын келсіи! (Деп шуетеді)О к ы ғ a н(тамагын бір устап, кенеп алып

бастайды) Әлеумет, мен сіздерге гүбірнеден келіп отырмын. Ел-елге жүріп айтпак созім бар. Алгашкы көріп отырғаным сіздін ед Енді сіздер- ге келген жүмысымды баяндайын.

Ж ү р т. Баяндаңыз, айтыңыз!О к ы ғ а и (там агын т агы бір кенеп)

Өздерініз де естщ жаткан шыгарсыздар. кешегі қанішер жауыз Некалайды күлатканнан кейін укіметті «есерлер» колына алган. Кешегі Керяі- іский сол есер болатын. Ол есерлер бүл күнде күлады...

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама”

1ы?

Жүсіпбек Аймауытов

Төменгі біреу (сөзін бөліп). Есердің күлағань жаксы. Естілері билесін!

Қасындағы біреу (оны туртіп). Қоя түр, сөзді бөлмей!

0 к ы ғ a a Енді үкіметті балшабек партиясы колға алып отыр.

1 -аксакал. Әлгі кызылымыз кайсы? Ағымыз кайсы?

О к ы ғ a н(ақсақалга қарап). «Қызыл» деп сол балшабектерді айтамыз. «Ак» деп патша- шылдарды айтамыз. Осы күні Ресейді кызылдар билеп отыр. Қызылдар - төнкерісшіл партия. Бүлар жүмысшыларды колдайды. Біз сиякты кемдікте, қорлыкта жүргаі үлттарға теңдік бе- реді. Бұлар өздеріндей кара бүқаранын, кара шаруанын, әсіресе, кедейдін камкоры. Бүлар алдымен жарлыны, жалшыны жарылкамак, елді соларға билетпек...

Аксакал байлар (теріс қарап). Оңдырады екеи.

Кедейлер (мойнын созып, жаурынын қимыл- датып). Е-е-е...

О к ы ғ a н (ток/памай сөйлей береді). Кызыл­дар Ресейді түгел өздеріне каратып алды. Сібірге кашкан актарды түре куып, күн сайын үлкен калаларды алып жатыр. Актың әскері еріген кардай тозып, жауынгер кызыл әскердің дүмпуі- не шыдамай, кашып жатыр. Бірактек кетіп жат- кан жоқ. Қазактын кең даласын басып, жолын- дағы елді кырып-жойып, талап, бүлдіріп бара жатыр. Одан-бүдан кашкан-боскан ақтын әпе- сері, өнкей соғылғандарды ертіп алып, ел шауып, банды болып жүр. Өздеріңіз де көріп

Кереку-Баян кітапханасьі "Рухнама"

аласыздар ма 'Б и. Мылтығын кгудеге тіреп тұрған сон, кай-

дан ис боласың?О к ы F а н. Бүл қалыпта ел-ел болмайды,

казак сыкылды қарусы з, қам сы з, ә л с із ел, әскердің аягы астында тапталып, жоғалып ке­ту re мүмкін.

1-6 а й. Әлп Алашордамыздың әскері кайда жүр? Алашордамыз бар ма?

О к ы ғ а н. Алашорда азамагтары кашып кетті, әскері тарап кето. Енді Алашордадан кай- ран жок.

1-6 а й. Неге? Алашка аптономия аламыз, өз алдымызга жүрт боламыз дейтін содар емес пе еді? Өздерщ казакка не пайда келтірмексіңдер?

О к ьі ғ а н. Біз де казакка аптономия алу жо- лындамыз. Бірақ біздің көздегеніміз - байлардың аптономиясы емес, елді кедейге билететін апто- номияны алмакпыз. Алашорданың басындағы, бұрын патшаға қызмет қылған төрелер, аксүй- ектер, ескі окығандар болатын. Олар саясат білмеді, төңкерістщ бағытын болжай алмады, олар адасты. Адасқандығын кейбіреулері жаңа білді, Ёяді бізге косылып жаткандары да бар. Ахмет Байтүрсыновты естулеріңіз бар шығар?

Аксакалдар (басын көтеріп). Бар. О кісі кайда?О қ ы F а н. О Kici қазактың аптономиясын

алуға Мәскеуге барды.Аксакалдар. Өй, жарыктык-ай!О к ы ғ а н О кісі казакка пайдалы өкімет

осы, балшабек өкіметі деп кеңес жүмысына ара- ласты

Жусіпбек Аймауъгтов

Ү л к е н д е р (таңдана). Сүйтті ме?О к ы ғ a н. Балшабек жолы казакка зиянды

болса, Ахмет оларға косылмас еді.1-аксакал. Ой, балам, токтай түр! Әлі байдын

малын тартып алатын, екі еркекке бір катын әперетін, намаз окытпайтын, күдайды білмейтін, мешітке ат камайтын балшабайың осы ма, ба­ска ма?

О к ы ғ a н. (аз кідіріп, маңдайын, бет аузын сипап). Аксакал онын бәрі бекер, өсек сөз, бұл актардын елге жайып жүрген лакабы.

1 - а к с а к а л . Е , біз кайдан білейік? Қойнын- дағы қатынына ие кылмаса, онын казакка не пайдасы бар? Балшабфшннын окығанын әлі көзіміз көрген жок; жалгыз-жарым келгені кырып жібере жаздайды.

О к ы ғ а а Елге қатан тиетіндері де бар шы- ғар, жок деп айта алмаймын. Көптің ішінен не шыкпайды? Аласапыран төнкеріс заманы, мүндайда лай судан балык аулайтындар да боя- лып, балшабек болып жүр. Онын бәрін бір күнде екшеп алып тастауға кол тимей жатыр. Ондай жолсыздык істейтін жергілікті балшабектер, тәртіпті кызыл әскер елге зәбірін тигізбейді.

А к с а к а л . Қайдан білейік? Бірінен-бірі өтеді, бізге сары орыстын бәрі орыс. Тәртіптісінін кай­да жүргенін кайдан білейік? Бізге келгені әйте- уір кырып кете жаздайды. Әнг, келіп калды, міне келіп калды!- деп, бір аяк асымызды жвнділікпен ішуден калдык...

О к ы ғ a a Бүл дәуір - төңкеріс, алай-түлей дәуір. Бүл дәуір өтеді, бүл калыпнаі түрмайды. Елге тәртіп, тыныштык орнайды. Оған дейін

шш ^3*^^\кьіргы н-сүргіннен күтыла алмайсыздар. Сол Угү' гыныштык заманға тезірек жетуге қам қылу ке- /jj рек. Бүпнге шейін елдің мал-мүлкі талауда, ада-

мы атылуда келе жатыр. Қазак не онда, не мүнда жок, коеақ арасында бос кетіп отыр. Қайткенде шыгыннан толас боласыздар? Мал-жанға кайт- сеңіздер ие боласыз? Басымызға келіп түрған үлкен мәселе, зор ауыртпалық осы. Апаттан аз- дап болса да аман қалуға кандай лаж бар? Қауым бүған не айтасыздар?

О т ы р ғ а н ж ү р т (біріне-бірі қарап). Не айтайық? Біз не білеміз?

О қ ы ғ a н (даусын көтеріп). Ал, әлеумет! Алғанын ала береін, калганы қалар деп, үйді- үйлеріңізде тыныш отыра бересіздер ме? Жок, сендер де жан екеніңді, ел екеніңді білдіріп, тіршілік кылып, қызыл карын cap баланың қамын етесіздер ме? Қарап отырып өлесіздер ғой? (Журтта ун жоқ, төмен қарап ж ер шуқи береді.) Үлкен-кіші, кәрі-жас - түгел отырсыздар. Қане, не айтасыздар? Қырыла, талана бергш жаксы ма? Аман калган жаксы ма?

Б и (төмен қарап отырып). Эрине, аман кал­ган жақсы.

Тайбек бай. Бізге не қыл дейсіз? Тагы мал бер дейсіз бе? Не қыл дейсіз?

О к ы г а н. Мен мал сурагалы келгем жок. Ел болып ұйымдассаңыздар, жан сауға кылатын амал бар.

Б i р к е д е й . Айтыңыз, кандай амал бар? О қ ы г а н , Әтірет болуга жігіт беріңіздер, біз

қару-жарақ берейік, сүйтіп ел өзін-өзі коргасын. Аксакалдар (сандарын соеып). Ойт

Керску-Баян кітапханасы “Рухнама"

Жүсіпбек Аймауытов 'С

----- ------------------------------------------------------Б а й л a р. Деген-ан! ҺО к ы ғ а а Неге шошыдыныздар? Солдат

болып жүрген де өздеріңдей кісі. Казактын кару үстағаны осы ма? Кеше Алашорданын әскеріне де ел жігіт бермеп пе еді?

1-аксакал Сжастарды нусқап). Мына бозба- лалар боламыз лесе болсыа Бірак... эй білмейміа (Басын іиайқайды.)

О к ы г а a К әж , жастар сөз сендерге калды. Не айтасындар?

Жастар біріне-бірі карайды, үндемейді. Тек Әбіш пен Ораздын екі көзі окыған азаматты тесіп барады; кипактап сөйлей алмай отыр.

О к ы г а н. Әтіретке жазылам дейтін ер жүректі жігіттер жок па? Қазак бір заманда жа- уынгер жүрт емес пе еді? Канында ерлік бар емес пе еді? Неден мүнша үнжырғаларын түсті? Үйде отырғанда аман калатыкдарынды кайдан білдіңдер? Талай адам тегіннен өліп кетіп жат- кан жок па? Қолдарына кару алсандар. тым бол- маса, армансыз өлгсіңдер ғой! Кәнг, кім жазы- лады?

1-аксакал Бозбалалар, неге үндемейсіңдер? Жазылсаатаршы, біз болсак картайдык. Мылтык алып жаумен соғыспак түрсын, таяғымызға сүйэші, орнымыздан әрен түрамыз. Жүмыска төселген карулы жігіттер, жазылыңдар.

1-6 а й. Е, каруы бар жігітгер жазылсын делі сау болса, баламызға жазыл деп айтар едік, ба- сынын сакинасы бар.

2-6 a й. Жазыл дегшмаі балатілді ала ма? Осы күні бала түгіл катынға катты сой.теуден калып барамыа

1 - а к с а к а л Иэ, камалып отыра бермей, жазылындар түгел! Замандарың осылай болды, кайтесікдер'1 Өз маңдайыңнан кор. Біздіңтүсы- мызда мүндай апатты көргеміз жок едік. Басы­на күн туған соң, өлмес камдарынды кыл!

О к ы ғ a н. Әлеумет, мен осынша каксадым. Мен өз камдарыңызға бола келіп отырмын. Жа- зылмасаңыздар, амал жок, кайта береміз, Бірак күн бүгінгі, жыл биылғы емес, заман аумалы, төкпелі. Бастарьща бүдан да ауыр күн тумасы- на кімнің көзі жетеді. Мүнша корғалап, жан тәттілік кылғандарың жаксы ырым емес. Бүл ел болмайтын елдің мінезі. Туптеп келгенде, кім күшті, кім үйымды, кім өжет болса, дүниеде сон- дай жүрттар ғана өмір сүреді. Қазақ, сықылды коркақ, берекесіз, әлсіз ел - ел болып жасай ал- майды. Бүл табиғаттың заңы... Естерінде болсын,

Ә б i ш (қоңыр пенжекті, кепе қалпақты, тышқап, қара сүр ж ігип үшып туре кепіп, үстел қасына келеді). Men жазыламын. Бірге ту- ғандай жолдасымды өлтірді, ағамды олімші кып кетті, ауылымды талады, енді аянар жаным жоқ. (Ақсақал, байларды көрсетіп) Мынау отырған өншең шонжарлар, бірі баласын берпсі келмей отыр. Байлар жазылмай-ақ қойсын. Көрермін малға ие болғанын! Балшабек кедейдщ партия- сы екен ғой. Ендеше кедейлер жазылу керек, біз өз өкіметіміз үшін согысамыз! (Артына қарап, қолын сермеп). Кел, кедейлер, жазылындар! Ар- тымызда дәулетіміз қалып бара жатқан жоқ барібір, бір-ақ өлім. Қолга кару алсақ, елді де корғаймыз, мынау отырған жуандардан тендш

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Жусіпбек Аймауытов

те аламыз. Бізге атты кім береді? Жолдас, сонь айтыңыз!

О к ы ғ а а Сащерге атты ел беру керек.Ә б i ш. Ел бермесін, байлар берсін! Ел берсін

десеніз, мына отырған байлар кедейлерге шы- ғын қылып салады. Қолымызға мылтык берініз! Атты кімнгн алуды өзіміз білеміз. Кэнг, жазы- ныз мені!

О к ы F а a Аты-жөнің кім болады?Ә б і ш. Әбіш Қошімет баласы.О к ы г а н (жазып спады). Отыра бер кара-

ғым! Тағы кім жазылады?О р а з (дәмбе.% төртбақ, ж ар қабақ қара

жігіт түре келеді).Жалғыз атымды банды әкетті. Жаяу жүрген-

ше, соғысып өлейін, жазыңыз!О к ы ғ a н Аты-жөнін кім?О р a з. Ораз Онбай баласы.О к ы ғ а н (жазып алады). Тағы кім жазыла­

ды? (Ешкім ундемейді).Ә б і ш (қасындагы жігіттерге). Неге бүтып

отырсындар? Жазылындар, саламыз сайранды!Қ ү р м а ш ( 7 6 - /7 жасар кедей баласы. түре-

геліп). Мені де жазыныз!О к ы ғ а а Атын кім?Қ ү р м a ш. Қүрмаш.О қ ы ғ a н. Әкен аты?Қ ү р м a ш. Тезекбай.О к ы ғ а н. (жазып алады). Тағы кім жазы­

лады?Д о м б a й (қазаншы қара малай). Мен.О қ ы ғ a н Атын кім?Д о м б a й. Домбай.

ғ а н. Кім баласы? б а й . Түйебағар баласы. ғ a r (жазып алады). Тағы кім?

Көпжасар (қу жақ, шуңірек көз, cap шубар жігіт, урыга біткен пһшні бар). Мені де жазы- ңыз.

О к ы ғ a н. Атын кім болады?Көпжасар. Көпжасар Майтабан баласы.О қ ы F а н(жазып алады). Тағы кім жазыла-

ды9 (Дыбыс жоқ). Жазылатындарың жок па? (Дыбыс жоқ).

Ә б і ш. Еті тірі кедейлер жазылды. Елге түлға болатын, жаны аяулы мырзалар жазы- лад дейсіз бе?

О к ы F а н. Енді жазылатын кісі жок па? Қапы қалып жүрмеңіздер! (Жігіттер біріне-бірі қарасып, ундемейді). Жок болса, енді мәжілісті жабуға тура келеді. («Жоқ, жоқ» деген дауыс шыгады. ) Ендеше болыс, сіз мынау жазылған бес жігітке бес байдан бес жаксы ат әперіп, ертең кешке қалаға жеткізесіз. Б о л ы с. Қүп болады. (Кеудесін қагады.)

О к ы ғ a н. М әжіліс жабылды. Жазылған жігіттерден басқалары ңы з тарауға рүксат. (Журт орнынан тура, топырлай жөнеледі. Оқыган, болыс, мелисенер, бес жігіт уйге кіреді.)

Шымылдык 5 минут шамалы түсіріліп, кай­та ашылады. Сахна аз өзгереді, Манағыдан гөрі кедейлеу үйдің есігі, үстел, орындык жоқ. Боса- ғада шылапшын, кұман, түйшің жабуы тәрізді нәрселер жатса да жарайды.

Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Жүсіпбек Аймауытов

Үшінші корінісШымылдык. ашылғанда сахнада төрт кісі

түрады: О р а з - милиционер, мылтыкты. Б а й б е к б а й - камшылы. Қ о р а б а й - кедей, ауыл жігіті.

Қ а с е н - орташа, о да ауыл жігіті.Б а й б е к (ашуланып, қолын сермеп, тепсіне

сойлейді). Мелен баска бай күрып кап па? Өзге- лерден неге мінбейсін?

О р а з (саспай. ж ай сөйлейді). Кезегі келген- де олардан да мініледі.

Б а й б е к. Табандаткан он бес күн міндін гой? Енді өлтіресін гой?

О р а з. Огагасы, сіз атты айтасыз, біз жаны- мызды неғып киып жүрміз? Манн жолдасым Әбіш актарга колға түсіп калыпты деп естідім. Ол кім үшін түскенін білесін бе?

Б а й б е к. Кім үшін түсіпті?О р а з (ныгызданып). Сендер үшін тусіп отыр.Б а й б е к. Мені сактамай-ак койсын.О р а з. Сені емес, елді корғап жүр. Саі ел

емеспісін? Әбіш хабар бермесе, әнеугі банды бар жылкынды айдап кетер еді, онда не кылар едін?

Б а й б е к (атқа бір қарайды да). Сөзді кой- ып, атымды бер!

О р a з (теріс қарап). Мен жаяу жүре алма­дым.

Б а й б е к (бажылдап). Ана Мүса байлардан, Жакыптардан неге мінбейсің? Олардын жыл- кысы сенің шекене тар кеп түр ма?

О р a з. Олардан мінбеймін.Б а й б е к. Неге мінбейсің?О р a з. Олар сендей кедейдін кызыл бүзауы-

і^гі^н ан байыған жок. Сен жайшылықта үйіңнен y r f кісіге бір тостаған саумал бересің бе?'ІГ Б а й б е к (қаттырақ ашуланады). Өзін ма- ijft, t ап бола мелисе болып па ең? Не сөйлеп түрсын? ІШ Малды саған бола жиып жүр екеміз ғой. Қой,

бала, калжындама! Атымды бер!Қ а с е н. Ораз, үлкен кісімен ерепсіп қайтесің,

саган ат табылмай ма?! О р а з . Маған беретін атьщ бар ма?

<ф> Қ а с е н. Қайдан атым болады? Елдегі бай мен бе екем? Бір айғырдың үйірін кімге жеткі- зейін'.'

Қ о р а б a й. Маған еалсаң, берме атын? Ана жылы бір жарым бүт тарысына екі тайыншам- ды куып алған. Мүның кедейге мүсылманшы- лығы жоқ адам, берме атыя

Б а й б е к (адыраііып Қорабайга қарай қала- ды). Үйбай, шірік күл-ау! Сенін мүнда не жүмы- сың бар .’ Пысык болсан қашып кеткен қатының- ды тауып ал!

Қ о р а б a й. Маған катын не керек? Қатын табылмай ма? Балшабайым келсе, ееніңтокалың мапкі.

Б а й б е к. Ондай онер саған кайдан пайда болды? Мүрныңа иісі келмес.

Ораз мырс етіп куледі.Қ о р а б a й. Келе ме, келмей ме, кезінде

көрерміз.Б а й б е к. Саған сөз қалған жок, қыстырыл-

ма! (Оразга). Шырағым, тәлкегің жетті, ақың болмаса атымды бер.

О р a з. Озің шын айтып түрмысың, бер- меймін.

A W f l à ~ КУКУЕМ: н кітапханасы “Рухнама”

Жүсіпбек Аймауытов

Б а й б е к. (Омыраулап). Қалай бермейсің менде не өтесін бар еді?

О р а з . Омыраулама! (Мылтыгын оқтанып). Қалай аласын?

Б а й б е к (мылтыққа жармасып). Ой, өзін кісі өлтірейін деп пе ен?

Қ а с е н (арага түсіп). Қойындар, койындар'О р а з (теріс айналып, мылтыгының қүла-

гын сартыпдатып). Атшы, кәне, күдай екенсін!

Төр тін ш і корінісБ і р ж i r і т (жугіріп келіп), Ойбай, банды

келіп калды!Қ а с е н. Ойбай, ат кайда? Ат, ат! (Түра

жүгіреді).Б а й б е к (Оразга). Бәлем, бересін бе? Дереу

мэі can бандыға устап берем. (Түра үмтылады.)О р a з (Қорабайга). Саіде ат бар ма? Мына-

ны қайттік?Қ о р а б a й. Менін колау байталым түр.О р а з. Мз і соған мінейін, шакырана төбетті)Қ о р а б a й (айқайлап). Әй, әй, бай - төбет!

Ала бер атынды!О р a з (мылтыгын Қорабайга беріп). Мына-

ның көзін жытыр! Мен бандыга кеггім. (Жөне- леді).

Қ о р а б a й. Өй, күтырдык ба?О р a з (кетіп бара жатып). Y ндеме бір іс

кыламын!Қ о р а б а й. Мынау жынды ма?Б а й б е к (келеді). Анау қайда кетті?Қ о р а б a й. Жүмысы бар білем.Б а й б е к. Ер тоқымын кайтеді екен?

і Қ ор аб ай .С ы п ы р ы п таста. (Байбекжугірт кетеді). Бұл мылтыкты кайда тықтым? Әлгі қүтырған шығар... Тезектің астына тыксам ба екаі'7 Уа, таптым. (Тура жугіреді).

Шымылдык 3-4 минут түсірілш, кайта ашылады.

Б есіи ш і көр інісЕсік алдына екі әпесер аяңдап келеді. Каста-

рында Ораз.Ор а з . Өтірік айтсам, күдай біледі, оңбайын!қ a з a қ-о р ы с ә п е с е р . Қызылдар атымды

алды дейсің ғой? Тағы не істеді?О р a з. Әкемді өлтіріп кетті, ауылымды шауып

кетті, өзімді өлімші қып сабады.қ a з a қ-о р ы с (басын іиайқап, көзіне цадала

қарап). Иттің баласы, сен бізді алдап тұрсың. Шынықды айт, алаяк-

О р a з. Қүдайға рас, азырақ атка мінетінім бар еді.

қ a з а к-о р ы с. Н емок, жмене?О р а з . Азырак үрлық кылушы едім.қ a з a қ-о р ы с. Ә, үрымысың?О р a з. Оның мәнісі бар еді. Болыстың бір

жақын адамының малын үрлап, мені үстаймыз дегенін есітіп, кашып шығып едім. Сіздерге еріп жаным қалмаса, ел ншне сия алатын емеспін. Не кыл дегщдерщізді кандай жақсы білемін Кызыл- дардың кайда жүргенін де біліп беремш.

2-ә п е с е p. Не дейді?қ a з a қ-о р ы с. Ұрлық қылып қашып жүр

едім дейді.2 -0 п е с е р. Ендеше, тіпті жақсы!

У Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Жүсіпбек Аймауытов

Екі әпесер орысша сөйлессе де жарайлы.Не дейді?- Что он говорит?- Украл лошадь... и скрывается.- Тогда совсем хорошо!- Примем что ли?- Примем. Он будет хороший разведчик.Қ а з а к-о р ы с. Аламыз ба?2-0 п е с е р. Алу керек. Бүл жаксы шолғын-

шы болады.Қ а з а к-о р ы с. Жарайды, біз ссні кісі кылып

алайык. Н а смотри, алдап жүрме! Онда басын бір-акшабыпады.

О р а з . Қудай сактасын! Сіздерді алдап ба­сым екеу дейсіз бе?

Қ а з а к-о р ыс . Біз азырак дем аламыз. Бізге кой сойгызып, тамак даярлат!

Орыстар үйге кіреді. Мылтыктарын ішкі бо- сағаға сүйеп коядьі. Есік ашықтүрады. Ораз кой

союға кетеді.

А л ты н ш ы корінісБірінін артынан бірі бандының екі

салдаты кіреді.1-с а л д a т (иыгында мылтыгы, жанында

қылыш, қолында кішірек кілем). Осыдан баска жаксы нәрсе таба алмадым. Бәрін тығып кой- ыпты.

2-с а л д а т (О да қару-жарақты, қолында білезік сақина). Мынау біздін катынға кандай тарту! Мүнда канша алтын-күміс бар?

1-с а л д а т. Сен мұны кайдан таптын?2-с а л д a т. Найзамен бір сандыктын аузына

сүғып, көтеріп калып едім, ішінен сау ете түсті.

1 -с а л д а т. Мен де айнып едш , мұндай нэрсе тайылмады, жіп пе, аркан ба? Шорт-мазарат... С ен катын кердщ бе?

2-с а л д а т. Екі кемпір көрдім. Одан басқа әйел жок. Қашып к е т -ay бұлар.

Ж етінші көрінісТағы бір салдат келеді.

3 -са л д а т (қолында қуран). Не сөйлесіп түрсыңцар?

1 -с а л д а т. Сен катын таптың ба?3-с а л д a т. Таптым.1-2 с а л д а т. Рас па'.’3-с а л д а т. Қүдай біледі, таптым?1 -с а л д а т. Мынауың №? (Кітапты туртеді. )3-с а л д а т. Бүл - қүран. Бір кемпірден жыла-

тыгі тартып алдым.1 - с а л д а т . Мүны кайтесің?3-с а л д а т. Шылым кып тартамын.1-2-с а л д а т. Қатынды қайдан таптың?3-с а л д а т. Не деген айлагер. Тезектщ асты-

на тығылып жатыр екен.1 -2-с а л д a т. Жас па?3-с а л д a т. Жас.1-2-с а л д a т. Жақсы ма?3-с а л д а т. Жарайтын катын.1 - с а л д а т. Әйда, жүр, бізге көрсет!

С егвініііі көрінісОраз келеді.

1 -с а л д а т. Сен бізге кісі болдың ба?0 р a з (қолындагы нәрселеріне қарап). Болдым.1 -с а л д а т. Сен мына нәрселерді қарап түра-

сың.

У Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама”

О р а з (киеліді нусқап). Мұның нг керегі бар?1-с а л д а т. Атка токым болады.О р а з (кітапқа қарап). Мынау не?3 - с а л д а т . Бүл шылым кылуға...О р а з (қуранды ашып көріп. басын шайқап).

Обал емес пе?3-с а л д а т. Какой Шорт обал? Пажалыста,

с ® бізге үйретпе!(Ораз ундемейді.).1-с а л д а т. Мыналарды байкай түр, Біз анда

барып келеміз. (Журе бастайды.)О р a з. Қайда барасыңдар?2-с а л д а т. Маржа, маржа...О р а з (ундемейді. Олар узаган соң қабагын

шытынады, тістенеді, курсінеді). Әй, корлык- ай! Ак некелі әйел сүндетсіздерге рәсуа болды- ау!.. Жарыктык күран дәретсіз қолга түсті-ау! Шошка етін жейтін арам ауызда шылым болып тарты лды -ау!.. Таланып жаткан мүлікті не кы лайы н?!.. Япыр-ай! Бүл калай болды ?!.. Арамдалмаған, аякка басылмаган не калды? Мынаны көре түра, дәтің капай шыдар? Жүрегін кайтып пайыз табар? Бірак кішкене шыдау ке­рек: жалғыз менің колымнан нг келеді? Қой, әзір сыр білдірмейін! Бір есебі табылар... (Сазарып, қабагы тусіп, бір-екі минуттай турады.)

Әйел даусы (алыстан). Ойбай-ай! Жасаған- ай!.. Қүдай-ай.. мені неге алмадың?!. (Деп біресе шырылдап, біресе аузы басылып, туншьщқан дауыс естілеОІ.)

О р аз (елең етіп, кулак, қояОы). Ой, адамнын күйка тамырын шымырлатты ғой!..

Жүсіпбек Аймауытов

Кереку-Баян кіталханасы "Рухнама

Д a y ы с. Ораз-ау!.. Ағажан-ау!.. Өлтірді-ау!.. Келсейші!..

О р а з (бет-аузы тыржиып, тісі ырсиып, қүшырланып, малга шаватын қасқыріиа, қүнти- ып. оңтайланады). Қайтсем екен?.. Қайтсем екен’ .. Қарындасым, бауырым! Жан даусың өңманмнш өтті-ау ! Не бар енді?.. Қой, ж де бол­са көрейін!.. (Түсін бүзып, қалтыраган буынын бекітіп, жайымен үйге кіреді. Әпесерлер үйык,- тап жатыр. Ораз босагада сүйеулі түрган мыл- тықіпы січып, әр жерін көреді, қүлагын қайы- рады. Сол кезде.)

Қ a з a қ-о р ы с ә п е с е р (басын көтеріп алып). Алма мылтыкты! (Деп аңырады).

О р a з. Алса несі бар? (Депмылтықты атуга оңтайлап, үстай басгпайды.)

Қ a з а қ-о р ы с. Таста мылтыкты! Атылып кетеді! (Деп көтеріле бергенде, Ораз басып са­лады. Қазақ-орыс қүлайды. Қалган біреу шошып оянып: што-што! деп түрып-жыгылып, қалба- лақтап жүргенде Ораз тагы атады. О да өкіре барып, ж ер қүіиады. Ораз дереу үйден шыгады да. алақтап қарайды. Қараса, салдаттар іиау- ып келе жатыр. Аттың дүбірі естіледі. Ораз уйге кіріп. босагада түра қапып. екі-үш рет ба­сып ж ібереді. Ллыстан өкіріп жыгылган адалі- дардың даусы естіледі. Ораз босагадан сыгалап түрады да, атып тысқа іиыгады). Атын үста! Атын үста! (Деп тура умтылады.)

Шымылдық төрт минуттай жабылып, кайта ашылады. Сахна, бұрынғы есік алды. Жерде өлтірілген төрт банды катар сұлап жагыр.

Жусілбек Аймауытов

Тогы зы нш ы көрінісОРАЗ бш ӘБІШ

Ек^інің де қолында мылтык.Ә б і ш (қалпагы шекеде, екі езуі қүлагында,

қолды сермеп, Оразды иыққа бір қагып сөйлейді). Не дегенмен жарадын, сабазым! Сертімізге жетгік, кегімізді алдық. Әлгі біреуі күтылмаған- да, тіпті онды болатын еді. Атың жаман болды ма? Не ғып жете алмадын?

О р a з. Ұзап кетті, жалғыз өзім олай жү- гіремін, бүлай жүгіремін. Ат үстасуға біреуі шыксашы. Мылтық даусы шықкан соң, жым- жылас бәрі де ініне тығылып кетіпті.

Ә б і ш. Нысанаға ілінсе, бірдеме кылсаң ке­рек еді, ілінбеді ме?

О р a з. Ілінбеді. Екі шакырымға таяу үзап кетті. Ат үстінен аткан болдым. Не керек? Ал енді өзіндікін айтшы! Қалай күтылдьщ?

Ә б і ш (күлімсіреп, қолын сермеп). Қапысын тапкан соң, күтылмай түра ма? Қазақ ауылына келсе, койға шапкан каскырдай есі шығып, үмтылатын бүл иттердің әдеті емес пе? Бәрі жабырласып, үйді-үйге кезіп, жасау іздеп жүргенде, жаушы-жалам бір атка міне сала, өзекті өрлей жытқаным ғой. Қуып берді. Бытыр- латып атып келеді. Зәрем зәр түбіне кетті. Апак- сапак мезгіл еді. Ылдиға түскен соң көз жазды- рып кеттім. Со күні түнімен жүріп, сүрастырып отырып, өзім іздің кісілерді тауып алдым. Әтіретті алып, іле кудык. Ертеңінде қас қарая Қарашығанакка жаңа келіп, кірген жерде келіп басканымыз ғой.

О р a з. Атыеты ма? Қанша кісі екен?

Ә б i ш. Атыса алмады, есі шығып к е т . Он бес шакты кісі еді. Бес арба азык-түліп, кару- жарагы.мен колга түсті. Бізді көп екен деп ойлап

i'\\ калса керек, уйткзп каланы камап алып, тус- і 'А түстан октың астына ала бастап елік.\ \ * О р а з . Өзін таяк жегш жоксың ба?

Ә б i ш. Қолға түскенде ме?О р a з. Ііә.Ә б i ш. Жегенде қандай! Бүл иттер қыл бура-

уды шекедаі салады екен. Бае сүйегім сынып кетер ме екаі деп едім. Сүмбемен жалаң аяк та- банға дуре еоқканы-ак жанды көзге керсетті-ау!

О р a з. Қолға тускенде мылтықсыз ба едін? Ә б i ш. Мылтықты апам аулына тығып,

кшмді озгертіп. тың-шы боп барған кісі емеспін бе?

О р a з. О жерщ ақыл болған екси!Ә б i ш. Мылтығым болса, сезге келе ме? Бірақ

калбитады гой. (Отыз жақіпы қолымен нусқап.) Әнс, ІІІыкты!

О р a з. Алдынан шығамыз ба? Күтеміз бе?Ә б і ш (далаеа қаран тұрып). Таянсын, тая-

ныңкырасын... Мундағы кепті олар білген жок кой. Сені мш бір мақтап берейін!

О р a з. Мактайтын онша не бар? Соті боп кеткем бір жүмыс кой! Жан күйген соң тә>екел- ге бел байлағандық та.

Ә б і ш. Сүйтсе де мынауың көзсіз срлік қой!О р a з. Сен болсаң қайтер ең?Ә б і ш, Ретіне карай көрер ек: Болмадым, не

керек!

Кереку-Баян кітагіханасы “Рухнама"

Жүсіпбек Аймауытов

О нынш ы көрінісҚ о р а б а й. (ентігіп. жугіріп келеді). А на

көрінгш солар ғай?Ә б і ш. Солар, солар...Қ о р а б a й. Біз кайтеміз?Ә б і ш. Даяр болдындар ма?Қ о р а б a й. Даяр, даяр... Жалгыз-ак кызыл

шүберегі түскір табылмай жатыр.Ә б і ш. Катындардын дамбалы болса да та-

бындар!Қ о р а б a й. Күргырлардын кай жөнді ыста-

ны бар дейсін?Ә б і ш. Не де болса табыцдар!Қ о р а б a й. Шыға береміз бе? Тосамыз ба?Ә б і ш. Таяна бергенде сендер де осы жерге

келесіңдер... Уай, олі ауыл атынан кім сөйлсйді?Қ о р а б a й. Сөйлей алад деймісін? Өздерің

бірдеме демесең, үрейі үшып жүр...Ә бі ш. Сен өзін сөйле!Қ о р а б a й. Қой, ойбай! Түк білмеймін, ис

сөйлсйін? Болмайлы... сөйлсйсін? Аузыаа күдай иені салса,

Ә б і ш. Соны айт?Қ о р а б a й. Мінг, кызык!.. Таянып каллы

ғой, м® аіді әкеле берейін.Әб і ш. Бар жылдам! (Қорабайжүгірежөне-

леді. Сауылдап дурс-дүрс еткен аяқтың тықы- ры, марш күйін гулеткен дуқабай аркестрдіқ дау- сы таянып келе жатқандай естіледі, таянгап сайын, Әбіш пен Ораз елең қагып дамылсызда- нып, қару-жарагын, белбеуін түзеп, үйдің екі жа- гына кезек шыгып қояды, жатқан өліктерге қарасып, ауыл жаққа қолдарын бьиігасып кряды.)

кгү Кызыл жалау. Марш күйін екілендіре тартып, ijjn алдымен кызыл жалау көршеді, оның артынан

Он б ір інш і көр ін іс

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама"

оркестр адамдары шығады, оркестр тынады.Командир. (Кызыл әтіретті бастап. «раз.

раз , раз» деп командир келгді), Рәді строй! (Деп команды береді, cart тізілді.) Стой!

Ауыл адамдары. Қорабай бағанға байлаған кызыл шүберегі бар, үш-төрт еркек, екі кемпір, төрт-бес балашағаны ертіп, сол жақтан келіп кіреді. Кемпірлердін колында аякка, табакка сал- ған бауырсағы, түзы болады.

Ә б i ш (командирдің қасына келіп, честь беріп). Камандір жолдас, хабар естіртуге рүқсат сүраймын.

Командир. Сөйлеңіз!Ә б і ш. Жолдастар! Қызыл әтіретке жазылып,

қызмет істеп жүрген мынау турған Ораз дейтін жолдасымыз бүгін осы ауылда бандының екі әпе- сер, екі салдатын өлтіріпті. Ө лг® бандылар, мііе, жатыр (деп беті жабулы кісілерді ашады.)

(Бәрі мойнын созып қарайды.)Командир. Жолдастар, біздщ төңкеріс жау-

ларымызды олтіріп, кеңес үкіметіне жанып қиған Ораз жолдасқа кызыл әскер атынан ал- ғы с айтамын. М үндай ердің енбегін кенес үкіметі бағалайды. Атын кызыл тактайға жаза- ды, мақтау береді деп саемін. Жасасын жауын- гер кызыл әскер! Жасасын төңкеріс ері Ораз жолдас! Ура!

О т р я д . Ура! Ура! Ура!Оркестр қоиіемет іиолак, күйін тартады.К о р а б а й (жалауын Қасенге устатып,[

Жусіпбек Аймауытов

алдына таман шыгады/. Қызылдар, жолдастар кедейді, нашарды жақтайды дегенге біз катты куанып, сіздерді күрметтем, алдарыға нанымыз- ды, түзымызды әкеп тұрмыз. Нан мен тұздан кадірлі тамак жок, сіздерге тілеулестігіміздін белгісі осы. Қадамдарыныз күтты болсын! Елге береке, тыныштык орнап, кедейдін көз жасын иіп, өмірлі, баянды болындар!

Командир. Жолдастар, біздің жауынгер кы­зыл әскер зор Октябрь төнкерісінін жемісін енбекші елге жегізуге, іш кі, тыскы жауымен алысып, күн санап женіп келеді. Қызыл әскер түрғанда, кенес өкіметін ешбір жау ала алмай- ды. Езілген енбекші елді, жапшыларды тендікке жеткізуге, тегістік тұрмысын орнатуға жаны- мызды күрбан етеміз. Бүл жолда талайымыз өлерміз, кырылармыз, бірак біздін енбегіміз өлмейді, біздің атымыз адам баласынын тари- хында алтын жазумен жазылып, мәңгі калады. Комунес партиясы бастаған кенес өкіметі - дуние жүзінде болмаган өкімет, бүл бар адам баласын сәулетгі, бакытты түрмыска жеткізуге көш бастаған өкімет. Үлтын, канын, дінін, тілін баска деп, жүрт біткдаді ала-күла көрмейтін, кім корлықта, зорлықта жүрсе, соның мүнын тын- дайтын, сонын тілегін орындайтын өкімет. Бүрынгы мал есебінде жүрген үлттардын бәріне өз алдына жүрт болуға, өз тілі мен білім-өіер үйрдауге, өзін-өзі билеп, катарға кіруге кеңес үкіметі ерік беріп отыр. Қазақ ез алдына ел бол­ды, республикесі жарияланды.

Енді казак кедейлері күндерін туды, заман сендердікі, окы, талпын, талаптан, үйымдас,

Кг,*-*, 1;: >ля іi кітдпхамлс ы Рухидма

У'і1осі іи л і . есаілі баін a. жуанга жеі пбс! B n саі- лер.пк. коріалама. корыкиа' Каіаккедей.іфінін кыіыл-ларіа п іектестпін білліріп, нан. гуіын a. il, ni шыкканыи он л с куанышпен карем ала- мы i. нам. туілы актаймьи леи сері берем и С млсрмен бір.іескаіімі члін белпане кьпыл жа- іач.іы ыжіч еікпем н iskaiin ецксйеаі иүылі)а м ti іи \ Һін riinnnw h i /Касасын камуісс наріия сы' Жасасын кенес окімелі'

Жасасын онын кьпыл оскері' Жасасын казак аіпанамиясы'

tOptcccmp интернационал куши тартаОы )

К скгрту. Ь , ; пьес а a іамаг а » ысы к о т л е сл шпиле бо н ап (жиі алан алыныи жа іыл;хы ( )кш а 20-жыллын жаіынла һ.іек усшілс боліан ( ах нала ким ^іілін ал.и.і корінсе. жарар слі. іабыл Маса. амал Ж о к

Жнылысіарла аламлар с.іны 20 шакты болып. к об i сахнанын артынла корінбей отыріан сы- кыллы отыріыіылсын ( ахнаиын жарымына жакыны Гиі гүрса ла жарайлы. они сахнанын ко «.-міне карам кор> керек

I л каіактарынын киім і. сакал. мурты. колла- рынла таяі ы, камшылары оілерішкінлси болг а- ны жоп.

Ь\л пьеса сллс ийналса. ойтнесс калалы жер­ле сахна колайлы болса. банлылар, Орамлар. бай-бектср атымл коршгап црыс болар с.п ■ м р с .. Ьане'е» іл Ора :.bjh атка таласкан жс-p iiu e . h.ü.; ир.и.ш .г, p u :ле:ш шапкам жерле- ріНЛе a l Гн, а а н ы а р іы к ем ес

III ы ч һі i гі ы к

Жүсіпбек Аймауытов

Кызыл әтіреттін* алдынан нан, түз алы шығатын ауыл адамдары кедейлер, орта шаруа- лар болғаны лайық. Пьеса ойналарда, шымыл- дык үш кайтара жабылып, аз кідіріп, кайта ашы- латындығын, шымылдық түскенде шығып, түрып кетпеуін ескертіп кою керек.

Оркестр мен қызыл әтірет адамдарының саны сахнанын ыңғайына, ойнаушылардын табылуына қарай болар.

Сахна. Орта кезде, әнтек оңға таман есік көрініп тұрсын, екі жақ ашык дала, алыстан көгерген аспан көрінсін, есік алдында оң боса- ғада бір кішірек үстел, бір-екі орындық түрсын.

Есік алдында ел казақтары аулағырақ шегініп отырсын, көпшілігі сол жақта болсын, он жақ ашығырақ түрсын. Алдыңғы ретте келбетті екі зор аксақал, оларға таяу жақсы киімді, жуан қарынды үш бай, оған тете орташа киімді би, ауылнай сықылдылар орын алсын. Төменгі жак­та жаман тымақты, жалба киімді кедейлер, орыс, қазак киімін араластыра киген мүғалімдер, жас­тар, жай жігіттер отырсын. Ақсакалдар жақ, ес- ікке таяу отырғандар тамак жейтіндей катарла- нып, алқа қотан сала отырса да, төменгі жақта- ғылар үйлығып, үйме-жүйме отырғаны жөн. Төменгі жактағылар бастары еңкейіп, кейбіреу- лері күбірлеп, сөйлесіп, кейбіреулері насыбай атысып, жөтеліп, түкірініп отырғанда, аскакал- дар сакалдарын сипап, шалқайып, манызданып отырғаны жөн. Кейбіреулер төмш карап, кейбі- реулер аксакал, байлардың аузына қарап, сөз тындағаны жөн.

Жазушы Кызыл әскердің дегш сөз

П С И Х О Л О ГИ Я Н Е Н І СӨЙЛЕЙД1

ЖАН Д ЕГЕН ҮҒЫ М ҚАЛАЙ ТУҒАНПсихология грек сөзі. «психо»- жан, «логос»-

сөз. Сонда дәл мәнісі «жан сөзі» болады. Қазак- ша «жан такырыпты пэн», болмаса «жан тура­лы білім» деп айтуға болады. Біз бұл кітапта психология деп ескі атын казак тілііе бүрмалап колдандык.

«Жан» деген не? «Жан» бар ма, жок па?Жан бар деген наным ерте заманнан бері ке-

леді. Бүл наным ен алғашқы тағы, анайы адам- дарда да болған. Содан бері «жан бар» деген наным барлык адам баласына тарап, өрбіген.

Бүл наным тууга жанды заттар м и жансыз нәрселердің айырмасын бакылау себеп болган. Жанды зат туады, өседі, өрбиді, көбейеді, өз ер- кімен козгалады. Аягында еледі. Жансыз затта бүл еипаттар не түгелімен жок, не бірсыпырасы жок. Жанды заттардын осындай өзгешелігін бай- кап, анайы адам оларды қозгайтын бірдеме болу керек деп жорыған, ол «бірдеме» «жан» болу керек деп түсінгеи.

Эр түрлі халык, эр заманда «жанды» дененің эр жерінде болады деп жш таккан. Кей жүрт «жанды» бүйректе, кейбір ел - жатырда, тагы бір^лер - жүректе, енді біреулер - қанда болады деп ойлагаа Берірек заманда «жан» мида болуга тиіс деген үгым туган.

«Жан бар» д » г е тагы бір себеп: жанды нэрсе- лердің өлетіндіпн көргаг Өлі м ® тірінщ араеын- да үлкен айырма бар. Өлген соң, жүрек сокпай- ды, кан жүрмейді, одан да айқын бір паркы: дем

i ~ Ксрску-Баян кітапханасы “Рухнама"

Жүсіпбек Аймауытов

алмайды, козғалмайды, өлг® соң, жануардың, адамның демі бітеді. Осыдан шығарып жанды - «дем», әйтпесе «дем алу» деп жоритын болған. Дем бітсе, не болады? Жан д е е д ш шығып ке- теді-мыс. Өлердегі ауыр күрсініп, көкірек сылк етіп, сап бола калу, акырғы дем таусылу - жан шыкканның белгісі деп түсінген.

Денеден шыккан соң, жан қайда кетеді? Бұрынғылардын уғуынша жан өлмейді. Өз бет- імш өмір сүреді. Өлгш адамның жаны аспанға үшып кетеді-мыс. Көк әлемінде жандардың түратын жайы болады-мыс, жандар өз алдына бір жүрт болады-мыс. Ол жандар жанадан жа- ралатын заттарға жан болып, денгсінг кіреді-міс. Адамның жаны кейде үрім-бүтағына, кейде ай- уандарға да жан бола кетеді-мыс (Ол, діннің айтуына карағанда, өлген адамның иманды, имансызына карай болса керек). Осы тәрізді бүлдыр ертегілер жан туралы коп, эр үлтта эр алуан.

Дем алғанда ішіген шығатын жылы ауаны да жан деп жорыған. Сондыктан олген адамнын жаны ак бүлт, ак күс, көгершін, көбелек болып, ауаға үшып кетеді деген ә^ездер де тараған. Кей­де жанды күрт сугіретіне кіріп, күрт болып ке- теді деп те ойлаған (Оньщ себебі өлген жануар- дың даксі шіріп, күрт пайда болғанын бакыла- удан туса керек).

Жан такырыпты осындай үғымдардың сілемі дін кітаптарында да бар. Мәселен, Қүдай адам- ды балшыктан жаратып болған соң, Жебірейіл періштені жіберіп, адамнын даесіне үрлеп, жан салған екен. Жебірейіл ақ көгершін болып

T Керск\'-Бая.н кітапханасы “Рухнама ---------------------------Й І К Ч V-> корінгсіі скен. Ллам-ата мен Хауа-ананы азры-

р\ i а о ю ii. i үжмакка келгенде, жылан супретін- /Г лс корінген екен дегаі сиякты.г- гЬсрірск келі енде адам баласы «жанды» оас-

каша үгьша бастаған: жан мен тән - егіз, «жан» «ю ш іш » колеңкееі, елесі, сүлдері, ауа тәрізді козі е корнібейтін бірдемесі деген нанымға кел- ген. Ада.мда екі түрлі «жан» бар: біреуі - жан. бірсуі - тән. «Жан» - көрінбейтін «мен», көршбесе дс көриетін «менді» («тәнді») козғап, жүргізіп түратын тетіп, «тән» - «жанның» кабы. Кейбір оіішылдар адамның «мен» депзн «жан» болу ке­рек. «Тән» (д о с) - «менікі» болу керек деп үккан.

Ақыл мен жан - «м аі өзім», «тән» - «менікі», «мені» мен «мешкінің» магынасы екі.

«Мен» елмекке тагдыр жок ә>ел бастан. «М аіікі» өлсе - өлсін, оған бекі, -

дейпн Абайдын фәлеәфосі осыдан келеді. Бүл - Дбай тапкан пікір емес, Европа данышгіанда- рының пікірі,

«Жанды» «тәнікп» бөлек, бар нәрсе деп үғуға- адамның түс көруі де себеп болған. Дйықта-1 анда адам ешнәрсені сезбейді, сөйлемейді, жар- гы жаны жоқ төрізді болады. «Ұйқы мен өлі тең» а деііді жүрт мәтелі. Бірақ адам өніндегідей нәрсе- лерді кереді. Даіе сезбейтін болса, көретін ш болу керек .’ Эрине, жан болу керек деп жорыған. С'онымен үйықтағаи адамның жаны денесінш шығып, кыдырып кетеді, басқа жандармам қала берсе өлген адамдардың жанымен жолығып жүреді дегаі нанымтуган. (Бүл уакыттатүс көру недаі болатьщдығына білім озгеше негіз тауып отыр, ол туралы кітаптың аяк кезінен қарарсыз)./

Я һ »

Жүсіпбск Аймауытов

Жиып-теріп келгенде, «жан бар» де г® үғы.м/ жанды заттардың дем алу, жүрегі соғу, каны журу, өсу, өну, өлу, козғалу, түс көру сыкылды түрлі снпаттарьш бакылаудан туғандығы көрі- неді. Қарапайым адам солай түсінуге тиіс, « к ө з іш н баска ойы жок», терең үғым миына кон- байды. Жан туралы үғым тірі мақүлыктардын тіршілігін, өмірін, өміріндегі өзгерістерін зерт- тегшдаі туған жай бір жорамад анкау, тәжіри- беиің корытындысы, білім күшейіп өркендеген сайын, мүндай анкау жорамал кала бермек, өйткал тірі заттын белгісі - жаны бар: жаны бар- лыктан дем алады, өседі, көбейеді, козғалады, өледі дег® дәлглге бүл күнде ешбір окымысты адам нанбайды. Өсетін, көбейетіқ козғалатын, өлгтін заттардын бәрінде жан болса, ағаштын, шөптін, кыскасы барлык өсімдіктін де жаны бар деуге болар еді. Өсімдікте жан бар дегда үғым X X ғасырдын адамына тым сы лды р, тым дәлглсіз, кысыр сөз.

Г!ЕН К И М Ы Л 'Ж А Н М ЕН РУХ ҺГГ Т У Р А Л Ы! 'xjnJ г- г- г гБізден тыскары не бар, біздің ішімізде не бар 'у, екенін мүшелеріміздін жәрдемімея айырамыз,

мушелер калай біледі десек, сырткы, ішкі нэрсе- Vp лер мен муш елеріміздің арасында болатыи ш , кимыл аркылы ғана білеміз..ggj Себеп деген екінші бір денені қозғаушы, не ол

J бірдеңеге өзгеріс кіргізуші куш. Салдар деген <ф> кимыл такырыпты бір дененін екінші бір денеге

кіргізген өзгерісгАна дененін, не мына дененін бпге кандай ама-

лы (сурені) тиетінін ол амалдын бізге келтірген өзгерісі аркылы ғана білеміз.

[шкі ко зғалы стар туралы ойлары м ы з, істеріміз, баска сезімдеріміз туралы it-ie сүйеліп, нені непз кылып білеміз? Жалғыз ғана амалды негіз кылып тексеремгі Бір кісі кашып бара жат- са, ол коркак екен деп корытамыз.

Дедапң (заттың) барлыгына, әрдайым керекті салдар оның қимылдауы, әрбір бар заттын озіне тиісті, өзіне хас козғалыс заңы бар

Әлемдепнің күллісі - козғалыс. Табиғаттын асылы амалда Барлык бар заттарға кас сипат: тумак. еспек, кемімек, жоғалмак. Тас, темір, тағы сондайлар - бәрі амал етеді. Жердің бетін- де жаткан тас жерді жаншып, жерге амал (сүрең) көрсетеді. Сол тәрізді ен шымыр деген заттар козгалу салдарынан біздін мүрнымызға иіс кел- тіреді. Бүл козгалуды табигат өзінш-өзі тауып алган, өйткші табиғат бір зор тутас элем, одан тыскары ештене болуга мумкін емес. Осы коз- (т.І ғалу - заттың әсілі. Зат оз куатымен қозгалады. f

Кереку-Баян кіталханасы "Рухнама’

Жүсіпбек Аймауытов

Затта белгілі касиет бар, касиетіне карай ам

Затта козғалатын (бөгде) себеп бар десек, ол себеп бір кезде бола бастаған деп жору кажет. Ол мүмкін емес. Өйткаіі, зат калпетімен қозға- лып, жоғалып кетпейтін нәрсе, не барлыктан біржола токтамайтын болса, ол бір кезде баста- лған шығар деп айтуға болмайды.

Зат кайдан шыкты? Ол әрдайым болғаа Зат- тын козғалысы кайдан шыкты? Зат мәнгі коз- ғалып келе жаткан болу керек, өйткаи заттын козғалуы барлығынын, болғандығынын салда- ры бар болған нәрседе бір сипат болуға тиіс. Бірак нәрсе өзіндік сипатка ие болса, ол нәрсе- нін амалынын түрі де нәрсенін калпынан, турмысынан тумак керек. Нәрседе салмак си- паты бар екеи, нәрсе күлау керек.

Өзгеріс тугызатын, калпын өзгертетін козга- лыс кана. Қозғалыс аркылы ғана заттар тумак, тозбак, өспек, жоғалмак.

Қозғалу себебі заттын бөлімдері (молекула- лары) дәйім аударылып, төңкеріліп, айырбаста- лып, сығьшып отырады. Бүл бөлімдер бытырай- ды, содан кейін жана заттар жасайды. Бір дене екінші декні асырап турады. Белгілі заман өткаі- нен кейін мүшелердің (элементтердін) жалпы тобы (масса) кайта өзінзн мүшелер туғызып ала­ды. Табиғат өзінін күралуы аркылы күн жарат- кан. Бүл күнге тавданғандай сансыз оікмді күра- стырып шығарған козғалыс мүмкін бір заманда ол бөлімдерін шашып жіберер; адам өзінін азға- на өмірінін ішінде ол әлемнін жылт еткенін гана байкаған тәрізді болар.

етеді.

Лмал етуші себеггті козімізбеи корсек, ол се-( f r f оет т амалын табши леи тани.мыз. Себебі жа-

Алайда табиғатта жалғыз-ак табиги себептер.табигм амалдар ғана бола алады. Күллі козіа-лыстар үрдіс. лажсыз fan бойынша болып гүрады. Біз оларды байкамаіітын болсак, амал стуип

'Щ себе il табигатка симайаы леи корытынды шы- гару дүрыс па?

Даіелердеп барлык козгалыстарыныц көріку максаты дзкнін сол күйін (түрысын) сактау. ft жагымдыньш бәрін өзіне гарту, не зиянлынык бәрін өзінен тебу. Не бардың бәрі козгалуға кіріптар, козгалу барлыкка себепті - шарт бол­тан касиет.

Әрбір себеп амал шыгарады, себепсіз амал болмак емес. Сонымаі куллі козгалыстарлын өзінше бір себебі болса, ол козғалыстын борі өзінін табигатымэі, өзінің әсілімаі (барлыгы), өзінін сипаттарымен матаскан болса, бүдан шығатын корытынды дүние дегеннің бәрі кажет. Табиғаттын әрбір жаратылысы белплі жағдайда болып, өзне тиісті белгілі сипаттары болған соң, етіп түрған амалынан озге амалды етуі мүмкін емес. Лажсыздык дегапміз себеи- тер мен ам алдарды н ар асы н дагы дәй ім үзілмейтін, алып тастауга болмайтын байланыс. ешбір әл маі женуге мүмкш болмайтын осы күш. осы жапа-тармагай лажсыздык нәрсаіш оз табиғатынан туады. соның күші аркылы бүзыл-

Ж үсіпбек Аймауытов

мае заң жолымен дүниедегі барлык заттар ам етіп түрады.

Адам кірпікті қақкан сайын лажсыздыққа бағылып түрады. Адамның қандай мінезді бо- луы өз еркінде емес. Алайда ол өзінің “күллі нәпсісіне ыкпал жүргізеді. Оның артык, кемді, күнарлы, қызулы калы, артык я кем бүзылған жүйесі (нерві), ішкен тамағы, дем алғанда жүта- тын түрлі әуісі, осының бәрі оған ыкпал етеді.

Адам түрлі заттардан күралған, өзінің сипат- тарына қарай амал ететін - жүйеленіп, біріктірілген біртүтас зат онын козғалу себеп- терін, онын пернелерін білудің киындығы онын өзінің асылын екі табиғатқа бөлгізді. Нәрселерді танып-білуге әлі келмейтіндіктен ол сөздерді ойлап шығарды.

Дүниедегі өзге барлық заттар тәрізді адам да табиғатгың жасап шығарған заты. Бірак ол кай­дан шықты? Бүл мәселені шешуге біздін жетімді тәжірибеміз жоқ.

Ол мәңгі болып келгон бе? Әйтпесе табиғат заматта туғызып қойды ма? О да, бұ да болуға мүмкін.

Зат мәңгі. Бірак оның қүралуы, оның калпы (формы) аумалы-төкпелі. Мүмкін адам жерге тән жаратылыс болғандыктан, жер жаралғаннан бері болып келе жатқан шығар. Жер үстінде өзге жандыктар да, адамдар да ә>енщ өзгеру іне карай өзгерген болар. Ол еркек, үрғашы болып жара- луында күмән жок. Жүмыр жер мен онын үйлесімді болғанға шейін ол бар болмақ. Ол үйлесім бітсе, жермен үйлесе алмаса, адам урпағы өз орнын жаяа заттарға берер. Қандай

1 od.n ■ ■ tu иг* iiri • <!•;из' J'-_i t i-J .i i'td .'- <H.. <■ J> r .d •/.'■ ■ i n r ; - i r о и г п н гиэиіг* HML'drupi <■ чиг : v * іпік: ' -зги ) гп.'неип.тм riidr з і л іч н г f н і і р л .т ірч -131 iiidW idaii'i iv»pr hiip[\ i.ivr< <pdrM .n:-til 031.1 IPS ішэуэі I Ч 'Jt'IB I.U' 1Г 313 : П\г ■ : :;. i . - d io p ' i i k j h p i o m .'kj мічі dmiMMin ' 4 r J U л i

3 X l f H Н 1Ч 1РГ Е II 0 4 Ы Ю Р М ! L M . l d . H P I VI. r II 0\ j 11 .1 1РИ 1 .Т1Х 1 1 1 3 i n o n s d i l И ' з i p i j i p d r i n i \ I 4JMJ41

П i d P I d l o I I U I ч H P H W I H ' d P I I P I P i P I M " u 14 1141 1

- < ( d i o i n . i i о ! i ! p i i - u i p o p v i V J ' i ' l d N ' i i і с ч л

п ' л и ч i i r i i d » i і л і . ' н Ч I H w r d r i i p i і ш ч и І Л і i p :

• n d > j i n i H j . T i . n ч \ d p ■>

i P i - . d iM ' P i M i ' i i n i p i ' u p i d 1, i i : i4 ip. _i 4P i s : i>-> d i ' i m !

h ii ■> k н іч т і і ч і ом p u mi, іпмі p j i г n ом ічгһічі "4I l l l P i l P I ' K P I l ' l M t I U I . l i H I J d l O H M I И Р * I I f ) ! ' f lP !

t ' l d i ' V 11 -■> I ! - n ' I ’ H*II p I P I M 1.1 l*t. I I l ' H l b ' i i r i l l ' i . T ' . i

1PI I I P * I’ l ' I I P Ip d lMI I I \ I 3 | o o d l O H P I I I ' C l P d P ! . H P ] '

І Ч 1 Р І ІЦ 1 І ІІЧІ .ЧІР І I P I I I I Ч Р 1 Г Р ІЧГ \ l p II * *N| ІЧГГІ p i

и , ч л I d i o і р ч і i t M t o . n i . i l d i o H IM 1 P1 I IP m : н г ү

4 . l d . 1 4 \ l . o o I IP I I I IP І1Ч1(1 ІЧ?ЧІГ| - , 111! "

І Я І І Р I.K . l n d o l i » 4 ( f o - H I K I Ч.1І 41 KMT \ Р | ( Р Л

i ЧІЛІІ! HI I O l P I ' d . H .1111 I 1 ' . I P i d l ' ÏT ' I P I ! 4 1 p ' l \P T ' l

I’ l l 4 « > I ' . S HPI . ' IIPM P i d l ’II IP I d P ! 1ІЧІМ 14 I ІЧ ІРЧ ' PM ■>

- p i | н о v l i l i a l d u h i i . i и і ч т м т г p | \ i ’i i p i П .1Г м і ч і

- d p I P I M J l n l i m r j l l ' l P ы PI'111' П Г ! d i ' I P (WOP I

М ІГ ІР ілт . іү ! PIMP

P i l i ' l H 'l l u p l d i ' ІІЧ Ш I p i p * i l i ' i pm r iT P .P i 'p i p i i i o I ;

Ч ІІГ ІР I.1 IM ІО H IM 1 P \M Н ІЧ 1 ІГ ІН О Р 1 M 11 11П V>! ІМІ '

d r 11*1111 і і р і р ч ' s i d i n ‘ 14111’ dP M ' H P i ' \ > | r n iM i \

P i d i ’ l I P i d i ’o 1 1 .K IOPM л I v d I I i . i l и ^ i p i \ i d . i : : ' . 1

pm m i d . i 'K л и . и м з ч i i i ' u l i ' M P i i i i i и t p к і р

Ж үсіпбек Аймауытов

Ол (жан) оалалык шакты да, әлсіздікті де бірг көріп өтеді. Дененің рахатын да, жапасын да бірдей тартады, даен ің суалған, алжыған. өлген нысандарын да сыртка білдіреді. Жан дегеніміз даеден бөтен емес. Тек дененін кейбір кызметі (амалы) жағынан карап, жан деп атаған. Өзі ештеме болмаса ол ештемені сезіміміз бізге біліп бере алмаса, сондай бірдеме болуы мүмкін бе? Өзі зат болмай түрып, затка ыкпал жүргізетін нәрсе болуы мүмкін бе? Сонлай көз бояушыдай сезімдердін бәрінен жылысып жүрген бір жыл- пылдақ нәрсені калай ішіне камап ұстап отыр- мақ? Мүмкін емес.

II. АДАМ НЫ Ң ҚЫ ЛЫ ҒЫ Н ҚАЛАЙ ЗЕРТТЕУ ҚЕРЕК

АДАМ НЫ Ң КЫ ЛЫ ҒЫ Н БАҚЫ ЛАУҚандай болмысты (факт) зерггеу болса да, ол

болмысты бакылаудан тумақ. Адамдық қылы- ғын бакылау дегеніміз, есебі бакылаушының амалдарын жүйелеп асырмай, кемітпей кадаға- лап, назар салып байкап отыру, онымен бірге ол амалдарға эсер бергш сырткы жағдайлардың өзгешелігін және бакылаушынын ішінде болып жаткан кызмет ағымдарын зерттеу деген сөз.

Бакылауымыз қалай болса солай бытыраңкы болмас үш іқ ә>елі бакылау жоспарын (план) жасауымыз керек. Жоспар толык болмағанмда нені бакыламаклыз, кай жағына көбірек назар салмакпыз осы туралы жаппы кысқаша нобай- ын белгілеуіміз керек. Әриие, мүндай жоспар тек күні бүрын шамалаған нобай ғана болады. Жос- парды калай өзгертіп отыру кажеттігін бақылау

J** К ереку-Баян шталханасы “P vxj

J 4 ‘I.ЧС’

жүмысынын ағымы өзі көрсетеді. Күні бүрын жасап алған жоспарынан айырылмай, согыс журпзбек болған әскер басынан жаман жоқ. Ал тип i жоспарсыз жургізсе одан да жаман.

\ lo c c лен. балалардын калай ойнайтындығын бакыламақшы екенбіз, «баланың ойыны» дегш гакырып өте кең такырып, оны бөлшектеу ке-

jéy рек. Ьгз күні бүрын өзімізге кызыкты көрінген I .мінезлерін бакыламак боламыз, мысалы, ойын

Д келнлегі баланың шығарғыштығы, еліктегіштіп канлай екешн, балалардың көбірек ойнайтын ойыны не екенін, әйтпесе кандай уакытта, әсіре- се, ойынға күштарланатындығын білгіміз келеді екен. міне, осы жобамен бала ойындарынын жос- парын жасаймыз. Бірақ бала ойындарын алга- шкы бакылаушы жалгыз біз емес, жоспар жаса- ганла баскалардың да дерек (материал), есебін де колданын, пайдалануымыз керек

Сойтіп, енді жоспарымыз (планымыз) даяр екен. Енді біз бакылауга кірісеміз. Бақылаганда, шу дегениен екі катер тан бола кетеді. Бірінші әділ бакылаушы бола алмауымызға, болмыска (фактіге) алдын ала бекіген пікіріміз болуға мүмкін. Кеп бакылаушыларда бүл кемшілік бар. Әліл сыншы күні бүрынғы пікірден таза, бүрмай- тын тура болу керек. Екінші катер ілтифәттің жетімсіз болуы. Қейде біз сырттан киліккен ма~ засыздықтан, қажығандықтан алан болып, кей- ле біз бакылау мүшелеріміздің кемел жетілме- гендіпнен коп нәрсені байқай алмауы мы з мүмкін. Бакылаушы көңілі тыныш, тың түяқ және бақылауга кемелденген аспабы болу керек.

Ж үсіпоек Аймауытов

Тәжірнбелі бакылау. Қәдімгі, табиғи, жа- байы бақылауды білім онша бағаламайды. Ба- ғалағанда, білімді көбірек ынталандыратын нәрсе - бакылаушы құбылыстын калай өзге- ретіндігі. Құбылыс (явление) өзгермесе, жана қүбылыстарды туғызбайды. Екінші жактан, кан­дай шарттьщ себебінш күбылыстын туғанды- ғын, одан әрі ол күбылыска нг нәрсе ыкпал бе- ретіндігін тағайындау киын. Рас, дүниеде өзгер- мейтін нәрсе жок, сондыктан әрине, бакылана- тын күбылыс та өзгереді. Бірак күбылыстың өзгерілуі бізге кызыкты, керекті бағытта бол- май, өз бетімен өзгеріп, күрделі, киын болуы мүмкін, біздін айыра алмауымыз да мүмкін.

Бақыланатын күбылыс өз бетімен өзгермей, біз өзім із өзгертсек, оны жабайы қалыпка келтіріп, өзімізге керекті өзгерістаі туғызуымы- зға болады. Олай болса, бакылау шарттарын мүмкін болғанша жабайы түрге келтіріп, оңай- латуымыз мүмкін. Екінші жактан бакыланатын күбылыстың шарттарын өз еркімізбен өзгертіп, ол күбылыстың баска күбылыстармен байланы- сын жаксырак айкындаймыз. Осындай бакыла­натын кұбылыстың жағдайын жабайы түрге айналдырып (жалпы күрделі күбылыстар шума- ғынан бөліп алып), білім максатымен бакыла­натын күбылыстын шарттарын өзгертіп бакы- лауды - тәжірибелі бакылау деп айтамыз.

Жай бакылау мен тәжірибелі бакылауға мы- сал келтірейік. Біз кемпіркосакты бакыласак, түрлі түстердін капай реттеліп косылып түрға- нын зерттесек, тағы сондай белгілерін карастыр- сак, онда біз күбылысты жай ғана бакылап зерт-

У Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

(^ • tu e r a i боламыз. Ал снді біз жоғарыдан күлаған' нәрсенщ тез не оаяу күлауына ауанын карсы

күші кандай эсер оеретіндіпн Ьаикамақ оолсак, ол үшін жай бакылаумен біле алмаймыз. Буны байкау үшін іші куыс жүмыр шыны түтіктің ішіндегі ауаны ауа тартатын насоспен тартып шығарып тастаймыз. Сондай ауасын шыгарып тастаған ауасыз бос көлемдікте (пространство) нәрсан қүлатып көреміз, көрсек ауасыз көлем- дікте барлык үлкен, кнш, ауыр, жеңіл нәрсенің күлау жылдамдығы бірдей болады еког Міне, бул тәжірибелі бакылау болады. Ал ш ді осы нөрселерді ә^есі бар көлемдікте күлатып бақы- ласақ, бірі жылдам, бірі баяу күлайды. Қарал- дысы кішкше ауыр нәрселер жылдам қүлайды, көлемі үлкен жеңіл нәрселер баяулап жерге түседі. Бул соңғымыз жай бакылау болады. Тағы мысал кедгірейік. Мәселен, біз адамнын ой үшқырлығы нгден болатындығын бш пміз келеді екш. Оіідың үшкырлытына сүрең беретін себеп сондай көп, үшы-киырына жету мүмкін емес. М ундай халде б іздің жай бақылауымыздың көмегі шамалы-ак Ойдың жылдамдығына, не баяулытына дененің шаршағандығы сүрең бер- мес пе дегш мәселе біздің ынтамызды тартады екен. Бірақ бакылаушы адам шаршағандығын білдірмеске де мүмкін ғой. Ол уакытта бақылау- шыны, мүмкін болғанша, күллі күбылыстардың суренінен босатамыз, не ондай қүбылыстарды мүлде жоғалтамыз. Не мүмкін болғанша олар- ды кіеендеп шарпуын тигізбей үстап түрамыз.Бізге нені білу керек? Өзге шарттар өзгермегеп уақытта, дененін кажыгандыгы оііға кандай с у -^ & '

j

Ж үсіпбек Аймауытов

рең беретіндігін білу керек. Осындай халг келтіріп альт, жорта бір заттас есептер (мәсе- ле) беріп, бакылаушынын ойына кызмет еткі- земіз. Мәселен, бір сикырлы сандарды ойша кос- кызамыз, Ойдың осындай жүмысы әдейі шар- шаткалы бергеа Д ак жұмысынан бурын да, сон да болу керек, ойдың ұшқырлығы айрыкша электр сағатымен өлш аеді. Солай тәжірибе ет- кшнгн кейін байкасак, ой жұмысы шабандайды екея. Сөйтіп, тәжірибе аркылы аса зор мәселені шешкен боламыз: кол жұмысынан кейін адам- нын ой жүмысы шабан жүреді екш.

Тәжірибелі бақылаудын тағы бір артықшы- лығы бар: жай бакылаудан онын дәлдігі, анык- тығы артығырак. Неғұрлым бакылау кәп бола берсе, соғұрлым онын дәлдігі де арта бермек, бакылау саны аз болған сайын түрлі көлдаең нәрселерден кұтылу мүмкін емес, бакылау көп болса ондай көлдаен әсерлер тенгеріледі. Мәсе- іюі шдын шабандауын тәжірибе еткенде, дакзпн шаршағандык салдарынан басқа, тағы да бір к ө л д й ю ң әсерлер кабаттала беруге мүмкін, ба- кылауды көбейтсек, ондай төтеннен киліккаі әсерлердін маңызы кеміп, азайып кетеді.

Бірак тәжірибелі бакылауға қарсы маңызды бір талас бар. Бакылаушыны біз не істейміз? Біз оны күндегі өмір жағдайынан оңашалап, жы- рып алып, тәж ірибеханаға отырғызамыз, тәжірибеханада әрине, көнілді бөліп, ілтифәтті аландатарлык, бакылауда киындатарлык ешбір нәрсе жок, бәрі жабайы түрде. Бірак бәрі де та- биғатша емес, өмірден алыс болуға мүмкін. Біз адамның табиғи кылығын білгіміз келеді. Тәжі-

«

ІЙГ\1 риоеханадағы тәж ірноеміз таоигатка жакынW - .)!/■ - ГЧ“' оола ма Қеиде болады, кеиде жок.

С үрау (А нкета). Бүдан өзге де жолдарды байкап коруге болады. Өз бақылауымды місе

ІУа түтпай, деректі (материалды) көп жинау үшін бакылап берсеніз екш деп. өзгелердаі де өтінуі-

W ме болады. Баланын ойнағанын, яки окығанын >и) білуді калап, мен оларды бакылап берсеніз екаі

) лсп. тәжірибешілерінен сүраймын. Мен оларға îjî’ бакылаулың жоспарын жіберемін, бакылау ре-

п н де керекті нүскаулар беремін. Бақылап жаз- ган кағаздардан маған жіберуін тілеймш.

Әрине, осы сыкылды баекалар бакылауының сурактары маған көп мағлүмат береді.

Бірак олардын бақылауына да сокыр с я е бе- руіме болмайды М үнда да азды-көпті сын көзбен қарау кажет. М анн сүраған бақылаушы- ларым каншалық сенімді? М анн айтқанымдай бакылай ала ма? Олардан жинаған мағлүматта- рымнан бір тектес, багалы дерек алуыма бола ма?

Қайтсе де сүрау қажет. О түгілі, зерттеп жүрген кісініңөзін-өзі бакылағандарымен пай- даланып, оны өзім бақылағанда сүрауды кол­лапсам, жаксы істеген боламын. Мш ә>елі озімен нені бакылагандарымнын бәрін мүмкін болған- ша, еркін, толық айткызып, өзіме есеп бергі- земін Өйткан оның есебінде көп артык керексіз мағлүматтар болуға, керекті нәрселер бол- мауға, көп комескі нәрселер болуға мүмкін, сон- дықтан оның есебін тындап алғаннан кейін оны езім де сүраймын. Бірак, ондай «өзін бақылау» кандай толык, шын болған кунде де сын көзімаі караулы керексінеді. Неге десещ з, ез қылығын.

" К ерску-Баян кітапханасы “ Рухнама

Ж үсіпбек Аймауытов

бүрмай, асырмай, жасырмай толык жазу өт киын.

Екінші, көбінесе талай кылыктарды бакы- лай алмай қаласын. Мәселаі. адам кызған кез- дегі қылыган байкау шетін және өзін психоло­гия тілін дәлдеп колдана білмесең, баскаға калай дәлдеп жазып бермексін, сенін жазғанынды ба- скалар калайша жорымак, сүрауын шатасты- руға, жаңылыстыруға да мүмкіа Қандай тура, шын айтамын деген айғақтар те prey алдында шатасатынын талай көреміз, талай естиміз.

Бәрін айтып келгенде табатын шығыс біреу: жай бакылаудың, тәжірибелі бакылаудың мағ- лүматгарымві бакыланушы адамньщ өзін бакы- лағандағы мағлүматтарын және сүрау-жауапта- рын дәйім катар койып, салыстырып отыру ке­рек. Өзін бакылау мен сүрауға онша маңыз бер- ілмейді. Бірак олардың жәрдемімаі жасаған жай бақылауымыз, тәжірибелі бакылауымыз білімге жакынырак болады.

Мысал ушін балалардын арманы туралы бе- рілген мынадай сүрауларды көрсетуге болады.

1. Мен улкен болғанда, әсіресе, кімдей бол- ғым келер еді?

2. Неге ондай болғым келеді?3. Өзім көрген, естіген, не кітаптан о к ы ғ а н

кісілерімнің кайсысына көбірек үксас болуды калар едім?

4. Here оған үқсауды қалар едім?5. Қөбіяесе, не такырыпты окығанды жаксы

көремін?6. Не үшін ол такырыпты окығанды жаксы

көремін?

К ереку-Баян кітапханасьі “Рухнама"- -,f-:Т*' ----------------------------

7. Мектепте көбінесе нем® алдануды, шүғыл- дануды үнатамын?

8. Неліктен ол кызметті үнатамын?9. Үйде жүргенде, кэбіж се, не істегдаді артык

көремін?10. Оны істеуді не үшін тәуір көремін?11. Менің жаксы көретін ойындарым қандай?12. Ол ойын неліктеи маған сонша үнайды?

ЖЛ ІІКЕ С А Л А С Ы Н Ы Ң ҚЫ ЗМ ЕТІАдамның деяесінде керексіз мүше жоқ (соқыр

шек, күйыршық сыкылды кейбір жүрнактарды алмағанда). Бәрін де табиғат белплі кызмет ат- карсын дегі жаратқан. Сондай қызмет атқаратын ең керекті, ең нә>етек мүшеміз - жүйке саласы. Сол жүйке саласының қызметі аркасында дене болып жасайды. Жүйке саласы болмаса, бола түрып қызметке жарамаса, дше депеліпн жоғал- тып, бір өлі зат болып қалады, шіриді, тозады. Жүйке кандай қызмет ететінін карайық.

Сырткы эсер болмаса, жүйке қызмет ете ал- майды. Сыртқы эсер дененің бір мүшесіне сүрең беріп, ол мүшеде өзгеріс пайда болады. Жүйке саласы араламайтын мүшеміз жок. Сырттан бе- рілген эсер мүшеміздегі жүйкелерге сезшіп, одан не жүлынға, не миға барып жетеді.

Жүйке қандай заттардан қүралса, сырткы эсер тиген сон, ол заттар өзгереді. Олардың ор- нына ә>елгісіндей заттар пайда болады. Бүл бар- лык жүйке саласында болады.

Басқаша айтсак, химиялы өзгеріс сыртқы мүшелердш басталады да жүйкелерді куалап,

Ж үсіпбек Аймауьггов

мидағы өзііе тиісті кіндікке, ал кіндікт® баск кіндіктерге таралады.

Сырткы әсерлер жүйкелер саласына өзгеріс пайда кылады. Сонда дене бір күйге түседі. Сол өзгерістің нәтижесін «жан күйі» деп атауға бо­лады.

Ұғуға жеңілдету үшін, жан күйін мемлекет мекемесінін жиылысында шығарылған каулыга салыстырайык. Жиылыста, белгілі мәселе тура­лы баяндама істеледі. Бүл баяндаманы жиылы- стын бар мүшелері естіп, бір түрлі күйге түседі (мидағы әр бір шілтерлер де сондай күйге үшы- райды), содан кейін жиьшыс мүшелері кеңесіп, мәселе туралы бірнгше үсыныс істейді, үсыныс дауыска койылып, көпшілікпен кабылданады. Қабылданған жоба іске асады. Бүл міне, жиы- лыс мүшелерінін кенесінін нәтижесі. Жүйкелер де осы тәрізді сырттан алған әсермен козады.

Жүйкенін козуы дегаі не? Жүйкелер кызмет етіл түрганда онын заттары кайтеді. Мүны түсіндіру үшін мысал алып салыстырайық. Мысал, мылтыктын дәрісі. Бір шөкім мылтык дәрісіш от беріп жіберсе, дере/ түтанып лап етіп жанады. Жанган дегш не? Ту баста дәрі неден күралса, жанғанда сол бөлімдерінг кайта кайта- ды дег&і сөз. Мылтык дәрісін түтаткандағы күй кандай болса, жүйкелердін қызмет еткендегі күйі де сондай болады.

Жүйке саласының кызметін сипаттау үшін дене кызметін зерттеуші (физиолог) окымысты- лар былай істейді: тәжірибеге баканы алады, онын арткы тілерсегін кияды, бірак жүйкелердің жіліншікке жалғасатын саласын қимайды, аман

К ер ек у -Б ая н кітапханасы “ Р ухнам а'

кояды. Бүл жүйкелер жіліншіктің етін жиырып, аяғын козғауға тиіс. Енді біз жүйкелер кызмет еткш кезде не болатынын байқаймыз. Ж үйкш і кызмет еткізу үшін бірдемені шіміркендіру, қоз- ды ру керек. М үны түр л іш е істеуге болады . Жүйкені шымшимыз, әйтпесе не суык су, не ыс- тык нәрсені тигізем із. Тіпті болмаса түз тәр ізді ащы нәрсені сүйкейм із. Қайсысын істесек те ж үй к е қ озады , оны неден б іл д ік ? Ж үйкені ш ім іркзш рген сайын баканын аяғы жиырылғ- анын білдік.

Жүйке козу дегеніміз нг екш ?Ол мынау: жүйкеге сүйкескш нәрседен жүй-

ке -электрленіп, онын ағыны барлык жүйке са- ласын аралайды екен. Бірак тап электр ағыны т әр ізд і үшкыр ж үрм ейді, шамалап айтқанда, жүйке қозғандағы электр ағыны бір секундта 68 метр ж үреді. Ал электр ағыны тегінде бүдан 10 миллион еседей жылдамырак ж үрсе керек. Ж үй- кенің козуы , мылтык д ә р іс ін түтатқандағы тәр ізді, химиялы кызмет деуге болады.

Ендеш е, жүйке козғанда оның заттары кай- теді екен? Мылтык д әр іс і түтанғанда, кандай ыдырап, ә>елгі әсілінг кайтса, жүйке козғанда да сондай өзгеріс пайда болады екен.

Салыстырып қарайық. Мылтык дәр ісін үс- телдін үстіне жіп-жіңіш ке жол қылып, шүбатып төгейік. Ж іңішке жолдың бір басынан от берейік, қайтар еді? Бір басы түтанған дәрі дереу жүлге- леп жаны п, ек інш і басы на б ір -ак барар ед і. Ж үйкенін козуы да осындай, бір басы дір етіп ыдырады-ақ, өзге саласына can ете түседі. Мыл­тык дәр ісін ің түтануы толық-ақ үйкас. Бірак екі

Ж үсіпбек Аймауытов

түтанудың арасында добалдай айырма бар. Дәрі{ бір жанып кетсе, бітеді, орнында түк калмайды (ә>еге ұшып кетеді). Ал жүйке затгары да мыл­тык дәрісіндей бір-ак жанып кетсе, орнында күл калса, онда жүйкші бір-ақ рет коздыруға бола­ды. Бірдш кейін жүйке жарамас еді. Олай емес. Жүйкемізді сансыз рет коздырамыз. Бұл калай? Мұньщ себебі: жоғалып (жанып) кеткен жүйке затының орнына екінші заттар пайда болып, арнасы жетіліп отырады. Есте болсын, жүйке саласы кан тамырларымен жакын астасады. Қан- нын касиеті мәлім. Қанда дененің шығынын ор­нына салып, толтырып отыратын заттар бар. Жүйке жайында да осыны айту керек. Жүйке заттары калай шығындады, солай онын орнына каннан жаңа загтар күйылады, бүл заттардан дере/ жүйке заттары жасалып шығады. Сүйтіп, жүйкелердің өмірі бір өліп, бір тірілумен өтіп жатады. Бүдан корытынды сол, неғұрлы дше күшті, кан тамырлары толык болса, соғүрлы жүйке кан тамырларынан аукатты молырак алып, соғүрлы қызметті жаксырак істейді. Бүған кайшы қорытынды өзіжн-өзі туады.

Г САҢ ЛА У М Ү Ш ЕЛЕРІМ ІЗM il БӨ ЛІМ ДЕРІ, О Л АРДЫ Ң

ҚЫ ЗМ ЕТІЖоғарыда қозу-қозғалыс туралы әнгімеде

еріксіз қозғалыс бір түрткінщ себебінен болады дегаі едік. Ал шді өзіміздщ еркімізбш, қалауы- мызбен болатын қозғалыс неден туады? М әсе- лен, тілесек, колымызды бүгеміз, тілесек, басы- мызды еңкейтеміз, бүккізіп, еңкейтіп түрған кан­дай күш? Ішімізде бір бүйрық беруші бар ма?

Дене кызметін зерттеушілер (физиологтар) бүған былай жауап береді. «Ерікті козғалыстар да жүйкелердің қозуы себепті болады, айырма- сы мүнда еріксіз (рефлекс) козғалыста қозу сыр­ткы түрткіден басталады, Ерікті козғалыста козу іштаі, мидың қасынан басталады, содан бүкіл д з е г е таралады», - дейді. Олар тағы айтады: «біз «сезгш де» - мндың бір бөлімі, «байымдағанда»- екінші бөлімі, «ұйғарғанда» - үшінші бөлімі козадьі, әр түрлі ой жүмысында мидың түрлі белім дері, кабыктары ғана кызмет етеді», - дейді.

Бүл пікірін дәлглдеу үшін олар тәжірибе істеп көргея. Тәжірибесі мынау:

Мәселен, көгершіннщ үлкш миын (кақ жа- рымын) кесіп алады. Бұл оташылыкты көгершіннің тіршілігіне зиян келтірмейгін қып істеуге болады. Үлкен мидан айырылғаннан кейін де бірталайға шейін көгершін өмір сүреді. Бірак оның қылығы, әлде қайда езгереді. Ал­дына бидай төксеніз, ол кегершін шокымайды, түмсығын ашып аузына салсаңыз, сонда шоқи- ды, ол өздіпнаі козғалмайды, түртіп, итеріп қал

і Ш ~ К ереку-Баян кітапханасы “ Рухнама”

Ж үсіпбек Ай-мауъгтов

сан ғана кимылдайды. Қыскасы көгершін бұра жіберген машина тәрізді бір макұлык болады. Еркін (кайратын), зердесін (рассудок) жоғалта- ды. Бұдан не корытынды тумак? Зерде, ерік дейтін кызметтер үлк® мидың қызметіне бай- лаулы деген корытынды тумак.

Одан да ары барайык.Улкен мила болып жаткан ойлы-кырлы, быт-

кыл-жыкпыл жарықтар барлығы мәлім. Сол ксян карта тәрізді жарыктардын эр біреуi кан­дай кызметке арналған жарык екенін ғалымдар азды-көпті тапкан. Мәселен, иттін миындағы жарыкшактарының бірін кесіп алсак, иттің бір мүшесі кызметінен айырылады. Мысалы, ал- дынғы аяғық не тілін козғауға жарамай кала­ды. Миынын желке бөлімін ойып алсак, ит түк көрмейтін сокыр болады, көру түйсігін жоғал- тады. Самай миынын белгілі бір бөлімін кесіп алсак, ит дыбыс есітпейтін саңырау болады. Көру кіндігінін (мидағы) орта жерін кесіп тас- тасак, мынадай тамаша көреміз: ит белгілі түс кай нәрсенікі екенін айыра алмайды: түсті (ак, кызыл, кара ... екенін) ол сезеді. Бірак кандай нәрсеніңтүсі екенін біле алмайды. Мүны физио- логшылар «түске сокырлык» дейді. Ондай ит таяк оқтанғанда корыкпайяы, кашпайды, өйткені таякты көріп түрса да, * үшін колдана- тындыгын «үкпайды».

Ми бөлімдерінін кызметтерін айыруға істе- летін тағы бір тәжірибе: электр ағыны мидын әр бөліміне, әрбір жыкпылына, әрбір ауданына электр ағынын (тогін) жіберіп, мидын кай бөлімі электрлентенде, дэкнін кай мүшесі козғалаты-

2 О?

нын байкайды Мәселен қозғаушы кіндіктің бір жеріье > іектр агынын бассак, жандыктың не беті,ш'cZ не оасы , не оаека оір м үш есі козғалғанын

Д көреміз. Осынлай тәжірибе аркылы дененің әр іі» бөлі.мін козғайтын милын кай жері екенін Пр білеміз.

Ми бөлімінін кызметін аныктауға т а ғ ы бір шара бар. Бүл шара өлген жанлыкты сойып істе-

) леді. Кей адамлар ауыру себепті бір мүшесінін кызметінен айырылады. Мәселен, колы, не аяғы козғллмайтын болады. Сондай закыметке үшы- раған ала.мның миын өлген сон актарып, кай бөлімі закыметтоігенін карайды. Сөйтіп дененін оір бөлімі кимылдамай, «жансыз» болып кала- тыны мидын Dip бөлімі кызметтен калғанынан болатындығын табады Кейбір адамға мынадай кесел пайда болады: колы, саусактары кәдімгі- дей ки.мылдап, жу.мыска жарап жүрген адам түткиылдан колы жазуға келмей калады (бүл «агрофия» деген дерт), кейбір тілі, тамағы сау адамдар сөйлемейтін болып калады («анзия» деген дерт). Бакса, бүл адамдардың кеселге үшы- раган миының белгілі бөлімдері екш.

Осындай тәжірибелермен мидын әр бөлімі кандай кызмет аткардтындығы ара дал болмаса да. нобайланып айкындалған.

Осы айтылғандардан корытып, кейбіреулер мидың бір бөлімі әр түрлі кызметті дербес атка- рады дейді. Олай кесіп айтуға болмайды. Аны- ғында мүшенің пәлендей кызметімен мидың пәдендей бөдімі кызметінщ байланысы бар де­ген дүрыс.

Күлак. Санлау мүшелеріміздің ең бір нәзігі -

К ерску-Баян кітапханасы “Рухнама"

Ж үсіпбек Аймауытов

күлак. Адамның сырткы дүниеден алатын мағ-j лүматтарының 12/13 - кұлак арқылы көреді де- уге болады. Сондықтан күлактын бітімі, дыбыс- тың калай пайда болуы туралы айта кету артык болмас.

Дыбыс деген нәрсе ә\енің толкындары күла- ғымыздың ішіндегі тетіктерге согылуынан пай­да болады деп физикада айтылады. Муны түсіндіру үшін мысал келтірейік. Домбыраның тырсылдаған шегін шертіп калсак, әйтпесе ка- мертонды бірдемеге соғып калсак, дыбыс шы- ғарады. Дыбыс шығып түрған кезде колымыз- ды шекке, не камертонға акырын тигізсек, шек, камертон кимылдап түрғанын көреміз. Есте болсын, камертон күлағымыздын арасындағы ешбір серіппелі зат болмаеа ешбір дыбыс та ес- тілмес еді. Дыбыс болуға себеп - камертон мен күлагымыздын арасындағы серіппелі (козғалма- лы) әзе камертонный аяғы, домбыраның шегі дірілдегенде манайындағы ауа да козғалады: біресе сиреп, біресе қоюланып, өте тез алмасып түрады, Ауанын осындай бір сиреп, бір койы- лып түрғанын толқын деп атайды. Ауа толкы- ны да су толкыны тәрізді үзынды, кыскалы (ірі, майда) болады. Жел тымыктағы беті жыбырсыз суға бір тамшы тамып кетсе, су беті жыбырлап, болар-болмас майда толкын пайда болады. Көк тенізде дауыл көтерілсе, таудай-таудай ірі тол- кындар кемелерді кан-көбелек ойнатады. Осын­дай толкын ауада да бар. Әуезді (музыкальный) үндердін (контр-октава) ен жуан «до» (до) деп аталатын дыбысы бар. Осы дыбысты шығара- тын ауанын толкыны дауылдағы теніз толкы-

К ереку-Баян ютапханасы

fiP

I1ъ

' ^ - 1 нындай юр (узын) болады. Ұзындығы - 35 пут •-'р ( 15 кез) шамаяы. А д рояль деген аспаптың ен

жішшке дыбыеының толқыны - 3 дүйім (бір пүтта 12 дүйім бар ). Ендеше, ауа толқындары да біріжн-бірі өте үзын жол болады екен. Бүл аз. Бізге эр дыбыс бір секундта неше толкын туғы- затынын білу керек.

Қатырғы кағазды (картон) бір нәрсемаі со- ! ғьш калсак, өзшше бір дыбыс береді. Бір кішке-

не деңгелектің имесіне арасын бірдей кылып көп тіс қадайық. Дөңгелекті айналдырғанда әлгі тіетер қатырғыға соғылып отыратын болсын. Әр тіс катырғыға соғылған сайын, сырт-сырт етіп дыбыс шығарады. Деңгелекті акырын дөңгелет- сек, тістердщ қатырғыға соғылған дауысын са­нам отыруға болады. Дөңгелек қатты айналса, бөлек дыбыстарды есіте алмаймыз. Сытырлак- тың бәрі күйылысып, не сырьшдаған, не ызың- даған бір гей-гөй тартады. Бүдан байқалатын нәрсе: дыбыстардың қүйылысуы күйлі (музы­кальный) дыбыс береді екен.

Не қүрлы дөңгелек тез айналса, со құрлы тістердін соғылуы да жиілшбек, со күрлы ә>ешң толқыны да секунд басына көбірек келіп, дау- ыс та шырылдап жіңішкере бермек. Баяу айна- лған сайын бұған қайшы уақиғаны көреміз. Сонымен дыбыс жіңішке бола берген сайын, толқындар да қысқарып, майдалана береді екен, секунтіне көбірек келеді екен, дыбыс жуандаған сайын, толкын да үзарып, іріленіп, секунд сай­ын саны да азая береді екен. M iœ , жуан, жіңішке (төмзі, жоғары) дыбыстың айырмасы.

Физика ғалымдары айырған: жоғары-төменд

Ж үсіпбек Аймауытов

үндес екі дыбыстын (мәселен, до' мен до:-нің толқындары бірінщ-бірі не екі есе артык, не екі есе кем. Мәселен, до' бір секундта 66 толкын берсе, до2 бір секундте 132 толкын береді, соңғы жінішкерек.

Жіңішке, жуан дыбыстарды калай айырамыз? Бұл сұрауға жауап беру үшін физика пәніндегі дыбыстастык дегш заңмен танысу керек. Мы- салға «арфа» дейтін көп шекті домбыраны алайык. Суретген көресіз. Онын шектерінің жуандығы бірдей, бір заттан істеледі, бір-ак ұзынды-кысқалы болады. Ұзын шек тарткандар катты тенселеді, жуан дыбыс береді, кыска шек зорға теңселіп, жіцішке дыбыс береді. Арфаның шектері домбыранын астыңғы шегінін пернеле- ріндей күйленген екеа

Ол шектердін дыбыстары домбыранын пер- нелерін бір-бірлеп жағалай баскандағыдай, «до, ре, ми, фа, соль, ля, си (латын әріптерімен до, ре, ми, фа, соль, ля, си) болады. Енді біз арфаға колы- мызды тигізбей, касында отырып, «си» деген дыбысты дауысымызбен әндетіп созайык. Әндетсек арфаның «си» дыбысты шегі өзінен-өзі дірілдейді, бізге косылып үн шығарады, өзге шектері козғалмайды, үн де бермейді. «До» ды- бысын әндетсек, арфаның «до» дыбысты шегі үн береді. Қыскасы қай дыбысты әндетсек те, ол дыбыс өзіндей дыбысты козғайды екаг ды- быстасады, үндеседі екаі. Бүл тәжірибе біздін дыбысты калай айыратындығымызды көрсетеді.

Физиология ғалымы Гельмгольц дыбыс ай- ырудан шығарып, күлағымызда арфа сыкылды аспап болу керек деп жорыған. Сондай аспап-

209

Ш Ғ '

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама"

аламда оар оолыгі шыккан. ід? Ол мүше ne «кемін білу ушін күлақтың жа-

ралуымен танысуымыз керек. Есіту мүшеміз *' Д (күралымыз) болған қүлақты үшке бөлуге бола-

ды: сырткы күлақ, орта қүлақ. ішкі күлак.ЫІ Сырткы күлак дабылға ш ейіа Дабылдың ар >&) жагы үзыншақ тесікке шейін орта қүлақ, одан

] арғы шым-шытырық ішкі күлак, не лаберент щ ! (қүлак иірімі), лаберент имек арықпен астасады

- бір, екінші жағынан күлақ кошкарымен жалғ- аеады. Мидан келген есту жүйкесі екі тармак болып кеткен.

Лаберентде қүлақ кошқары (улитка) деген бөлім бар. Осы күлак қошкарынын, ішін микро- скоппен карасак, «корти» мүшесі деген бір мүше жолығады. Бүл бір имектеу, ашамай тәрізді кел­ген қүлак кошкардың басынан аяғына шейін созылған нә>етек еті сымақ нәрсе. Бүл «корти» мушесі бөлек-белек доғалардан к\'ралып әрбір доға күлаққа келетін жүйкелермен қосылып түрады.

«Қорти мүшесі» деген суретте негізгі желбі- реуіктің бөлімі мш бірнеше шыбыкшалар (доға- лар) көрсетілген. «Корти доғасы» деген суретте кос шыбықша бөлек алынып көрсетілген, шы- быкшаның екі бөлімі бар.

Астыңғы үзын суретте корти доғасы( кыры- нан көрінген түрде) өзіне косылатын шілтерлер- меи кабат көрсетілген.

Осындай доғалардың саны үш мыңға шейін барады деп есептеледі. Гельмгольц дыбыс айт ратын арфа тәрізді мүшеміз осы корти бол

Ж үсіпбек Аймауытов

рек деп жорыған. Бірак сонынан мәлім болған: корти кұстарда болмайды екен. Ал кустар жак­сы ә\езді айыратын жандыктар. Ендеше, дыбы­сты айыратын корти доғасынан баска мүше болу керек кой. Я, болу керек. Физиология ғалымы Гензat кортиден баска дыбыс айыратын тағы бір мүше тапкан. Ол муше корти доғасынын астын- да болады, оны «мггізгі желбіреуік» (основной перегонка) деп атайды. Желбірелктщ талдары (шек-тері) бар. Шектердің жуандығы бірдей, узындығы әр турлі, дәлдеп айтсак, улитканың (кулак кошкары) астыңғы жағындағы шектер кыска, үстінгі жағындағылары узы а Осы жел- біреуікті улитка деп шығарып алып, тегіс нәрсенін үстіне жазып салсак, кудды арфа тәрізді нәрсені көрер едік.

Гензеннін сйынша унді (тон) айыратын осы желбіре/ік болу керек. Бул пікірдін дурыстыгы- на бір дэлел мынау: желбіреуіктегі шектердін саны біздін барлык туйсіктен, токып алатын үндеріміздің (тон) санына тура келеді. Біз қула- ғымызбен 10 мен 20 мың арасында ундер айы- рамыз. Желбіреуіктін шектер саны да 20 мын шамалы, булай болғанда, ун басына бір шектен келгагі.

Будан шығарып, жуан дыбысты естігенде, улитканын кай шегі жінішке дыбысты естіген- де, кай шегі дірілдеп козатындыіын білуі киын емес.

Арфанын алдында турып бір үнді (тон) әндет- кенде, арфанын тиісті шегі кандай жауап берсе, естігеи турлі дыбыска желбіре/іктін шектері де сондай жауап береді екен.

Ч ' К\ ! >.!ЯІ: KITrtnXillldt ы Ï4 ‘X11.I\1.1

Kill , и>н'іыс I Ы .ІІІЫрҮШЫ МуШС UIK б о .т с а .

i > с i cp.ii а й ы р ат ы н м у ш е - кс> s.I ) і .ici a i lie 1К.іраіп i.i \ ш с к н и к а к і е с і ю с н кун соу.чссі

is, осе. м \с ін .тсй ж а р ы к үй д ін к а б ы р і а с ы н а б а ­р и и п р с .п с н ю р п д і бо л ад ы С о т соу.клпн жо- (Ына ү ш кыр.ты п р і п м а н ы ( ш ы и ы ) у с т а с а к .

к а б ы р і а і а түсксн с о > :к к с м н ір к о с а к т а р іч д і. іүр.п і \ с п б о л ы п кеіс.ті І І р н і м а н ы н о р и ы н а ка.тын а и н ан ы н іайкі. і к ы р ы н үс т а с аи ы ( да кем- ш р к о с а к т ы . не к у л а к г а ш а н к ү и н ш с ә у д е с ін корсс і i ( )сы i \ стсрд і ф і п и к а л а «сгісктр.. дейді Ж \р л с п с к і р л е жеті гүрлі тү с бар дсп он лайлы. к ь п ы л кошкы.т-сары. сары. жасы.л коі ілдір. кок. к у т м н ( к у і д і б а д а м ) Дны іы н.та . с л е к т р д е түс жс пдсн •> ілскаида коп Д о л ка ш н а с к о п и таі аи ын,та\ о.ті му м к ш бо н ан жок О й тс е дс кейбірс- v.x-p 1 5 0 ш а м а л ы гүс бар л с п сан ай д ы ( псктрд і .ni і ы и о і ы р і ан ссб еб ім і і. он.та кулл і г ү с і с р бар

Кі м ы н н а н 20 м ы нг а ш с и і н п үндсрді айыра- іы н о с ы н ш а м а м ү ш е .ю р ім п бар бо іды Л.і 150 ш а м а . іы т у с т е р д і а й ы р а т ы н с о н ш а м а м у ш е - іер імп бар м а 1 Ьут с ура уі а жауап бс рм сй түрып. i y l г i сече тш ссбепт і те кс ерей ік

Дыбмсіы сстстін ссбсбім п ауанын толкын- ,і.ш> ссбебі с.н Жарыкіы коруімплін іи іч н сс бсбі ле а\аны н тоткындануы. ауа бо.нанда. ■ >фир>. агты іачдын толкындануы Бул эфирлш

* кын.іары L.". ».• іса керек Фишка t алым- .іары соч.ю.п іолкындар.п.ін ушндыгы кандай •ni і.ііын.ii.li i.m іапкан Олар.іын ессбіи.- кара- 1 ан.;.: гүр.il со \ іс бсрспн толкынлар.іыи cam Mi.iH.i ;.ін кьпыл : 'і crm сч> x-ci 395 ми.т.ш.

Ж усілбек Аймауытов

толкынмен пайда болады, сары тустікі - 521 миллиард, жасыл түстікі - 599 миллиард, көк түстікі - 624 миллиард, күлгін түстікі - 729 мил­лиард толкын, бүл сандар бір секундте сонша солмак. Сүйтіп, спектрдің түстері кызылдан күлгінге карай жылжыған сайын толкьшдары кысқара, жиілак береді екеа

Жоғарьща койылган сүрауға жауап беру үшін көздін жаралысын суреттеп өтейік.

Көздің ішіндегі артык назар салатын мүше- лер: көз жүйкелері мен сәуле тары (сетчатка). Here десеніз, козғанда түрлі түс беретін аспап сол сәуле торында. Көз жүйкесі көз алмасына кіргш сон, күнніа нүрындай төңірекке шашы- лады. Осы жүйкенінталдарынан сәуле торынын ішкі канаты жасалады. Бүл талдар сыртына карай кайталап бітеді.

Осы талдардын үштерінде өзгеше б ітка бір мүшелер бар. Олардьі таяқша, селу бас деп атай- ды. (Осы суреттін ортасындағы селеудін тікен- дері сияктылары селе/ бастар (голбішке), екі жа- ғындағы үзын, жіңішкелері таякшалар). Таякша мен селеу бастарды салыстырғанда, түсті айы- руға өте-мөте керектілері селу бастар болады.

Үйткені түнде көретін, күндіз көрмейтін кұстардың, жандыктардың көзінде осы селеу бастар жок деп саналады. Сондыктан сәулені айыратын әсіресе селеу бастар болу керек.

Тусті сезген уакытта осы мүшелердін кызметі не түрлі болады деп сүрасаңыз, оган былай деп жауап беруге болады: сәулг түскен кезде осы таяк­шалар мен селе/ бастарда жуйкелер электрлен- гендегіден, бір химиялы өзгеріс пайда болады.

Г е .іьм гол ьц тіц кисы ны . Н еміс ғалымы I 'ель.чгольц түрлі түстерді айыратын біздщ козімізде үш түрлі, үшеуі де әр түрлі мүшелер ( мементтер) болу керек дейді. Оның шамалау- ынша, жарык сезетін орбір мүшенің үш түрлі галдары болып, ол талдардың әрбірінщ қозуы гүрлі сезім тугызады-мыс. Мысалы, бір талды коздырсак, кызыл түстщ сезімі тумақ, екінші галды коздырсак, жасыл түсті сезбекпіз, үшінші галдыц козуы күлгін түсті сездірмек. Осы үш талдың козғандығынан күллі тустерді сезсек керек. Әр түсті еезетін себебіміз, эр талдын я күш-1 1 , я орташа, и солгын козуынан болса керек.

Гельмгольцтің айтуына Караганда, кызыл түсті тугызатын шуак өте-мөте бірінші талды қоздырады-мыс. Ол уакытта солғындау болса да, екіпш і, үшінші талдар да қозады-мыс. Сондық- тап бүл талды қызылды сезуші тал деп атауға болады. Жасыл түсті тугызатын шуак бірінші маі үшінші талды солғын қоздырып, екінші тал­ды күшті қоздырады-мыс. Сондыктан Гельм­гольц оны жасылды сезуш і тал деп атайды. Күлгін түс бірінші, екінші талдарды солғын қоз- дырып, үшінші галды күшті қоздырғандыктан болса керек. Мүны күлгін сезуші тал деп атайды.

Бүл сурегге не ана түс, нг мына түс сезілу үшін әрбір талдардың каншалык қозатындығы көрсе- тіледі. Қызыл, жасыл, күлгін түстердің сезуші талдары көлденең еызыктармш көрсетілген. Тік сы іык i Lip олардыц ко іу дорежееін корсетеді. Не қүрлы козу күшті болса, со күрлы тік сызыктар да үзынырак Қызыл гүс туган уақытта (кызы ’ гүс R арпімаі көрсегілген), кызылды сезуші

"" К ереку-Баян кітапханасы "Рухнама"

4 /

Ж үсіпбек Аймауытов

күшті қозып (3-3-інші талдар), өзгелері солғы қозып түр.

Қошкыл-сары түсті сезгенде (О әрпі көрсетіп түр) кызылды сезетін (бірінші) тал күшті қозып, күлгін түсті сезетін тал тым солғын қозатын- дығы көрінеді.

Сары түсті (О әрпімш көрсетілген) сезгенде, калай козып түр?

Жасыл түсті (С”г әрпімен көрсетілген) сезген­де калай қозған?

Көк түсті (В,) сезгенде калай козған?Күлгін түсті (У) сезгенде калай козған?Осы көрсетілген суретпен спектр түстерін

қалай сезетінімізді түсіндіруге болады.Ал шді спектрде жоқ ақ түсті былай сеземіз

деп түсіндіреді:Ж оғарыда айтылған үш (кызыл, жасыл,

күлгін) түрлі талдар бірдей коздырылса, актүсті сеземіз. Тәжірибе етіп карайык. Дөң-гелек каты- рғыны үш түрлі бояумен (кызыл - кр., жасыл - зел , күлгін - фиолет.) бояп, ол катырғыны жыл­дам дөңгелетсек (моселен, зырылдаққа үксатып), катырғыда үш түс болмайды, бір-ак туе болады. Себебі не? Себебі, кызыл түске көз токтаткан- ша, жасыл түс келіп калады, жасылды көргенше болмай күлгін түс can ете түседі, сүйтіп, түстер бірін-бірі куалап күйылысып кетеді. Сонымен не кызыл, не жасыл, не күлгін емес, бөгде бір түс пайда болады, ол ак болып шығады.

Қатырғыны жасыл мен күлгін түске бояп, зырылдатып карасак, көк түсті көреміз. Эр түсті олай-былай араласгырып зырылдата берсек, түрлі түстерді байкаймыз.

Гағы бір тәжірибеЛк кагаздыц бепне жасылмен бояулы бір

кішкене дөшелек жапсырын. калалып. коп карап отырсак. сүйтіп отырганда көзімізді замат ак кағаздан аулара қойсак. жасыл дөнгелектш ор­нына кызыл лоніс лек пайла болғанын кореміз

Ьүл калаи ’ Ол былайЖасыл t v c t i каран-карай жасыл;іы ссзстін коз

жүйкелсрімі і л і н талы кажыды. тал;іы. кызмет- тен каллы Ак түс барлык үш түрлі талдын nip мезгілле бірлей козғанлығынан пайла болады леп жоғарыла айтыллы. Жасылды айыратын жуйкелер кажыған сон. тын түяк түрған екі тал­дар кызмет сте бастайды. Әсіресе. кызыл түсті сезетін талдар кушті козады Үйткеж бүл озі жебірей сыкылды жатпайтын по.іе болса керек Сонлыктан кызыл түсті көрсміз.

Сонымсн. I ельмгольцтін жоруы лалага кет- пегел, дүрыс болған сыкылды

Түске еокырлык Ьір адамдар кызыл м аі ж а сылды айыра алмайды Мосс ui. сондай бір ойсл- гс душар болып. орамал кестелетссніз. кестс.іер- дс жапыракты жасыл жіппен. гүлін кызыл жіппен TH1H13 деп тапсырсаныз. әлгі жарыктык жаныракты кызылмен. гүлді жасылм® тігіп кіні ганын коресіз. Катыны базардан жасыл бояу әкел леп тапсырып жібсрсс. кызыл бояу әкелетін сабазды да үшыратасыз. Бүл неліктаг* I ельм- голыітш жоруынша. мүнын себебі: сол түсті сезстін жүйке талынын жоктығынан. не ол та- лынын кызметсіздіпнен болалы-мыс Кызыл түсті айыра алмайтын аламнын кызылды сезетіг жүйкесі закымеггі болған. Жасыл түсті. күлі

Ж үсілбек Аймауытов

(күлді бадам) түсті де айыра алмайтын адамда болады. Мұндай кемшілікті түске сокырлык (дальтонизм) деп атайды. Гельмгольцтін жоруы тағы да дүрыс сияқты көрінеді.

Сонымен Гельмгольц барлык түстерді айы­ратын үш түрлі мүше, үш түрлі жүйке талдары болады деп есептейді.

Түс айырудың дше кызметі жағын үғынды- ратын тағы бір кисын бар. Ол кейінгі.

Бүл Геренгтін қисыны.Ол кісі айтады: «спектрдегі өте ашық көрсе-

тетін түстер: кызыл, жасыл, сары, көгілдір», - дейді. Және о кісі ак, кара түстер де спектрде бар деп жориды. Көзімізде үш алуан зат бар, әр түрлі шуактың әсерінен сол заттар өзгереді, сон- дықтан түрлі түсті айырамыз, - дейді.

Осы заттар химиялы өзгеріске душар бола­ды: кейде бытырайды (ыдырайды), кейде кайта сабасына түседі. Түрлі сәулалн әсерінен әлгі заттардын бірі болмаса бірі ыдырап, тоз-тоз бо- латын тәрізді, екінші бір сәулшін, не нәр беретін дерегінің әсерінен ол заттар кайта тіріліп, саба­сына түсетін тәрізді. Геренгтін пікірі бойынша, сол зат ыдыраған кезде де, сабасына түскен кез­де де біз бір-ак түсті сезсек керек.

Геренг сондай заттарды үш түрлі деп жори­ды: біріншісін «ак-кара» зат деп, екіншісін, «кы- зыл-жасыл», ушіншісін «сары-көк» деп атайды. Ол айтады: ақ-кара зат ыдыраса, ак түсті сеземіз, сабасына туссе, кара түсті сеземіз дейді. Сол сыкылды, қызыл-жасыл зат ыдырағанда қызыл түсті, тірілгенде жасыл түсті сезсек керек. А д

сары-кок заттын, ыдырауы сары тусті, тірілуі кок тусті тугызса керек

1 ерені коп до.тел келтіреді Оныи борш ай- іудын кажеті жок. жалгыз-ак мынасын айтайык Сары мсн кок тусті куйылыстырсак. ак туе пай да болады, сары да, кок те жогадып кетеді ( е- Г>ебі ы.тырау мсн тірілу бір кезде болады. бір кем ле болса. бірппн куипн бірі басын кетеді (•<! кі к\ н ын таласса, Каршыра» а же.м туседппн» кері ) Ак тустін пайда болатындыгы «ак-кара» затты кай соуле болса да ыдырата береді (ак-кара зат- Iын ыдырауы ак гуси тугызатыны молім) Ге- р е н т н айтуынша, тустердін oipuuj-oipi тумағы ыдырау мсн тірілулін алмасуынан болса керек I уске сокырлык. кызыл мен жасылды аныра алмаушылык ол тустерді айыратын затгардын жоктьн ынан тумак

Сонымсн. тусті айыруга бір жагынан іаби ғат кубылысіары, екпшп жактан мүшеміздеп озгеріс себеп болып. сайып келгенде. біз турлі түстсрді айыратын, сезетін болсак керек

Сипау. Сипау сезуш айыратын мушеміз - те- рілеріміз Терілеріміздпі шпнде сипалау жуйке- лері бар Ол жуйкелерлш үштары туйіртпек- телш. уршык бас болып біткен.

Бул жуйкелердін кызметі дол кандай екені мәлім емес Әйтеуір баска санылау мүше;іершін жүйкелерінсн озгеше, сипау жүйке іерінін козуы былай теріге бір норсе тисе, я батса. тері куры- сады Ол к\рыс> олі i ж) икс.терге жетсе. ж\ йке- лср козады. жуйкс козса. хабар берслі

Сипау СС31М1НЩ бас ты қызметтері с^ик генді. жылы, суык норселерді айыр> I

Ж үсіпбек Аймауытов

ойлы-кырлы, катты, жұмсак нәрселерді сипау сезу аркылы айырамыз. Бірак оны нағыз терінін кызметі д у г е болмайды. Оған терінін астындағы еттін, кызметі де қосылады. Мәселен, катты нәрсені сезуге терінің тіресу кызметі де керек.

Сипау сезуі тууға денгде бір түрлі қасиет болу керек. Ол былай: терінін бетіне ұшты темірді,* и та і тигізсек, жай ғана сүйкшісін сеземіз. Ал, сол нүктеге әлгі инені кыздырып тигізсек, онда күйгда тәрізді өзгеше бір сезу пайда болу керек, и н е н і мұздатып тигізсек, үшінші түрлі сезу бо- луға тиіс кой. Бірак бүгінгі дене кызметін зерт- теушілердің айтуынша ондай үш түрлі сезу бол­майды. Бір-ақ түрлі болады. Үйткені жай сүйкеністі сезетін нүктелер бір баска, суыкты сезетіндері тағы баска, ыстыкты сезетін нүкте- лер және өз алдына, сондықтан жай сүйкеністі сезетін нүктеге ыстыкты, суыкты тигізсек - бір- ак сезу туады. Сүйтіп, түрлі сипау сезулері тууға жүйкелеріміздінтүрлі үштары кызмет етеді екен.

Иіскеу. Иіскеу айыратын мүшеміз - танаудың ішіндегі жылбыс қабык. Бүл кабыктағы жүйке- лердін ұштары да сипаудікі тәрізді иіскеу жүйке- лерін газ сыкылды заттар ғана шіміркендіреді. Баскаша айтсак, газсымақтарды ғана иіскеп ай­ырамыз. Г аздын бөлімдері (элементтері) жылбыс кабыкка келіп іриді, ыдырайды. Онын салдары- нан и іск у жүйкелерінің үштары шіміркеніп, кіндікке телефон соғады: кіндік иістің жайльг жайсыздығына карай шара істейді.

Иістін ен негізгілері: хош иіс, сасык иіс. Ал жалпы иістерді алсак, олар сондай көп, жікту мумкін емес.

і і И . у р п г м і и г » ш ч ш у 4 і i ч n ; - и г ; ; : і : г s о ч

• г . и о л ’о м \ у ' o o d i o U i p i s o j л ' J . - і; о ч ."к і і ч ч y і ч:

- і ч м г о м н і і р і ч v a d i ' j : г і н к : *. : ■ . . « ч

і і ч и . о л д г . п . о м в ;і ' . : о - • і ч л і ч ш ч і т ч і і ,

ІР ІЧІЧГІЛ? о г н ш н н і н і і ч і і о л л р ] ' u s r . о о п н о м ЛІРІ

н і і а о ч і р і ш і ‘ і ч п о л і ч ч і с і і ч л n u . o i . i d o o н п л і ч і

•• Л І І !Ч І_ | О П Ч Л СІЛГІЧГ.ЛЛ Л [ ‘ 111 ! Л j 141.1.1 .1111] '

M0d04 <1.00 НВМЛ1Ч1ПМ ІІЧН.ОЛ \ШІИО п іівіо 'ні.чкЛ[\ in.idiM düo .чічіхічіоіч hirodiniAs inndo гн.'ичле ormisor шчі.чЫв vy inhci .hiІ Ш І П І I P » î l Л ІЧ ІХ ІЧ л . л 111? 1 МІЧТ'ИО ) 141 'ИГ I Л Г о КО У

И 14 ІІЧ I ' 141 14Ж Н 1 Г Г 1 1 4M.' ІЧХГІ І іА Г (Г \ Г ' 111414>о \ н

d l l i j j l НОЛ I P n i l О 11 1 I d l ! l ) d n ' | ) i r r r i m s - і і р ч л М і ч

01.' l O O l J l U s Л Г И И Л ! M . \ d l 4 H r l l l l s o r н і ч н г г в к

НО I I 114.IS ЛЛ I P O ! l l s OI I l k l s ЧГІ ІІІ Л 141 Ч 14 \Л I I ' .T t l l d o 4

i n i d o l Ч1Ч<Л I d o i I 4 N I J I 1 4 4 i d o i i s o r Ш Ч І Й М

KIN IP I OO e lS "П'ЛИГИ ЛІ.ЧІ Ln г г \ d 1 ' 1111 ' J\«-I ' O I I IOS]

н г \ ( г o n i o n o r J o r i s o r i r ' i i d o i d o i n i l

' І І Р .Ч 1 І ІО MOdOM s'l-ЧІГЛ Н О Г I 4 d l ’ l . І Ч Р І М r l l d lM * 4

r n . ' r . U ' і ч і і п : і г ш ш ч м ч і . п ч d o r i s o r и я ю | ]

I I . 'HOOIP .Mdl l s l l I l

о х и А ж и і ч i ï î d i 4 и г i s o r і м с і м o u o ï d o u o і ч і к

-111ЧИХ Н ІМ ' І І ( ) ( , l 4 1 \ l ! d l4 H R I l l l S O f u r i d l ’o 1114 I ГЛ1\ \>к

І І Г К І Г Н Ч Ш І П ПЧШОЧОІ . ІЛ ' І П . І К І I l d l M A l г м і 14 ІЧІ

i f M і \ л н м і ч и А л н і ч і Ы г п л . о . ч ш л о м и А . ч ' й і і ч и г

I S O ] ' ІЧГІМ.ОО 0 І л л г 111.4'НОО 0 1 ' ІЛОШ U s \ d l 4 I U ' 1 \ і ' |

Г Л Г О О І ІГ ГН ГМ ІЧ Д Г І Ч І Г Ж НІНІЛОІГІ U s •кЛМЛЦ] 110(1

Н І Г Г І І i l l S O I l l A lS Н І Ч П Ч І Г І Ң Г I S O ] ' s d r i l i r I S O ] '

і п м м г п ч і г ч л і ч ч ч і г o r u s b л л \ і ч

-ИЛ I4H141B1.0CJ « d l X L O » IЛ 1И H f H H i n i H l i d o . I • 1 Р Г 0 Л ( Ч \

И І Ч І І Ч ІЮ Л Л 111 11I II км ISI4J. І І І Ч М П П І О Л ' I I . ' o d A # и о ч

- IOISOOOX 01 ' I l s II 0 0 М.ЧІІІЛ .11 и м : . I I Ш З І І І 01 ПОД]

Ж үсіпбек Аймауытов

ана қолымды да солай ет десе, көзімді жүмыгц түрып-ак орындар едім. Бір сөзбен, біз мүше- леріміздін жайы-күйін сезіп отырамыз. Қолым- ның үстіне біресе бір кадақтык. біресе екі қадак- гык гир (салмак) салса, кайсысы ауыр екенін көзімді ашпасам да біліп отырамын. Бір нәрсэіі колыммен итерсем, оның сіресіп карысканын тағы айырамын. Сонымен, мүшемнің жайы- күйін, козғалысын, козғалыстың бағытын, мүшеме түскен салмағық нәрсенің карысуын сезеді екеибіз. Сүрау: кандай мүшеміз аркылы осыларды сеземіз?

Бүған үш түрлі жауап беруге болады.Бірі - аталған сезімдер етіміздін бірі болмаса

бірінін кызметінг байлаулы деуге болады. Етте жүйке тараулары бар, олардың үштары бар. Ет үзарады, созылады, кыскарады, жиырылады. Ол бізге мәлім. Ет жиырылған кезде жүйкенің үштарын шіміркендіреді, коздырады, соның сал- дарынан жоғаргы мысалдардағы сезімдер туа- ды. Жиырылу неғүрлы күшті болса, соғүрлы жүйкенін козуы да күшеймек жәнг кайшы.

Енді бірі - жоғарыда көрсетілген түрлі сезім- дер сіңірлеріміздегі жүйкелері қозғандықтан де­уге болады (етгеріміздін сүйекке жалғаскан жері сіңір ғой).

Тағы бірі - соңғы кезде денг кызметін зертте- уші ғалымдар жоғарыда айтылған сезімдер бу- ындарымыздын беті (үсті) козғандыктан бола­ды деген пікірге бекіп отыр. Буын - екі сүйектің астаскан жері. Буыннын беті дегеніміз - сол екі сүйекті косып түратын сінір (резинка) іспетті зат. Қозгалған уакытта буынның беттері біріие-

** Kciu к \-Ь ая н кітанханасы PvTaiavta ' : ,~V _________________

• м - -- мірі икс.юлі О i оеттеріндс жүикелер оар, сон-

•ір*'

! -\

£t \

лыктан үикелген кезле, ол жүикелер козады. Соиыц еалдарынан козгалған мүшеміздін жай­ын жоне еалмакіы ееземіз.

Ьү:і жорулардын әрбірінде шындык бар деп оіілач керск М үш ем іздің бірі козғалғанын еп м и д ш , сш ірім іі л і н , буындарымыздың бет- іершщ. онын үстнс теріміздің козғандығынан счче.міз (ет жлырылғанда. тері де катларлзнады гоіі). Сонымеи. козғалу, мүшенің калпы, салмак ссзл. карысканды айыру осы айтылған мүшелер іүгел козганлыктан болады.

І.ліді ішкі (кан жүретін. дем алатын, ас коры- гатын) мүшелеріміздін дүрыс, я теріс кызметіне баіілаулы есзімдсрді қарастырайык.

Ашыгу. шолдеу. тою, күпті болу, жүрек айну сезімдері ас езеп м ізд ің қызметіне байлаулы. Ашыгу карын шіміркеніп козудын салдары. Оның ссбебі былаіі болса керек: қарыннан ас кеткен соң, қарын қүрысып, жиырылатын тәр ізд і, күрыс> жүйкелерді ш іміркендіретін тәрізді Ал аіді шолдеу сезімі ауызда білінеді, ауьпдаг.ы жылбыс кабық күрғаксып кебеді. Шө.тдеген кезде, мәселен лимон суымш ауызды a іырак дымыктырса, сусағаның басылған тәрізді болады

1: г кызметі мен шаршау сезімінің байланысы бар. Д акм ізді толықсытпай, тең үстайтынымыз іа даіе сезімі леи \і \ керек Ьүл сезім жогалса,

бас айшиіатын болады. Даіаи тең үетау сезімінін мүшесі күлагымыздаі ы имек түтік (арық).

Даіе еезш деріш ц бір каеиеті - кещлге әсег берелі, коціл не жай тауып, рахаттанады, не v

Ж усіпбек Аймауытов

быркайды, азап шегеді. Сондыктан дене сезімі көңіл сезімі десе де жарайды.

Денеміз тіршілік ету үшін, дамылсыз неше алуан кызмет істеп жатады. Оны өзіміз байка- маймыз. Осы кызметтер дүрыс жүрмесе, көніл- де кірбіңдік, жабыркау туады, кызмет дурыс жүрсе, денгнің саулығына бола жұмыс істеліп жатса, көңіл көтеріледі, сая табады. Сонғы түрлі кызметтер бастапкылардан басым болса, адамға бір түрлі акжаркындық пайда болады, бұл сау- лык сезімі. Міне сондыктан кейде дене сезімін тіршілік сезімі деп те атайды.

Ж ӨН ТАБУ, ДЕНЕ БАСҚАРУСырткы, ішкі сезімдерді тексерудін адамның

кылығын білуге зор керегі бар. Санлау мүше- лерінін бірі бузылған адам козғалысын билей алмайды, сырттан берілген әсерге дұрыс серпі- ле алмайды. Мәселен, сокырды, я денесін тең ұстай алмайтын закыметті адамды алсак, жөн тауып дурыс журу үшін көздін кандай керектігін байкаймыз.

Адамнын жөн тауып жүретін мүшесінін бірі- көз. Сынар көз болса да, кісі жөн таба алады, бірак онікі дәл болмайды. Екі көзді адамның көз алмасытөңкеріліп, кимылдап түрады. Кез ауда- рылып, төнкерілмесе, бір нәрсенің өзі кос болып көрінер еді. Екі көз екі күзетші тәрізді нәрсаті әр жағынан карайды.

Соқырлар еттері, буындары, әсіресе, колда- ры аркылы (аздап аяқта комектеседі) онды, сол- ды, жоғарыны, төменді, ілгеріні, кейінді айырып жен тауып жүреді. Соқырдың көзі - қолдары

К ер ек у -Б ая н кітапханасы “ Рухн ам а '

ейді. Бірак колдан да көбінгсе, есту сезімі көмек ететін болса керек. Дыбы с беретін нәрселердін алыс-жақынын, кай жакта екенін кұлақпен айы- рамыз. Құлактың іш індегі түтік аркылы басы- мызды козғап, денемізді тен ұстаймыз. Біздін буындарымыз калай болса солай қозғалмайды, біріне-бірі бағынып, ретпен козғалады.

Ондай рет болм аса, кылығымыз да дүры с болмас еді. С өзім із үғымды болу үшін жүйке- лері закыметке шалдыккан адамдардан мысал келтірейік.”

Бір ауру болады, o f a h үшыраған адам жүрген- де денесін тең үстай алмайды. Бүл адамның арка жүлыны кеуіп кеткен. Осы адамнын миын акта- рып карасак, кішкенг миы кеселді екш ін көреміз. Кішкене ми сыркаттанса, адам денесін билей ал­май, бір олай, бір бүлай қүлай береді. Кейбір ж әндіктің кішкше миын жараландырсақ, шы- рык көбелек айналып, тоңкалаң асып, ерсілі- қарсылы, оңды-солды ж үгіре береді. Ендеш е, денап қозғап жүргізіп-түрғызатын, тең үстайтын тетік кішкене ми екен. Н еш е түрлі селкілдеуік, дірілде/ік аурулар, жай отырғандары түрлі ерсі қозғалыстар - бәр і де кішкене мидың сыркатты- ларынан туады.

Еттің, терінің қозғауы көбіш се кішкене миға барып, жөн табу козғалуы содан шығады. ¥л ы мидың кабыры ш ім іркш се, ол хабар кішкене миға соғады. Қішкене ми күлактағы лабиринт- пен жакын астасады. Лабиринтте «кызыл дән» деген кіндік бар. Денемізге сәуле ш іміркш ісін жеткізіп, етті жиырылдыратын, дакн і тең үстай- тын осы кызыл д ә а Еріксіз қозғалыстарды бай- ланыстырып, билеп түратын кішкене

Ж үсіпбек Аймауъгтов

СЕЗІМ МЕН ІШКІ СЕРПІЛІСДенет козғалдыратын жалан сырткы түрткі

емес, ішкі де түрткі, баскаша айтсак, сырттан берілген турткіге де дене ішкі серпілістен жан- ғырады. Жауап береді, ішкі серпіліс (реакция) нмі үғу керек? Іштегі мүшелгрдін - жүректің, өкпе-нін, карыннын, шағылыс мүшелерінің... козғалысын ішкі серпіліске кіргізу керек. Әр түрлі бездердің (жас, тер, түкірік, бүйрек, өттің, түкым бездерінің...) кызметтерін косу керек. Осы айтылған мүшелердін кызметтері адамды түрлі сезім билегшде, түрліше өзгереді. Әсіресе өзгеретін демалыс мүшесінін кызметі, тамыр, жүрек соғысы, кан жүрісі калай өзгеретіндігі психологшыларға кашаннан бері мәлім. Сыр­ткы шіміркшуден (раздражшие) шағыпыс мүше- лері, тер, жас, сілекей бездері кандай козғалатын- дығы жәнг мәлім.

Бүрынғы психологшылар психологиянын кілті жан десе, жан деп дем алуды айтса, оның келетін жері де бар. Сезім мен д а е күбылыста- ры көбішсе тамактанудан, дем алудан шығатын- дығын көрсетеді. «Маған адамнын дем алысы кандай екенін айтып берініз, мш сізге сезімі меи дене қүбылысын айтайын» деуге болады. «Адам демді калай алса, солай сезеді», сырткы түрткіге адамнын серпілуі, негізінде, онын өкпесінін сер- пілуі. Дегенмш, сокыр сезім (инстинг) ішкі сезім- ге зор ыкпал беретін ішкі шіміркену деген сөз сонғы кезде сөйлшіп жүр. Жемістің айтуы бой- ынша, сыртқы сезім (ощущение) іштегі мүше- лердің козғалуы, кызметі аркылы туған деие сезімінін (органич. ощущение) ыкпалынан бо-

Ш $3 ' ' ----------------------------лж>Уіа;іы-мыс. Рас, жүректщ кағуы, токтауы, ыдыс- r rj тарлын кснеюі сыкылдылар ішкі күоылыска ь; жатады. Гәп онда емес, гәи сезім күбылыстары

недіэі болатын себебінде. Ондай себеп ішкі хи- ' \ миялы ссбеп. Әсіресе бездердің шырыны (сок)

Vn б\ ж онію і келешекте тірлік гылымы (биология) к on көмек көрсетеді. Сонымен, адамнын көңіл сезімі мен дене күбылысына бір жагынан дененің

I цшндеп кызметтер сүрең береді. Е к і н ш і жактан дене күбылысы деген с-өздің өзін кең мәнде үғу керек, ішкі мүшелердің, өкпенін, кан жүрісінің, бездер сырынын... әлпетті қозғалыстарын да кірггзу керек Ым (мимика) мен көңіл қоркудың, ашуланудың, я баска бір сезімнің барлық дене олпеттерін ішкі, тыскы күбылыстарын, колдың сермесіа дауыстың өзгеруін, бәрін алып таста- нызшы. Не калар екен? Түк те калмайды. Енде- ше, сезім (эмоция) дегапміз оны сыртқа шыға- ратын дене козғалыстарына тіреледі екен. Енде- ше, Америка психологшысы Жемстің айтканы үғымды: «жүрт: күйіміз бүзылды, көбіндік жы- лаймыз дейді, біз айтуға тап болсак, коркамыз, корыккан соң қашамыз, күндесіміз жәбірлейді екен, денеміз шіміркеніп кызады, Біз оны үғамыз, міне былай жору керек емес, дүрысы былай болу керек: біз күйіндік. өйткені жылаймыз, біз кызу- ландык, ойткені үрғанымыздан көрініп түр, біз корықтык, өйткені денеміз калтылдап түр» дейді. Жемс «Иттер, балалар, айта берсек, үлкен кісілер де, ә\елі ойнап алысып, артынан ашула- нып, шындап кеюі белгілі емес пе? «Қопке мәлім, кісі корқып каша берее, кашудыңозі кор- кактықты күшейтеді. жылау кайғыны, айк

Ш М іЛ"

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама

ашуды кушейтеді. Қүмарлыкты сыртка шыгара-f тын деяе әлпетінш тыйыла калсаңыз - күмарлык өзі жоғалып кетеді» (Ж емс). Екінші жактан «Сөнгш сезімді кайта оятуға болады... жүзімізге куанышты әлпет беруге тырыссак, байкамай отырып өзіміз куанып кетеміз» (Бен). Тірі зат - еліктегіш, «Көрінгеннен көз акы алады...», «Ат сідігі жалғыз жатпас» деп казак тәжірибеден алған. Адам да еліктегіш зат. Сондыктан адам да өзгелгрдің сезім әлпетіш еліктейді. Көп куану- шылардын іш інде бір мүнаюшы жұрттын кейіпін бүзады: не ондай адам елігіп куану ке­рек, әйтпесе өзгелерге де сүрен беріп мүнайту керек. Қатты аурудын басында отырған адам еріксіз мүнаяды.

«Сыныктан басканын бәрі жүғады» деген табылған накыл. Бір^дін кейпіне еліктеймін деп, адам еріксіз оның сезімін бар әлпетімен түгел жүктырып алады. К өнілдестік, тілеулестік, мұндастык, сырластык деген нәрселер осыдан шыккаа Сол тәрізді, біреудің түрін көру түгілі, біре/дің кайғысы туралы әңгіме етудін өзі есір- к ^ сезімін сятады,

Сөйтіп, сезім кейіппен тен ек®. Кейіп деге- німіз ырыксыз козғалыска жатады екаі. рас, бүл өте күрделі козғалыс, сондыктан сокыр сезім жайынан айтайык. Күрделі болудың сан жағы- нан өсуіне қарап, былайша катарлауға болады: ырықсыз козғалыс (рефлекс), соқыр сезім (ин­стинкт). Алдыңғылардың соңғылардан пәлендей айырмасы аз, адамнын сезімі, я көнілі дегеніміз- сырткы әсердің бірі болмаса біріне күрделі со­кыр сезімді серпілуі деп үғу керек. Сокыр сезім

Ж үсілбек Аймауытов ІЪ&г : '•

^ болганды ктан бүл серпілу көбіжсе, жүре табы-

'Рухнамй'

гАі лган емес, іштаі туа болган сипат. СондықтанfrJ аламныц сокыр с е т и көшлі жетілуіне караған- \\ да, аса ерте болган қылығы. Дәлдеп айтканда.

гЛ\ ce зім мен соқыр сезіммш өмір сүретін карапай- Vn ым тағы адам, айуан, кебіне жас бала, Адам

кылыгының көбі туа болған болса, бүдан мы-надай корытынды шығады; әрбір сезім сокыр

] сезіммси байланыскан қылык өте-мөте баланынЖ кылыгы тепне тарту сипаттарымш толулы. Ба-

ланың сезімін, соқыр сезімін тексеру - бүгінгі адам мен алғашкы, карапайым адамның ал- дыңғы айуандардын арасындағы даму байланы- сын шешетін мол дерек (материал).

Тегіне тарту (атавизм). Әрбір сезімнің сырт- ка шығуында атадан қалған мүра көгі. Ашу кер­на сн кісі қайтеді? Аягымен жер тебеді, кайта- қайта түкірігін жүтады, түкірінеді, қырылдайды, күрілдейді, акырады, бажылдайды, жүдырығын түйеді, тісін қайрайды, шымшылайды. Қабағын гүкситеді, шашын тікірейтеді. Адамнын, осы қылығын ызаланған маймылдың қылығымен садыстырсақ, маймылдың көп мінезі адамда да бар болып шыгады. Жалғыз ғана ашу емес, адам­нын қорыққандағы, куанғандагы (секіру, сакыл- дау), гағы басқа сезім билегш деп қылықтарын алсақ, барінде де аргы атамыз айуаннан қалған талай қылык бар. Қысқасы, адамның кылығы айуанға гартудан сау жері жок деуге болады.

Жас бала екі аяғын бауырына алып, етпеті- нш («мылтык ататын кісіше») жатып үйыктай- ды Орангутан, шимпанзе деген маймылдың бі түқымдары дол осылай үйықтайды. Суга кеі

І

Ж үсіпбек Аймауытов

бара жатып, колдарын ербендету ненің саркы шағы! Адамның арғы атасы екі колымен ағашка өрмелегеннен калған саркыншак. Тістеп алу, тырнау, аузына шөп салып жалмау, ағашка, ар- бага асылу, теңселу, өрмелсу, шөпке аунау - бәрі де колакпандай көрініп тұрған тегіне тарту емейНВМОЕ?

Құлап кетермін деп биіктен корку, судан, от­тай, желден, қаранғыдан, түкпірден («біреу шап бере ме деу»), күн күркірегенжн, найзағайдан, жүнін айналдырып киген тоннан, сакылдаған тістаі, жалғыздыктан, елестаі.. корку, бұлар да тегіне тарткандык. Текке тарту жүзінен окушы- лар үялғанның кейпін тексергені жок (үялу, аз- маз корку, жасырыну - бәрі тетелес нәрсе).

Өте-мөте балалар, кажыған, ауырған адамдар- да тегіш тарту қылығы анык байкалады. Мәсе- лен, есаландарда ондай кылык сансыз көп. Ша- ғылыс жүзіндегі шше түрлі азғындығы, есалан- дыктарды мысал етуге болады. Тістелеу, ынқыл- дау, иіскелеу, мекіршу, шымшылау, тырнау, өзін кинау, еркек еркекке, әйел әйелге күмар болу, шағылыс мүшесін жаланаштау, жалаңаш денеге күмарлык, осынын бәрі көп айуандардьщ әдеті. Шашқа, киімге табыну - шағылысу жүзінде та- бынғыштыктын (фетишизм) көп жайылған бір түрі. Шағылысуда болатын түрлі әдіс, онтай - бүл да айуаннан калған, сөйтіп езіміз әлдекан- дай болғанмен, кылығымыздыи көбі айуандікі болып шығып отыр. Бүдан гөрі актан тигізіп айтканда, барлық кылығымыздың астар жағы айуандікі, «адамдікі» деп атап жүргеніміз, туын- ды қылық, айырма сол, адам денесін тік ұстай-

К ереку-Баян кітапханасы "Рухнама"

ды, сондыктан сөйлейді, сондықтан оның жеті- . ' 1 1 lu улкен бармағы, үстаіітын колы бар.

ЧДАМНЫҢ СЕЗІМІ, С О Қ Ы Р СЕЗІМІ Ж Ә Н Е Ә Л ЕУ М Е Т ТӨҢІРЕГІ

Бүған шейін біз адамды өмір сүру жағынан карай айуанга жакындатып сөйлеп келдік. Бүл карас тым сыңаржак болады: адамды әлеумет ортасының жағдайы жагынан да карауымыз керек Адам баласы әлеумет, коғам болып жа- сагалы квп замандар өтті. Көп замандарда адам ілгері басып, жетіліп келді. Қоғамдық өмір әр адамның сокыр сезімін, көңіл сезімін мінеп, кыр- нап, жөндеп, коғамның ыңғайына, коғамның кауменіне жүретін қылып үйретті. Сөйтіп, қоғам адамның кылығына реңк берді. Қоғам реңкі, қоғам тәрбиесі аркылы зиянды «айуан» сезімі, «тағЫлык» сезімі бірте-бірте жоғала береді, «әле- уметтік» сезімдері күшейіп. жетіле береді, кейбір сезімдері баска түрге түседі.

Жоғарыда қорку мен именуді салыстырғамыз, жас бала именгенде, қоркудың бар белгілері байкалады: калтырау, дауыстау, корғану қозғ- алысы сыкылды. Бүл бөтаі кісілерден қоркудың салдары. Осы айтылғанды тіршілік ету имшісі дейді. Бала үшке шыққан соң бүл имену екінші түрге айналады: оны әлеуметтік (социальный) адам табиғатына тиісті имену де/ге болады, Соңғынын бастапқыдан айырмасы: өзіне өзге- лердін ілтифатын аударуға, езін көрсетуге. бірақ онысын бі.ідірмеуге тырысу (балалардың жа- сырынбак ойнауьі, жасырынған жерінен қапі лыста шыга келіп, таңдандырмақ болать;

Ж үсіпбек Аймауытов

осы дан туған). Именудің бүл түрі жүре-жүр үялшақтықка, бойына беріктікке айналады. Именудің осылайша нед&і шықканын тексеру бірталай корытынды туғызады. Әуелде бөтен адамдардан корку, жүре-жүре әлеумет ренкі ар­кылы корқынышты именшектікке, одан кала берсе, баскалар алдында өзін-өзі үстайтын бой­ына беріктікке айналып, үстамдылык, жуастык қылықка, өзгелердін кошеметін тілеуге барып соғады екен. Айуандардың арасында имен- шектіктің, ұстамдылыктың түп атасын тек- сергіміз келсе, мәселен, итгі бакылауға болады, бөтш итті жолыктырғанда, ит бата алмай, қай- мығып, ұялған іспетті болып түрады.

Сонымен, ту бастағы сокыр сезім мен көңіл сезімінін аяғы келіп баска адамдардан корку, оларды өзінг жаксы көзбен карату болып шык­ты. Есте болсын: бул кылык адам кылығының түпкі атасы емес, өсіп-өнгш үрпағы, нәтижесі, баскаша айтсақ, адамнын кылығы тіршілік со­кыр сезіміне, алдымен, сокыр сезім козғалыстан- тамак аулаудан, бас корғаудақ тамақтанудан туады. Бірак сокыр сезімі солғындайды, баска адамдардан қорыккандықтан ретке, женге түседі, өзін-өзі үстап, тату-тәтті түрде істеледі, сондыктан баскалар оған дүрыс көзбен карай- ды. Бүдан гөрі кыскаша айтканда, адамнын та- мактану, тіршілік ету жолындағы ауыздыксыз асау тілегі, өзгелерден корқу, өзгелермеи уйле- су тілегімш ауыздыкталып, жөнге түседі.

Осынын бәрі жиып-теріп келтенде, тым оғаш болса, адамнын кылығында үш түрлі мішз туа­ды. Онын бірі - паңдык. Пандык - өзінін өзгеше

u К ереку-Баян кітг Рухнама

ісипатымеи өзгелерді козге урып, ығыстыру, буктыру. жуасыту, өзінін озгеден артыктығын, даю күшін, олсуметтік күшін алға үстау. Ондағы максат не дееекіз, кай түрде болсын, өзгелерді корқыту (басқаладан сый, күрмет, момындық... куту), сөйтіп, оларды озіне бет қаратпау, екінші біреүі оз-езін баскаларға білдірмейтін «зымиян- дык» пен «кенгіш тік», паңдық зымияндык, кенгіштік бірімоі-бірі «жітікке саяктай» қосы- лып, ауыз жаласып, үйлесе кететін мінездер, өйткші бәрініңтүп атасы бір, бір жағынан өзінің арам ойы, әлсіздігін жасыру, екінші күшін көзге корсету, жүмсақтыкты тілеу. Бәрінщ ортасынан аяктап келгенде, «күншілдік» деген мінез туып кушейеді, онын ішкі сыры: өзгші бойынан асыр- май. аяқка таптау, ол ойын іште сактау.

Жалғыз-ақ тым ореекел айуан кылык жоғала бермек, озгелерінін түсі боялып, кейде адам та- нымастай озгере бермек. Мәселен, озбырлық сараңдыққа айналады, болмаса, өзгені жәбірле- мей, дүние жинауға сүрамсактыкка барып соға- ды, әйтпесе төбелескойлыкка, талас-тартысқа апарады. Екінші жақтан тәуір кору сезіміне елік- тегендіктен есіркеудің түрлі түрі туады, Ескі әлімдердің айтатын «өзімшіл», «озгешш», «бол­маса», «мдамен», «көпшіл» деген созі келіңкіре- мейді. Эр адам әлеуметтен тыскары, жеке өмір сүретін болса, онда «туа мозмен», «нағыз өзім- шіл» деп айгуга болар еді. Олай емес. Адам озін- дей өзгелерден олде қорқып, әлде оларға жағы- нып, озімшілдік, менмендік міиезінің бірталай- ын кеміткен оның менмендігі жарым-жартыл: жасырынған, танымастай өзгергш ж әж жан а

Ж үсіпбек Аймауытов

деген міьез орын алған. Адам - менмен, бірак| әлеумег әуменімен жүретін, әл^меттің сезімін сүйегіне сіңіре жаралған мамен. Алғашкы кара- пайым адам жас бала тәрізді. Жас бала көз жа- сьщды көрсе, о да кемсендеп жылайды, өзге ба- ланын бірдемесінг қызығып кетсе, бакырып тар- тып алады. ашу кысқанда, өзін-өзі ұмытып не­тель Білім жүзінде «м аім эі», «көпшіл» деген сөзді колданбаса да жарайды. Өйткші олардың і е г і з і дерексіз «мен» деген. «өзгеге» деген ұғымға тіреледі. Анығында, сондай дерексіз, таза «мен» жок. Барда тіршілікке әлеуметтік түрмысқа орай- лы «мен» бар. Онын барлык сезімдері тезге са- лынған, әлеумет әдетінг еліктеп, ынғайласкақ ынғайласпак.

К среку-Баян кітапханасы Рухнама

Г\С ІНІКТЕР

Ж. Лнмауытовтын бул кітабы екі бөлімнея гүралы. Бірініш болімінле белгілі сыншы-галым Шериазлан Елеукеновтың Ж. Аймауытов шы-і армашылығына арналган «Әсем сөздін зергері» атты зертт<м беріллі. Зерттеу «Жана жолдан» лсісіі кітаптан алынды (Шериаздан Елеукенов. Жака жоллан. А 1989).

Екінші бөлімі «Әнші», « t лес» әңпмелері меи » Манеапкорлар», «Ел қорғаны», «Ш ернияз» иьееаларынан туралы.

«Әшш» әңпмесі 1925 жылы жазылып, «Тер­ме» жинагының бірінш і еанынла басылды. Әкпмешң негізгі кейіпкері-белгілі әнші Әміре Қашаубаев. Бул әң п м е эдеби ет зерттеушісі К Мұхаметхановтын шагын түсініктемесімен «Казак олебиеті» газетінде (1 қацтар 1989 ж.) жарык корлі. Ж Аймауытовтын 1989 жылы шыккан шыгар.малар жинағына осы улгі бойын- ша алынған. Біз ле оеы кітаптағы үлпні пайда- ланып отырмыз.

«Елес» 1924 жылы жазылган. Бүл әңгіме де жоғарыдагы шыі армалар жинағынан алынды.

«Мансапқорлар» пьесасының алғашкы аты - «Жебір болыс». Осы атпен үш перделі пьеса күйінле Семейде (1919) койылған. Кейін «Ман- сапкорлар» дегаі атпен жөнделіп, толықтыры- лын, М әске/де басылған (1925). Кейін Ж, Ай- мауытовтың бір томдық таңдамаларына ( 1989), бес томдық шыгармалар жинағына (1997), Б Күндакбаев күрастырған «Шернияз» атты пье еалар топтамасына (1990), бес томдық шыға

% »

Ж үсіпбек Аймауытов

малар жинағына (2002) кіргэі Бұл кітапка сонғь басылымынан алынды.

«Ел корғаны» - бір актылы шағын пьеса. 1925 жылы Ташкентте кітап болып басылған. Жазу­шы шығармаларынын 1989, 1990, 1997, 2002 жылғы басылымдарына осы нүска енген. Бұл кітапка 2002 жылғы басылым бойынша берілді.

«Шернияз» - бес сахналы, өлен аралас жазыл- ған пьеса. 1926 жылы казак театрынын ашылу- ымен байланысты жана пьесаларға жариялан- ған бәйгеде екінші жүлде алган. Пьеса 1926 жылы Семейде кітап болып басылган. Пьесаның кіріспесінде Жүсіпбек бүл шығарманы Сүлтан- махмүт Торайғыровка арнайтынын жазған. Жүсіпбектін барлык басылымдарына сол нүска- лар негізінде кіргізілген. Бүл кітапка 2002 жыл- ғы жинактан алынды.

I v i и ' . : мяц киапх.івдсія : 1 ;■ хімма

Ж ^сіноек \и м а \ ы і ов омірі мен шыі армаиіы лы і ы жаи.іы ж азы .пан

.i іеоііс i i ер

1 А іпипьітвЖ . Щернияз: 1 [ьесалар жинагы і'.и . Ь ҚуилакГисв.- Д Опер, 1991).-336 ô.

2 Аймауытов Ж Шыіарма.іары: Романдар, Никсон., онпме.іср. пьесалар Қүраст М Агы- MO.li. К.Кереііқү.юй - А Жазушы. 1989,- 560 ô

3 -Чймдуытов Ь «Отаіщммен 60 жылдан еоц к.іхьшпим» (Казак зиялысы Ж Аіімауытовтыи \.(Ынмм су.\і>аіы г)ш". A Асы.іоекгоі і Қазак I м - 194"? - 25 соучр

4 Чйліауытов Жүошоек Аймауыту.ты Қай- і.і оралпіи каламторле.р Ж Аймауытов, А.Ьаіі- ! \ роі.іііов \1 Д уш іов , М.Жүмабаев Ш Қүдай- берднсв Ьио.ійогр корсеікіш КРү.тпыккігап- \лнасы - A 1991 4N ô

5 \й м а \ы г о в Ж уеіпбек «Казаксган» Үлпы к миаіклоііслия.- A. 199s i l - 138 6.

о Аймау ы гов Ж үсіибск (1889-1931): Өмір жо.іы t һпрбаяіідык-бпб.тиографнялык анык- 1 амалық,- \ . 199 I,- 4S б

Аймауытүлы Ж. Психология Ара» жазу- і.іили копнрген A Акажанова - A Рауаи. 1995 - 321 6

S Акшо.іаков Г ■< ЧкГн.ЧСК» - кошпасшы ро­ман. (Ж Анмауыговгын «A kôix'k» романы ту- p.i п.i ) Ka sa к i і.п мен .u eô u e i i ■ 4 - 4 7 - 57 6 . V: s_(, -3(»-5i U

о Акьшіев î Ак журскц адам Вес api>it Қүрасі ДОипмжанов A. І9‘Р - 390 401 6

Ж үсілбек Аймауытов

10. Акышев 3. Жүсіпбек жәнг онын Қартк жасы//Жүлдыз,- 1990.-№ 8,- 184-1906.; Қызыл ту.- 1989.-31 каңтар.

11. Акышев 3. Сөз зергері Жүсіпбек // Көкше- тау правдасы.- 1989,- 20 мамыр

12. Атымов М. Елі үшін куйген...: (Жүсіпбек Аймауытовтын өмірі мен творчествосынан мәлімет)//Ж алын.- 1989 .-№ 2,-35 б.

13. Әбілов Д. Жүсіпбек аға (Ж.Аймауытов туралы естелік-әңгіме) // Қазак әдебиеті.- 1989.- 13 қазан.

14. Әбдікова Қ. Ж. Аймауытов Аймауытов туындыларындағы түлға,- А, 1998,- 88 б.

15. Әбілов Д. Көкейде калган кездесу: (Ж.А ймауытов туралы естелік) / / Егемен Қазакстан,- 1992.- 26 желтоксан; Сарыарка самалы,- 1993,- 19 кантар.

16. Әдебиеттану,- А: Рауан, 1997.- 216 6.17. Әлім А. Аз ғүмырдын мол тағылымы:

(З.Сағынбекүлынын Ж .Аймауытов туралы «Жүсіпбек» атты кітабы жайлы) // Қазақ әдеби- еті,- 1997.- 19тамыз.

18. Байғалиев Б. Аймауытовтын әдеби бүркшшік есімдері // Бес арыс: Естеліктер, эссе- лер және зерттеу макалалар / Қүраст. Д.Әшімха- нов.- А, 1992.-418-421 б.

19. Байғалиев Б. Жүсіпбек Аймауытов: (Өмірі мен творчествосынан мағлүмат) // Жүлдыз,- 1989.-№ 6,- 176-180 б.

20. Байғалиев Б. Қайта оралған каламгер: (Ж үсіпбек Аймауытов) // Өркен,- 1989,- 21 каңтар.

~ Коіскү-Ьанм кітапханасы "PvxiiaMa <’ . V _________________21. Байі алиев 3 Аймауытов '/ Жүлдыз,- 1989 -

.V 6,- 1 76 622 Б е .іы ер Г.А йм ауы тов Аншықтары:

(Ж.Аіімауытовтын бір томдыгын окығанда) / Казак одебиеті- 1990 - 30 наурыз.

23. Бозайулы Қ Түигыш тдаретик: (Ж.Айма- уытовтын оку-агарту жүмысына коскан улесіі үралы) Ч -іагаг - 1995,-№ 1.-40-44 6.

24 Бгпбаева К Ж усіпбек Аймауытовтың шыгармашылығы Қазак тілі мен әдебиеті.- 1996 - .V’ 5-6.- 34-37 б.

25. Еяеукенов LL1. Әсем сездіңзергері: (Ж.Ай- мауытовтың творчествосы туралы) Е.ил’кенов 111 Жана жолдаи: Әдебипортреттер, зерттсулер - А, 1989.- 108-129 6.

26 1 икбаева К. Ғүламалар тагылымдары Қазаксган мектебі.- 2002 - № 6 - 70-72 б.

27. Есім 1: Қарткожа кш?: (Ж.Аймауытовтын чҚарткожа» романы туралы) ' Акиқат,- 1995 - № 11.- 88-89 б.

28. Жакеева Л. Жүсіпбек Аймауытов шығар- маларындагы экспрессия Қазак тілі мен әде- биеті.- 1992,- № 3.- 32-33 б.

29. Жарықбаев Қ. Қазақ психология ғылы- мынын карлыгашы: (Ж.Аймауытов туралы) // Бес арыс. Еетеліктер, эсселер және зертт^ ма- калалар / Қүраст. Д. Әшімханов - А, 1992,- 408- 417 6.

30 Жпреншин A Ж үсіпбек Аймауытов // Қазакстан мектебг- № 5.- 65 6.

31. Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931 наула.- Астана, 2001 - 91-92 6.

32. Ж уеш бек Аймауытов (1 S 8 1

Ж үсіпбек Аймауытов

Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томды аныктамалык.- А д 1998.-Т.2.- 174-175 б.

33. Қабышев Т. Ж үсіпбек Аймауытов кай жылы туған? // Қазак әдебитеі.- 2001.- 31 тамыз.

34. Қирабаев С. Жүсіпбек Аймауытов,- А, Рауан, 1994,- 43 б.

35. Шалабаев Б. Көркем проза тілі,- А, Білім, 1994,- 120 6.

36. «Торғай ісінің» басты айыпкері Ж. Айма­уытов туралы // Акикат.- 2001.- № 3,- 91-93 б.

37. Ісімакова А. Тә>елсіз сана ж әіе әдебиет: (Жүсіпбек Аймауытоа, «Елес» әңгімесі) // Еге- мен Қазакстан.- 2002.- 16 сәуір.

М Л 3 М V II ы

К ерекү-Ьаян кітапханасы Рухнама

111 I II > Kl ИОН Ж ). к АгЪшуытов 3

О Ц I I М К I К Р' Ниш ............................................................. 34I лес ................................................................ 52

II Ы ( \ I VI'

Ш ернияз........................................................ 60Мансапкорлар ......................................... 122Г л корганы ................................................ 158

и г и \ о И) i и я(кыскартылып алынган)

Жан деген үгым калай туган.............. 184Зат пен кимыл, жан мел рух туралы . 188 Адамнын кылыгын калай зерттеуАдамнын кылыгын бакылау............... 193Жүйке саласынын кызметі...................200Санлау мушелсріміз. ми бөлімдері.олардын кызметі ......................................204Жон табу дене баскару........................... 223Се им маі ішкі се р п іл іс ..........................225Адамнын сезімі, сокыр сезімі жәнеөлеумет төңірегі ....................................... 230Түсшіктер ...................................................234Жүсіпбек Аймауытов емірі маі

T e |КОЛ У

Шар

Ксрекл-Ьани кі іаихапасы ‘ Р> \ Н \ М Л "

\ . . . . . . . т ң L 5 t к у.

К^.мбаев Л Ж Л t a гы л ы м и к ы з м е т к с р л с р

Лгманова Ә Е Дрын P C

Еңсебаев T Л Соколкин Э Д

Кш л г ы л ы м и к ы зм е т кер Ыдрышева Б К

Ком и ь ю т е р д е т е р г е и д е р И скакова 3 С Сагнаева А С

К о м п ь ю т е р д е э ш е к е й л е п к а т т а г а н Иманбаев Е С Солдатов И С

Тех и и к а л ы к р е д а к т о р Шабанов Г М

К о р р е к т о р Нурпеисова Ь К

Жусіпбек Аимауы i ов

)імге 10 05 2003 жіберілді Басуга 20 05 2003 юйылды Пшлм) 84л 100 1 32 Оф сеттік кагаз гты б а с п а і . іГ м і ы 111 І л е н т і баспа табагы 7,13 лымы 1000 Тапеырыс №1 00 4

О і п е ч а i аи о в Г()С) 1111Ф «ЭКО» П а вл о д ар , \ і 24 н оября, 2 i 32-16-08