Kendini Savunan İnsan, Erich Fromm

8/7/2019 Kendini Savunan nsan, Erich Fromm

1/115


2/115

ERICH FROMMKENDN SAVUNAN NSAN


3/115

KENDN SAVUNAN NSANERICH FROMMISBN 975-468-031-0KENDN SAVUNAN NSANMan For Himself E FrommTrkesi: Necla AratYaynlayan: SAY YaynlarDrdnc Bask: 1994Kapak: Derman verBask: Engin MatbaasGenel Datm : SAY DAITIM LTD. Ankara Cad. No: 54 Sirkeci/STANBUL Tel: 512 21 58 - 528 17 54


4/115

ERCH FROMMKENDN SAVUNAN NSAN Ahlak Felsefesinin Psikolojisine likin Bir AratrmaTrkesi Necla ARAT


5/115

NDEKLER NSZI. SORUN7 13II. NSANCI AHLAK FELSEFES (HMANST ETK): YAAMA SANATININ

UYGULAMALI BLM1. Yetkeci Ahlak Felsefesine Kar nsanc Ahlak Felsefesi .. 192. Nesnelci Ahlak Felsefesine Kar znelci Ahlak Felsefesi...................................................................................... 253. nsan Bilimi................................................................................ 304. nsanc Ahlak Felsefesi Gelenei........................................... 345. Ahlak Felsefesi ve Psikanaliz.................................................. 391% NSAN DOASI VE ZYAP (KARAKTER)1. nsansal Durum......................................................................... 47 A. nsan'n Dirimbilimsel (Biyolojik) Zayfl................... 48B. nsandaki Varolusal ve Tarihsel kiye Blnmlk .. 492. Kiilik.......................................................................................... 58 A. Yaradl............................................................................... 59B. zyap.................................................................................. 621. Devimsel (Dinamik) zyap Kavram...................... 622. zyap Tipleri : retici Olmayan Ynlenmeler ..... 69a. Aha Ynlenme ..................................................... 69 b. Smrc Ynlenme.......................................... 71c. stifi Ynlenme.................................................... 72d. Pazarlayc Ynlenme........................................... 743. retici Ynlenme........................................................ 87a. Genel zellikler.................................................... 87 b. retici Sevgi ve Dnme................................... 100

4. Toplumsallama Sreci indeki Ynlenmeler ....... 1105. eitli Ynlenme Karmlar.................................... 114IV. NSANCI (HMANST) AHLAK FELSEFESNNSORUNLARI .................................................................................. 1211. Bencillik, Kendim - Sevme ve Kendi karnKollama ...................................................................................... 1222. Trelbilin (Vicdan), nsan'n Kendine Dn ................. 142 A. Yetkeci Trelbilin ............................................................ 145B. nsana Trelbilin ............................................................. 1583. Haz ve Mutluluk....................................................................... 170 A. Deer lt Olarak Haz ................................................ 171B. Haz Tipleri.......................................................................... 180C. Aralar ve Erekler Sorunu ............................................... 1874. Bir zyap zellii Olarak nan........................................... 1925. nsandaki Tinsel (Moral) Gler ........................................... 204 A. nsan yi mi Yoksa Kt m?...............................:.......... 204B. reticilie Kar Bastrma ................................................ 218C. zyap ve Ahlaksal Yarg ................................................. 2226. Greci Etie Kar Saltk, Toplumsal Bakmdankin Etie Kar Evrensel Etik.............................................. 228 V. GNMZN AHLAK SORUNU.......................................... 235


6/115

NSZBu kitap, pek ok bakmlardan, iinde ada insann kendinden ve zgrlnden kanzmlemeye altm zgrlkten Ka (Escape from Freedom) adl kitabmn birdevamdr. Bu kitapta insann kendini ve yeteneklerini gerekletirmesine yol aan ahlak felsefesi (etik) sorununu, kurallan ve deerleri ele alyorum. zgrlkten Ka'ta dile getirmi

olduum belli dnlerin bu kitapta yinelenmelerini engelleyemediini gibi, bu yinelemelereilikin tartmalar olabildiince ksaltmaya altm hlde, tmyle baarl olamadm. nsandoas ve zyaps (karakteri) ile ilgili blmde zgrlkten Ka'ta ele almam olduumzyapbilimine (karakteroloji) ilikin konular tartp ilk kitapta tarttm sorun-tora yalnzca ksaca deiniyorum. zyapbilimine ilikin grlerimi daha ayrntl bir ekilderenmeyi isteyen okuyucular, her iki kitab da okumaldrlar. Ama, Kendini Savunan nsan'anlamak iin zgrlkten Ka-i'n mutlaka okunmas gerekmemektedir.Okuyucularn ouna bir psikanalistin ahlak felsefesi (etik) sorunlar ile uramas, zellikleruhbilimin yalnz yanl ahlaksal yarglarn putlarn krmakla kalmayp bundan da te nesnel ve geerli davran kurallan iin bir temel olmas gerektiini savunmas artc gelebilir. Bututum gnmz ada ruhbiliminde egemen olan ve etik grecilikten yana olup iyiliktenok uyarlamay vurgulayan eilimin tam kartdr. Uygulamac psikanalist olarak geirdiim deneyler, ister kuramsal ister saaltma (tedaviye) ilikin olsun, etiin sorunlanmn,kiiliin incelenmesi savsaklanarak zmlenemeyecekleri konusundaki grm pekitirdi.Deer yarglan-rruz, eylemlerimizi belirler. Ansal salmz ve mutluluumuz ise, bu yarglarn geerliliine baldr. Deerlendirmeleri yalnzca bilind, usd, bir yn istein ussallatrmalar olarak dnmek (hernekadar byle olmalar olasl varsa da) kiiliin btnlne ilikingrmz bozup daraltr. Nitekim nevroz da son zmlemede ahlaksal bir baarszln belirtisidir. (Ama, uyarlanma da kesinlikle ahlaksal bir baar belirtisi deildir.)Karlatmz rneklerin ounda nevrotik belirti, bir ahlaksal atmann zgl anlatmolup saaltm ynnde giriilen abann baars, hastann ahlaksal sorununu anlaypzmlemeye dayanr.

Ruhbimin ahlak felsefesinden (etikten) ayrlmas, grece yakm bir tarihte gereklemitir. Bukitaptaki grleri yaptlarna dayanarak temel-lendirdiimiz gemi dnemlerin byk insanc (hmanist) etikileri, hem filozof hem de ruhbilimciydiler. Onlar insan doasnanlamakla insan yaamnn kural ve deerlerini anlamann birbirine bal olduunainanyorlard. Oysa Freud ve Okulu usd deer yarglarnn putlarn krmakla hernekadaretik dncenin gelimesine deerli bir katkda bulunmusa da deerlere kar greci birtutum taknmakla, yalnz etik kuramn gelimesinde deil, ruhbimin kendi gelimesinde deolumsuz bir etki yapmtr.Psikanaliz iinde bu eilimi benimsemeyen nemli dnrlerden biri C.G. Jung'tur. O,ruhbilim ve psikoterapinin (ruhsal saaltm) insann ahlaksal ve felsefi sorunlaryla balantlolduunu kabul ediyordu. Ama, tek bana bu kabullenme bile ok nemli olduu halde, felsefi ynlenmesi Jung'u Freud'u aan felsefi temelli bir ruhbilime gtrecek yerde, yalnzca Freud'akar bir tepkiye yol at. Jung'a gre, bilind ve sylence salt ussal kkenli olmadklariin, ussal dnceden stn olduklar varsaylan yeni aklayc kaynaklar olmulard.Tektannc Bat dinlerinin olduu kadar Hindistan ve in'deki byk dinlerin de gcndorulukla (hakikatle) ilgilenmeleri ve dizgelerinde dile getirdiklerinin doru olduunu nesrmeleri oluturuyordu. Bu kam ok kez baka dinlere kar yobazca bir hogrszleneden olurken ayn zamanda o dinin hem yandalarna hem de kartlarna benzer birdoruluk (hakikat) saygs alad. Jung, her din iin duyduu semeci (eklektik) hayranlylakendi kuramnda bu doruluk arayndan vazgeti. Ona gre, ussal olmayan her dizge, hersylence ya da simge eit deerdeydi. Jung, din konusunda bir greciydi ama8gredlii byk bir istekle kar kt ussal greciliin kart olmayp olumsuzuydu. Buusdclk, ister ruhbilimsel ister felsefi, ister rka zg ya da siyasal terimlerle maskelensin birgelime deil yalnzca bir tepkiydi. On sekiz ve on dokuzuncu yzyl usuluunun baarszla


7/115

uramas, usa duyduu inantan ok kavramlarnn darl yzndendi. Tek yanl birusuluun yanllarn sahte-dinci bir bilgisizlik deil, ancak usa daha ok gven duyup ylmadan doruluu aramak dzeltebilir.Ruhbilim felsefeden ve etikten ayrlamayaca gibi toplumbilim ve ekonomiden de ayrlamaz.Bu kitapta ruhbimin felsefi sorunlarn vurgulamaya ynelmi olmam sosyo-ekonomik

etkenlerin daha az nemli olduklarna inandm anlamna gelmiyor. Bu tek yanl vurgulamatmyle sorunu sunmaya ilikin dncelerden domakta. Zaten ilerde ruhsal ve sosyo-ekonomik etkenlerin birbirlerine etkerini ele alan toplumsal ruhbi-me ilikin bir baka kitap yaynlamay umuyorum.Usd abalarn ne denli salam ve inat olduklarm gzlemleme durumundaki ruhhekminininsan'n kendini ynetme ve usd tutkulann boyunduruundan kurtulma yetenei konusundakaramsarla debilecei dnlebilir. unu itiraf etmeliyim ki ruh hekimliim srasnda beni bunun tam kart olan bir durum giderek daha ok etkedi. Bu durum, insann doaldonatmnn blmleri olan mutluluk ve salk iin harcad abann gcyd. Saaltm(tedavi) mutluluk ve saln etkin hale gelmelerini nleyen engelleri ortadan kaldrmak demektir. Gerekte, ok sayda insann nevrotik olmas olgusuna armamz iin pek fazlaneden yok. Asl alacak nokta, insanlann ounun karlatklar ters etkilere karn, grecesalkl kalabilmeleridir. Burada kk bir uyanda bulunmam gerekiyor. Gnmzdeinsanlann ou ruhbilime ilikin kitaplann kendilerine mutluluu ya da ruh huzurununas elde edecekleri konusunda reeteler vereceini umuyorlar. Bu kitap bu trden tleriiermemektedir. Bu kitap ahlak felsefesi ve ruhbilim sorununu aydnlatmak iin kuramsal birgiriimden ibaret olup amac, okuyucuyu yattnp dinginletirmekten ok, kendi kendisinisorgulamaya yneltmektir.Bu kitab yazarken uyan ve dncelerinden yararlandm dostlarm, meslektalanm verencilerime duyduum gnl borcunu yeterince dile getirme olanam yok. Ama bu cildintamamlanmasnda dorudan katks bulunmu olanlara kranlanm etmeyi istiyorum.zellikle Bay Pat-rick MuUahy'nin yardmlar benim iin ok deerliydi. O ve Dr. Alfred Se-idemann, kitapta

tartlan felsefi sorunlarla ilgili eletiri ve nerilerde bulundular. Profesr David Riesman'a yapc nerileri, Bay Donald Slesin-ger'e ise el yazmalarn ok daha iyi okunur bir eklesoktuu iin teekkr ederim. Herkesten ok da el yazmasnn gzden geirilmesine yardmeden ve kitap dzeniyle ieriine ilikin nemli grler ne sren eime teekkr borluyum.zellikle retici - olmayan ynlenmenin olumlu ve olumsuz yanlarna ilikin dncelerime byk lde katks oldu.Psychiatry ve American Sociological Review dergilerinin yaynclarna da Bencillik ve kendinisevme, Bir zyap zellii olarak nan ve Nevrozun bireysel ve toplumsal kaynaklarmakalelerimi bu kitapta kullanmama izin verdikleri iin teekkr etmek istiyorum. Ayrca yaynlarndan geni alntlar yapmama izin veren tm yaynclara da tekkrediyorum.E. F.

Kendi kendinize k olun. Yalnz kendinize gvenin. Biricik k olarak Kendi iinizdekidorulua inann.BUDDHA Doru szler herzaman aykr-kansal grnr; ama hibir reti biimi onlarn yerinitutamaz.IAO-TSEyleyse kimler gerek filozoftur? Doruluun grntsn sevenler mi?Halkm bilgisizlik yznden yokedildi; Sen bilgiyi yadsdm iin Ben de seni yadsyacam.PLATONHOSEA yi'ye giden yol her nekadar gstermi olduum gibi ok g grnyorsa da bulunabilecek bir yoldur. ok ender bulunduu iin onun gerekten g olmas gerekir. nk, eer kurtulu


8/115

kolay ve byk emek gerektirmeden bulunabilen bir ey olsayd, hi hemen hemen herkestarafndan bylesine savsaklanr myd? Ama, tm soylu eyler ender olduklar kadar gtrlerde.SPNOZA 11

BLM ISORUN!Kukusuz, dedim, bilgi ruhun besinidir. Bu yzden dostum, sofistin maln verken beden besinlerini alp satan toptanclar, pareken-deciler gibi bizi aldatmasndan ekinmeliyiz. nkonlar hibir ayrm yapmakszn ellerindeki tm mallar hangilerinin gerekten yararl,hangilerinin gerekten zararl olduunu bilmeden verler. Onlar alabilecek olan alclar daeer beden eitimi retmeni ya da hekim deillerse onlardan fazla bilmezler bunu. Aynekilde toptan yada pa-rakende bilgi satmak iin ehir ehir dolaanlar da sattklar hereyimelekten olmayanlara vmekten geri kalmazlar. Ama dostum, aralarndan bazlar sattklarmaln ruh stndeki etkisinin iyi mi yoksa kt m olduunu bilmez. Mterileri de eer ruhhekimi deillerse bu konuda ayn lde bilgisizdir. te bu yzden eer sen hangilerinin iyi,hangilerinin kt olduuna ilikin bir griin varsa Protago-ras'tan ya da baka birindengvenle bilgi satn alabilirsin. Ama eer bu konuda bir gre sahip deilsen, o zaman dostum,dur ve en deerli eyini bir ans oyununda tehlikeye atma. nk bilgi satn almak, besin satnalmaktan ok daha tehlikelidir.Platon, Protagoras13Son birka yzylda bir gurur ve iyimserlik ruhu, Bat kltrnn ayrc zellii olmutur.nsann doay anlama ve ona egemen olma arac olan ustan gurur duyulmu; insanln entatl umutlarndan biri olan ok sayda insan iin en ok mutluluu salama iinin baarlaca konusunda iyimser davranlmtr.nsann gururu hakl karlmtr. O, usu araclyla iindeki gereklikler dlerdeki,

masallardaki ve topyalardaki imgelerden daha stn olan bir zdeksel dnya kurmutur. Ayrca insan rkma onurlu ve retken bir varolu iin gerekli olan zdeksel koullar salaypgvence altna alacak fiziksel gleri ie komaktadr. nsan, hernekadar henz amalarnnouna eriemediyse de artk bu amalara yaklald ve -gemiin sorunu olan- retimsorununun ilkece zlm olduu konusunda kukuya yer yoktur. nsan, tarih boyunca ilk kez imdi, insan rknn birlii ve doann insan uruna fethedilmesi dnn artk bir dolarak deil de gereki bir olanak olarak alglayabilmektedir. Acaba, o, gurur duymaktakendine ve insanln geleceine gvenmekte haksz mdr?Buna karn, ada insan bir tedirginlik ve giderek artan bir aknlk duygusunu yaamaktadr. almakta, abalamakta ama belirsiz bir ekilde, etkinliklerinin yararszolduu duygusuna kaplmaktadr. zdek stndeki gc artarken kendi bireysel yaamnda vetoplumda kendini gsz hissetmektedir. nsan doaya egemen olmak iin yeni ve daha iyiaralar yaratrken bu aralarn ana dm ve onlara anlam veren -asl erei- kendini yitirmitir. Doann efendisi olma sreci iinde kendi ellerinin yapm olduu makineninklesi haline gelmiir. zdee ilikin tm bilgisine karn, insan-sal varoluun en nemli vetemel sorunlar konusunda bilgisizdir. nk, insann, ne olduunu, nasl yaamasgerektiini, iindeki saysz glerin nasl zgrletirilebileceini ve nasl retken bir ekildekullanlabileceini bilmemektedir.ada insansal bunalm, siyasal ve ekonomik gelimemizi baj latrn olan Aydnlanma dn ve umutlarndan vazgememize yol amtr. Gerek ilerleme dn artk ocuka bir yanlsama ola-14rak adlandrlmakta onun yerine insana duyulan tam bir gvensizlii dile getiren yeni birszck, gerekilik tlenmektedir. nsana son bir ka yzyldaki baarlar iin kuvvet vecesaret vermi olan 'insan onuru' ve 'nsann gc'dnne insann kesin gszl ve


9/115

nemsizlii inancn yeniden benimsememiz gerektii gr ile kar klmaktadr. Ama, bugr, kltrmzn kendisinden kaynaklanm olduu asl kkleri yoketme tehlikesinitamaktadr. Aydnlanma dnleri insana, geerli ahlaksal kurallar koyacak bir yol gsterici olarak kendiusuna gvenebileceini; iyi'yi ve kt'y bilmek iin kilisenin ne gksel esinlemelerine ne de

yetkesine gereksinmesi olmadn; bu konuda kendi kendisine dayanabileceini retmiti. Aydnlanma'nn bilmeye cesaret et deyip bilgine gven dncesini dile getiren savsz,ada insann eitli aba ve baarlar iin bir uyarc olmutu. nsann zerkliine ve insanusuna ve gksel esinlenmenin yolgstericiliinden yoksun braklnca, ahlaksal bir kargaa yaratmt. Bunun sonucu, deer yarglarnn ve etik normlarn beeni sorunlar ya da keyfiseimler olduklarn ve bu alanda nesnel geerlii olan nermeler dile getirilemeyeceini nesren greci tutumun binemsenmesi oldu. Ama insan, deerler ve normlar olmakszn yaamayacana gre, bu gre-cilik onu kolayca usd deer dizgelerinin av yapmaktadr. O,Grek Aydnlanmasnn, Yeniden Dou'un (Rnesans) ve on sekizinci yzyl Aydnlanma'snnoktan am olduu bir tutuma yeniden geri dnmektedir. Bylece, gl liderlerin bylnitelikleri, gl makineler ve zdeksel baar iin duyulan cokunluk, insann normlarnn vedeer yarglarnn kaynaklan olmutur.Bu ii bylece brakacak myz? Din ve grecilik arasndaki seenee raz olacak myz? Ahlak felsefesine (etis) ilikin sorunlarda usun aradan ekilmesi grn onaylayacak myz?zgrlk ve klelik, sevgi ve nefret, doruluk ve yanllk, btnsellik ve frsatlk, yaam velm arasnda yapacamz seimlerin yalnzca pek ok znel tercihlerin sonular olduunainanacak myz?15Gerekte bir baka seeneimiz daha var: Geerli ahlaksal normlar yalnz ve yalnz insan usutarafndan oluturulabilirler. nsan, ustan tretilen tm teki yarglar kadar geerli olan deer yarglan verme ve bu tr yarglar kavrayabilme yeteneine sahiptir. nsanc (hmanist) etik dnce gelenei, insan zerklii ve usuna dayanan deer dizgelerinin temellerini belirlemitir. Bu dizgeler, 'insan iin iyi ya da kt'nn ne olduu bilmek istiyorsak insan

doasn bilmek zorundayz' ncl stne kurulmulardr. Onlar, bu nedenle, ayn zamandaruhbilimsel aratrmalardr.Eer insanc etik, insan doas bilgisi stnde temelleniyorsa, modern ruhbilim, zellikle depsikanaliz, insanc (hmanist) etiin gelimesi iin en gl uyarcdr. Ama psikanaliz insanailikin bilgilerimizi byk lde arttrm olduu halde, insann nasl yaamas ve ne yapmasgerektii konusundaki bilgilerimizi arttrmam-tr. Psikanalizin ana ilevi putlar krmak,deer yarglarnn ve etik normlarn usd -ve ok kez de bilind- istek ve korkularnussallatrlm anlatmlar olduklarn ve bu yzden nesnel geerlilik savnda bulunamayacaklarn gstermek olmutur. Bu putlar krma ilevi, kendi basma ok deerli birilev olduu halde, salt eletiri olmaktan teye geemedii zaman ok ksr kalmtr.Ruhbilimi doal bir bilim olarak kabul ettirme giriiminde bulunan psikanaliz, onu felsefe veetiin sorunlarndan ayrmak gibi bir yanla dmtr. nsana btnl iinde bakmadmz takdirde insansal kiiliin anlalmayaca gereini bilmezlikten gelmitir. Szkonusu edilen insan btnl, onun varoluunun anlam sorusuna bir yant bulma vekendilerine gre yaamak zorunda olduu normlar kefetme gereksinmesini de iermektedir.Fre-ud'un ruhbilimsel insan (homo psychologicus) en az klasik ekonominin ekonomik insan (homo economicus) kadar gereki-ol-mayan bir yapdr. Deerin ve ahlaksalatmalarn doasn kavramadan, insan ve onun duygusal ve dnsel tedirginliklerinianlamak olanakszdr. Ruhbilimin gelimesi doal olduu ne srlen bir alan tinselolduu ne srlen bir alandan ayrmak ve16dikkatleri ilkine toplamakla deil; insan fiziksel-tinsel btnl iinde ele alan; insannamacnn 'kendikendisi olmak' ve bu amaca erimenin koulunun 'insann kendini savunmas'olduuna inanan byk insanc etik gelenee geri dnmekle salanabilir.Bu kitab insanc etiin geerliliini yeniden-evetlemek; insan doasna ilikin bilgimizin bizi


10/115

etik grecilie gtrmediini; tersine, etik eylem normlarnn kaynaklarnn insan doasnda bulunabilecei inancna yol atn gstermek amacyla yazdm. Ahlaksal normlar insanndoutan nitelikleri stnde temellenirler. Bu normlarn inenmesi dnsel ve duygusal blnmelerle sonulanr. Ben, olgun ve btnlemi bir kiiliin zyapsnn, retici zya-pnm erdemin temelini ve kaynan oluturduunu; ktln ise son zmlemede,

insann kendi ben'ine kaytszl ve kendi-kendisini sakatlamas olduunu gstermeyealacam. nsanc (hmanist) etiin en yksek deerleri, ne kendinden vazgeme ne de bencillik deil; ama kendini-sevme; bireyin olumsuzlanmas deil, ama gerek insansal ben'inin onaylanmasdr. Eer insan, deerlere gvenecekse hem kendini hem de doasnniyilik ve reticilik konusundaki yeteneini bilmek zorundadr.F.:217B L M IINSANCI AHLAK FELSEFES (HMANST ETtK): YASAMA SANATININ UYGULAMALIBLMBir keresinde Susia Tanrya yakard: Tanrm, seni pek ok seviyorum; ama senden yeterincekorkmuyorum. Brak ben de tpk korku dolu adn ilerine iledii iin korkan meleklerinden biri gibi, karnda titreyerek duraym.Tann Onun duasn iitti ve korku dolu ad Susia'nn yreine tpk meleklerinkine olduu gibiiledi. Ama o zaman Susia, kk bir kpek gibi yatan altna srnd. Hayvansal birkorkuyla tir tir titriyordu. Sonunda haykrd: Tannm izin ver. Seni yine Susia gibi seveyim. Ve Tanr Onu bu kez de iitti.(')I. Yetkeci Ahlak Felsefesine Kar nsanc Ahlak Felsefesi -Eer etik greciliin yapt gibi, nesnel geerlilii olan davran kurallar aramaktan vazgemezsek acaba bu trden normlar iin ne gibi ltler bulabiliriz? Bu ltlerin tr,normlarn incelediimiz etik dizgenin tipine baldr. Yetkeci (otoriter) etikteki(1) In Time and Eternity, A Jewish Reader, ed, Nahum N. Glatzer (New York, Schocken Books,1946).

19ltler zorunlu olarak insanc (hmanist) etikteki ltlerden temelli bir ekilde farkldr. Yetkeci etikte insan iin neyin iyi olduunu bir yetke (otorite) bildirir ve davran kurallar ile yasalarn bu yetke koyar. nsanc etikte ise insan kendisi, hem kural koyucu hem de bukurallarn znesi olan kiidir.Yetkeci teriminin kullanlmas yetke kavramnn aklanmasn zorunlu klyor. Aslnda bukavramla ilgili bir kargaa sz konusudur. nk, insanlar karlarnda iki seenek olduuna yaygn bir ekilde inanrlar ve bu iki seenei yle dile getirirler: Ya diktatrce, usd bir yetkeye sahip oluruz ya da hi yetkemiz olmaz. Ama bu iki seenek aldatcdr. nk buradagerek sorun, ne tr bir yetkeye sahip olacamz sorunudur. Yetkeden sz ettiimiz zamanussal yetkeyi mi yoksa usd yetkeyi mi kastediyoruz? Ussal yetke kaynan yeterlilikten alr. Yetkesine sayg duyulan kii, ona gvenerek belli bir i vermi olan kimselerin verdikleri bu ii yeterlilikle yapan kiidir. Onun evresindekileri ne korkutmaya ne de byl niteliklerleonlarn hayranlklarn uyandrmaya gereksinmesi vardr. Yetkesi smrmek yerine ussaltemellere dayandrlr ve yeterli bir ekilde yardmc olduu srece, usd korkuyugerektirmez. Ussal yetke, kendisine boyun eenlerin srekli sorgulama ve eletirilerine yalnzizin vermekle kalmaz; bunu onlardan ister de. Onaylanmas yapt ilere dayand iin, bu yetke her zaman geicidir. te yandan usd yetkenin kayna ise, herzaman insanlar aan birgtr. Bu g, fiziksel ya da ansal (mental) olabilir. Bu g, gerek olabilecei gibi, kendisine boyun een kiinin aresizlii ve kayglar lsnde yalnz grece bir g de olabilir. te yandan, usd yetkenin stlerine dayanarak kurulduu payandalar, her zaman g ve bakalarnda korku uyandrmaktr. Bu yetkenin eletirilmesi yalnzca istenmemekle kalmazayn zamanda yasaklanmtr da. Ussal yetke, yalnz belli bir alandaki bilgi ve becerileri bakmndan ayrlan yetke ile bu yetkeye boyun eenin eitliklerine dayanr. Usd yetke ise,kendi doas gerei, eitsizlik stnde temellendii gibi ken-


11/115

20dii ile uyruu (boyun eeni) arasnda deer bakmndan bir ayrm olduunu da dile getirir.Yetkeci etik teriminin kullanmnda yetkeci szc gncel anlamnda totaliter veantidemokratik dizgelerin yetkecilii ile anlamda olan bir yetkeyi gsterecek ekilde elealnmaktadr. Okuyucu, bir sre sonra, nsanc etiin ussal yetke ile bir uyumazl olmadn

grecektir. Yetkeci etik, insanc etikten, biri biimsel, teki zdeksel olan iki ltle ayrdedilebilir.Biimsel olarak, yetkeci etik insamn neyin iyi neyin kt olduunu bilme konusundaki yetisini yadsr. Norm koyucu, herzaman bireyi aan, onun stnde olan bir yetkedir. Byle bir dizge,us ve bilgiye deil; yetke korkusuna, uyruun zayflk duygusu ile bamllna dayanr. Karar verme iini yetkeye brakma, yetkenin byl gcnn sonucudur. Onun kararlar tartmakonusu yaplamaz ve yaplmamaldr da. zdeksel bakmdan ya da ierie gre, yetkeci etik neyin iyi ya da kt olduunu uyruun deil, ncelikle yetkenin karlar araclyla yantlar.Bu etik, uyruk ondan ruhsal ya da zdeksel baz yararlar salasa bile, smrc bir etiktir. Yetkeci eitin hem biimsel hem de zdeksel ynleri ocukta etik yargnn douunda vesradan yetikinin nahif deer yarglarnda apak olarak grnr. yi'yi kt'den ayrdetme yetimizin temelleri, ilkin fizyolojik ilevlerle ilgi iinde, sonra daha karmak davra-njsorunlaryla ilgili olarak ocuklukta atlr. ocuk, uslamlama yoluyla ayrdetmeyi renmedennce, iyiyi ktden ayrdetme iin bir duyu gelitirir. Deer yarglar, yaamndaki nemlikiilerin gsterdikleri dosta ya da dmanca tepkilerin sonucu eklinde biimlenir. Yetikinin bakm ve sevgisine tam bamll gznne alnrsa, anne'nin yzndeki onaylayan ya daonaylamayan bir anlatmn ocua iyi ile kt arasndaki ayrm retmeye yettii artcgelmez. Okulda ve toplumda da benzer etkenler i grr. yi, kendisi iin vldmz;kt ise, yaptmzda ho grlmediimiz ya da toplumsal yetkeler ve trdelerimizinounluunca cezalandrldmz eydir. Beenilmeme korkusuyla beenilmek iin21duyulan gereksinmenin gerekte etik yargnn en gl ve hemen hemen hereyi dta brakangdmleyicisi olduu grlyor. Bu yein duygusal bask, ocuun sonra da yetikinin bir etik

yargdaki i-yinin kendisi iin mi yoksa yetke iin mi iyi anlamna geldiini eletirel bir yaklamla sormasn engeller. Nesnellerle ilgili deer yarglarm incelediimizde bu yndekiseenekler daha ak seik olarak grnrler. Bir arabann tekinden daha iyi olduunusylediimde, burada daha iyi dediim arabann, bana tekinden daha ok yararh olduuiin, bu ekilde nitelendii kendiliinden apaktr. yi ya da kt, bir nesnenin benim iin yararl olup olmadn gsterir. Eer kpei olan biri, kpeinin iyi olduunu dnyorsao gerekte kpeindeki kendisi ynnden yararl olan belli baz nitelikleri gsteriyordur.rnein, onun bir beki kpei, bir av kpei, ya da bir ss kpei olarak sahibinin duyduu bir gereksinmeyi giderdiini dile getiriyordur. Bir ey, eer onu kullanan kimse iin iyi ise, iyidiye adlandrlr. Ayn deer lt, insan szkonusu olduunda da kullanlabilir. veren,iverdii kii kendisi iin yararl olduunda onu iyi diye niteler. retmen, rencisi uysal,sorun karmayan ve kendisine saygnlk kazandran biri olduunda onu iyi diye adlandrr. Ayn ekilde bir ocuk da uslu ve itaatkr olduu zaman iyi diye nitelenir. Oysa, iyi ocuk, yalnzca ana-babas-nn istenlerine boyun eerek onlar honut etmeye alan korkmu vegvensiz biri olabilecei gibi, kt ocuk da anababasmn houna gitmese bile kendi istenci ve iten ilikilerine gre eylemde bulunan biri olabilir. Aka grld gibi, yetkeci etiin biimsel ve zdeksel ynleri birbirinden ayrlamaz. Eer yetke uyruu smrmeyi istemeseydi korkutarak ve duygusal ynden boyun edirterek ynetme gereksinmesini duymayacak; kendisinin yetersiz bulunmas tehlikesini gze alarak ussal yarg ve eletiriyi yreklendirecekti. Ama kendi karlar tehlikeye girdii iin yetke, boyun emenin en byk erdem, bakaldrnn ise en byk su saylmasn ister. Yetkecietikte ba-lanamayan su, bakaldrma ve yetkenin kural koyma hakkyla koy-22duu kurallarn uyruklar iin en yararh kurallar olduklarna ilikin gr sorgulamadr. Suileyen birinin cezalandrlmasn kabul etmesi ve sululuk duygusu duymas, ona yeniden


12/115

iyilik niteliini kazandrabilir. nk, o bylece yetkenin stnln kabul etmiolduunu dile getirmektedir.Tevrat (Eski Szleme), insanlk tarihinin balangcna ilikin bir deerlendirme yaparken, yetkeci etiin bir rneini veriyor. Adem ve Havva'nn sulan gerekletirdikleri eylemaraclyla aklanmyor. yi'nin ve Kt'nn bilgisini veren aacn meyvasm yemek, kendi

bana (perse) kt olan bir ey deildir. Gerekte hem Yahudi hem de Hristiyan dinleri, iyiyiktden ayrdetme yetisinin bir temel erdem olduu konusunda uyuurlar. Adem ileHavva'nn buradaki sular bakaldrmalar; iyi'yi ve kt'y renerek hemen Bizlerden biriolan insan, elini yaam aacna da uzatabilir ve lmszleebilir diye korkan Tanr'nn yetkesine meydan okumalardr. Yetkeci etiin kart olan insanc etik de ayn ekilde biimsel ve zdeksel ltler araclylaanlalabilir. Bu etik biimsel olarak, 'erdem ve gnahn ltn insan aan bir yetke deil, yalnz ve yalnz insann kendisi belirleyebilir' ilkesi stnde temellenir. Bu etik zdekselolarak, iyinin insan iin yararh; ktnn ise insan iin zararl olan ey olduu ilkesinedayanr. Yani burada, etik deer iin bWcik lt, insann iyilii olmaktadr.nsanc ve yetkeci etikler arasndaki ayrm, erdem szcne verilen eitli anlamlarla dagsterilebilir. Aristoteles, erdem szcn yetkinlik anlamna gelecek ekildekullanmaktadr. (Buradaki yetkinlik, araclyla insana zg olanaklarn gerekletirildiietkinliin yetkinliidir.) Paracelsus erdemi her nesnenin bireysel karakteristii ile anlamdaolan ey, yani o nesnenin zellii anlamnda kullanyor. Bir tan ya da bir iein, tmnesnelerin birer erdemi vardr. Bu erdem, onlarn zgl niteliklerinin bir bireimidir. nsannerdemi de bunun gibi, insan trne zg kesin niteliklerin bir dizisidir. Oysa her kii'ninerdemi, onun tek bireyselliidir.23O, eer erdemini gzler nne aarsa erdemlidir. Buna kart olarak, modern anlamndaerdem, yetkeci etiin bir kavramdr. Erdemli olma, kendini yadsmay ve boyun emeyi; bireyselliin tam anlamnda gerekletirilmesinden ok, bastrlmasn gsterir.nsanc etik, insan-iin'ci (anthropocentric) bir etiktir. Bu in-san-iincilik, insann evrenin

merkezi olmas anlamna gelmez. Bu etie gre, insann deer yarglar, tm teki yarglar(hatta alglar) gibi, varoluunun zelliklerinden kaynaklanan ve ancak insana bavurarak anlam kazanan yarglardr. nsan, gerekten hereyin lsdr. nsanc gr, insan varoluundan daha yksek ve daha onurlu hibir ey bulunmadn dile getiren grtr. Bugre, etik davrann asl znde, insan aan bir eyle balantl olmann yatt nesrlerek ve bu nedenle de yalnzca insan ve insann karlarn tanyan bir dizgeningerekten ahlaksal olmayaca; nk byle bir dizgenin objesinin salt soyutlanm, bencil birey olduu sylenerek kar klmtr.Genellikle, insann yaam iin geerli normlar koyma ve yarglama konusundaki yeteneini-ve hakkn- yadsmak zere ne srlen bu kant, bir yanlgya dayandrlmaktadr. nk,'iyi, insan iin iyi olan eydir' ilkesi, bencillik ya da soyutlanmann insann doas iin iyi eylerolduklarn dile getirmez. Bu ilke, insann amacnn, kendi dndaki dnya ile her trl bankopard zaman, gerekleebilecei anlamna gelmez. nsan doasna zg zelliklerden biri,gerekte, insanc etik savunucularnn ounun ne srm olduklar gibi, insann ancak kenditrdeleri ile balant ve dayan-ma iinde doyum ve mutlulua ulatdr. Ama, insannkomusunu (ya da trdeini) sevmesi, kendisini aan bir olay deildir. Bu sevgi, onundoasnda vardr ve ondan maktadr. Sevgi, insana ne yukardan inen yksek bir g, ne dezorla kabul ettirilen bir devdir. O, araclyla, insann kendisini dnyaya balayp dnyaygerekten kendisinin kld bir z-gtr.242. Nesnelci Ahlak Felsefesine Kar znelci Ahlak FelsefesiEer insanc etik ilkeyi kabul edersek insann nesnel geerlilii olan normativ ilkelere ulamakonusundaki yeteneini yadsyan dnrleri nasl yantlayabileceiz?Gerekte, insanc etik akmlardan biri, bu kar-k hakl grmekte ve deer yarglarnnhibir nesnel geerlikleri olmadn; ancak, bireylerin keyfi seim ya da honutsuzluklarn


13/115

dile getirdiini onaylamaktadr. Bu gr asna gre, rnein zgrlk, klelikten daha iyi bir eydir nermesi hibir nesnel geerlilik tamayan, yalnzca bir beeni ayrmn betimleyen bir nermedir. Bu anlamnda deer, istenen her iyi ey diye tanmlanmakta ve istein ls deer deil, deerin ls istek olmaktadr. Bu trden kktenci birznelcilik, kendi z gerei, etik normlarn evrensel ve tm insanlara uygulanabilir olmalar

gerektii dncesi ile uyuamaz. Eer, insanc etiin biricik tr bu znelcilik olsayd, etik yet-kecilikle genel geer normlara ilikin tm savlardan vazgeme arasnda bir seim yapmadurumuyla kar karya kalacaktr.Etik hazclk, nesnelik ilkesine tannan ilk ayrcalktr. Bu gr, hazzn insan iin iyi, acnn isekt olduunu ne srmekle istekleri kendisine gre deerlendirebilecei bir ilkesalamaktadr. Bu ilke, 'ancak doyurulmalar hazza neden olan istekler deerlidir; tel?ftrdeildir' demektedir. Ama, Herbert Spencer'in hazzn di-rimbilimsel (biyolojik) evrim sreciiinde nesnel bir ilevi bulunduu savna karn, haz bir deer lt olamaz. nk, yleinsanlar vardr ki zgrlkten deil, boyun emekten holanrlar. Yine yleleri vardr kisevgiden deil, nefretten; retici emekten deil, smrden haz duyarlar. Bu nesnel bakmdanzararl olandan haz duyma olay, nevrotik zyaplara (karakterlere) zg bir olay oluppsikanaliz tarafndan enine boyuna incelenmitir. Bu soruna zyapy tartrken ve mutluluk ile hazz ele alan blmde yeniden geri dneceiz.Epikuros tarafndan ileri srlm olan hazc ilkenin deitiril-25mesi, daha nesnel bir deer lt bulma ynnde atlan nemli bir admd. Epikuroskarlat gl hazzn daha yksek ve daha aa dzeyleri arasnda bir ayrm yaparak zmlemeye almt. Bylece, hazcln kendine zg glkleri olduu kabuledilmiti bir giriim olarak kalmt. Buna karn, hazcln yine de byk deer tayan bir yan vardr; Bu gr, insann kendi haz ve mutluluk yaantsn deerin tek lt sayar.Bylece, insana kendisi iin en iyi olduu sylenen ey hakknda dnme frsat vermeksizininsan iin en iyi olann ne olduunu belirleyen bir yetkeye sahip olma giriimlerinin tmndtalar. Hazc etiin, Grek dnyasnda, Romada, Modern Avrupa ve Amerikan kltrnde

insann mutluluuyla gerekten ve tutkuyla ilgilenen ilerici dnr -lerce savunulmu olmas, bu yzden pek artc deildir. Ama, deerli olan yanlarna karn, hazclk, nesnel geerlilii olan etik yarglarn temelinioluturamazd. yleyse, insancl setiimizde acaba nesnelcilikten vazgememiz migerekecektir? Ya da acaba insann tm insanlar iin nesnel geerlilii olan eylem kurallarkoyup deer yarglan vermesi hem de bunu insan aan bir yetkenin deil de, insannkendisinin yapmas olana var mdr? Ben bunun gerekten olabileceine inanmaktaym veimdi bu olana betimleme giriiminde bulunacam.lkin unu unutmayalm ki nesnel bakmdan geerli, sal-tkla zde deildir. rnein, birolaslk, bir kestirim anlatm ya da herhangi bir varsaym hem geerli hem de greliolabilir. Greli olmas, snrl kantlara dayandrlm ve eer olgular ya da yntemler buna izin verirse gelecekteki dzeltimlerin konusu olmas anlamndadr. Saltk'm kart olarak grelikavram, tanrbilimsel dnceden kaynaklanmaktadr. Tanrbilimsel dncede gksel biralan olarak saltk, insann yetkinsiz alanndan ayrlmtr. Saltk kavram, bu tanrbilimsel balam dnda anlamszdr ve etikte de genel bilimsel dncede olduu kadar az bir yeri vardr. Ama biz bu noktada anlasak bile, etikte nesnel geerlilikte nermeler bulunmasnnolanakszln dile getiren ana kar-k26hl yantlanmay beklemekte. Bu karka gre, olgularn deerlerden ak seik birekilde ayrdedilmeleri gerekmektedir. Kant'tan beri, ancak olgulara ilikin nesnel geerliliiolan nermeler yaplabilecei; deerlere ilikin nermelerin nesnel geerlilii olamayaca yaygn bir ekilde savunulmu ve deer nermelerini dta brakmann, bilimsellik ltlerinden biri olduu ne srlmtr. Ama biz, sanatlarda nesnel geerlilii olan kurallar koymaya alknz. Bu kurallar, olgularn


14/115

gzlemlenmesinden ya da ok sayda matematiksel karm araclyla kurulmu olan bilimselilkelerden sonu olarak karlrlar. Hernekadar fiziksel ve dirimbilimsel bilimlerde bileonlarn nesnelliklerini bozmayan kural koyucu bir ge ie karyorsa da salt ya da kuramsal bilimler, olgularn ve ilkelerin bulgulanmasyla ilgilenirler. Uygulamac bilimler ise, ncelikleeylerin kendilerine uygun olarak yaplmas gerektii eylemsel kurallarla ilgilenirler. Buradaki

gereklilik, olgularn ve ilkelerin bilimsel bilgisi araclyla belirlenir. Sanatlar, zgl bilgi ve beceriyi gerektiren etkinliklerdir. Bazlar yalnz herkese bilinen bilgileri gerektirirken,mhendislik ya da tb sanat gibi baka baz sanatlar, byk lf#de kuramsal bilgi gerektirirler.rnein, eer bir demiryolu kurmak istiyorsam onu fiziin belli ilkelerine gre kurmamgerekir. Tm sanatlarda kuramsal bilime dayanan eylem (uygulama) ' kuramn nesnelgeerlilii olan bir kurallar dizgesi oluturur. Her sanatta yetkin sonulara ulamann eitli yntemleri olabilir ama kurallar, hibir zaman keyfi deildir. Kurallara uyulmamas ya eksik sonular alnmasyla ya da istenilen eree ulama konusunda tam bir baarszlklacezalandrlr. Ama sanatlar yalnz tb, mhendislik ve resimden ibaret deildir. Yaamn kendisi de birsanattr.2 Gerekte, insanm uygulayaca en nemli, ayn zamanda en g ve karmak sanattr. Bu sanatn konusu, u ya da bu uzmanlalm uygulama olmayp yaama2. Bununla birlikte, sanatm bu kullanm yapmak ve eylemek terimlerini birbirindenayran Aristoteles'in terimler dizgesine karttr.27uygulamas; insann yetenekli olduu eye doru gelimesi srecidir. Yaam sanatnda insan,hem sanat hem de sanatnn objesidir. Bu sanatda o, hem yontucu hem mermer; hem doktorhem de hastadr.yiyi insan iin iyi, kty insan iin kt olanla anlamda kabul eden insanc ahlak felsefesi, insan iin neyin iyi olduunu bilmek istiyorsak, insan doasn bilmemiz gerektiinine srer. n-sanc etik, kuramsal insan bilimi stnde temellenen yaama sanatnnuygulamal bilimidir. Baka sanatlarda olduu gibi, burada da insann yetkin baaryaulamas insanbilime ilikin bilgilerine, becerisine ve uygulamalarna baldr. Ama insan,

kuramlardan ancak belli bir etkinlii semi olmas ve belli bir eree ulamay istemesinclne dayanarak kurallar karabilir. Tb biliminin ncl onun hastalklar saaltmak ve yaam uzatmak iin istenir oluudur. Eer bu byle olmasayd, tb biliminin tm kurallar yersiz olacakt. Her uygulamal bilim, bir seme ediminin sonucu olan bir be-lite (axiom), yanietkinliin ereinin istenilen bir erek oluuna dayanr. Ama, etiin temeli olan belitle tekisanatlarn temeli olan belitler arasnda bir ayrm vardr. Biz, pekala insanlarn resimleri ya dakprleri istemedikleri bir kltr dleyebiliriz. Ama iinde, insanlarn yaamay istemedikleri bir kltr dnlemez. nk, yaama itkisi her canlda doadan gelen bir itkidir ve insan, buna ilikin ne dnrse dnsn yaamay istememezlik edemez.3 Yaamla lmarasndaki seim, gerek olmaktan ok grnteki bir seimdir. nsann gerek seimi, iyi yaamla kt yaam arasmda yapt seimdir.Bu noktada, iinde yaadmz an bir sanat olarak yaam, anlayn neden yitirmiolduunu sormak ilgi ekici olacaktr. Modern insan, okuma yazmann renilmesi gerekensanatlar olduklarna; mimar, mhendis ya da nitelikli ii olmann byk lde almaygerektirdiine; ama yaamak, ok basit bir ey olduu iin,3. Patolojik bir olay olan intihar, bu genel ilkeyle elimez.28nasl yaanlacam renmek konusunda zel bir aba gstermek gerekmediineinanmaktadr. Herkes belli bir biimde yaad iin yaamn kendisi, iinde herkesinuzman olarak nitelik kazand bir mesele olarak ele alnmaktadr. Ama nsann yaamasanatnn glne ilikin duygusunu yitirmi olmasnn nedeni, yaama sanatnda yksek dzeyde uzmanlam olmas deildir. amzda yaama srecinde egemen olan gerek sevin ve mutluluun eksiklii, byle bir aklamay apak bir ekilde geersiz klyor. Moderntoplum, mutluluu, bireysellii ve kiisel-kar byk lde vurgulamasna karn, insana yaamann amacnn (ya da eer tanrbilim-sel bir terim kullanacak olursak, insann


15/115

kurtuluunun) mutluluk olmayp, alp devini yerine getirmek ya da baarl olmak olduunu hissetmeyi retmitir. Para, n ve g, insann isteklendiricileri ve erekleri halinegelmitir. nsan, eylemlerinin kiisel kar asndan yaral olduu yanlsamas iinde yaamakta oysa aslnda kendi gerek ben'inin karlarndan baka hereye hizmet etmektedir.Ona gre, yaamnn ve yaama sanatnn dnda herey nemlidir. Ve insan, kendisinin

dnda, hereyi savunmaktadr.Eer etik, yaama sanatn uygulamada yetkinlie ulamak iin, bir kurallar btnoluturuyorsa en genel ilkelerinin genelde yaamn znden; zelde ise, insansal varolutankarlmalar gerekecektir. En genel terimlerle tm yaamn doas, kendi varoluunukorumak ve olumlamaktr. Canllarn hepsinde varlklarn koruma eilimi doadan vardr.te ruhbilimciler bu olguya dayanarak, bir kendini koruma igdsnden szetmilerdir.Bir canlnn ilk devi, canl olmaktr.Canl olmak, dingin deil, devimsel (dinamik) bir kavramdr. Bir canlnn varln ve zglglerini ap ortaya koymas bir ve ayn eydir. zgl yeteneklerini gerekletirmek, btncanllarda doadan gelen bir eilimdir, bu nedenle, insann yaam amac, onun kendiglerini, doasnn yasalarna uygun ekilde ortaya koymas olarak anlalmaldr. Ama, nsan, genelde varolan bir ey deildir. O, insansal ni-29teliklerin zn kendi trnn tm yeleri ile paylat halde, her zaman bakalarndan farkl bir birey, esiz bir varlktr. Tpk parmak izlerinin farkl oluu gibi, kendi zel zyaps, yaradl, yetenekleri, istekleri bakmndan da bakalarndan farkldr. nsan, kendi insansal yeteneklerini ancak kendi bireyselliini kavrayarak do-rulayabilir. Canl olmak devi, insannkendisi olmak, yani olmaya yetenekli olduu birey haline gelmek deviyle zdetir.zetleyecek olursak, insanc etikte iyi, yaamn evetlenmesi; insann glerinin ortayakonmasdr. Erdem, insann kendi varoluuna kar sorumluluudur. Kt, insann glerininsakatlanmasndan oluur. Ktlk, (erdemsizlik), insann kendisine kar sorumsuzluudur.Bu saydklarmz, nesnelci-insanc bir etiin ilk ilkeleridir. Bu ilkeleri imdi ayrntl olarak elealamyoruz ama IV. Blmde insanc etiin ilkelerine yeniden geri dneceiz. imdi, bu

aamada uygulamal etik biliminin kuramsal temelini oluturacak bir insan biliminin olasolup olmad sorusunu ele almamz gerekiyor.3. nsan Bilimi4:nsan bilimi kavram, bu bilimin konusu olan insann varolduu ve insan trne zg birinsan doas bulunduu nclne dayanr. Dnce tarihinde bu konuya ilikin zel ironi veelikiler sergilenir. Yetkeci dnrler, sabit ve deimez olduuna inandklar bir insan doasnn varolduunukabul etmilerdir. Bu varsaym onlarn, bu zelliklere sahip olduu savlanan bir insandoasna dayandrdklar etik dizgelerinin ve toplumsal kurumlarnn da zorunlu ve4. nsan Bilimi derken uzlamsal antropoloji kavramndan daha geni bir kavramkastediyorum. Linton, insanbilimini benim dndm geni anlamnda kullanmtr. Bkz.The Science of Man in The World Crisis, ed. Ralph Linton, Columbia University Press, New York, 1945.30deimez olduklarn kantlamalarna hizmet etmitir. Ama, yetkecilerin insann doas olarak dndkleri bu ey, nesnel bir aratrmann deil, kurallarnn ve karlarnn bir yansmasyd. te bu yzden, insanbilim ve ruhbilimin yetkeci grlere kart ve insandoasnn snrsz biim-verilebilirliini onaylar gibi grnen bulularn ilericilerin sevinlekarlamalarn anlamak kolaydr. nk, buradaki biim-verilebilirlik, insan doasnn etkisiolmaktan ok nedeni olduu varsaylan kural ve kurumlarn da deiebildikleri anlamnagelmekteydi. Ama, belli tarihsel-kltrel kalplarn sabit ve deimeyen bir insan doasnnanlatmlar olduu trnden yanl bir varsayma kar karken, insan doasnn snrszdeiebilirlii-ne inananlar da kabul edilmesi eit lde g bir duruma dtler. Hereydennce, snrsz deiebilirlii olan bir insan doas kavram, b kolaylkla sabit ve deimeyen bir insan doas kavramnn srklemi olduu inandrc-olmayan sonulara gtrr. Eer


16/115

insan, snrsz lde deiebilir olsayd o zaman gerekte insann mutluluuna uygunolmayan kural ve kurumlarn onu (doa-sndaki kiisel glere harekete geme ve bu kalplardeitirme olanan tanmadan) kendi kalplarna uygun ekilde biimlendirme anslarolacakt. nsan, -tarihte kantlanm olduu gibi- uygun olmayan toplumsal ve kltrelkalplarn gl basksna iddetle tepki gsteren bir varlk deil, toplumsal dzenlemelerin

yalnzca bir kuklas olacakt. Eer insan gerekte, yalnzca kltr kalplarnn bir yansmasolsayd, hibir toplumsal dzen, insann mutluluu asndan eletirilip yarglanamyacakt.nk, byle bir durumda insan kavram olmayacakt.Deiebilirlik kuramnn kuramsal kapsam da siyasal ve ahlaksal yansmalar kadarnemlidir. Eer (temel fizyolojik gereksinmeler araclyla tanmlanandan baka) bir insandoas bulunmadn varsaysaydk, mmkn olabilecek biricik ruhbilim, snrsz saydadavran rneklerini betimlemekle yetinen; ya da insan davrannn niceliksel ynlerini lenkktenci bir davranlk olacakt. Ruhbilim ve insanbilim, toplumsal kurumlarn ve kltrelkalplarn insa-31n biimlendirdii eitli yntemleri betimlemekten baka bir ey yapamayacaklar; insannzel dlatrmalar ise, toplumsal kalplarn kendi stndeki izdmnden baka bir ey olmadklarndan, yalnzca bir insanbilim, yani karlatrmal toplumbilim olabilecekti. Ama,eer ruhbilim ve insanbilim, insansal davran yneten yasalara ilikin geerli nermeler vereceklerse ie, X diye adlandrdmz herhangi bir ey, evresel etkilere kendi zelliklerininsonucu olan anlalabilir yntemlerle tepkide bulunuyor nclyle balamaldrlar. nsandoas belirli deildir. Bu yzden kltr de belirli insansal igdlerin sonucu olarak aklanamaz. Kltr, insan doasnn kendini tmyle ve edilgin bir biimde uyarlad belirli bir etken de deildir. nsann kendini giderek ho-olmayan koullara bile uyarlayabildii birgerektir. Ama insan bu uyarlama sreci iinde, kendi doasnn zgl niteliklerinden doan belirli ansal ve duygu- t sal tepkiler gelitirir.nsan kendini klelie uyarlayabilir ama bu duruma, dnsel ve ahlaksal niteliklerinialaltarak tepki gsterir. O, karlkl gvensizlik ve dmanln egemen olduu bir kltre de

uyarlanabilir; ama, bu uyarlamaya da zayf ve rn vermeyen biri haline gelerek tepkide bulunur. nsan, kendini cinsel kilimlerin bastrlmasn isteyen kltrel koullara dauyarlayabilir; ama bu uyarlamay baarrken Freud'un gstermi olduu trden nevrotik belirtiler gelitirir. Demek ki o, hemen hemen her kltr kalbna kendisini uyarlaya- bilmektedir ama bu kltr kalplar doasyla eliik olduu zaman, kendi doasndeitiremedii iin, sonunda kendisini bu koullan deitirmek ynnde zorlayan, ansal veduygusal bozukluklar gstermektedir.nsan, kltrn stne metnini yazabilecei bo bir kat paras deildir. O gle dolu bir varlktr ve yle zgl bir yapya sahiptir ki kendisini uyarlarken d koullara zgl veanlalabilir biimlerde tepki gsterir. Eer insan d koullara kendisini kendi z doasndeitirerek yani bir hayvan gibi outoplastic bir ekilde uyarlam olsayd ve yalnzca zel biruyum salad bir dizi koul32altnda yaayabilseydi, her hayvan trnn yazgs olan o kr igdsel geide ulam, bylece tarihi dtalam olacakt. te yandan, eer insan, kendisini doasna kar olanlarlasavamakszn, tm koullara uyarlayabilseydi o zaman da bir tarihi olamayacakt. nsansalevrim, insann kendini uyarlayabilme yetisinden ve doasnn onu kiisel gereksinmelerinedaha iyi uyan koullar durmakszn aramas iin zorlayan, yokedilemez niteliklerindenkaynaklanr.nsan biliminin konusu, insan doasdr. Ama bu bilim, insan doasnn ne olduuna ilikintam ve yeterli bir tablo izerek ie balamaz. Konusunun doyurucu bir tanmn vermek, bu bilmin ncl olmayp amacdr. Yntemi ise, insann eitli bireysel ve toplumsal koullaragsterdii tepkileri gzlemek ve bu tepkilerin gzleminden insan doasna ilikin karmlar yapmaktr. Tarih ve insanbilim, insann bizimkinden farkl kltrel ve toplumsal koullaragsterdii tepkileri inceler. Toplumsal ruhbilim ise, onun kendi kltrmz iindeki deiik


17/115

toplumsal konum ve evrelere gsterdii tepkileri ele alr. ocuk ruhbilimi, bymekte olanocuun eitli durumlar karsndaki tepkilerini inceler. Psikopatoloji, insan doasnnhastalkl koullar altnda nasl arptldn incleyerek sonulara varmaya alr. nsandoas hibir zaman bu ekilde deil, ama yalnzca zgl durumlardaki zgl dlamalarndagzlemlenebilir. nsan doasnn empirik incelemesinden karlabilecek olan ey, kuramsal

bir yapdr. Bu bakmdan, insan bilimi, bir insan doas rnei kurarken, kendileridorudan gzlenebilen verilere deil de, gzlenmi verilerden yaplm karmlara dayanan; ya da bu verilerce denetlenen varlklarn kavramlaryla igren, teki bilimlerden pek farkldeildir.nsanbilimin ve ruhbilimin sunmu olduklar verilerin zenginliine karn elimizde ancak deneysel bir insan doas tablosu var. nsan doasn oluturan eyin ne olduuna ilikinempirik ve nesnel bir nerme dile getirmek istiyorsak, tm insanln temsilcileri olarak grd Yahudi ve Hristiyanlar hakknda sylediklerini anladmz takdirde Shylock'tan hlrenebileceimiz eyler var:F:333,Ben bir Yahudiyim. Yahudilerin gzleri yok mu? Elleri, organlar, boyutlar, duyular,duygulanmlar yok mu? Onlar da tpk bir Hristiyan gibi, ayn yiyeceklerle beslenmiyorlarm? Ayn silahlarla yaralanmyorlar m? Ayn hastalklara tutulup ayn yntemlerle iyiedilmiyorlar m? Onlar da ten ve stan ayn yaz ve ayn k deil mi? Bizi yaraladnzzaman kanmz akmyor mu? Gdkladmzda glmyor muyuz? Zehirlediinizde lmyormuyuz? Ve eer bize ktlk ederseniz sizden intikam almayacak myz? Eer her konuda sizingi-biysek, bu konuda da size benzeyeceiz.4. tnsanc Ahlak Felsefesi Geleneinsanc etik gelenekte kural ve deerleri yerletirmenin temsli-nin insan-bilmek olduugr egemendir. Aristoteles, Spinoza ve Dewey'in -bu blmde grlerini zetleyeceimizdnrlerin-etie ilikin denemeleri bu yzden, ayn zamanda ruhbilime ilikin denemelerdirde. Burada, insanc etiin tarihini gzden geirmeyi dnmyorum. Yapmak istediim

yalnzca bu etiin ilkesini, en byk temsilcileri tarafndan dile getirildii ekilderneklendirme- ye almak. Aristoteles'e gre etik, insanbilimi stne kurulur. Ruhbilim, insan doasn aratrr; bundantr, etik, uygulamal ruhbilim-dir. Politika rencisi gibi etik rencisi de ruha ilikinolgular, tpk gzleri ve bedeni tedavi eden birinin bir btn olarak gzler ve bedene ilikinolgular bildii lde bilmelidir... Ama, doktorlar arasnda en iyi eitilmi olanlar bile, bedeneilikin bilgi edinmek iin ok zaman harcarlar.5 Aristoteles, insann doasndan erdemin(yetkinliin) bir etkinlik olduu kuraln karr. O, bu etkinlik szcyle insana zgilev ve glerin gerekletirdiklerini dile getirir. nsann erei olan mutluluk, etkinlik veyararlln sonucudur. Mutluluk dingin bir nitelik ya da ruhsal durum deildir.5. Ethica Nicomachea, W.D. Ross (ev.) London, New York: Oxford Uni, Press, 1925 1102 a,17-24.34 Aristoteles, etkinlik kavramm aklamak iin Olimpiyat oyunlarn bir benzetme olarak kullanyor. Diyor ki: Bu oyunlarda ta giyenler, en gzeller ve en gller olmayp yaranlardr. (nk, baarl olanlar, bu yaranlardan bazlardr.) Bylece, eylemde bulunanlar, yaamdaki iyi ve soylu eyleri kazanrlar; hem de hakl olarak kazanrlar.6 zgr,ussal ve etkin insan, iyi ve buna gre de mutlu olan kiidir. yleyse burada, inam odak noktas yapan ya da insana nesnel deer yarglar var karmzda. Bu nesnel deer nermeleriayn zamanda insann doa ve ilevini anlamaktan tretilmi olan nermeler.Spinoza da Aristoteles gibi, insann ayrdedici ilevini aratryor. Doadaki herhangibir eyinerek ve ayrdedici ilevini dnerek ie balyor ve u yant veriyor: kendinde olduusrece, her-ey, kendi varln korumaya aba gsterir.7 nsann ilevi ve erei de bakaeylerinkinden farkl olamaz. Bu ilev ve erek, kendini korumak ve varoluunda diretmektir.


18/115

Spinoza, yalnzca genel bir kuraln insann varoluuna uygulanmas olan bir erdem kavramnaeriiyor. Saltk olarak erdemle uyum iinde eylemde bulunmak, bizim iin usun kendi yarannz arama nedeniyle bizi ynettii gibi eylemek, yaatmak ve varlmz korumaktan baka bir ey deildir.8 Varln korumak, Spinoza'ya gre, yetenekli olduu ey haline gelebilmektir. O, Eer bir at

bir insana dntrlrse bir bcee dntrld zamanki lde yokedilmi olacaktrdiyor. Burada hemen unu eklememiz gerekiyor: Spinoza'ya gre, bir insan da eer bir meleedntrlrse bir ata dntrld zamanki lde yokedilmi olun Erdem, her canlnnzgl glerinin ortaya konmasdr. nsan iin erdem, iinde en ok insansallat du-6. a.g.k. 1099 a, 3-5.

7. Benedictus de Spinoza, Ethics, W. Haie White, (ev). London: Oxford Uni. Press, 1927, III.nerme 6.8. a.g.k. IV., nerme 24.35rumdur. Bunun sonucunda Spinoza, iyi derken de Tanr'nn nmze koymu olduu insandoas rneine giderek daha ok yaklamamz saladn kesinlikle bildiimiz hereyianlyor. Kt ie, Ona gre, bizi bu rnee ulamaktan alkoyduunu kesinlikle bildiimizhereydir.9 Bundan tr, erdem insan doasnn gerekletirilmesiyle zdetir. Bununsonucu olarak da insan bilimi, eti-in stnde temellendirildii kurarnsal bilimdir.Us, insana gerekten kendisi olabilmesi iin ne yapmas gerektiini gsterir ve bylece onaneyin iyi olduunu retir. Erdeme ulamann yolu, insann kendi glerini etkin bir ekildekullanmasndan geer. Bu yzden, gllk erdemle, gszlk ise erdemsizlikle zdetir.Mutluluk kendi bana bir erek olmayp glln art olayna katlan eydir. Oysagszle bunalm elik eder. Bu gllk ve gszlk, insana zg tm gler iin szkonusudur. Deer yarglar ancak insana ve insann karlarna uygulanabilir. Ama, bu trdendeer yarglar, yalnzca bireylerin holanma ya da holanmamalarn dile getiren nermelerdeildir. nk, insann nitelikleri, tre zg nitelikler olup bu yzden tm insanlarda

ortaktr. Spinoza etiinin nesnel zyaps (karakteri) insan doas rneinin nesnel zyapsnadayanr. Her nekadar bu insan doas, pek ok bireysel deikenlere izin veriyorsa da, zndetm insanlar iin zdetir. Spinoza, kktenci bir tavrla yetkeci etie kardr. Ona gre, insankendisini aan bir yetke iin bir ara olmayp kendi bana bir erektir. Deer ancak, insanngerek karlar ile ilgi iinde belirlenebilir. Bu gerek karlarsa onun zgrln veglerini retken bir ekilde kullanmasdr.109. a.g.k. IV nsz.10. Marks da Spinozannkine benzer bir gr dile getirmitir. O, bir kpek iin neyin yararl olduunu bilmek istiyorsak kpein doasn incelememiz gerekir. Bu doann kendisi yarar ilkesinden karmsan-mamaldr. Bunu insana uyguladmzda tm insansal eylemleri,akmlar ilikileri v.s.yi yarar ilkesi araclyla eletirecek olan biri, ilkin genelde insandoasn ele almal sonra her tarihsel dnemdeki deiiklie uram insan doasnincelemelidir. Bentham bu ii ok ksa36Bilimsel etiin en nemli ada sunucusu, grleri etikte hem yetkecilie hem de greciliekart olan John Dewey'dir. O, yetkecilikle ilgili olarak: gksel esinlenmeye, gksel olarak kutsanm ve grevlendirilmi yneticilere; devletin, uzlamalarn, geleneklerin buyruklarna ve b.g. eylere bavurmann ortak yanlar, bunlarn hepsinde aratrma gereksinmesini yasaklayacak kadar yetkeci bir sesin bulunmasdr11 diyor. Grecilie gelince, Dewey bukonuda, birleyin hoa gitmesi gerei kendi bana o hoa giden eye ilikin bir deer yargsdeildir12 grn savunuyor. Holanma bir temel veridir ama kamtlayc olgulartarafndan dorulanmas gerekir.13 Spinoza gibi Dewey de insan usu araclyla nesnelgeerlilii olan deer nermelerine eriilebileceini ne sryor. nsan yaamnn amac O'nagre de, insann kendi doas ve yaps araclyla byyp gelimesidir. Ama, Dewey'insabit


19/115

yoldan bitiriyor. Byk bir tecrbesizlikle modern satcy, zellikle de ngiliz satcsn normalinsan olarak ele alyor. Karl Marks, Capital, ev. Samuel Moore ve Edward Aveling (New York: The Modern Library, Random House) I, 688 dip not.nemli felsefi ayrmlara karin, Spencer'in etie ilikin gr, i-yi ve ktnn insannzel yapsndan doduu ve davran biliminin insana ilikin bilgimize dayand

dorultusundadr. J. Stuart Mill'e yazd bir mektupta Spencer diyor ki: Benim savunduumgr, yerinde bir szckle 'doru davrann bilimi' diye adlandrlan ah-lakln (Morality) belli davran biimlerinin nasl ve niin ykc; belli baka davran biimlerinin ise, yine nasl ve niin yararl olduunu belirlemeyi kendisine konu olarak alan grtr. yi Ve ktsonular, rastlantsal olamazlar. Onlar nesnelerin yaps gerei zorunlu olan sonulardr.Spencer'in The Principles of Ethics'te alnt olarak verdii pasaj. Bkz. cilt (New York: D. Appleton Co, 1902). s. 57.11. John Dewey ve James H. Tufts, Ethics, (New York: Henry Holt and Co., rev. ed. 1932) s.364.12. John Dewey, Problems of Men, (New York: Philosophical Library, 1946). s. 254.13. a.g.k. s. 260.37ereklere kar k, Spinoza'nm nermi olduu nemli bir grten bir bilimsel kavramolarak insan doas rneinden vazgemesine yol amtr. Dewey'in grnde asl arlk,kurallarn geerliliini salayan empirik temel olarak grlen aralar ve erekler (ya dasonular) arasndaki ilikiye verilir. O'na gre, deerlendirme ancak bir sorun olduu zaman; yenilmesi gereken bir glk, bir gereksinme, bir eksiklik ya da dzeltilecek bir bozukluk,deien koullar araclyla zmlenecek eilim atmalar olduunda ortaya kar. Bu olgu,deerlendirmenin olduu heryerde ayn zamanda bir dnsel etkenin de (bir aratrmaetkeninin de) bulunduunu kantlar. nk, gznnde bulundurulan erek, kendisineulaldnda sz konusu gereksinme ya da eksiklii giderecek ve varolan atmayzmleyecek bir erek olarak dnlp biimlendirilir.'4Dewey'e gre erek, yalnzca, uzak bir evrede gzlenen bir edimler dizisi; ara ise, yalnzca

daha erken bir evrede gzlenmi edimler dizisidir. Aralar ve erekler arasndaki ayrm,nerilen eylem izgisinin, yani zaman iinde balantl dizilerin incelenmesinde ortaya kar.Erek, dnlen son edimdir. Aralar ise, zaman bakmndan ondan nce gerekletirilecek olan edimlerdir... Aralar ve erekler, ayn gereklik iin iki ayr addr. Bu terimler,gereklikteki bir blnmeyi deil, ama yargdaki bir ayrm gsterirler.15 Dewey'in aralar veerekler arasndaki karlkl ilikiyi vurgulamas, zellikle de, bizi erkekleri aralardan ayrarak yararsz hale gelen kuramlara kar uyarmas, hi kuku yok ki usu etik kuramn geliimindenemli bir noktadr. Ama, bir eylemin gidiini zihnen tamamlamadmz srece, gerektenneyin peinde olduumuzu14, John Dewey, The Theory of Valuation, Bkz. International Encyclopedia of Unified ScienceX, No. 4 s. 34 (University of Chicago Press, 1939).15. John Dewey, Human Nature and Conduct, New York, The modern Library, Random House1930, s. 34.38 bilemeyeceimiz16 gr pek doru grnmyor. Ereklerin doruluu, onlara ulamamzsalayacak aralar henz bilmediimiz zaman bile, insana ilikin tm olaylarnzmlenmesiyle soruturu-labilir. u anda pek ortada grnmedikleri halde, kendilerineilikin geerli nermeler dile getirebileceimiz erekler vardr. nsan bilimi bize insan doasrneinin bir resmini verebilir. Bu insann doas rneinden de kendilerine ulamamzsalayacak aralar bulunmadan nce, erekler karlabilir.175. Ahlak Felsefesi ve PsikanalizBu iin daha balangcndan, uygulamal bir bilim olarak insan-c-nesnelci etiin geliiminin bir kuramsal bilim olarak ruhbilimin geliimine dayand aka grlebilir sanyorum. Aristoteles etiinden Spinoza etiine doru grlen gelime byk lde Spinoza'nmdevimsel (dinamik) ruhbiliminin Aristoteles'in dingin (statik) ruhbiliminden stn olmasnn


20/115

sonucudur. Spinoza, bilind gdmlemeleri arm yasalarn, ocukluk yaantlarnn bireyi nasl yaam boyu etkilediini bulgulamtr. Onun istek (desire) kavram, Aristoteles'inalkanlk kavramndan daha stn, devimsel bir kavramdr. Ama, Spinoza'nm ruhbilimi, Ondokuzuncu yzyla kadarki tm ruhbilimsel dnce gibi, soyut kalma eilimi gstermi vekuramlarn deneysel aratrma ya da insana ilikin yeni bulgulanm verilerle snamak iin bir

yntem gelitirmemitir.Dewey'in etiinin ve ruhbiliminin anahtar kavram, deneysel aratrmadr. Dewey, bilindgdmlemeleri kabul eder. Onun16. a.g.k. s. 36.17. topyalar, aralar alglanmadan erekleri grme gcdr. Buna karn anlamszdeildirler. Tersine bazlar insann geleceine duyduu inanc salamlatrmak iin ne denlietkin olduklar bir yana, dncenin gelimesine de byk lde katkda bulunmulardr.alkanlk kavram ise, geleneksel davranln betimleyici alkanlk kavramndan farkldr.Dewey'in modern klinik ruhbilimin bi-lind glerin yalnz apak davranlar deil, istek, yarg, inan ve lkletirmeleri belirlemede ne denli nemli rolleri olduu konusunu vurgulamasyla bir gereklik anlayn sergilediine ilikin nermesi18, bilind etkenlerinkendisi iin tad nemi gsterir. Ama O, etik kuramnda bu yeni yntemin tm olanaklarntketici bir ekilde ele almamaktadr.Psikanalizin bulularn etik kuramn gelimesine uygulamak iin gerek felsefi, gerekseruhbilimsel ynden bir ka giriimde bulunulmutur.19 Bu artc bir olgudur. nk,psikanalitik kuramn yle katklar olmutur ki bunlarn zellikle etik kuram iin nemtadklar yadsnamaz.En nemli katk belki de psikanalitik kuramn insann tek bir yann deil de tm kiiliinikendisine konu olarak alan ilk modern ruhbilimsel dizge oluudur. Kendini bir deneydegzlemlenebilecek ekilde ayrlm olaylarn incelenmesiyle snrlayan uzlamsal ruhbi-lim yntemi yerine Freud, yeni bir yntem bulgulamtr. Bu yntem O'nun kiiliin tmnincelemesini ve insann neden eylemde bulunduu ekilde eylemde bulunduunu anlamasnsalamtr. zgr armlarn, dlerin, yanlglarn, aktarmn zmlenmesi

18. Dewey, Human Nature and Conduct, s. 86.19. Patrick Mullahy'nin Deerler, Bilimsel Yntem ve Psikanaliz balkl makalesi (Bkz.Psychiatry, Mays 1943) psikanalitik gr asnn deerler sorununa ksa ama nemli birkatksdr. Kendini Savunan n-san'n elyazmalarn gzden geirdiim srada yaymlanan J.C.Flu-gel'in nsan, Ahlak ve Toplum (Man, Morals and Society, New York, InternationalUniversities Press, 1945) adl kitab ise, bir psikanalistin psikanalitik bulgular etik kuramauygulamak zere yapt ilk dizgesel ve ciddi giriimdir. Etie ilikin psikanalitik grn vesorunlarn ok deerli bir rnei ve ok kkl bir eletirisi Mortimer J. Adler'in What Man HasMade of Man? adl kitabnda bulunabilir. (New York, Longmans, Green and co. 1937)40olan bu yntem, araclyla imdiye kadar yalnz kiisel bilgi ve ie-baka ak olan zel verilerin genelletirildii ve ruh hekimi ile denek arasndaki bildirimede betimlenebilirklnd bir yaklamdr. Psikanalitik yntem bylece kendilerini gzleme baka trlamayan olaylara bir giri yolu salamtr. O ayn zamanda, bastrlm, bilinten ayrlmolduklar iin igzlemle bile bilinemeyen pek ok duygusal yaantya aklk kazandrmtr.20Freud, almalarnn balangcnda temelde nevrotik belirtilerle ilgilenmekteydi. Amapsikanaliz gelitike nevrotik belirtinin ancak iinde yer ald zyap (karakter yaps)anlald zaman anlatlabilecei daha ak bir eklide ortaya kt. Psikanalitik kuram vesaaltmn (terapi) ana konusu, nevrotik belirtiden ok nevrotik zyap oldu. Freud, nevrotik zyapy incelerken son yzyllarda ruhbi-lim tarafndan savsaklanm ve romanclarla oyun yazarlarna braklm olan zyap bilimi (karakteroloji) iin baz yeni temeller koydu.Psikanalitik zyap bilimi, henz balang evresinde olmasna karn, etik kuram iingereklidir. Geleneksel etiin urat tm erdemler ve ktlkler ok kez ayn szckle ayr veksmen eliik insansal tutumlar gsterdikleri iin, belirsiz kalmak durumundadrlar. Onlar


21/115

ancak kendisine bir erdem ya da erdemsizlik yklenen kiinin zyaps ile iliki iindekavranabildikleri zaman bu belirsizliklerini yitirirler. zyapyla ilikisi koparlm olan birerdem, deersiz bir eye dnebilir. (rnein, korkunun neden olduu ya da bastrlmkstaha bir gururun yerine geen alak gnlllk gibi.) Ya da eer tm zyap ile iliki iindeele alnrsa, bir erdemsizlik deiik bir k altnda grlebilir.. (rnein, gvensizlik ve

kendini kk grmenin dlamas olan kstaha gurur gibi.) Bu20. Bkz. Dewey, Problems of Men, s. 250-272, ve Philip B. Rice, Objectivity of ValueJudgment and Types of Value Judgment (Deer Yargsnn Nesnellii ve Deer YargsTipleri) Journal of Philosophy, XV 1934, 5-14, 533-543.41gr, byk lde etikle ilgilidir. zyapdan soyutlanm deer ya da deersizlikleri onlarsanki ayr ayr zelliklermi gibi ele almak, hem yetersiz hem de yanl yne gtrc bir yntemdir. Eti-in konusu zyapdr (karakter) ve tek tek zellikler ya da eylemlere ilikindeer yarglar ancak bir btn olarak zyapya bavurulduu zaman verilebilir. Etik aratrmann gerek konusu, tek tek erdem ya da ktlklerden ok, erdemli ya da ktzyapdr,Psikanalitik bir kavram olan bilin d gdmleme de etik iin byk bir nem tar. Bukavram, genel bir biimde Leibniz ve Spi-noza'ya kadar geri gtrlebildii halde, bilinditkileri deneysel olarak ve ayrntl bir ekilde inceleyip buna dayanan bir insansal gdlenimkuramnn temellerini atan, Freud olmutur. Etik dncenin evrimi insansal davranla ilgilideer yarglarnn, edimin kendisinden ok bu edimin temelindeki drtlere bavurarak verildikleri olgusuyla belirlenir. Bu yzden, bilind gdmlenimi almak, etik aratrmalara yeni bir boyut kazandrr. Freud'un iaret etmi olduu gibi, Bende\C\ yalnzca en aaeyler deil, ayni zamanda en yksek eyler de bilind olabilir.21 Bunlar eylem iinylesine gl gdlerdir ki etik aratrma onlar grmezlikten gelemez.Psikanalizin deerlerin bilimsel olarak incelenmesi konusunda salad byk olanaklarakarn, Freud ve okulu etik sorunlar aratrmak iin kendi yntemlerinden en verimli ekilde yararlanmamlardr. Gerekte ise etik meseleleri kartrmak iin pek ok ey yapmlardr.

Karklk, Freud'un greci tutumundan domaktadr. O, ruhbilimin, deer yarglarnngdlerini anlamamza yardm edebileceini ama bu yarglarn geerliliklerini salamada bize yardmc olamayacan ne srer.Freud'un grecilii, en ak ekilde O'nun st-Ben (Trelbi-lin) kuramnda grlebilir. Bukurama gre, herhangi bir ey 21. S. Freud The Ego and the Id, Joan Riviere and V. Woolf (ev.) London: Hogarth Press andthe Institute of Psychoanalysis, 1935 s. 133.42ancaj^baba'mn st-Ben'i ve kltrel gelenekte dlaan buyruk ve yasaklamalar dizgesinin birparas olduu zaman trelbilincin (vicdan) ierii haline gelebilir. Bu gre gre, trelbiliniselletiril-mi yetkeden baka bir ey deildir. Freud'un st-Ben zmlemesi yalnzca biryetkeci trelbilin zmlemesidir.22Bu greci grn en iyi aklamasn T. Schoeder'in Ahlakla ilikisi olmayan birRuhbilimcinin Tutumu23 (Attitude of one Amoral Psychologist) balkl makalesinde bulmaktayz. Yazar burada, Her ahlaksal deerlendirme, gemiteki duygusal yaantlardankaynaklanan -atan yein kilimlerin- bir duygusal salkszln rndr diyor ve ahlaklailikisi- olmayan (amoral) ruh hekimi, ahlak ltlerinin, deerlerin ve yarglarn yerineahlak kilimlerin psikiyatrik ve ruhsal-evrimci snflandrmasn ve de dnsel yntemlerikoyacaktr sonucuna varyor. Yazar sonra ahlakla ili-kisi-olmayan evrimci ruhbilimcilerhibir ey hakknda saltk ya da ncesiz-sonrasz doru; ya da yanl kurallara sahipdeildirler diyerek konuyu karmak bir hale getiriyor. Bylece, sanki bilim ncesiz-sonrasz yarglar veriyormu gibi bir izlenim uyandrmaya alyor.Freud'un ahlaklln, temelde, insan doasnda bulunan ktle kar bir tepki oluumuolduuna ilikin gr, st-Ben kuramndan biraz farkldr. O, ocuun cinsel kilimlerininkendi cinsinin kart olan ana ya da babaya* doru ynlendiini; bunun sonucunda kendisiyle


22/115

ayn cinsten olan ana ya da babasn rakip grp ondan nefret ettiini ve dmanlk, korku,sululuk gibi duygularn bu erken evrede, bylece zorunlu olarak doduklarn (Oedipuskompleksi) ne srer. Bu kuram, ilk gnah kavramnn laikleti-rilmi bir anlatmdr.Freud, bu yakn akrabalar doasmn btnleyici paralan olduklarna gre, insan toplumsal yaam olanakl klmak iin etik kurallar gelitirmek zorundayd sonucuna varmtr.

22. IV. Blmde trelbilince ilikin daha ayrntl bilgiler verilecektir.23. The Psychoanalytic Review, XXXI, No. 3 (Temmuz, 1944) 329-335.43nsan, bireyi ve gurubu bu kilimlerin tehlikelerinden korumak iin, bir tabular dizgesinde ilkel bir biimde; daha sonralar ise etiin daha az ilkel olan dizgelerinde toplumsal davrankurallar koymutur.Buna karn, Freud'un gr hibir zaman tutarl bir greci-lik deildir. O, dorulua insannurunda savamas gereken bir erek olarak tutkulu bir inan duymu ve insann, doatarafndan kendisine us balanm olduu iin, bu erek uruna savaacak yetenekteolduuna inanmtr. Bu grecilie kar tutum, Onun Bir Yaam Felsefesi24tartmalarnda ak bir ekilde dile getirilmitir. Freud, doruluun (hakikat) yalnzca dilegetirildikleri ekilleriyle kendi gereksinme ve isteklerimizin bir rn olduunu ne srenkurama kar kmaktadr. Onun grne, gre, bylesine a-narist bir kuram, pratik yaamla karlat anda yklr. Freud'un usun gcne, insanl birletirme ve boinanlarnzincirlerinden .kurtarma erkine duyduu inan, Aydnlanma felsefesinin tutkulu zelliinitamaktadr. Onun psikanalitik saaltm anlaynn temelinde de dorulua duyduu ortayakarma giriimidir. Freud bu bakmdan, Buddha ve Sokrates'ten beri dorulua insanerdemli ve zgr - kendi terimler dizgesinde ise, salkl - klan g olarak inan duyandnce geleneini srdrmektedir. zmleyici saaltmn (Psikanalitik tedavinin) amac,usd olana (d'e) usla yer deitirtmektir. Bu gr asndan ele alndkta zmleme, ikikiinin -ruh hekimi ile hastann- kendilerini doruluu aramaya adadklar bir durum olarak tanmlanabilir. Saaltmn amac saln yeniden kazanlmasdr. Bunu ise, doruluk ve ussalar. Freud'un dehasnn belki de en grkemli gstergesi, iinde bylesi bir itenliin pek

ender grld bir kltrde, kktenci bir drstl saaltm iin koul olarak koymuolmasdr.Freud, yalnz rtk bir biimde de olsa, zyapbiliminde de,24. S. Freud, New Introductory Lectures on Psychoanalysis, W.J.H. Sprott, (ev.) New York. W.W. Norton and co., 1937 s.240-241.44greci olmayan bir gr sunar. Libidonun geliiminin azcl (oral evreden dkil (anal) veretici (ganital) evreye doru srdn; salkl insanda retici ynlenmenin baat olduunune srer. Freud, hernekadar burada etik deerlere aka bir gnderme yapmyorsa da budeerlerle rtk bir ekilde balant kurmaktadr. Baml, agzl, cimri tavrlara zg retici(genital) ynlenme-nce-si ynlenmeler, retici ve yetkin zyap (karakter) anlamna gelenretici ynlenmeden etik bakmdan daha aa olan ynlenmelerdir. Bylece, Freud'unzyapbilimi (karakterolojisi), insansal geliimin doal ereinin erdem olduunu dilegetirmektedir. Bu gelime, zgl ve ok kez dtan gelen koullar yznden engellenebilir.Byle bir engellenmenin sonucunda nevrotik zyap biimlenmesi ile karlarz. Ama, normalgelime, sevmeye ve almaya yetenekli, olgun, bamsz, retici zyapy ortaya karacaktr.yleyse, Freud'a gre, son zmlemede salk ve erdem zdetir. Ama Freud'ta zyap ile etik arasndaki bu balant ak klnmamtr. Zaten bu balantnnst rtk, karmak bir balant olarak kalmas zorunluydu. Bunun eitli nedenleri vard. Bunedenlerden biri, Freud'un grecilii ile insanc (hmanist) etik deerleri rtk bir ekilde benimsemesi arasndaki eliki, bir dieri ise, nevrotik zyapya gsterdii ana ilgi yzndenretici ve olgun zyapi-nn zmlenme ve betimlenmesine pek az dikkat sarfetmi olmasyd.Bundan sonraki blm, nsansal durumu ve bu durumun zyap gelimesi iin tadnemi gzden geirdikten sonra retici zyapnn edeeri olan retici ynlenmeninayrntl bir zmlemesine yer veriyor.


23/115

45BLM HINSAN DOASI VE ZYAP (KARAKTER)Ben bir insanm ve budur paylatm teki insanlarla.

Grmem, iitmem, yemem ve imem,tm hayvanlarn da ayn ekilde yaptklardr. Ama, 'Ben' olmam yalnz benimdir.O, yalnz bana aittir, baka kimseye deil;Ne bir baka insanane bir melee, ne de Tanr'ya-ama, Onunla en ok birleebildiim zamanlarn dnda-Master Eckhart FragmantlarI. tnsansal DurumBir birey insan rkm temsil eder, O, insan trnn zgl bir rneidir. Hem kendisi, hemde herkestir. zellikleriyle bir birey ve bu anlamda esiz olan insan, ayn zamanda insanrknn tm zelliklerinin temsilcisidir de. Onun bireysel kiilii, tm insanlarda47ortak olan insansal varolu zellikleriyle belirlenmitir. Bu yzden, kiilik tartmasndannce, insansal durum tartmasnn yaplmas gerekir. A. NSANN DRMBLMSEL (BYOLOJK) ZAYIFLIInsansal varoluu hayvansal olandan ayran ilk ge, olumsuz bir edir. Bu olumsuz ge, ddnyaya uyarlanma srecinde igdsel dzenlemenin insanda grece eksik oluudur.Hayvann dnyaya uyarlanma biimi, batan beri hep ayndr. Eer igdsel donanm artk deien evre koullarna baarl bir ekilde uyum gstermezse, o hayvan tr ortadan kalkar.Hayvan, deien koullara kendisini deitirerek uyarlanabilir. O, evresini deitirerek

uyarlama yapamaz. Bu ekilde uyumlu olarak yaar. Ama bu uyum, bir savamn yokluuanlamnda bir uyum olmayp hayvann doal donanmnn, onu dnyasnn belirli ve deimez bir paras klmas anlamndadr. Hayvan ya bu dnyaya uyar ya da yok olur. Hayvanlarnigdsel donanmlar ne denli eksik ve deiken olursa, beyinleri, bundan tr de renme yetileri o lde geliir. nsann ortaya knn, evrim sreci iinde igdsel uyarlamannminimum dzeye dt noktaya rastlad sylenebilir. Ama o, kendisini hayvanlardanayran yeni niteliklerle domutur. Bu nitelikler, insann ayr bir varlk olarak kendisine ilikin bilinlilii; gemii anmsama, gelecei gznn nne getirme, nesne ve edimleri simgeleraraclyla gsterme yetenei; dnyay alglamak ve anlamak iin bir usa sahip oluu vearaclyla duyular alannn ok tesine eriebildii dgcdr. nsan tm hayvanlarn enzayfdr ama, bu di-rimbilimsel zayflk, aslnda onun gcnn temeli, kendi zgl insansalniteliklerinin ana gelime nedeni olmaktadr.

B. NSANDAK VAROLUSAL VE TARHSEL KYE - BLNMLK Kendi bilincine-varma, us ve imgelem (dgc), hayvansal varoluu karakterize edenuyumu bozmulardr. Bunlarn douu, insan tekilerden ayr bir varlk, evrenin doal-olmayan bir yarat haline getirmitir. O, doann bir parasdr; doa yasalarna boyun eer,onlar deitirecek gte deildir ama yine de doadaki tm teki varlklar aan bir yanasahiptir. nsan doann bir paras olduu halde, doadan ayrlmtr. Bir yuvas olmadhalde, tm teki yaratklarla paylamakta olduu yuvaya zincirlenmitir. Rastlantsal bir yer vezamanda bu dnyaya frlatlm olan insan, yine rastlantsal bir ekilde oradan kmak iinzorlanmaktadr. Kendi bilincine varm olduu iin, gszln ve varoluununsnrlamalarn alglamaktadr. Kendi sonunu yani, lm gznn nne getirmektedir. O, varoluunun ikiye-blnmlnden hibir zaman kurtulamaz; istese bile, kendisini


24/115

ruhundan zgr klamaz. Yaad srece bedeninden de kurtulamaz. Bedeni ise, onun yaamay istemesini salar.nsann kutsanmas olan us, ayn zamanda onun lanetidir de, Us, onu iinden klmaz birikiye-blnmln iinden kma deviyle baa kmak zere srekli olarak zorlar. Bu ynyle insansal varolu, tm teki canllardan farkldr. nsan, srekli ve kan-lamaz bir

dengesizlik durumu iindedir. Onun yaam kendi trnn rneini yineleyerek yaanlamaz. nsan, yaamaya mecburdur. O, can sklabilen, honutsuzluk duyabilen,cennetten karldn hissedebilen tek hayvandr. nsan, varolu sorununu kendi banazmek zorunda olan ve bu sorundan kaamayan tek hayvandr da. O, insansal durumncesinde yaad, doa ile uyum durumuna geri dnemez. Usunu doann ve kendikendisinin efendisi oluncaya dein gelitirmeyi srdrmesi gerekir.Usun douu, insann iinde bir blnmeye neden olmutur. Bu ikiye-blnmlk onusrekli olarak yeni zmler bulmak zere savamaya zorlar. nsann tarihinin canll(dinamizmi), ge-48F:449mesinin nedeni olan ussal varoluuna zg bir canllktr. nsan, bu ussal varoluaraclyla, iinde kendisini ve trdelerini kendi yuvasnda hissettii, kendisinin olan birdnya yaratr. Ulat her basamak onu honutsuzluk ve aknlk iinde brakr. Ama buaknlk, onu yeni zmlere doru devinecek ekilde zorlar. nsanda ilerleme iindoutan getirdii bir itki yoktur. Onu yola kt noktadan ileriye doru gtren ey, varoluundaki elikidir. nsan, cenneti, doa ile olan birleikliini yitirmi olduu iin ebedigezginci (Odyseus, Oedipus, Abraham, Faust) haline gelmitir. O, ileriye doru gitmeye; vesrekli bir abayla bilinmeyeni, bilgisinin bo b-, rakt yerleri yantlarla doldurup bilinirklmaya zorlanr. nsan kendisine, kendisinin ve varoluunun anlamnn hesabn vermek zorundadr. O, isel blnmln, saltklk iin duyduu yein istein acsn ekerek yenmeye itilir. Saltklk, onun doadan, trdelerinden ve kendinden ayrlmasna neden

olan laneti kaldrabilecek bir baka uyum trdr.nsan'm doasndaki bu ayrlma, insan varoluunun as znden kaynaklandklar iin, benim varolusal1 diye adlandrdm ikiye-blnmelere yol aar. Bu ikiye-blnmeler, insannortadan kaldramayaca, ama zyap ve kltrne gre, deiik biimlerde tepki gstereceielikilerdir.En temel varolusal ikiye-blnme, yaam ile lm arasndaki-dir. lmek zorunda olduumuzolgusu insann deitiremeyecei bir olgudur. nsan, bu olgunun bilincine varmtr ve butrden bir bilinlilik onu derinden etkiler. Ama, lm yaamn tam kart

1. Bu terimi varoluuluun terimler dizgesine gnderme yapmakszn kullandm. Bukitabmn elyazmalarn gzden geirirken J.P. Sartre'in Sinekler (Files) ve Varoluuluk birnsanclk mdr? (Is Existentialism a Humanism?) kitaplar ilk kez elime geti. Yazdklarmdaherhangi bir deiiklie ya da eklemeye gerek olduunu sanmyorum. Ortaklaa dilegetirdiimiz belli noktalar olduu halde, Sartre'in temel felsefi grlerini imdiye kadarinceleme olana bulamam olduum iin, uyumamzn derecesi konusunda bir yarg veremiyorum.50olarak kalr. O, yaama deneyinin dnda ve onunla uzlamayan bir eydir. lme ilikin tm bilgiler onun yaamn anlaml bir paras olmad ve bizim iin lm olgusunu, bundan tr yaamamz szkonusu olduu srece, yenilgiyi kabullenmekten baka yapacak bir ey bulunmad gereini deitirmez. nsan, yaam uruna sahip olduu hereyi verecektir veSpinoza'nm deyiiyle, Bilge kii, lm deil, yaam dnr.nsan, bu ikiye-blnml ideolojiler araclyla yadsmaya almtr. rnein, ruhunlmsz olduunu ne sren Hristiyanln lmszlk anlay, insan yaamnn lmlesona erdiine ilikin trajik olguyu yadsr.


25/115

nsann lml olmas, bir baka ikiye-blnmle neden olur. Her insan, tm insansalglerin taycs olduu halde, yaamnn ksa oluu onun en uygun koullarda bile, bugleri tam olarak gerekletirmesini engeller. Eer bireyin yaam sresi insanln yaamsresiyle zde olsayd, insan ancak o zaman tarihsel sre iinde ortaya kan insansalgelimeye katlabilirdi. nsan'n rkn evrimsel sreci iinde rastlantsal bir noktada balayan

ve biten yaam, bireyin tm glerini gerekletirme sav ile trajik bir ekilde eliir. Onungerekletirebilecekleri ve gerekletirdikleri arasndaki bu elikiye ilikin donuk da olsa biralgs vardr. Burada da ideolojiler, elikiyi asl yaam doyumuna lmden sonra ulalacan ya da iinde yaanlan tarihsel dnemin insanln son ve en yksek baarlarn ierdiini varsayarak uzlatrma yahut yadsma eilimini gsterirler. Yine bir baka ideoloji ise, yaamnanlamnn onun kendisini tam olarak amasnda deil, toplumsal grev ve devlerde olduunune srer. Bu ideolojiye gre, bireyin gelimesi, zgrl ve mutluluu, devletin, toplumun ya da bireyi aan n-cesiz-sonrasz gc temsil eden her ne ise, onun mutluluu karsndaikinci derecede nem tayan, giderek yersiz bir olaydr.nsan, yalnzdr. Ama o, ayn zamanda balantlar olan bir varlktr da. nsan, bakahikimseyle zde olmad, esiz bir varlk olduu ve ayr bir varlk olarak kendi bilincine vard lde yalnz-51dr. O, yarg vermek zorunda olduunda ya da salt usunun gc araclyla kararlar vermesigerektiinde, yalnz olmaldr. Ama insan, yalnz bana olmaya, trdeleri olan insanlarlailiki kurmamaya katlanamaz. Mutluluu, trdeleri ve gemi ve gelecek kuaklarla kendisiarasnda bulunduunu duyumsad dayanma duygusuna dayanr.Bireysel ve toplumsal yaamda varolusal ikiye-blnmlk-lerden kktenci bir ekilde ayr ve insansal varoluun zorunlu paralan olmayan pek ok tarihsel eliki vardr. nsanlarn yaratm olduu bu elikiler, ya ortaya ktklarnda ya da insanlk tarihinin daha sonraki birdneminde zmlenebilirler. amza zg bir eliki olan zdeksel doyumu salayan teknik aralarn bolluu ile bunlar zellikle bar ve insanlarn mutluluu iin kullanmak arasndakieliki, zmlenebilir. nk bu eliki zorunlu olmayp insandaki yiitlik ve -bilgelik

kurumunu grece zmlenemez olan bir elikiye rnek olarak verebiliriz. Bu tr birelikinin zm, ancak tarihin daha sonraki bir dneminde, insanlarn eitlii iin gerekliolan zdeksel temel saladktan sonra, baarlabilirdi. Varolusal ve tarihsel ikiye-blnmlkler arasndaki ayrm vurgulamak nemlidir. nk bu ikisinin birbirine kartrlmas byk boyutlu sorunlara yol aar. Tarihsel elikilerionamakla ilgilenen dnrler, onlarn varolusal ikiye-blnmlkler olduklarn, bunedenle de deitirilemeyeceklerini kantlamaya istekliydiler. Onlar insan olmamas gerekeneyin olamayacana ve trajik yazgsn kabullenmekten baka bir ey yapamayacanainandrmaya altlar. Ama bu iki eliki tipini birbirine kartrma giriimi, insan onlarzmeye almaktan uzak tutmaya yetmedi. nsan anlnn garip niteliklerinden biri de birelikiyle karlatnda edilgin kalamamasdr. elikiyi zme amac, insan harekete geirir.Tm insansal gelime, bu olgunun sonucudur. Eer, bu elikilerin bilincine vardnda,insann eylem araclyla onlara tepkide bulunmas engellenecek olursa, elikilerin gerekten varolduklarnn da yadsnmas gerekir. elikileri uzlatrmak ve bylece yadsmak, bi-52reysel yaamda ussallatrmalarn; toplumsal yaamda ideolojilerinin (toplumsal ussallatrmakalplarnn) ilevidir. Eer insan anl yalnzca ussal yantlarla, dorulukla doyurulabilseydi, bu ideolojiler etkisiz kalacaklard. Ama insan anlnn bir baka garip zellii de gl yetkelerin ne srd ya da kendi kltrndeki insanlarn ounun paylat dnceleridoruluk (hakikat) olarak kabul etmesidir. Uzlatrc ideolojiler, eer kamu-oyu ya da yetketarafndan desteklenirlerse, insann kendisi tmyle rahat etmese de anl yattrlm olur.nsan tarihsel elikilere eylemiyle onlar ortadan kaldrarak tepkide bulunabilir. Ama varolusal ikiye-blnmlkleri, onlara eitli biimlerde tepki gsterebildii halde, ortadankaldramaz. nsan, dinlendirici ve uzlatrc ideolojiler araclyla kendi anln yattrabilir;isel tedirginliinden srekli hazz arayan etkinlikleri ya da ii araclyla kamaya alabilir.


26/115

zgrln ortadan kaldrmay ve kendisini kendi dndaki glere teslim ederek buglerin bir arac durumuna dnmeyi deneyebilir. Ama, doyumsuzlu-u, tedirginlii vehuzursuzluu srer. Bu sorunun bir tek zm yolu vardr: Gerekle yzyze gelmek, yazgsnakaytsz bir evrendeki temelli tek-banaln ve yalnzln kabul etmek; kendi sorununkendisi iin zebilecek onu aan hibir gcn bulunmadm onaylamak. nsan, kendini

savunma sorumluluunu ve ancak kendi z glerini kabul etmek zorundadr. Ama anlam,kesinlii iine almaz. Gerekte, kesinlik aratrmas, anlam arayn engeller. nsan, glerinidlatrmaya zorlayan asl koul, kesinsizliktir. O, eer panie kaplmadan gerekle yzyzegelirse, yaamn, insann glerini ortaya koyarak, retici bir ekilde yaayarak kendi yaamna verdii anlamn dnda bir anlam bulunmadn kabul edecektir. nsan, kendisiiin nem tayan tek devi, glerimizi varoluumuzun yasalar araclyla konmusnrlamalar iinde tam anlamnda gelitirme devini, ancak srekli uyanklk, etkinlik ve abasonucunda baarszla uramadan yerine getirebilir. O, armaktan, merak etmekten ve yenisorular ortaya atmaktan hibir zaman vaz-53gemeyecektir. Ancak eer insansal durumu; varoluunda doadan gelen ikiye- blnmlkleri ve glerini ortaya koyma konusundaki yeteneini kabul ederse devini yerine getirmede baarl olabilecektir. Bu dev, onun kendi-kendisi olmas, kendisinisavunmas ve zellikle kendinin olan us, sevgi ve retici alma gibi yetileri tam anlamndagerekletirmesi araclyla mutlulua erimesidir.nsann varoluunda doadan gelen varolusal ikiye-blnmlkleri bylece ele aldktansonra, bu blmn banda dile getirmi olduumuz 'kiilik tartmasndan nce insansaldurumun tartmas yaplmaldr' tmcesine geri dnebiliriz. Bu tmcenin daha tam biranlam ruhbilimin, insanbilimsel ve felsefi bir insansal varolu stnde temellendirilmesigerektii dile getirilerek ortaya konabilir.nsansal davrann en gze arpan zellii, insanda grdmz tutku ve abalarn grkemli yeinliidir. Freud bu olguyu herkesten iyi kavram ve kendi ann mekanist-doalcdnce anlay araclyla aklama giriiminde bulunmutu. O, kendini koruma

igdsnn ve cinsel igdnn (ya da daha sonra dile getirdii ekilleriyle Eros'un ve lmigdsnn) apak anlatmlar olmayan tutkularn da aslnda bu igdsel-dirimbilimselitkilerin biraz daha dolayl ve karmak dlamalan olduklarn varsayyordu. Bu varsaymlarok parlak varsaymlard ama,'insann tutkulu itkilerinin byk bir blm, igdleriningcyle aklanamaz' olgusunu yadsma konusundaki inandrclklar yetersizdi. nsannal, susuzluu ve cinsel itkileri tmyle doyurulduu zaman bile insan doyuma ulamaz.Hayvandan farkl olmaz; tersine yalnzca balam olur. O, g elde etmek iin, sevgi iin ya da yok etmek iin abalar; yaamn dinsel, siyasal ya da insanc lkler uruna tehlikeye atar. Ama tm bunlar zaten insansal yaamn zelliini oluturup belirleyen eylerdir. Gerekten deinsan, yalnz karnn doyurarak yaayamaz.Freud'un mekanist-doalc aklamasna kart olarak, bu nerme 'insanda doal varoluutarfmdan aklanamayan ama onu aan54 ve doa-st glerden karlm olan birey araclyla aklanmas gereken gerek birdinsel gereksinme vardr'anlamna gelecek ekilde yorumlanmtr. Ancak bu olay, insansaldurum tam olarak kavrandnda aklanabilir hale geleceine gre, bu sonraki varsaym, yararszdr.nsan'm varoluunun uyumsuzluu, onun hayvansal kkenini pek ok aan gereksinmeleroluturur. Bu gereksinmeler, insann kendisiyle doann geri kalan blm arasndaki birlik vedengeyi yeniden kurmas iin, buyruk zellii tayan bir itkiyle sonulanr. nsan, bu birlik vedengeyi ilkin hereyi iine alan ansal (mental) bir dnya tablosu oluturarak dncede kurmagiriiminde bulunur. Bu tablo ona, 'evrendeki yerinin neresi olduu' ve 'nasl eylemde bulunmas gerektii' sorularna bir yant alabilecei bir bavuru tasla olarak hizmet eder. Ama, bu trden dnce dizgeleri yeterli deildir. Eer insan, yalnzca bedenden soyutlanm bir anlktan ibaret olsayd, amac kuatc bir dnce dizgesiyle gerekletirilebilirdi. Ama o,


27/115

kendisine yalnz anlk deil bedende balanm bir varlk olduundan, varoluunun ikiye- blnmlne yalnz dncede deil, yaama sreci iinde de, duygu ve eylemlerinde detepki gstermek zorundadr. O, yeni bir denge bulmak iin varlnn her alannda, bu doa ile bir ve tek-olma yaantsn elde edecek ekilde savamak zorundadr. Bu yzden, her doyurucu ynlenme dizgesi, yalnz anlksal eleri deil, ama tm insansal aba alanlarnda, eylemde

gerekletirilecek olan duygu ve duyu elerini de dile getirir. Kendini bir amaca, bir dne ya da Tanr gibi insan aan bir gce adama, yaama sreci iinde, btnlemek iin duyulan bugereksinmenin bir dlamasdr.nsan'm bu ynlenme ve kendini-adama gereksinmesine verilen yantlar hem ierik hem de biim ynnden byk lde deiiklik gsterirler. Ruhuluk (animism) ve Totemcilik gibiyle ilkel dizgeler vardr ki, bunlarda insann anlam arayna verilecek yantlar doal objeler ya da atalar temsil eder. teyandan Buddhism gibi, Tanrc-olmayan yle baz dizgeler de vardr ki bu dizgelerin z-55gn biiminde bir Tanr kavram bulunmad halde, genellikle dinsel dizgeler diyeadlandrlrlar. Ayrca Stoaclk gibi felsefe dizgeleri ve insan'n anlam arayna Tanrkavramna bavurarak bir yant veren tektanrc dinsel dizgeler vardr. Bu eitli dizgeleritartma srasnda terminolojik bir glk tarafndan engelleniriz.' Eer tarihsel nedenler yznden, dinsel szc Tanrc, yani Tanr evresinde odaklanan bir dizgeylezdeletirilmemi olsayd, yukarda-ki tm dizgeleri, dinsel dizgeler diye adlandrabilirdik. Ne yazk ki, dilimizde Tanrc ve Tanrc-olmayan dizgelerde, yani insann anlam arayna vekendi varoluunu anlaml klma giriimine bir yant vermeye alan tm dncedizgelerinde, ortak olan yan gsterecek bir szcmz yok. Ben, bu tr dizgeleri, daha iyi birszck bulamadm iin, ynlenme ve kendini-adama yntemleri diye adlandryorum. Ama, dinsel ve felsefi dizgelerin domasna neden olan ayn gereksinmeden kaynaklandklarhalde, sanki laikmiler gibi ele alnan baka bir yn itkinin de bulunduu, vurgulamak istediim bir nokta. nce, amzda gzlemlediimiz durumu inceleyelim. Bizimkltrmzde, milyonlarca insann kendilerini baar ve n elde etmeye adam olduklarn

gryoruz. teki kltrlerde baka lkeleri ele geirmek ve onlar stnde bask kurmak isteyen diktatrce dizgelerin yandalarnn bu dizgelere kendilerini nasl yobazca adadklarndaha nce de grmtk hl da gryoruz. ok kez, kendini-koruma drtsnden bile dahagl olan bu tutkularn yeinlii karsnda app kalyoruz. Bizler bu amalarn laik ie-riklerince kolaylkla aldatlp onlar cinsel ya da baka yar-dirimbi-limsel (biyolojik) itkilerinrnleri olarak aklyoruz. Ama, bu laik amalarn dinde grdmz yeinlik ve tutuculuklaizlendikleri ve tm bu laik ynlenme ve kendini-adama'dizgelerinin ierike farkl, ama yantlar verme giriiminde bulunduklar temel gereksinme ynnden zde olduklar o kadarapak deildir. Kltrmzde ortaya kan tablo, zellikle aldatcdr. nk, insanlarn ou,gerekte kendilerini Hristiyanln herhangibir biiminden ok totem-56cilie ve puta tapnmaya daha yakn olan dizgelere adadklar halde, Tek-tanrclainanmaktadrlar. Ancak bizim bir adm daha ileriye gitmemiz gerekiyor. eklini kltrn biimlendirdii bu laik uralarn dinsel doasn anlamamz nevrozlar ve usd uralar anlamamz iin de biranahtar grevi grecektir. Usd uralar, insann ynlenme ve kendini-adama araynn yantlar -bireysel yantlan- olarak ele almamz gerekiyor. Yaants ailesine olan tutkulu baile belirlenen biri, gerekte ilkel bir atalar kltnn tapncsdr. Onunla atalar olanmilyonlarca kii arasndaki ayrm, yalnzca dizgesinin kltrel bakmdan biimlendirilmiolmayp zel bir dizge olmasdr. Freud, din ve nevrozlar arasndaki balanty kabul etmi vedini bir nevroz biimi olarak aklamtr. Oysa biz, nevrozun bireysellii ve rnei olmayanzellikleriyle byk lde ayrmlam zel bir din biimi olarak aklanmas gerektiisonucuna ulayoruz. Genel in-sansal gdlenimle ilgi ierisinde varm olduumuz sonu u:Bir ynlenme ve kendini-adama dizgesi iin duyulan gereksinme, tm insanlarda ortak olduuhalde, bu gereksinmeyi gideren dizgelerin zel ierikleri birbirinden ayrdr. Bu ayrmlar,


28/115

deer ayrmlardr. Olgun, retici ve usu biri kendisinin olgun, retici ve usu olmasna izin veren bir dizge seecektir. Gelimesi engellenmi olan biri ise, bamlln ve usu olmaynsrdrp arttran, ilkel ve usd dizgelere geri dnmelidir. Byle biri, insanln en iyitemsilcileriyle binlerce yl nce am olduu dzeyde kalacaktr.Bir ynlenme ve kendini-adama dizgesine duyulan gereksinme, insansal varoluun kiisel bir

paras olduundan, bu gereksinmenin yeinliini anlayabiliriz. Gerekte insanda bugereksinmeden daha gl bir enerji kayna yoktur. nsan, lklere sahip olmay ya daolmamay seme konusunda zgr deildir. Onun deiik lk trleri, kuvvete ve ykmakendini adam olma ile usa sevgiye kendini adam olma arasnda bir seim yapma zgrl vardr. Tm insanlar lkcdrler ve fiziksel doyumla elde ettiklerinin tesinde bir ey iinuramaktadrlar. nsanlar, inandklar57lklerin trleri bakmndan ayrm gsterirler. nsan anlnn en stn ama ayn zamanda eneytanca dlatrmalar, bedeninin deil ruhunun bu lkclnn anlatmlardr. Bunedenle, bir lk ya da dinsel duyguya sahip olmann kendi bana deerli olduuna gresren greci bir gr, tehlikeli ve yanltr. Biz, laik ideolojilerde ortaya kanlar da dahil, tmlkleri ayn insansal gereksinmelerin anlatmlar olarak kavramalyz. Onlar doruluklarna yani, insann glerini ortaya koymasna ne lde yardm ettiklerine; Ve yaad dnyadagereksinme duyduu denge ve uyumun gerek yantlar olup olmadklarna gre yarglamalyz. yleyse, insansal gdlenimi anlayabilmek iin, insansal durumu anlamamzgerektiini bir kez daha yineliyoruz.2. Kiilik nsanlar insansal durumu ve bu durumun doasmdaki varolu-sal ikiye-blnmlkleripaylatklar iin zdetirler. Onlar, kendi insansal sorunlarn zmledikleri zgl biimasndan esiz varlklardr. Kiiliklerin snrsz eitlilii, kendi bana, insansal varoluazgdr.Kiilik dediimde, bir bireye zg olan ve bireyi esiz klan, doutan getirilmi ve sonradankazanlm tinsel niteliklerin tmn anlyorum. Doadan gelen ve sonradan kazanlm

nitelikler arasndaki yarm, genelde, bir yana yaradl, becerileri ve tm yapsal olarak verilmi tinsel nitelikleri; te yana ise zyapy (karakteri) koyduumuzda, bu ikisi arasndakiayrmla eanlamldr. Yaradl ayrmlar ahlak felsefesi bakmndan bir nem tamadhalde, z-yap ayrmlar ahlak felsefesinin (etiin) gerek sorununu oluturur. Onlar, bireyin yaama sanatnda ne lde baarl olduunu dile getirirler. Yaradl ve zyapterimlerinin kullanmda pek yaygn olarak kartrldklar bilinmektedir. Biz, bu karklktansaknmak iin, ie yaradl terimini ksaca incelemekle balayacaz.58 A. YARADILIHippokrates drt yaradl trn birbirinden ayrmtr: Scakkanl, iyimser, melankolik vesoukkanl, iyimser ve scakkanl yaradllar kolay uyarlabilen ve abuk deien ilgileriyle belirlenen tepki biimleridir. yimser yaradln ilgileri daha zayf; scakkanl yaradlnilgileri ise daha yeindir. Soukkanl ve melankolik yaradllar ise, tersine ge uyarlabilenama srekli olan ilgileri ile belirlenirler. Soukkanl yaradln ilgisi zayf; melankolik yaradln ilgisi ise, yein bir ilgidir.2 Hippokrates'in grne gre, bu deiik tepki biimleri, deiik bedensel kaynaklarla balantldr. (Yaygn kullanmlarnda bu yaradllarn yalnzca olumsuz ynlerinin anm-sand

Documents

Kendini Savunan İnsan, Erich Fromm