Kitâb-ıKânûnçeİnceleme - Met�n - D�z�nDr. N�met KARA • Nes�be AĞYAR

Dr. Nimet KARA - Nesibe AĞYAR

KİTÂB-I KÂNÛNÇE (İnceleme-Metin-Dizin)

ISBN 978-605-318-958-9DOI 10.14527/9786053189589

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2017, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye ait-tir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Haziran 2017, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Baskı: Vadi Grafik Tasarım ve Reklamcılık Ltd.Şti.İvedik Osb Oto 3. Bölge 2284 Sokak No:101

Yenimahalle/Cebeci0312 395 85 71-72

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 33748

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

Dr. Nimet Kara

1985 yılında Sivas’ın Kangal ilçesinde doğdu. İlk, orta ve lise eğitimini

2002 yılında Sivas’ta tamamladı. 2003-2007 yılları arasında Gaziosmanpaşa

Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde lisans

eğitimini, 2007-2009 yılları arasında Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim dalında yüksek lisans eğitimini

tamamladı.

2009 yılında Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve

Edebiyatı Bölümünde Araştırma Görevlisi olarak işe başladı. 2009-2013 yılları

arasında Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve

Edebiyatı Anabilim dalı Türk Dili Bilim Dalında “Pervâne bin Abdullah’ın

Kitâb-ı Melhame’si Üzerinde Tarihî Dil Bilgisi Çalışması” adlı tezini sunarak

Doktor unvanını aldı. 2013 yılında Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat

Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümüne Yardımcı Doçent kadrosuna

atandı. Hala aynı bölümde görev yapmaktadır. Eski Anadolu Türkçesi,

Günümüz Türkiye Türkçesi alanında çeşitli dergilerde yayımlanmış bilimsel

makaleleri bulunmaktadır.

Nesibe Ağyar

1992 yılında Kahramanmaraş’ta doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini

Kahramanmaraş’ta 2010 yılında tamamladı. Yükseköğrenimine 2010’da

Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümünde başladı. 2015 yılında mezun olup aynı yıl yine Karabük

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı anabilim dalında

yüksek lisans eğitimine başladı. Hala yüksek lisans öğrenimine devam etmekle

birlikte alanında çeşitli bilimsel çalışmalarını sürdürmektedir

ÖN SÖZ Türkçenin dil özelliklerinin tespit edilmesi ve söz varlığının belirlenmesi

açısından başka dillerden Türkçeye çevrilmiş veya Türkçe yazılmış eserlerin

günümüz alfabesine çevrilmesi ve incelenmesi önemlidir.

Batı Türkçesinin 13-15. yüzyıllar arasını kapsayan dönemin eserleri

üzerinde fazlasıyla çalışma yapılmış olmasına rağmen Klasik Osmanlı

Türkçesi dönemine giriş yani, 16. yüzyıl eserleri üzerinde fazla çalışma yoktur.

Eser üzerinde yapılan bu çalışma ile 16. yüzyılda Türkçenin ses ve şekil bilgisi

özelliklerinin eserimize nasıl yansıdığı belirlenmeye ve bu yüzyılda eserimizin

söz varlığı ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu çalışma ile Türk tıp tarihi

hakkında çalışma yapacak araştırmacılar için bir kaynak oluşturulmaya

çalışılmış ve Türk tıp dilinin oluşumu ve gelişmesi de izlenmeye çalışılmıştır.

Üzerinde çalışma yaptığımız Kitab-ı Kanunçe adlı eser 1596’da kaleme

alınmış ve Manisa İl Kütüphanesi’nin 45 Hk 1841 nolu arşivinden temin

edilmiştir. Her bir varakta 13 satır olan 132 varaklık mensur bir eserdir. Eserin

yazarı belli değildir. Eserin 66a ve 80a varaklarının kenar kısımlarında “vaķıf

merĥūm müftį mahmūd efendi” ibaresi geçmektedir. Bu kişinin eseri

kütüphaneye veren kişi olduğu tahmin edilmektedir. Eserin ilk 11 varağı

harekeli iken diğer kısımlar harekesiz nesih yazı türü ile yazılmıştır. Yazılış

tarihi itibari ile Klasik Osmanlı Tükçesine Giriş dönemine tekabül eden eserin

ses ve şekil özellikleri büyük ölçüde Eski Anadolu Türkçesi ile aynıdır.

Bu çalışma İnceleme, Metin ve Dizin/Sözlük olmak üzere üç bölümden

oluşmaktadır.

İnceleme bölümünde, Yazım Özellikleri ve Dil Bilgisi olmak üzere iki

kısım vardır. Birinci kısımda, ünlü ve ünsüzlerin söz başı, söz içi ve söz sonu

yazılış şekilleri, bağlaç ve edatların yazılış şekilleri ve bazı bitişik yazılışlar

metinden örnekler verilerek ele alınmıştır. İkinci kısımda, metinden örnekler

verilerek ses ve biçim bilgisi incelemesi yapılmıştır.

Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin)

vi

Metin bölümünde Arap harfli metnin varak ve satır numaraları verilerek

çeviri yazı yapılmıştır.

Dizin bölümünde, metindeki sözcükler ve bu sözcüklerin aldıkları çekim

ekleri alfabetik olarak sıralanmış; sözcüklerin anlamları verilmiştir.

Sözcüklerin yer aldığı varak ve satır numaraları sıralanmıştır.

Son olarak diğer araştırmacılara kaynak oluşturabilmek adına yapılan bu

çalışmada her çalışmada olabilecek hata ve kusurların olduğunu bilmekle

beraber bu hata ve kusurların hoşgörü ve iyi niyetle karşılanacağı ümidindeyiz.

Dr. Nimet KARA

Nesibe AĞYAR

SUNUŞ

Oğuz Türkçesinin tarihsel gelişimi içerisinde 16. yüzyıl, ses - şekil

bilgisinden cümle kuruluşuna ve söz varlığından sanatlı anlatıma kadar önemli

gelişmelerin görüldüğü bir yüzyıldır. Eski Anadolu Türkçesi (bizce Orta Oğuz

Türkçesi), İstanbul’un fethinden sonra “Dünya İmparatorluğu” konumuna

yükselmenin getirdiği çok yönlü yenilikler ve sistemler çerçevesinde hem iç

hem de dış etkilerle gelişmeye başlar. 15. yüzyılın son çeyreğinde artan dildeki

zenginleşme, sonraki yüzyıldan itibaren devletin adıyla birlikte anılan Osmanlı

Türkçesini ortaya çıkarır. Bu uzun dönemde Türkçe, bir yandan Kayı boyunun

ağız özellikleri temelinde ölçünlü hâle gelmeye çalışırken bir yandan da sanat

ve bilim kolları çevresinde uzmanlık alanı olma sürecini yaşar. İşte 16. yüzyıl,

eskiye bağlı yenileşmelerle ayrı dillere ait unsurların kaynaştığı dönemin

başlangıcıdır.

16. yüzyılın sonlarında yazılan Kitab-ı Kanunçe; ilk örnekleri Uygur

Türklerinde görülen ve 13. yüzyılda Anadolu’da Hekim Bereket’in Tuhfe-yi

Mübarizî adlı eseriyle sürdürülen tıp kitabı yazma veya tercüme etme

geleneğinin bir halkasıdır. Tıp tarihindeki yeri bir yana, Kitab-ı Kanunçe,

Türkçe için iki yönüyle önemli ve değerlidir.

Öncelikle Kitab-ı Kanunçe, ses ve şekil bilgisi özellikleri yönüyle 13-15.

yüzyıl Oğuzcasının devamıdır. Sürekli olarak yuvarlak ünlü bulunduran ekler,

öte yandan hep düz ünlüyle kullanılan ekler, ünsüz uyumsuzlukları, daha çok

Kınık boyuna özgü şekil bilgisi özelliklerinin kullanılması vb. açılarından

eserin sergilediği düzen; 16. yüzyılda birkaç eserde görülen ünlü uyumları ve

kimi yapım ve çekim eklerindeki farklılaşmanın aksine, geleneğin devamı

yönündedir. İkincisi, eserdeki söz varlığında madde başı sayımıyla tespit

edilen %55’in üzerinde Türkçe ve %3 dolayında yapım ekleri marifetiyle

Türkçeleşmiş kelime oranı; o çağlarda bilim dilinin Arapça olmasına rağmen

elimizdeki eserin Türkçe açısından değerini artırmaktadır. Ayrıca, eserdeki

Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin)

viii

Türkçe kelimelerin sıklık oranı ile geleneğe bağlı kalınarak ilaç ve bitki

adlarının başta Arapça ve Farsça kökenli olduğu dikkate alınırsa, Kitab-ı

Kanunçe’nin Türkçe açısından önemi ve değeri daha iyi anlaşılacaktır.

Oğuz Türkçesinin tarihsel gelişimi üzerinde doktora tezi hazırlayan Dr.

Nimet KARA ile Nesibe AĞYAR’ın bilgi birikimi ve deneyimi; elimizdeki

çalışmanın bilimsel düzeyini yükseltmektedir. Dikkatli ve titiz bir çalışmayla

ortaya konulan bu çalışma Türk dili ve tıp tarihi araştırmalarına ışık tutacak,

ilgili alanlara katkı sağlayacak niteliktedir. Eseri hazırlayan bilim insanlarımızı

kutluyor, gayretli bu gençlerimize daha nice başarılı çalışmalar diliyorum.

Prof. Dr. Bilâl YÜCEL

KISALTMA ve İŞARETLER Ar. : Arapça

EAT : Eski Anadolu Türkçesi

Erm. : Ermenice

ET : Eski Türkçe

Far. : Farsça

krş. : Karşılaştır

KK : Kitab-ı Kanunçe

Sogd. : Sogdca

T :Türkçe

Yun. : Yunanca

1a : Metnin varak numaralarını gösterir.

/1/ : Metnin satır numaralarını gösterir.

[ ] : Metne eklenen harf, kelime ve ekleri gösterir.

+ : Dizinde iki farklı kökene ait kelime ve eklerin birleştiğini

gösterir.

(?) : Dizinde anlamı bulunamayan sözcükleri gösterir.

YAZI ÇEVRİMİ İŞARETLERİ

ǿ ء

đ/ ż ض a / ā /e ا

ŧ ط b / p ب

ž ظ t ت

Ǿ ع ŝ ث

ġ غ c / ç ج

f ف ĥ ح

ķ ق ħ خ

k/ g/ ŋ ك d د

l ل ź ذ

m م r ر

n ن z ز

h / a / e ه s س

v / o / ö / u /ü / ū و ş ش

y / ı / i / į ي ś ص

GİRİŞ Yazma eserler, bir dilin ilk başvurulması gereken temel kaynak

metinleridir. Tarihin her döneminde tıp, eczacılık, botanik, matematik, felsefe,

astronomi gibi farklı konu ve türlerde yazılmış binlerce eser olmasına rağmen

bugüne kadar yapılan araştırmalar, çalışmalar çoğunlukla dinî ve edebî yazma

eserler üzerine yoğunlaşmıştır. Oysaki konu, içerik, üslup ve barındırdığı

terimler açısından fazlasıyla zengin olan bu eserlerin de metin ve söz

varlığının ortaya konması gerekmektedir.

Turfan bölgesinde çıkarılan Uygurcaya ait, Brahmi, Soğd, Süryani gibi

çeşitli alfabelerle din, edebiyat, hukuk vb. alanlarda kaleme alınan el

yazmalarının içinde tıp metinleri de bulunmaktadır. Hint, Çin ve İslam tıp

geleneklerinden etkilenen Uygur tıp metinlerinin büyük bir bölümü Soğd

alfabesinden gelişmiş olan ve zamanla sistemlileşerek yalnızca Uygurların

değil, farklı kültür çevrelerinden Türk topluluklarının ortak alfabesi hâlini alan

Uygur harfleri ile kaleme alınmıştır. Bu dönemde hastalıkların teşhis ve

tedavisinde din çok önemi bir rol oynar. Kötü ruhların rüzgârla birlikte hastalık

getirdiğine inanan Uygurlar, hastalıkların bulaşıcı olduğu düşüncesiyle

hastalarını tecrit edip şamanların idare edip yönettiği çeşitli ayinlerle bu kötü

ruhları kovarak hastaları iyileştirdiğine inanırdı. Uygurca tıp metinlerinde

hastalıklar, hastalıkların sebepleri, organ isimleri ve bunların yanında tedavi

amaçlı kullanılan bitkisel ve hayvansal gıdalardan ve hastalıkların teşhis ve

tedavisinde zamanla şamanların görev alanından çıkan ve hekimlikte yetkili

olup maddi yöntemleri uygulayan otacı/emçilerin hazırladığı merhemlerden

söz edilir. Fakat bu yöntemler islam öncesindeki Türklerin daha eski

dönemlerindeki inanışlarıyla gelişen irade doğrultusunda vücutta değiklik

yapma sanatı/sihri ile ilgilidir ve bilimsel tıp anlayışını yansıtmaz, daha çok

eski Türklerin geleneksel sağlık bilgisini yansıtır yani halk hekimliği alanına

girer. Uygurca tıp metinlerinin büyük bir kısmını Reşit Rahmeti Arat (Zur

Heilkunde der Uiguren, 1930; Zur Heilkunde der Uiguren, 1932) bilim

Giriş

xiii

dünyasına tanıtmış ve daha sonra Süheyl Ünver (Uygurlarda Tababet, 1936)

bu çalışmaları tercüme edip Uygur Tıp geleneği ile ilgili detaylı bilgi vermiştir.

Birçok bilim kolu gibi Eski Oğuzların ve onun devamı olan Osmanlı tıbbı da

Selçuklunun devamı niteliğindedir. Osmanlı tıbbında ve eserlerinde kullanılan

dil her ne kadar daha ağır olsa anlayış bakımından Osmanlı tıbbı da Eski

Oğuzların devamı niteliğindedir. Anadolu’da Oğuz Türkçesine dayalı tıp dili,

Büyük Selçuklulardan Anadolu Selçuklularına onlardan da Beylikler Dönemi

ve sonrasında da Osmanlı tıbbına kaynaklık etmiştir.

Anadolu’da Türk tıb ilmi her ne kadar ilk Türkçe yazılı ürünlerini 14.

yüzyılda vermeye başlasa da kökeni 11. yüzyıla kadar götürülebilir. Roma

imparatorluğunun bölündüğü dönemde doğuda yeni bir din olarak ortaya çıkan

islam etkisinde bir medeniyet/kültür gelişmeye başlamış ve dünyaya

yayılmıştır. İspanya’dan Hindistan’a kadar yayılan bu medeniyet önce alınan

yerlerdeki bilimi incelemeye başladı ve antik Yunan ve Hint kültürlerine ait

bilimsel kitaplar Abbasiler devrinde kurulan Beyt’ül Hikme’de 200 yıl

boyunca, tercüme edildi. İlerleyen dönemlerde tercüme faaliyetleriyle bu

bilgileri öğrenmiş olan Müslüman hekimlerin meydana getirdiği orjinal eserler

ve buluşlar uzun yıllar tüm dünyada alanlarındaki yegâne başvuru kaynakları

olarak kaldı. 751 yılında Talas Savaşı sonrası Müslümanlık ile tanışan Türkler,

bundan sonraki yüzyıllarda bu dini kabul etmeye başlayıp zamanla İslamın

kültür dairesine girmiş ve İslam tıbbını öğrenerek, uygulamaya ve kendi

eserleriyle bilimsel tıbba katkıda bulunmaya başlamışlardır. Anadolu’nun

Türkler tarafından yurt tutulması ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin

kurulmasından sonra bu coğrafyada birçok dârüşşifâ inşâ edilmiş, Mardin,

Sivas, Kayseri, Amasya, Tokat gibi şehirlerdeki dârüşşifâlarda bir taraftan

tedâvi hizmetleri verilirken diğer taraftan da yeni hekimler yetiştirilmiştir.

Ekmeleddin bin Müeyyed el Nahcivânî, İbrahim Gazanfer, Sadri Konevî ve

Fazlullah Reşîdüddin bu dönemin meşhur hekimlerindendir (Şehsuvaroğlu,

1984). Selçuklu tıp ilmi eski devirlerdeki kültür ve gelenekler tamamen bir

Giriş

xiii

kenara bırakılmadan İslami tıp ilminin etkisinde gelişmiştir. Bu dönemde

verilen eserlerin dili Arapça ve Farsça olsa da Türk tıp ilminin gelenekten

kopmadan gelişmesi bakımından önemlidir. Uygur metinlerinde, Dîvânu

Lûgati’t-Türk ve Kutadgu Bilig gibi Türk Dili ve kültürü bakımından kaynak

olarak değerlendirilen çok önemli eserlerde yer alan birçok tıbbî terim ile

sözcük de Anadolu’da kaleme alınan eserlerde geçmektedir. XIII. ve XIV.

yüzyıllara gelindiğinde ise tamamen Türkleşen Anadolu’da verilen eserlerin

dili Türkçeye dönmüştür. Eselerin Türkçe yazılmasının sebepleri Prof. Dr. Ali

Haydar Bayat tarafından şöyle sıralanmıştır: “1. Padişah ve devlet adamlarının

kültürü desteklemeleri. 2. Halkın tamamının Türk olmasından dolayı, öğrenme

isteği ile, yazarları ana dilde yazmaya zorlaması. 3. Toplumu dini açıdan

aydınlatmaya çalışan şeyhlerin, vaaz ve yazılarında Türkçeyi kullanmaları. 4.

Sanatkârların milletine ilim ve sanat alanında hizmet, hayırla anılma, anlaşılma

ve takdir edilmek için ana dili tercihleri. 5. Anadolu’da yerleşenlerin dil

özelliklerine (ağız/şive) uymayan (olga/bolga...) Türkçe ağız ve şivelerinde

yazılmış eserlerin Anadolu Türkçesi’ne çevrilmesi. 6. Edebi alanlarda yeni

konular ve sahalar arama. 7. Türkçecilik şuuruyla eserlerini ana dilde yazma

gayreti. 8. Hekim sayısının az olması dolayısıyla, yabancı dil bilmeyen

hekimlere ve halka tıbbi bilgileri doğrudan kitaplardan istifade ederek

öğrenmek ve tatbik arzusu (Bayat, 2010).”

Yazılış tarihi tam olarak bilinmese de Hoca Bereket tarafından yazılan

Tuhfe-i Mübârizî XIII. yüzyılda Anadolu’da tespit edilen ilk Türkçe tıp

eseridir. Aydınoğlu Umur Bey’in isteğiyle XIII. yüzyılın ünlü Arap bitki

bilgini İbnü’l Baytar’ın Kitâbu’l-Câmi’ fi’l-Edviyeti’l Müfrede adlı kitabından

kim tarafından çevrildiği bilinmeyen Müfredât-ı İbn-i Baytar Tercümesi

ise tarihi tahmini olarak bilinen ilk çeviridir. Yazılış tarihi kesin olarak bilinen

İshak Bin Murad’ın yazdığı Edviye-i Müfrede ise 1389 yılında kaleme

alınmıştır. XIV. Yüzyılın en önemli tabiplerinden olan Hacı Paşa olarak da

bilinen Celalüddin Hızır’ın 1381 yılında Aydınoğlu İsa Bey adına Arapça

Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin)

xiv

yazdığı “Kitâbü's-Sa'âdeve’l-İkbâl âlâ ArbaǾa Akvâl” adlı eserinin Türkçeye

tercümesi olan ve Zafer Önler tarafından doktora çalışması olarak hazırlanan

Müntahab-ı Ş ifâ, Hacı Paşa’nın Müntahab-ı Şifâ adlı eserinin kısaltılmış

şekli olan ve üzerinde Zikri Turan’ın doktora tezi olarak hazırladığı Teshîl ,

yine Hacı Paşa’nın eseri Müntahab-ı Şifâ’dan kısaltılan Muhiddin Mehî

tarafından 1468’de manzum hale getirilen Emel Kaya Gözlü tarafından bir

doktora çalışması yapılan Müfîd, 1403- 1410 yıllarında Ahmedî tarafından

Emir Süleyman’ın isteği üzerine yazılan ve bir tıp mesnevisi olan üzerinde

Osman Özer’in bir doktora tezi hazırladığı Tervihü’l-Ervâh, Mahmud

Şirvânî tarafından kaleme alınan ve Muhammet Yelten tarafından yayımlanan

Kemâliyye, yine Mahmud Şirvânî tarafından Sultan Çelebi Mehmed adına

yazılan ve Ferhat Kurban tarafından çalışılan Sultâniyye, Çelebi Mehmed

adına Abdülvehhâb bin Yûsuf İbn Ahmed El-Mardânî tarafından yazılan

Hatice Şahin ve Ali Haydar Bayat tarfından farklı nüshaları üzerinde çalışılan

ve yayımlanan Kitâbü’l-Müntahab fî’ t-Tıbb, Temürtaş oğlu Umur

Beyadına, İbn Şerif tarafından Bursa’da yazıldığı tahmin edilen ve Paki

Küçüker’in doktora tezi olarak çalıştığı Yâdigâr-ı İbn-i Şerif , 1437 yılında

Mü’min bin Mukbil Sinobî tarafından yazılan ve II. Murad adına sunulan daha

çok göz hastalıklarından bahseden Zâhire-i Murâdiye, 1438 yılında

Muhammed Bin Mahmud tarafından yazılan ve Ali Haydar Bayat ve Necdet

Okumuş tarafından çalışılan Mürş id, Candaroğlu İsfendiyar Bey adına

Mü’min Bin Mukbil Sinobî tarafından yazılan Mehmet Ünal Şahin’in bir

doktora çalışması olarak hazırladığı Miftâhu’n-Nur ve Hazâinu’s-Sürûr,

II. Murad’ın vezirlerinden Timurtaşpaşazade Gazi Umur Bey adına Ahmedi

Dâî tarafından yazılan birçok nüshası olan ve Önder Çağıran tarafından

doktora tezi olarak hazırlanan Terceme-i Tıbb-ı Nebevî, Farsçadan

Türkçeye Cerrah Mesud tarafından çevrilen ve İlhan Uçar tarafından doktora

tezi olarak sunulan Hazâ Kitâb-ı Hülâsa-i Tıbb, Sabuncuoğlu Şerefeddin

tarafından Farçadan çevirlen ve ilaçları anlatan Şaban Doğan tarafından

Giriş

xv

doktora çalışmasılan yapılan Terceme-i Akrabâdîn, Eşref Bin Muhammed

tarafından yazılan Nadir İlhan tarafından imla ve ses bilgisi özellikleri

hakkında bir çalışma yayımlanan Hazâinu’s-Sa‘âdât, Sabuncuoğlu

Şerefeddin tarafından yazımı 1465 yılında tamamlanan İlter Uzel tarafından

yayımlanan Cerrâhatü’l Hâniyye, Şerefeddin Sabuncuoğlu’nun 1468’de

yazdığı, önce İlter Uzel ve Kenan Süveren tarafından yayımlanan daha sonra

Paki Küçüker tarafından yayımlanan Mücerreb-nâme, Anadolu’da yazılan

gerek tedavi gerek ilaç ve karışım gerekse cerrahi alanda bir çok bilgi veren ve

Türk tıbbının kaynağını oluşturan önemli eserlerdir.

Üzerinde çalışma yaptığımız Kitab-ı Kanunçe adlı eser ise 1596’da

kaleme alınmış ve Manisa İl Kütüphanesinin 45 Hk 1841 nolu arşivinden

temin edilmiştir. Her bir varakta 13 satır olan 132 varaklık mensur bir eserdir.

Eserin yazarı belli değildir. Eserin 66a ve 80a varaklarının kenar kısımlarında

“vaķıf merĥūm müftį mahmūd efendi” ibaresi geçmektedir. Bu kişinin eseri

kütüphaneye veren kişi olduğu tahmin edilmektedir. Eserin ilk 11 varağı

harekeli iken diğer kısımlar harekesiz nesih yazı türü ile yazılmıştır. Yazılış

tarihi itibari ile Klasik Osmanlı Tükçesine Giriş dönemine tekabül eden eserin

ses ve şekil özellikleri büyük ölçüde Eski Anadolu Türkçesi ile aynıdır.

Çalışma Hazırlanırken İzlenen Yol

Çalışmamızda Kitab-ı Kanunçe için KK harfleri kullanılmıştır.

İncelediğimiz metin 125 varaktır. Metin bölümü oluşturulurken, varak

numaraları her paragrafın baş kısmında; satır numaraları ise paragraf içinde

eğik çizgiler (//) arasında verilmiştir.

Metnin okunuşunda çeviri yazı alfabesi kullanılmıştır. Metin 11a varağına

kadar harekelidir. Geri kalan varaklar da metnin harekeli kısımlarına göre

okunmuştur. Damak ünsüzü n için ŋ tercih edilmiştir. (anuŋ ( 6b/3/, aŋa ( انوك

/41a/2 (بكزر) 9a/3/, beŋzer (اكا)

Metnin daha anlaşılır olması için özel adların baş harfleri de dahil tüm

sözcükler küçük harfle yazılmış noktalama işareti kullanılmamıştır.

İncelenen metindeki silinmiş veya unutulmuş olan sözcükler, çeviri yazı

yapılırken okunabildiği ve anlamdan çıkarılabildiği kadarıyla köşeli parantez

içinde verilmiş (bu[n]ları 8a/8/), okunamayan yerlere ise soru işareti (?)

konmuştur.

i- ek-fiili, Arap harfli metinde kendisinden önceki sözcüğe bitişik

yazılmışsa, kalınlık-incelik uyumuna uygun olarak okunmuştur varısa ( واریسھ)

59b/6/ Metinde Türkçe sözcükler Tarama Sözlüğü, Andreas Tıetze’nin Tarihî

ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügatı, S. Gerard Clouson’un An

Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish adlı sözlüğünden,

Arapça ve Farsça sözcükler ise Ferit Devellioğlu’nun Osmanlıca-Türkçe

Ansiklopedik Lügatı, İsmail Parlatır’ın Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, F.

Steingass’ın A Comprehensive Persian-English Dictionary adlı sözlüğünden

yardım alınarak okunmuştur.

Çalışmamız İnceleme bölümü, Yazım Özellikleri ve Dil Bilgisi olmak

üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Yazım özellikleri kısmında ünlü ve

Çalışma Hazırlanırken İzlenen Yol

xvii

ünsüzlerin söz başı, söz içi ve söz sonu yazılışları ile bağlaç ve edatların

yazılışları ve bazı bitişik yazılışlar metinden örnekler verilerek ele alınmıştır.

Dil Bilgisi kısmı, Ses ve Biçim Bilgisi olmak üzere iki ayrı başlık altında

ele alınmıştır. Bu bölümde bazı konular metinden örneklendirilirken,

sözcüklerin Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesindeki biçimleri de verilmiştir. Ses

bilgisi kısmında ünlüler ve ünsüzler ile metinde tespit edilen ses olayları

örneklerle ayrıntılı olarak incelenmiştir. Biçim bilgisi kısmında, isimler,

sıfatlar, zamirler, zarflar, bağlaçlar, edatlar, fiiller, yapım ve çekim ekleri, fiil

çekimleri, isim-fiiller, sıfat-fiiller, zarf-fiiller metinden örneklerle ele

alınmıştır.

Dizin bölümünde metindeki sözcükler, alfabetik olarak sıralanmış ve

sözcüklerin anlamları verilmiştir. Madde başından sonra sözcüklerin hangi dile

ait olduğu belirtilmiştir (Ar., Far., Sogd. gibi). Türkçe sözcüklerde herhangi bir

işaretleme yapılmamıştır. Birden çok dile ait ekle türetilmiş sözcük ya da

birleşik sözcüklerin kökeni gösterilmiştir (Ar.+T, Far.+T, Ar.+Far.). Sözcüğün

ve sözcüğün ekli biçiminin hangi varak ve satırda geçtiği de sıralanmıştır

(3a/5/, 75a/5/ vs.). Bu bölümde, anlamlandırılamayan sözcükler için soru

işareti kullanılmıştır.

İÇİNDEKİLER

Ön söz ........................................................................................................................ v Sunuş .......................................................................................................................... vii Kısaltma ve İşaretler .................................................................................................... ix Yazı Çevrimi İşaretleri .................................................................................................. x Giriş ............................................................................................................................. xi Çalışma Hazırlanırken İzlenen Yol ............................................................................ xvi

BİRİNCİ BÖLÜM İNCELEME

1. Yazım Özellikleri ...................................................................................................... 1

1.1. Ünlülerin Yazılışı ............................................................................................. 1 1.1.1. a Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 1 1.1.2. e Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 2 1.1.3. ı Ünlüsünün Yazılışı .................................................................................. 3 1.1.4. i Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................... 3 1.1.5. o Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 4 1.1.6. ö Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 4 1.1.7. u Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 5 1.1.8. ü Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 5

1.2. Ünsüzlerin Yazılışı .......................................................................................... 6 1.2.1. b ve p Ünsüzlerinin Yazılışı ....................................................................... 6 1.2.2. c ve ç Ünsüzlerinin Yazılışı ....................................................................... 7 1.2.3. ŋ Ünsüzünün Yazılışı ................................................................................ 7

1.3. Bazı Bitişik Yazımlar ....................................................................................... 7 1.3.1. Bazı Bağlaç ve Edatların Yazımı ............................................................... 8

İKİNCİ BÖLÜM SES BİLGİSİ

2. Ses Bilgisi .............................................................................................................. 11 2.1. Ünlüler ........................................................................................................... 11

2.1.1. e / è / i ...................................................................................................... 11 2.1.2. Ünlü Uzunlukları ...................................................................................... 12 2.1.3. Ünlü Uyumları .......................................................................................... 13 2.1.4. Ünlü Değişmeleri ..................................................................................... 14 2.1.5. Ünlü Düşmesi .......................................................................................... 15 2.1.6. Ünlü Türemesi ......................................................................................... 16 2.1.7. Ünlü Birleşmesi ....................................................................................... 16

2.2. Ünsüzler ........................................................................................................ 17 2.2.1. Ünsüz Değişmeleri .................................................................................. 17 2.2.2. Sızıcılaşma .............................................................................................. 23 2.2.3. Ötümlüleşme ........................................................................................... 24 2.2.4. Ünsüz Düşmesi ....................................................................................... 25 2.2.5. Ünsüz Türemesi ...................................................................................... 27

2.3. Hece Düşmesi ............................................................................................... 28

Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin)

xx

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BİÇİM BİLGİSİ

3. Biçim Bilgisi ............................................................................................................ 29 3.1. Sözcük Yapımı .............................................................................................. 29

3.1.1. İsimden İsim Yapma Ekleri ...................................................................... 29 3.1.2. Fiilden İsim Yapma Ekleri ........................................................................ 30 3.1.3. İsimden Fiil Yapma Ekleri ........................................................................ 31 3.1.4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri .......................................................................... 32

3.2. Sözcük Türleri ............................................................................................... 34 3.2.1. İsimler ...................................................................................................... 34 3.2.2. Sıfatlar ..................................................................................................... 37 3.2.3. Zamirler ................................................................................................... 38 3.2.4. Zarflar ...................................................................................................... 41 3.2.5. Edatlar ..................................................................................................... 43 3.2.6. Bağlaçlar ................................................................................................. 44 3.2.7. Eylemler .................................................................................................. 45 3.2.8. Fiilimsiler ................................................................................................. 52 3.2.9. Ek-Eylem ................................................................................................. 54

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SÖZ VARLIĞI

Söz Varlığı ................................................................................................................. 55 Dizin-Sözlük ............................................................................................................. 169 Kaynakça ................................................................................................................. 361 Tıpkı Basım .............................................................................................................. 365

İnceleme 1

Birinci Bölüm

İNCELEME

1. YAZIM ÖZELLİKLERİ

1.1. ÜNLÜLERİN YAZILIŞI

İncelediğimiz metnin bir kısmı harekeli iken bir kısmı da harekesiz

yazılmıştır. Ünlüler çoğunlukla hareke ile bazen de harfle gösterilmiştir.

Metinden verilen örnekler eserin harekeli yazılan ilk 11 varağından verilmiştir.

1.1.1. a Ünlüsünün Yazılışı:

Metnimizde a ünlüsü için üstün ( ◌) işareti, elifin (ا) değişik şekilleri ve

he (ه) harfi kullanılmıştır.

Söz başında üstünlü elif ( :ile a (ا

acı ( اجی) 8a/8/, altıncı ( ,/42a/8 (اشي) 9a/3/, aşı (اكا ) 3b/4/, aŋa (التنجیی

aşaġa ( اشاغا) 44a/4/

Söz içinde üstünlü elif ( ا) ile a:

oġlan ( اوغالن) 2b/4/, sarımsaķ ( سارمسق) 8b/4/, yaġı ( یاغ) 4a/1/

Söz içinde medli elif ( :ile a (ا

oġlaķ ( اوغالق) 2b/5/, sıçan ( /10b/3 (سچان

Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) 2

Söz içinde güzel he ( ه) ile a:

vuralar (وره لر) 2b/8/, ķaynadalar ( قینده لر )1b/9/

Söz içinde üstün ( ◌) ile a:

ayaķ ( ایق) 3b/6/, vuralar (ورلر) 9a/3/

Söz sonunda üstünlü elif ( ا) ile a:

aŋa ( /8a/11 (یكآ ) 5b/10/, yaŋa (اكا

Söz sonunda üstünlü güzel he (ه) ile a:

ķara ( قره) 7a/2/, olursa ( اۇلۇرسھ) 7b/12/, śoŋra (صوكرە) 5b/2/

1.1.2. e Ünlüsünün Yazılışı:

Metnimizde e ünlüsü için üstün ( ◌ ) üstünlü elif ( ا) veya üstünlü he ( ه)

kullanılmıştır.

Söz başında üstünlü elif ( ا) ile e:

ekeler ( /2a/9 (اكشی) 7a/7/, ekşi (اكلر

Söz içinde üstün ( ◌) ile e:

biten ( ) 6b/7/, degin (دك ) 7a/12/, dek (بتن /3a/8 (دكن

Söz içinde üstünlü elif ( ا) ile e:

çekeler ( چكالر) 7b/2/, düşe ( دوشا) 9a/6/

Söz içinde üstünlü güzel he ( ه) ile e:

içüreler (اچوره لر) 4a/6/, ideler (اده لر) 2b/1/, vireler (ویره لر) 1b/11/

Söz sonunda üstünlü güzel he ( ه) ile e:

bile (بلھ) 3b/7/, gire ( كره) 5a/2/, göze (كوزه) 5a/5/

Söz sonunda üstünlü elif ( ا) ile e:

çeke (چكا) 6b/5/, yeye (ییآ) 9b/12/

İnceleme 3

1.1.3. ı Ünlüsünün Yazılışı:

ı ünlüsü metnimizde esre ( ◌), esreli elif ( ا) veya esreli ye ( ی ) ile

karşılanmıştır.

Söz başında esreli elif ( ا) ile ı:

ılıcaķ ( /4b/7 (الیدب ) 6a/2/, ılıdub (الجق

Söz içinde esre ( ◌) ile ı:

aġacıla ( لھ آغج ) 2a/1/, altına (التنھ) 11b/1/

Söz içinde esreli ye ( ى) ile ı:

ılıdub ( الیدب) 4b/7/, suyıla (سیلھ) 11a/6/

Söz sonunda esreli ye ( ی) ile ı:

aġzı (اغزی) 3a/1/, altıncı (التینجیي) 3b/4/, başı (باشی) 4a/3/

Söz sonunda esre ( ◌) ile ı:

yaġı ( یاغ) 4a/1/, altı ( الت) 6a/7/

1.1.4. i Ünlüsünün Yazılışı:

i ünlüsü için metnimizde esre ( ◌), esreli elif ( ا), esreli ye ( ی ) veya esreli

elif ve ye (ای) kullanılmıştır.

Söz başında esreli elif ile ( ا) ile i:

icmekden ( اچمكدن) 7b/7/, iki (اكي) 3b/6/, itmek ( اتمك) 3a/7/

Söz başında esreli elif ve ye ile (ای) ile i:

ile (ایلھ) 1a/12/, ikinci ( ایكنجي) 1b/1/

Söz içinde esre ( ◌) ile i:

didükleri (ددكلري) 5b/9/, üstine (اوستنھ) 1b/12/

Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) 4

Söz içinde esreli ye ( :ile i (ی

bile (بیلھ) 3b/7/, birbirine ( بربرین) 6a/10/, üzerine (ازرینھ) 3a/6/

Söz sonunda esreli ye ( ى) ile i:

beşinci (بشنجی) 13a/5/, didükleri (ددكلري) 5b/9/

1.1.5. o Ünlüsünün Yazılışı:

Metnimizde o ünlüsü ötre ( ◌), ötreli elif ( ا), ötreli vav ( و) ve ötreli elif

vav (او) ile karşılanmıştır.

Söz başında ötreli elif vav (او) ile o:

oġlaķ ( اوغالق) 2b/3/, on ( اون) 3a/3/, olursa ( اۇلۇرسھ) 7b/12/

Söz içinde ötreli vav ( و) ile o:

ķorķudalar (قۇرقۇدلر) 2a/1/, yolın (یۇلن) 2b/11/

Söz içinde ötre ( ◌) ile o:

śovuķ ( صووق) 9b/2/, ķoyalar (قیالر) 1b/12/, çoķ ( چق) 4a/4/

1.1.6. ö Ünlüsünün Yazılışı:

ö ünlüsü metnimizde ötre ( ◌), ötreli elif ( ا), ötreli vav ( و) ve ötreli elif vav

.ile karşılanmıştır (او)

Söz başında ötreli elif vav ( او) ile ö:

öksürük ( اوكسروك) 12a/1/, örümcek ( اورمجك) 6b/6/

Söz içinde ötreli vav ( و) ile ö:

dördünci (دوردنجی) 2b/9/, gök ( ) 38a/11/, göz (كوك (سوز ) 5a/8/, söz (كوز

1b/3/

Söz içinde ötre ( ◌) ile ö:

söyleye (سیلیا) 1b/3/, öksürük ( اوكسروك) 12a/1/