Embed Size (px)
Citation preview
TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU
KÖMÜR
SEKTÖR RAPORU
(LİNYİT)
2013
Haziran 2014
T.C.
ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI
TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU
KÖMÜR SEKTÖR RAPORU
(LİNYİT)
2013
Haziran 2014
2013 Yılı Kömür (Linyit) Sektör Raporu; 30 Eylül 2013 tarih ve
2013/5503 sayılı “2014 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman
Kararnamesi”nin ilgili hükümleri uyarınca ve Başbakanlık Hazine
Müsteşarlığı tarafından 17 Aralık 2013 tarih ve 28854 sayılı Resmi
Gazete’de yayınlanan “2014 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman
Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların Belirlenmesine
Dair Tebliğ”de belirlenen çerçevede hazırlanmıştır.
HAZIRLAYAN BİRİM
Stratejik Planlama Koordinasyon Birimi
Koordinatör
Dr. Nejat TAMZOK, Maden Yük. Mühendisi
Stratejik Planlama Ekibi
Musa ÖZCAN, Maden Mühendisi
Gülsen ÖZEL, Maden Mühendisi
Özlem DEMİRKOL, Maden Mühendisi
S. Seda BABAYİĞİT, Programcı
i
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .............................................................................................................................................. i
TABLOLAR .................................................................................................................................................ii
ŞEKİLLER ................................................................................................................................................... iii
KISALTMALAR ........................................................................................................................................... v
BİRİMLER .................................................................................................................................................. v
1. GİRİŞ .................................................................................................................................................... 1
2. DÜNYADA SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ .................................................................................................... 3
2.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI .................................................................................... 3
2.2. DÜNYA KÖMÜR ÜRETİMİ ............................................................................................................. 5
2.3. DÜNYA KÖMÜR TÜKETİMİ ............................................................................................................ 7
2.4. DÜNYA KÖMÜR TİCARETİ ........................................................................................................... 10
2.5. FİYATLAR ..................................................................................................................................... 11
2.6. DÜNYA KÖMÜR REZERVLERİ ...................................................................................................... 13
2.7. ÇEVRE VE TEKNOLOJİ ................................................................................................................... 15
2.7.1. CO2 EMİSYONLARI ............................................................................................................... 15
2.7.2. TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ ............................................................................................ 16
3. TÜRKİYE’DE SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ ............................................................................................... 17
3.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI .................................................................................. 17
3.2. KÖMÜR ÜRETİMİ ........................................................................................................................ 19
3.3. SEKTÖRÜN YAPISI ....................................................................................................................... 21
3.4. KÖMÜR İTHALATI........................................................................................................................ 24
3.5. KÖMÜR TÜKETİMİ ...................................................................................................................... 25
3.6. ELEKTRİK ÜRETİMİ AMAÇLI KÖMÜR KULLANIMI........................................................................ 26
3.7. REZERVLER .................................................................................................................................. 31
3.8. ARAMA FAALİYETLERİ ................................................................................................................. 33
3.9. SEKTÖR ANALİZİ VE HEDEFLER ................................................................................................... 33
3.9.1. GZFT ANALİZİ ....................................................................................................................... 33
3.9.2. HEDEFLER ............................................................................................................................ 36
4. KURULUŞUN SEKTÖR İÇİNDEKİ YERİ .................................................................................................. 37
4.1. KURULUŞUN YAPISI VE FAALİYETLERİ ......................................................................................... 37
ii
4.2. KURULUŞUN GZFT ANALİZİ, VİZYON, MİSYON VE STRATEJİK AMAÇLARI .................................. 38
4.3. REKABET ANALİZİ ........................................................................................................................ 41
4.4. KÖMÜR REZERVLERİ ................................................................................................................... 43
4.5. ÜRETİMLER ................................................................................................................................. 43
4.6. DEKAPAJ FAALİYETLERİ ............................................................................................................... 45
4.7. SATIŞLAR ..................................................................................................................................... 46
4.8. FAKİR AİLELERE KÖMÜR YARDIMI .............................................................................................. 47
4.9. TKİ’NİN ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİNE KATKI SAĞLAMAK ÜZERE YAPTIĞI ÇALIŞMALAR ................. 47
4.10. KÖMÜR KALİTESİNİ İYİLEŞTİRME ÇALIŞMALARI ....................................................................... 49
4.11. KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ ÜZERİNE ÇALIŞMALAR ....................................................................... 49
KAYNAKLAR ........................................................................................................................................... 60
TABLOLAR Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Arzında Kaynakların Artış Oranları 2000-2030 (%) ................................... 5
Tablo 2. Yılda 100.000 Tonun Üzerinde Linyit Üretimi Yapılan İşletme, Havza ya da İller .................... 23
Tablo 3. Türkiye’de Yerli Kömüre Dayalı Büyük Ölçekli Termik Santraller ............................................ 28
Tablo 4. Elektrik Üretimi Amaçlı Kullanılabilecek Başlıca Kömür Sahaları ............................................ 29
Tablo 5. Yerli Kömür Yakıtlı Santral Projeleri ......................................................................................... 30
Tablo 6. İşletmedeki İthal Kömür Santralleri ......................................................................................... 30
Tablo 7. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına Ait Rezervler ................................... 31
Tablo 8. Kurumlara Ait Linyit Rezervleri, 2013 ...................................................................................... 32
Tablo 9. MTA Rezerv Arama Faaliyetleri ............................................................................................... 33
Tablo 10. Sektörün Güçlü ve Zayıf Yönleri ............................................................................................. 34
Tablo 11. Sektörde Fırsatlar ve Beklentiler / Tehditler ve Riskler ......................................................... 35
Tablo 12. Sektör Hedefleri ..................................................................................................................... 36
Tablo 13. TKİ Kurumu’nun Kömür Sağladığı Termik Santraller ............................................................. 42
Tablo 14. TKİ Kömür Rezervleri, 2013 ................................................................................................... 43
Tablo 15.TKİ Kurumu Kömür Üretimleri, 2013 ...................................................................................... 44
Tablo 16. TKİ Kurumu’nda Yeraltı İşletmeciliği Yapılması Planlanan Sahalar ........................................ 45
Tablo 17. TKİ Kurumu Dekapaj Miktarları, 2013 ................................................................................... 45
Tablo 18. TKİ Kurumu Kömür Satışları, 2013 ......................................................................................... 46
Tablo 19. Elektrik Üretimi Amaçlı Kömür Üretim Projeleri ................................................................... 48
iii
ŞEKİLLER Şekil 1. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı, 2011 ...................................................... 3
Şekil 2. Son 10 Yılda Dünya Fosil Yakıt Arzındaki Gelişim................................................................................ 4
Şekil 3. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Gelişimi, 2000-2030 .......................................... 4
Şekil 4. Dünya Kömür Üretimleri................................................................................................................................. 6
Şekil 5. Ülkelere Göre 2013 Yılı Kömür Üretimleri .............................................................................................. 6
Şekil 6. Dünya Linyit Üretimleri ................................................................................................................................... 7
Şekil 7. Ülkelere Göre 2012 Yılı Dünya Linyit Üretimleri .................................................................................. 7
Şekil 8. Ülkelere Göre 2012 Yılı Dünya Kömür Tüketimi .................................................................................. 8
Şekil 9. Ülkelere Göre 2012 Yılı Linyit Tüketimi ................................................................................................... 9
Şekil 10. Dünya Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı ....................................................... 9
Şekil 11. Çeşitli Ülkelerde Elektrik Üretiminde Kömürün Payı, 2011 ....................................................... 10
Şekil 12. Dünya Kömür Ticareti, 2012 .................................................................................................................... 11
Şekil 13. İhracatçı Ülkelere Göre Kömür İthalat Maliyetleri ......................................................................... 12
Şekil 14. Bazı Ülkelerde Sektörlere Göre Kömür Fiyatları, 2012 ................................................................ 13
Şekil 15. Dünya Kömür Rezervlerinin Kömür Kategorilerine Göre Dağılımı ......................................... 13
Şekil 16. Dünya Kömür Rezervlerinde Ülkelerin Payları ................................................................................ 14
Şekil 17. Dünya Linyit Rezervlerinde Ülkelerin Payları .................................................................................. 14
Şekil 18. Fosil Yakıtlardan CO2 Emisyonu ............................................................................................................. 15
Şekil 19. Dünya Kömür Kaynaklı CO2 Emisyonu ................................................................................................ 16
Şekil 20. Türkiye Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Dağılımı, 2012 ........................................................ 17
Şekil 21. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklara Dağılımı, 2012 ................................................. 18
Şekil 22. Türkiye Enerji Tüketimi ve Toplam Enerji Üretimi ile Kömür Üretiminin Payları ........... 18
Şekil 23. Net Birincil Enerji İthalatının Kaynaklara Dağılımı, 2012 ........................................................... 19
Şekil 24. Türkiye Taşkömürü Üretimleri ............................................................................................................... 19
Şekil 25. Türkiye Linyit Üretimleri .......................................................................................................................... 20
Şekil 26. Linyit Üretiminde Kuruluşların Payı, 2012 ........................................................................................ 20
Şekil 27. Yıllar İtibariyle Yapılan Dekapajın Kuruluşlara Dağılımı ............................................................. 21
Şekil 28. Yıllar İtibariyle Linyit Üretimlerinin Kuruluşlara Dağılımı ......................................................... 22
Şekil 29. Kömür Üretimi Yapılan Başlıca İller ..................................................................................................... 22
Şekil 30. Türkiye Kömür İthalatı ............................................................................................................................... 24
Şekil 31. Kömür İthalatında Ülke Payları, 2013 ................................................................................................. 24
Şekil 32. Yıllar İtibariyle Kömür İthalatına Ödenen Döviz ve Ortalama İthalat Maliyetleri ............. 25
Şekil 33. Kullanım Yerlerine Göre Ülkemiz Taşkömürü Tüketimi .............................................................. 25
Şekil 34. Kömür Arzının Sektörlere Göre Tüketim Dağılımı, 2012 ............................................................ 26
Şekil 35. Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçinde Kaynakların Payı, 2013 Sonu .......................... 27
Şekil 36. Yerli Kömürün Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçindeki Payı ......................................... 27
Şekil 37. Türkiye Linyit Rezervlerinin Dağılımı ................................................................................................. 32
Şekil 38. TKİ Kurumu Satılabilir Kömür Üretimleri (2000-2013) .............................................................. 43
Şekil 39. TKİ Kurumu Kömür Üretimlerinin İşletmelere Dağılımı, 2013 ................................................ 44
Şekil 40. TKİ Kurumu Dekapajlarının İşletmelere Dağılımı, 2013.............................................................. 46
Şekil 41. TKİ Kurumu Satışlarının İşletmelere Dağılımı, 2013 .................................................................... 47
Şekil 42. Fakir Ailelere Kömür Yardımları ............................................................................................................ 47
Şekil 43. Havalı Allairjig (Kuru Kömür Zenginleştirme Cihazı) ................................................................... 51
Şekil 44. Garp Linyitleri İşletmesi Multi Siklon Kömür Kazanım Ünitesi ................................................ 51
Şekil 45. Üretim Prosesinin Blok Diyagramı ........................................................................................................ 52
iv
Şekil 46. TRİJEN Projesi 250 kg/saat Kapasiteli Pilot Tesis Kurulumu .................................................... 53
Şekil 47. Patates Üzerinde Gerçekleştirilen Hümik Asit Denemeleri ........................................................ 54
Şekil 48. Biyolojik Yöntemle Bakterilerin Elde Edilmesi ................................................................................ 54
Şekil 49. Garp Linyitleri İşletmesi Kömür Gazlaştırma Tesisi ...................................................................... 55
Şekil 50. Plazma Laboratuvarı ................................................................................................................................... 56
Şekil 51. Uzaktan Kontrollü Maden Robotu ......................................................................................................... 57
v
KISALTMALAR
BLİ Bursa Linyitleri İşletmesi BP British Petroleum CIF cost, insurance and freight ÇLİ Çan Linyitleri İşletmesi EİGM Enerji İşleri Genel Müdürlüğü ELİ Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu ETKB Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı EÜAŞ Elektrik Üretim Anonim Şirketi FAS free alongside ship FOB free on board GELİ Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi GLİ Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi IEA International Energy Agency ILİ Ilgın Linyitleri İşletmesi MİGEM Maden İşleri Genel Müdürlüğü MTA Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü R/P Rezerv/Üretim Oranı (yıl) TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi TKİ Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu TTK Türkiye Taşkömürü Kurumu TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu v.y. veri yok WCA World Coal Association YEAŞ Yeniköy Yatağan Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. YLİ Yeniköy Linyitleri İşletmesi
BİRİMLER
tep ton eşdeğer petrol mtep milyon ton eşdeğer petrol tek ton eşdeğer kömür (=0,7 tep) mtek milyon ton eşdeğer kömür kcal kilokalori (=103 kalori) mton milyon ton kW kilowatt (=103 watt) MW megawatt (=103 kW) GW gigawatt (=103 MW) TW terawatt (=103 GW) kWh kilowatt-saat (103 watt-saat) MWh megawatt-saat (103 kWh) GWh gigawatt-saat (106 kWh) TWh terawatt-saat (109 kWh) Gt gigaton
1
1. GİRİŞ 2013 Yılı Kömür (Linyit) Sektör Raporu; 30 Eylül 2013 tarih ve 2013/5503 sayılı “2014 Yılına Ait
Genel Yatırım ve Finansman Kararnamesi”nin ilgili hükümleri uyarınca ve Başbakanlık Hazine
Müsteşarlığı tarafından 17 Aralık 2013 tarih ve 28854 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “2014
Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların
Belirlenmesine Dair Tebliğ”de belirlenen çerçevede hazırlanmıştır.
Söz konusu “Usul ve Esaslar”ın “Kurumsal Verilerin Yayımlanması” başlığı altındaki 18.
maddesinin 2. fıkrasında “Teşebbüsler, faaliyette bulundukları sektörleri takip ederek sektör
içindeki yerlerini daha iyi analiz edebilmek ve etkin sektörel politikalar geliştirebilmek veya
geliştirilmesine yardımcı olabilmek amacıyla, 2013 Yılı Sektör Raporunu hazırlar. Bu raporlar,
31/5/2014 tarihine kadar internet sitelerinde yayımlanır ve basılı bir örneği ilgili Bakanlık,
Müsteşarlık ve Kalkınma Bakanlığına gönderilir.” denilmekte ve Sektör Raporlarının asgari
aşağıdaki konuları içereceği ifade edilmektedir:
a) Dünyada sektörün görünümü,
b) Türkiye’de sektörün görünümü,
c) Teşebbüsün sektör içindeki yeri,
ç) Teşebbüsün yerli ve uluslararası rakipleriyle veya benzer faaliyet gösteren kuruluşlarla
karşılaştırılmaları.
Dolayısıyla, bu raporda, yukarıda belirlenen sistematik takip edilmiş ve kömür sektörünün önce
dünyadaki daha sonra ülkemizdeki mevcut görünümü incelenmiş, bu kapsamda kömür
rezervleri, üretim, tüketim ve ticareti ile çevre ve teknoloji alanındaki gelişmeler ele alınmıştır.
Raporda, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu’nun ülkemiz kömür sektörü içindeki yeri, 2013 yılı
faaliyetleri de aktarılmak suretiyle ortaya konulmuştur.
2
3
2. DÜNYADA SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ 2.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI Dünya birincil enerji arzı 1973 ve 2011 yılları arasındaki 38 yılda iki kattan fazla artarak 2011
yılı itibariyle 13.113 mtep (milyon ton eşdeğer petrol) düzeyine ulaşmıştır. 2011 yılındaki artış
oranı bir önceki yıla göre %3,1 düzeyindedir. 1973-2011 yılları arasındaki dönemde; petrolün
payı %46,0’dan %31,5’e düşerken, doğal gazın payı %16’dan %21,3’e, nükleer enerjinin payı
%0,9’dan %5,1’e ve hidrolik dâhil yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının payı ise %1,9’dan
%3,3’e yükselmiştir (IEA 2013a, s.6) (Şekil 1). Aynı dönemde kömürün payı 4,2 puan artışla
%24,6’dan %28,8 düzeyine ulaşmıştır. 2011 yılında dünyadaki toplam kömür arzı ise bir önceki
yıla göre %8,8 düzeyindeki yüksek bir artışla 3.777 mtep olarak gerçekleşmiştir. Son yıllardaki
tüketim artış hızlarıyla, kömürün, birkaç yıl içerisinde petrolün tahtını ele geçirmesi kaçınılmaz
görünmektedir.
Şekil 1. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı, 2011
Dünya birincil enerji arzındaki son 10 yıllık artış oranı yaklaşık %30 düzeyindedir. Bu dönemde,
en dikkat çekici gelişme kömürün toplam enerji arzı içerisindeki payına ilişkindir. Söz konusu 10
yılda petrolün payı %36,4’den %31,5’e, nükleerin payı %6,7’den %5,1’e ve biyoyakıt payı
%10,1’den %9,9’a düşerken, doğal gazın payı sadece 0,7 puanlık artışla %20,6’dan %21,3’e
yükselmiş, buna karşın kömürün toplam içindeki payı 5,4 puan artışla %23,4’den %28,8
düzeyine artmıştır (IEA 2013b, s.58) (Şekil 2).
Dolayısıyla, fosil kaynak payının %80,4’den %81,6’ya yükseldiği ve küresel CO2 emisyonlarının
23,7 Gt seviyesinden yaklaşık %32 artışla 31,2 Gt düzeyine arttığı son 10 yıllık dönemin net
kazananı kömür olmuştur.
Petrol 4.131 mtep
Kömür 3.777 mtep
Doğalgaz 2.793 mtep
Biyoyakıt ve Çöp
1.311 mtep
Nükleer 669 mtep
Hidrolik 302 mtep
Diğer 131 mtep
4
Şekil 2. Son 10 Yılda Dünya Fosil Yakıt Arzındaki Gelişim
Uluslararası Enerji Ajansı tarafından, günümüzde mevcut enerji politikalarının gelecekte de
sürdürüleceği varsayımına göre yapılan tahminlerde; dünya birincil enerji arzının 2011 yılına
göre yaklaşık %34 oranında artış göstererek 2030 yılında 17.572 mtep seviyesine yükseleceği,
bu miktarın kaynaklara dağılımında önemli farklılıkların olmayacağı, bununla beraber petrolün
birinciliği kaybedeceği öngörülmektedir. Buna göre; 2030 yılında en büyük pay %29,3 ile
kömürün olacaktır. Kömürü %27,9 ile petrol ve %22,8 ile doğal gaz izleyecektir. Söz konusu
yılda; nükleer enerjinin payı %5,6 ve diğer kaynakların1 payı ise %14,4 olacaktır (IEA 2013b,
s.573) (Şekil 3).
Şekil 3. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Gelişimi, 2000-2030
Uluslararası Enerji Ajansı’nın, küresel enerji talebinin 2020 yılına kadar yıllık %1,6 oranında
gerçekleşeceğini ve daha sonraki yıllarda ise artışın %1 düzeyine gerileyeceğini öngördüğü daha
iyimser “Yeni Politikalar Senaryosu”nda dahi, kömürün küresel enerji arzı içerisindeki payı
%26’nın altına düşmemektedir (IEA 2013b, s.572).
Dolayısıyla, Uluslararası Enerji Ajansı, mevcut enerji politikalarının gelecekte de fazla
değişmeden sürdürüleceği varsayıldığında, kömürün, dünya enerji bileşimi içerisindeki
1 hidrolik, yeni/yenilenebilir, biyoenerji.
3.6
64
4.1
08
2.3
57
3.7
77
2.0
73
2.7
87
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
20
00
20
11
mte
p Petrol
Kömür
Doğal gaz
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
20
00
20
10
20
20
20
30
mte
p
Petrol
Kömür
Doğal gaz
Nükleer
Diğer
5
belirleyici konumunu en azından önümüzdeki 25-30 yıl içerisinde de arttırarak sürdüreceğini
öngörmektedir. Buna göre, Uluslararası Enerji Ajansı’nın “Mevcut Politikalar Senaryosu”nda;
2000-2030 döneminde enerji kaynakları için artış oranları; kömürde %116,7, doğal gazda
%93,3, petrolde %33,9, nükleerde %46,4 ve diğerlerinde ise %92,1 olacaktır (Tablo 1).
Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Arzında Kaynakların Artış Oranları 2000-2030 (%)
Dönem Petrol Kömür Doğal gaz Nükleer Diğer
2000-2010 12,4 46,1 32,2 6,4 28,3
2010-2020 10,5 29,0 21,7 20,4 26,4
2020-2030 7,8 14,9 20,1 14,3 18,5
2000-2030 33,9 116,7 93,3 46,4 92,1
2.2. DÜNYA KÖMÜR ÜRETİMİ Dünya kömür üretimi son otuz yılda yaklaşık iki kat artmıştır. Kömür üretimindeki artış, büyük
ölçüde başta Çin olmak üzere Asya kıtasındaki elektrik enerjisi talebinden kaynaklanmaktadır.
Bu ülkenin elektrik enerjisi üretimi son on yılda 3 kat artarak 2012 yılında yaklaşık 5.000 TWh
düzeyine yükselmiştir (BP 2014) ve söz konusu üretimin %81’i kömüre dayalı termik
santrallerden elde edilmiştir (WCA 2013, s.2). Kömür tüketiminin, gelişmekte olan ülkelerde
gelişmiş ülkelere göre daha fazla artmakta oluşunun nedenleri arasında; yüksek ekonomik
büyüme oranları ve artan elektrifikasyon ihtiyacı nedeniyle gelişmekte olan ülkelerin daha kolay
ve daha ucuz ulaşabilecekleri kömürü tercih ederken başta Avrupa Birliği olmak üzere gelişmiş
ülkelerin özellikle çevresel duyarlılıklar nedeniyle elektrik üretiminde giderek daha fazla doğal
gazı tercih etmeleri gelmektedir.
Son 13 yıldır kesintisiz artmakta olan küresel kömür üretimi 2012 yılında da bir önceki yıla göre
%2,9 oranında artarak 7.831 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (IEA 2013c, s.II.3). Buhar
kömürü üretimi %3,8 artışla 5.942 milyon ton ve kok kömürü üretimi %1,4 artışla 984 milyon
ton olmuştur. Linyit üretimi ise bir önceki yıla göre %0,7 oranında azalmış ve 2012 yılında 905
milyon ton olarak gerçekleşmiştir (IEA 2013c, s.II.4). Toplam üretimin yaklaşık %88’i taşkömürü
ve %12’si ise linyit2 kategorisindedir.
2013 yılının tamamına ait kömür üretim verileri Uluslararası Enerji Ajansı tarafından henüz
yayınlanmamakla beraber, BP’den gelen verilere göre 2013 yılı toplam kömür üretimi 7.896
milyon ton olmuştur (BP 2014). Böylelikle, dünya kömür üretimi, son on yılda yaklaşık %50
2 Uluslararası literatürde, 5.700 kcal/kg altındaki tüm kömürleri (alt bitümlü ve linyit) kapsayan “kahverengi kömür” terimi kullanılmaktadır. Bununla beraber, söz konusu terimin ülkemizde yaygın kullanımının bulunmaması nedeniyle, bu çalışmada kahverengi kömür yerine linyit terimi 4.165 kcal/kg altındaki alt ısıl değere sahip linyitlerle birlikte 4.165 kcal/kg-5.700 kcal/kg aralığındaki alt bitümlü kömürleri de kapsayacak şekilde kullanılmıştır.
6
oranında artmış olmaktadır. Son on yıldaki ortalama yıllık artış oranı ise %4,1 düzeyindedir (BP
2014) (Şekil 4).
Şekil 4. Dünya Kömür Üretimleri
2013 yılı dünya kömür üretiminin %46,6’ünü (3.680 milyon ton) tek başına Çin
gerçekleştirmiştir. ABD’nin payı %11,3 (892,6 milyon ton), Hindistan’ın payı %7,7 (605,1 milyon
ton) ve Avustralya’nın payı ise %6,1 (478 milyon ton) oranındadır. Bu ülkeleri; Endonezya (421
milyon ton), Rusya Federasyonu (347,1 milyon ton), Güney Afrika Cumhuriyeti (256,7 milyon
ton) ve Almanya (190,3 milyon ton) izlemektedir (Şekil 5). Bu sekiz ülkenin küresel kömür
üretimi içindeki toplam payları %87 düzeyindedir (BP 2014).
Şekil 5. Ülkelere Göre 2013 Yılı Kömür Üretimleri
Genel olarak, kömür üretimleri gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre çok daha
yüksek oranda artış göstermektedir. Dünya kömür üretiminde, 2000-2013 döneminde en
yüksek artış oranı %446 ile Endonezya’ya aittir ve 2000 yılında 77 milyon ton olan kömür
üretimini 2013 yılında 421 milyon ton düzeyine çıkarabilmiştir. Aynı dönemde kömür üretim
artışları; Vietnam’da %255, Çin’de %166, Kolombiya’da %124 ve Hindistan’da ise %81 olmuştur
(BP 2014). Buna karşın; İngiltere, İspanya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti gibi Avrupa
ülkelerinde ciddi üretim düşüşleri yaşanmıştır.
35004000450050005500600065007000750080008500
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
20
01
20
03
20
05
20
07
20
09
20
11
20
13
mil
yo
n t
on
Çin 3.680,0 ABD 892,6
Hindistan 605,1
Avustralya 478,0
Endonezya 421,0
Rusya 347,1
G.Afrika 256,7
Almanya 190,3 Diğer
1.025,5
milyon ton
7
Dünya linyit üretimi bir önceki yıla göre %0,7 oranında azalarak 2012 yılında 905 milyon ton
olmuştur (IEA 2014c, s.II.5) (Şekil 6). Bu sınıftaki kömürlerin üretimi gelişmiş ülkelerde hızla
düşerken gelişmekte olan ülkelerde rekor düzeylerde artmaktadır.
Şekil 6. Dünya Linyit Üretimleri, (IEA 2014c, s.III.13)
2012 yılı dünya linyit üretiminde en büyük pay Almanya’nın olmuştur. Söz konusu yılda
Almanya’nın linyit üretimi 185,4 milyon ton (%20,5) düzeyindedir. Almanya’yı 77,9 milyon ton
ile Rusya Federasyonu, 73,5 milyon ton ile Avustralya, 71,6 milyon ton ile ABD ve 68 milyon ton
ile Türkiye izlemektedir. 2012 yılı dünya linyit üretiminde ülkemiz beşinci büyük üretici
konumundadır. Polonya, Yunanistan, Çek Cumhuriyeti ve Hindistan da önemli linyit üreticileri
arasındadır (IEA 2014c, s.II.6) (Şekil 7).
Şekil 7. Ülkelere Göre 2012 Yılı Dünya Linyit Üretimleri
2.3. DÜNYA KÖMÜR TÜKETİMİ Dünya kömür tüketimi, son otuz yılda iki kattan fazla artmıştır. 2000-2012 arasındaki 12 yılda
artış oranı %62 düzeyindedir. Tüketim artışı, büyük ölçüde Çin’in talebinden kaynaklanmıştır.
Bu ülkenin 2000-2012 dönemindeki kömür tüketim artışı %174 oranındadır. Aynı dönemde
Hindistan’ın tüketimi %111, Güney Kore’nin tüketimi %77 ve Türkiye’nin tüketimi ise %23
oranında artış göstermiştir (IEA 2013c, s.III.17-III.19). 2011 yılında 7.527 milyon ton olan dünya
0
200
400
600
800
1000
1200
19
80
19
85
19
90
19
95
20
00
20
05
20
10
20
11
20
12
mil
yo
n t
on
Almanya 20,5%
Rusya 8,6%
Avustralya 8,1%
ABD 7,9%
Türkiye 7,5%
Polonya 7,1%
Yunanistan 6,8%
Çek 4,8% Hindistan
4,8%
Diğer 23,8%
milyon ton
8
kömür tüketimi %2,3 oranında artarak 2012 yılı sonunda 7.697 milyon ton düzeyine
yükselmiştir.
2012 yılı dünya kömür3 tüketiminin yaklaşık yarısı Çin tarafından gerçekleştirilmiştir. Söz
konusu yılda Çin’in kömür tüketimi 3.666 milyon ton olmuştur. Diğer önemli kömür tüketicileri;
sırasıyla, ABD (%10,7), Hindistan (%9,8), Rusya (%3,3), Almanya (%3,1), Güney Afrika
Cumhuriyeti (%2,4), Japonya (%2,4), Avustralya (%1,8), Polonya (%1,8) ve Güney Kore (%1,7)
şeklindedir (Şekil 8). Ülkemizin dünya kömür tüketimindeki payı da azımsanmayacak ölçüdedir.
Türkiye’nin, 2012 yılı dünya kömür tüketimi içindeki payı 99,9 milyon ton ile %1,3 düzeyindedir
Söz konusu 11 ülkenin küresel kömür tüketimindeki toplam payı %86 oranındadır (IEA 2013c,
s.III.17-III.19).
Şekil 8. Ülkelere Göre 2012 Yılı Dünya Kömür Tüketimi
2012 yılındaki hızlı kömür tüketim artışının gerisinde de yine Çin bulunmaktadır. Bununla
beraber, 2011 yılında Çin’in kömür tüketimi bir önceki yıla göre %18 oranında artarken 2012
yılında artış oranı %4,7 ile sınırlı kalmıştır. 2012 yılında kömür tüketim artışı ABD, Tayland ve
Vietnam’da %10’dan fazla gerilemiştir. Aynı şekilde; Kanada, Çek Cumhuriyeti, Güney Kore ve
Polonya’da da ciddi gerilemeler söz konusudur. Buna karşın, tüketim, Hindistan’da %6,1,
Yunanistan’da %5,7, Japonya’da %5,5, Almanya’da %2,9 ve Avustralya’da %2,7 artış
göstermiştir.
Bir taraftan doğal gaz rekabeti diğer taraftan elektrik talebindeki genel daralma nedeniyle ABD
elektrik üretimindeki kömür kullanımında son yıllarda görülen azalma eğilimi 2012 yılında da
sürmüştür.
2012 yılı dünya kömür tüketiminin 976 milyon tonu koklaşabilir kömür ve 5.813 milyon tonu ise
buhar kömürüdür. Linyit tüketimi ise toplam 976 milyon ton olmuştur (IEA 2013c, s.II.8-II.10).
2012 yılı linyit tüketiminde ilk sıra 185,2 milyon ton ile Almanya’nındır. 2011 yılında 132,6
milyon ton linyit tükettiği belirlenen Çin’in 2012 yılı linyit tüketimi Uluslararası Enerji Ajansı
verilerinde yer almamaktadır. Bu durum, muhtemelen, linyit verisinin buhar kömürü verileri
içerisinde gösterilmiş olmasından kaynaklanmaktadır. 2012 yılı linyit tüketiminde Almanya’yı
77,8 milyon ton ile Rusya, 73,5 milyon ton ile Avustralya, 72,2 milyon ton ile ABD ve 68 milyon
ton ile Türkiye izlemektedir (Şekil 9).
3 Antrasitten linyite tüm kömür çeşitleri.
Çin 3.666
ABD 822
Hindistan 753
Rusya 251
Almanya 241
G.Afrika 187
Japonya 184
Polonya 140
G.Kore 127
Avustralya 137
Türkiye 100
Diğer 1.088
milyon ton
9
Şekil 9. Ülkelere Göre 2012 Yılı Linyit Tüketimi
Günümüzde, Dünya kömür üretiminin yaklaşık %63’ü elektrik üretimi amacıyla kullanılmakta,
%27’si demir-çelik endüstrisi dâhil sanayi sektörlerinde ve geriye kalan %10’luk kısım ise
ısınma amaçlı ya da diğer alanlarda tüketilmektedir (IEA 2013b, s.146-147).
Kömür, elektrik üretimi amacıyla kullanılan yakıtlar arasında en yaygın olanıdır. Kömürün
elektrik üretiminde en yüksek oranda kullanılan yakıt olma niteliğinin öngörülebilir bir
gelecekte de değişmeyeceği tahmin edilmektedir. 1990 yılında dünya toplam elektrik üretiminde
%37,5 oranında kullanılan kömür 2011 yılı itibariyle %41,3 oranında kullanılmıştır. Uluslararası
Enerji Ajansı tarafından, mevcut politikaların gelecekte de değişmeden devam edeceği
varsayımıyla yapılan tahminlere göre kömürün elektrik üretiminde kullanım payı 2030 yılında
%40,6 düzeyine yükselecektir (IEA 2013b, s.574-575). Uluslararası Enerji Ajansı’nın “Yeni
Politikalar Senaryosu”nda dahi, bu alanda ne doğal gazın ne de nükleer enerjinin kömürün
yanına yaklaşabilmesi mümkün görünmemektedir (Şekil 10).
Şekil 10. Dünya Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı, (IEA 2013b, s.574-575)
Almanya 185
Rusya 78
Avustralya 74
ABD 72
Türkiye 68 Polonya 64
Yunanistan 64
Diğer 303
milyon ton
0% 20% 40% 60% 80% 100%
2030
2020
2011
1990
Kömür Petrol Doğalgaz Nükleer Diğer
10
Elektrik üretiminde kömürü yüksek oranda kullanan çok sayıda ülke bulunmaktadır. Bunlar
arasında, 2011 yılı itibariyle; Güney Afrika Cumhuriyeti (%92,7), Polonya (%86,5), Kazakistan
(%81,1), Çin (%79), Avustralya (%68,6), Hindistan (%67,9), İsrail (%59), Çek Cumhuriyeti
(%57), Almanya (%44,7), Endonezya (%44,4), ABD (%43,1) ve Japonya (%26,7) en yüksek
oranda kullanan ülkelerdir (IEA 2013d, s.III.8-III.15) (Şekil 11).
Şekil 11. Çeşitli Ülkelerde Elektrik Üretiminde Kömürün Payı, 2011
2.4. DÜNYA KÖMÜR TİCARETİ Dünya kömür ticaretinin yaklaşık tamamı taşkömürüne ilişkindir. Linyit kömürünün ülkeler
arasında taşınması ya da ticareti günümüzde ekonomik olmamaktadır. Küresel ölçekte ticareti
yapılan taşkömürünün iki ana kullanım amacı bulunmaktadır: Elektrik üretimi (buhar kömürü)
ve demir çelik endüstrisinin kullanımı için kok üretimi (koklaşabilir kömür).
Dünya kömür ticaret hacmi bir önceki yıla göre %9,7 oranında artarak 2012 yılında 1.255
milyon ton ile rekor düzeyine ulaşmıştır. Söz konusu ticaretin 963 milyon tonluk kısmı (%76,7)
buhar kömürü, 290 milyon tonluk kısmı (%23,1) kok kömürü ve 2,5 milyon tonluk kısmı ise
linyite ilişkindir (IEA 2013c, s.II.11). Son yıllarda buhar kömürünün payının giderek
yükselmekte olduğu gözlenmektedir.
2012 yılı Dünya kömür ihracatında ilk sıra, 2011 yılında da olduğu gibi Endonezya’nındır. Bu
ülkenin 2012 yılı ihracatı bir önceki yıla göre rekor düzeyde (%27,2) artış göstererek 382,6
milyon ton düzeyine yükselmiştir. Avustralya, 301,5 milyon ton ile ikinci sıradadır. Diğer önemli
kömür ihracatçıları arasında, sırasıyla; Rusya (134,2 milyon ton), ABD (114,1 milyon ton),
Kolombiya (82,2 milyon ton) ve Güney Afrika Cumhuriyeti (74,3 milyon ton) bulunmaktadır
(IEA 2013c, s.II.11). Elektrik üretiminde kömür kullanımına ilişkin Obama yönetiminin son
dönemlerde getirmiş olduğu ciddi kısıtlamalar nedeniyle, ABD’nin kömür ihracatı sadece son iki
yılda %54 oranında artış göstermiştir.
2012 yılı kömür ithalatının lideri, 2011 yılında olduğu gibi yine Çin’dir. Bu ülkenin ithalatı, bir
önceki yıla göre rekor düzeyde (%59) artarak 288,8 milyon ton düzeyine yükselmiştir. İkinci
sırada 183,8 milyon ton ile Japonya bulunmaktadır. Diğer önemli ithalatçı ülkeler, sırasıyla;
Hindistan (159,6 milyon ton), Güney Kore (125,5 milyon ton), Tayvan (64,5 milyon ton) ve
Almanya (45,2 milyon ton) şeklindedir (IEA 2013c, s.II.12) (Şekil 12).
92,7 86,5
81,1 79,0 68,6 67,9
59,0 57,0 44,7 44,4 43,1
28,9 26,7
0
20
40
60
80
100
G.A
frik
a
Po
lon
ya
Kaz
akis
tan
Çin
Av
ust
raly
a
Hin
dis
tan
İsra
il
Çek
Cu
mh
.
Alm
any
a
En
do
nez
ya
AB
D
Tü
rkiy
e
Jap
on
ya
%
11
Şekil 12. Dünya Kömür Ticareti, 2012
Dünya buhar kömürü ihracatı 2012 yılında %12,3 oranında artış göstererek 962,7 milyon ton
olarak gerçekleşmiştir. Buhar kömüründe en büyük ihracatı 379,8 milyon ton ile Endonezya
yapmıştır. Bu ülkeyi, sırasıyla; Avustralya, Rusya Federasyonu, Kolombiya, Güney Afrika
Cumhuriyeti, ABD ve Kazakistan izlemektedir. Buhar kömürünün en büyük alıcısı ise 218,1
milyon ton ile Çin’dir. Bu ülkeyi, sırasıyla; Japonya, Hindistan, Kore, Tayvan, İngiltere, Almanya
ve Rusya izlemektedir (IEA, 2013c, s.II.13).
Koklaşabilir kömür ticareti ise 2012 yılında bir önceki yıla göre %2,5 oranında artarak 290
milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Koklaşabilir kömürün en büyük ihracatçısı Avustralya’dır.
2012 yılında yapılan toplam koklaşabilir kömür ihracatının %49’unu (142,4 milyon ton)
Avustralya yapmıştır. Bu ülkeyi ABD, Kanada, Moğolistan ve Rusya izlemektedir. Koklaşabilir
kömür ihracatının %94,4’ünü bu beş ülke gerçekleştirmiştir. Bu sınıftaki kömürün en büyük
alıcısı 2012 yılında Çin olmuştur. Bu ülkenin koklaşabilir kömür ithalatı 2012 yılında 70,6
milyon tondur. Çin’i; Japonya, Hindistan ve Güney Kore izlemektedir (IEA 2013c, s.II.14).
2.5. FİYATLAR Dünya kömür fiyatları, özellikle 2003 sonrası tırmanışa geçmiştir. 2011 yılı itibariyle
koklaşabilir kömür fiyatları ton başına 200 doların ve buhar kömürü fiyatları ise 120 doların
üzerine çıkmıştır. Son on yıldaki artış oranı; buhar kömüründe %300’leri ve koklaşabilir
kömürde ise %450’leri bulmaktadır (IEA 2013c, s.III.47-III.51) (Şekil 13).
-300
-200
-100
0
100
200
300
En
do
nez
ya
Av
ust
raly
aR
usy
aA
BD
Ko
lom
biy
aG
. Afr
ika
Kan
ada
Kaz
akis
tan
Mo
ğoli
stan
Vie
tnam
İsp
any
aT
ayla
nd
Bre
zily
aM
alez
ya
Tü
rkiy
eİt
aly
aF
ran
saİn
gilt
ere
Alm
any
aT
ayv
anH
ind
ista
nG
.Ko
reJa
po
ny
aÇ
inD
iğer
mil
yo
n t
on
İthalat
İhracat
12
Şekil 13. İhracatçı Ülkelere Göre Kömür İthalat Maliyetleri
Bununla beraber, ABD’deki “Shale Gas” devriminin kömür fiyatları üzerindeki etkisi 2011 yılı
sonunda ortaya çıkmaya başlamış ve özellikle Kuzeybatı Avrupa buhar kömürü fiyatları 2011
yılı sonunda düşme eğilimine girmiştir. ABD “Shale Gas” üretimindeki artış doğal gaz fiyatlarını
önemli ölçüde düşürmüş ve bu ülkenin elektrik üretiminde kömürden doğal gaza dönüşüm
sürecini hızlandırmıştır. Bunun üzerine, ABD kömür üreticilerinin yeni pazar arayışları
sonucunda Avrupa kömür fiyatları 2011 Mart ayındaki 130 USD/ton seviyesinden 2012 Mayıs
ayında 85 USD/ton düzeylerine kadar gerilemiştir. Bu gelişme, Avrupa’da ABD’dekinin tam ters
yönde bir sonuç doğurmuş ve Avrupa elektrik üreticileri ABD’den gelen bu bol ve ucuz kömür
nedeniyle elektrik üretiminde doğal gazdan kömüre dönüşümü tercih etmişlerdir. Bununla
beraber, ABD kömür üretim hacmi de düşmüş ve mevcut fiyatların sürdürülebilir olup olmadığı
tartışılmaya başlanmıştır (IEA 2013e, s.xi; IEA 2012).
2013 yılı başında 85-90 USD/ton aralığında seyreden uluslararası buhar kömürü fiyatları 2013
yılı boyunca 70-90 USD/ton aralığında hareket görmüştür. 2014 yılında ise buhar kömürü
fiyatları 70 USD/ton düzeyine doğru gerileme eğilimindedir. Metalurjik kömür fiyatları ise 2011
yılında 330 USD/ton düzeyine kadar yükselmiş, ancak 2012 yılında tekrar 200 USD/ton
seviyelerine gerilemiştir. 2013 yılında 150 USD/ton seviyesinin altını gören metalurjik kömür
fiyatları 2014 yılında 100-150 USD/ton bandına doğru gevşeme eğilimindedir.
Bazı ülkelerde 2012 yılı itibariyle koklaşabilir kömür fiyatları ile sanayide ve termik santrallerde
kullanılan buhar kömürü fiyatları Şekil 14’de verilmektedir (IEA 2013c, s.III.52-III.54).
0
50
100
150
200
250
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
US
D/
ton
Avustralya, koklaşabilir, fob
ABD koklaşabilir, fas
G.Afrika koklaşabilir
Kolombiya buhar
Endonezya buhar
G.Afrika buhar
Kuzeybatı Avrupa Marker Fiyatı
Japonya koklaşabilir ithalat, CIF
Japonya buhar ithalat, CIF
13
Şekil 14. Bazı Ülkelerde Sektörlere Göre Kömür Fiyatları, 2012
2.6. DÜNYA KÖMÜR REZERVLERİ Dünya Enerji Konseyi’nin araştırmalarına göre; 2011 yılı sonu itibariyle Dünya kanıtlanmış
işletilebilir kömür rezervi toplam 892 milyar ton büyüklüğündedir. Söz konusu rezervin; 403
milyar tonu antrasit ve bitümlü kömür, 287 milyar tonu alt bitümlü kömür ve 201 milyar tonu
ise linyit kategorisindedir (WEC 2013, s.1.9-1.10) (Şekil 15).4
Şekil 15. Dünya Kömür Rezervlerinin Kömür Kategorilerine Göre Dağılımı
Dünya Enerji Konseyi tarafından 80 civarında ülkede bulunduğu raporlanan dünya kömür
rezervlerinin en büyük kısmı (237,3 milyar ton) ABD’de yer almaktadır (Şekil 16). ABD’yi 157
4 Uluslararası Genel Kömür Sınıflaması’na göre; ıslak ve külsüz bazda alt ısıl değerleri 5.700 kcal/kg’dan yüksek kömürler antrasit ve bitümlü kömür, 4.165 kcal/kg-5.700 kcal/kg arasında alt ısıl değere sahip olanlar alt bitümlü kömür ve 4.165 kcal/kg’ın altında olanlar ise linyit kömürü şeklinde sınıflandırılmaktadır. Veri adreslerinde, tanımlamalarda, metodolojide, terminolojide ya da değişik zaman dilimlerinde ortaya çıkan farklılıklar nedeniyle, kömüre ilişkin küresel bilgilere farklı kaynaklarda farklı şekillerde rastlayabilmek mümkündür. Örneğin, Dünya Enerji Konseyi tarafından kullanılan “kanıtlanmış işletilebilir rezerv” (proved recoverable reserve) tanımı aralarında Türkiye’nin de bulunduğu bazı ülkelerde kullanılmamaktadır. Bununla beraber, ülkemizde kömür rezervleri için halen kullanılmakta olan görünür, muhtemel ve mümkün rezerv kavramları ise tek başlarına uluslararası karşılaştırmalar yapabilmek bakımından yeterli olmamaktadır. Dolayısıyla, ülkemiz kömür sektöründe, uluslararası standartlara uygun yeni bir rezerv sınıflama sisteminin kullanılmasına yönelik bir çalışmanın yapılması ihtiyacı bulunmaktadır.
0
100
200
300
400
500
Koklaşabilir Kömür Fiyatı (USD/tek)
Şili
Türkiye
Finlandiya
Japonya
Polonya
ABD
0
50
100
150
200
250
300
350
Sanayide Kullanılan Buhar Kömürü Fiyatı (USD/tek)
Avusturya
Türkiye
Finlandiya
Japonya
İngiltere
ABD
0
20
40
60
80
100
120
140
160
Elektrik Üretiminde Buhar Kömürü Fiyatı (USD/tek)
Avusturya
Türkiye
Finlandiya
Almanya
İrlanda
Meksika
Polonya
Portekiz
İngiltere
ABD
403
287
201
Antrasit ve Bitümlü Alt Bitümlü Linyit
milyar ton
14
milyar ton ile Rusya Federasyonu ve 114,5 milyar ton ile Çin izlemektedir. Diğer kömür zengini
ülkeler arasında; Avustralya (76,4 milyar ton), Hindistan (60,6 milyar ton), Almanya (40,5
milyar ton), Ukrayna (33,9 milyar ton), Kazakistan (33,6 milyar ton) ve Güney Afrika
Cumhuriyeti (30,2 milyar ton) bulunmaktadır. Dolayısıyla, dünya kömür rezervlerinin %90’a
yakını bu 9 ülkenin elindedir (WEC 2013, s.1.9-1.10).
Şekil 16. Dünya Kömür Rezervlerinde Ülkelerin Payları
Toplam 201 milyar ton büyüklüğündeki dünya linyit rezervlerinin en büyük bölümü 40,5 milyar
ton ile Almanya’da bulunmaktadır (Şekil 17). Bu ülkeyi 37,2 milyar ton ile Avustralya ve 30,2
milyar ton ile ABD izlemektedir. Çin (18,6 milyar ton), Sırbistan (13,4 milyar ton), Kazakistan
(12,1 milyar ton) ve Rusya (10,5 milyar ton) geniş linyit rezervlerine sahip diğer ülkeler
arasındadır (WEC 2013, s.1.9-1.10). Her ne kadar 2013 yılı sonu itibariyle ülkemiz linyit rezervi
13,9 milyar ton olarak hesaplanmaktaysa da, 2011 yılsonu bilgisini vermesi bakımından Dünya
Enerji Konseyi istatistiklerinde Türkiye’nin kanıtlanmış işletilebilir linyit rezervi 8,4 milyar ton
olarak yer almaktadır.5
Şekil 17. Dünya Linyit Rezervlerinde Ülkelerin Payları
Dünya 2012 yılı toplam kömür üretimi dikkate alındığında, küresel kömür rezervlerinin yaklaşık
114 yıl ömrü bulunduğu hesaplanmaktadır. Aynı şekilde, ısıl değeri yaklaşık 4.000 kcal/kg’dan
düşük linyit rezervlerinin kalan ömürleri ise, 2012 yılı küresel linyit üretimi dikkate alındığında
5 Son yıllarda yürütülen ciddi kömür arama faaliyetleri sonucunda ülkemiz linyit rezervi önemli ölçüde arttırılabilmiştir. Bununla beraber, söz konusu rezervin uluslararası standartlara göre sınıflandırılmasına ve ekonomik olarak işletilebilir rezervlerimizin belirlenmesine yönelik bir çalışmanın ilgili kuruluşların da katılımıyla gerçekleştirilmesinde büyük yarar bulunmaktadır.
ABD 27%
Rusya 18%
Çin 13% Avustralya
8%
Hindistan 7%
Almanya 4%
Ukrayna 4%
Kazakistan 4%
Güney Afrika 3%
Diğer 12%
Almanya 20,1%
Avustralya 18,5%
ABD 15,0%
Çin 9,3%
Sırbistan 6,7%
Kazakistan 6,0%
Rusya 5,2%
Diğer 19,2%
15
222 yıldır. Bununla beraber, kömür rezervlerinin kalan ömrünün hesaplanmasında, günümüz
koşullarında teknik ve ekonomik bakımdan kazanılabilir olan toplam 861 milyar ton
büyüklüğündeki kömür rezervi temel olarak alınmaktadır. Almanya Federal Yer Bilimleri ve
Doğal Kaynaklar Enstitüsü’ne göre, günümüz koşullarında henüz teknik ya da ekonomik
bakımdan kazanılabilir olmayan 17 trilyon ton taşkömürü ile 4,2 trilyon ton linyit, “kaynak”
olarak yerkürede kullanılabileceği zamanı beklemektedir (Federal Institute for Geosciences and
Natural Resources 2009, s.56-59; Tamzok 2011).
2.7. ÇEVRE VE TEKNOLOJİ Kömür madenciliği ve kömür kullanımı, her aşaması çevre üzerinde etkili ve belirli düzeylerde
çevre kirliliğine neden olan faaliyetler bütünüdür. Özellikle son 20-25 yıl içerisinde, kömürün
çevreye etkileri konusunda gerek teknoloji gerekse mevzuat bakımından olumlu gelişmeler elde
edilmiştir. Kömürün yakılması sonucunda ortaya çıkan ve küresel ısınmaya neden olan CO2
emisyonları ise, son yıllarda kömürden kaynaklanan çevresel sorunlar arasında ilk sırada yer
almaktadır. Kömürün küresel ısınmaya yol açan etkilerinin ne şekilde giderilebileceği konusu ve
bu kapsamda temiz kömür teknolojilerinin bugünü ve geleceği tüm dünyada ciddi şekilde
tartışılmaktadır.
Temiz kömür teknolojileri; kömür yıkamadan sıvılaştırmaya, gazlaştırmadan karbon tutma ve
depolamaya kadar çok geniş bir yelpazeyi tanımlamakla beraber, günümüz kömür endüstrisinin,
kömüre dayalı elektrik santrallerinin veriminin arttırılması ve söz konusu santrallerden CO2
emisyonlarının azaltılmasıyla sınırlı bir alanda özellikle yoğunlaştığı görülmektedir (Tamzok,
2011).
2.7.1. CO2 EMİSYONLARI Fosil yakıt kaynaklı dünya CO2 emisyonu son 40 yılda %123 artarak 2011 yılında 31.342 milyon
ton düzeyine ulaşmıştır. Aynı dönemde kömürden kaynaklanan CO2 emisyonundaki artış oranı
ise %165 düzeyindedir ve 2011 yılında 13.773 milyon ton olmuştur (Şekil 18). Kömür kaynaklı
CO2 emisyonunun toplam emisyon içerisindeki payı 2011 yılı itibariyle %44 düzeyindedir (IEA
2013f, s. II.4-II.9).
Şekil 18. Fosil Yakıtlardan CO2 Emisyonu
0
2.000
4.000
6.000
8.000
10.000
12.000
14.000
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 2010 2011
mil
yo
n t
on
Kömür
Petrol
Doğalgaz
16
2010 yılı itibariyle; kömür tüketiminden kaynaklanan dünya CO2 emisyonunun %68’i (9.366
milyon ton) elektrik ve ısı üretimi amaçlıdır. İmalat sanayi ve inşaat sektöründe kullanılan
kömürün emisyon payı %25 (3.443 milyon ton) ve ısınma, ulaşım, ziraat ve diğer amaçlı kömür
kullanımının payı ise %7 (964 milyon ton) düzeyindedir (IEA 2012c, s.II.19) (Şekil 19).
Şekil 19. Dünya Kömür Kaynaklı CO2 Emisyonu
2.7.2. TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ “Temiz kömür teknolojileri” kavramı, genel olarak, kömür üretimi, hazırlanması ve kullanımı
süreçlerinde verimlilik ve çevre boyutlarını bir arada kapsayan bir tanımlamaya işaret
etmektedir. Söz konusu teknolojiler; bir taraftan emisyon ve atıkların azaltılmasını diğer taraftan
birim kömürden elde edilecek enerjinin arttırılmasını hedeflemektedir. Küresel bazda kömür
endüstrisinin son yıllarda odaklandığı temel alanlar ise; kömüre dayalı termik santrallerin
veriminin arttırılması ve bu santrallerden CO2 emisyonlarının azaltılmasıdır. Bu çerçevede
özellikle sanayileşmiş Batı ülkeleri tarafından benimsenen genel yol haritası; öncelikle mevcut
ya da yeni tesis edilecek kömür santrallerinde en son teknolojilerin kullanımının sağlanması,
daha sonra termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmelerin elde edilmesi ve son olarak
CO2 tutma ve depolama (CCS) teknolojilerinin –ticari olarak- devreye alınmasıdır. Söz konusu yol
haritası aşağıda özetlenmektedir (Tamzok 2011):
a) Mevcut ya da yeni tesis edilecek kömür santrallarında, sahip olunan en son teknolojilerin
(süperkritik, ultra-süperkritik) kullanımının sağlanması ile %44-45 verimlilik düzeyine
ulaşılması ve CO2 emisyonunun 1/3 oranında düşürülmesi,
b) Termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmelerin elde edilerek %50-55 verimlilik
düzeyine ulaşılması ve CO2 emisyonunun –bu aşamada da- 1/3 oranında düşürülmesi,
c) CO2 tutma ve depolama (CCS) teknolojilerinin devreye alınması ile %52-55 verimlilik
düzeyine ulaşılması ve CO2 emisyonunun sıfırlanması.
Söz konusu yol haritasının ilk aşamasında, yeni teknolojilerin devreye girmesi ile yüksek verim
artışı ve CO2 emisyonlarının azaltılması hedefleri bakımından önemli gelişmeler
kaydedilebilmiştir. Bununla beraber, gerek yeni teknolojilerin gerekse CO2 tutma ve depolama
teknolojilerinin ticari yapılabilirlikleri bakımından henüz pek çok soru işareti ortada
durmaktadır (Tamzok 2011).
0
2.000
4.000
6.000
8.000
10.000
12.000
14.000
1971 1990 2010
mil
yo
n t
on
Diğer
İmalat ve inşaat sektörleri
Elektrik ve ısı üretimi
17
3. TÜRKİYE’DE SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ 3.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI Ülkemiz enerji tüketiminde ortalama yıllık artış oranı son on yılda %4,4 ve son yirmi yılda ise
%3,4 düzeyindedir. Söz konusu artış oranları Dünya ortalamalarının oldukça üzerindedir. Son
on yılda Dünya enerji tüketimi yaklaşık %30 artarken ülkemiz enerji tüketimi %53 artmıştır.
Birincil enerji arzı 2012 yılında bir önceki yıla göre %4,9 artış göstererek 120,1 mtep olmuştur.
Bu arzın kaynaklara dağılımında ilk sırayı 39,3 mtep ile kömür6 almaktadır. Kömürü sırasıyla;
37,4 mtep ile doğal gaz, 31,2 mtep ile petrol, 5 milyon tep ile hidrolik, 3,5 mtep ile odun, hayvan
ve bitki artıkları ve 3,5 milyon tep ile jeotermal, rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir kaynaklar
izlemektedir (ETKB 2014a).
Yerli kömür arzı; 15,4 mtep linyit, 1,1 mtep taşkömürü ve 0,6 mtep asfaltit olmak üzere toplam
17,1 mtep ve ithal kömür arzı ise 19,2 mtep taşkömürü, 2,8 mtep petrokok ve 0,2 mtep kok
olmak üzere toplam 22,2 mtep düzeyindedir.
Birincil enerji arzının kaynaklara dağılımında yıllar içerisinde önemli değişiklikler söz
konusudur. 1971 yılında arzın %46,5’i petrol, %29’u odun ve hayvan-bitki artıkları ve %23,5’i
yerli kömürden (linyit, taşkömürü ve asfaltit) karşılanırken 2012 yılına gelindiğinde en büyük
pay %31,2 ile 1980’li yılların ortalarından itibaren ithalatına başlanan doğal gazın olmuş, petrol
%26, yerli kömür %14,3 ve odun ve hayvan-bitki artıkları %2,9 düzeyine gerilemiş, ithal kömür
(taşkömürü, kok ve petrokok) ise %18,5 seviyesine yükselmiştir (Şekil 20).
Şekil 20. Türkiye Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Dağılımı, 2012
2012 sonu itibariyle Türkiye’nin birincil enerji üretimi bir önceki yıla göre yaklaşık %0,8
oranında düşüşle 32 mtep olmuştur. Söz konusu yerli üretimin kaynaklara dağılımında, 17 mtep
ile kömür ilk sırayı alırken, bunu 5 mtep ile hidrolik, 3,5 mtep ile jeotermal, rüzgâr ve güneş gibi
yenilenebilir enerji kaynakları, 3,5 mtep ile odun, hayvan ve bitki artıkları, 2,4 mtep ile petrol ve
0,5 mtep ile doğal gaz izlemektedir (Şekil 21). Yerli kömür üretimi; 15,4 mtep linyit, 1,1 mtep
taşkömürü ve 0,6 mtep asfaltit şeklindedir (ETKB 2014a).
6 Bu miktarın içerisinde; taşkömürü, linyit, asfaltit, kok ve petrokok bulunmaktadır.
Doğal gaz 31,2%
İthal kömür 18,5%
Yerli kömür 14,3%
Petrol 26,0%
Odun-çöp 2,9%
Hidrolik 4,2%
Diğer 2,9%
18
Şekil 21. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklara Dağılımı, 2012
Ülkemiz enerji tüketimi son yirmi yılda %112 ve son on yılda ise %53 artış gösterirken, enerji
üretimimiz son yirmi yılda %19,3 ve son on yılda %31,6 arttırılabilmiştir. Eşdeğer petrol
bazında kömür üretimindeki artış ise son yirmi ve on yıllık dönemlerde sırasıyla %40,4 ve
%49,8 oranındadır.
Dolayısıyla, enerji üretimimizdeki artış enerji tüketimindeki artış hızının önemli ölçüde
gerisindedir. Bu nedenle, yerli üretimin tüketimi karşılama oranı yirmi yıl önce %47,3 ve on yıl
önce %31 düzeyindeyken söz konusu oran 2012 yılı itibariyle %26,6’ya kadar düşmüştür.
Aynı şekilde yerli kömür üretiminin enerji tüketimini karşılama oranında da gerileme söz
konusudur. Bu oran, 1992 yılında %21,4 ve 2002 yılında %14,5 düzeyindeyken 2012 yılında
%14,2 şeklinde gerçekleşmiştir (Şekil 22).
Şekil 22. Türkiye Enerji Tüketimi ve Toplam Enerji Üretimi ile Kömür Üretiminin Payları
Kömür 53,3%
Odun-çöp 11,0%
Hidrolik 15,7%
Petrol 7,5%
Doğal gaz 1,6%
Diğer 11,0%
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0
20.000
40.000
60.000
80.000
100.000
120.000
19
70
19
74
19
78
19
82
19
86
19
90
19
94
19
98
20
02
20
06
20
10
%
bin
te
p
Enerji tüketimi
Enerji üretimi
Kömür üretimi
Enerji üretiminin enerjitüketimini karşılama oramı
Kömür üretiminin enerjitüketimini karşılama oranı
19
Yerli enerji üretiminin tüketimi giderek daha az oranda karşılayabilmesi sonucunda enerji
ithalatının da giderek artması kaçınılmaz olmuştur. 2012 yılı itibariyle ülkemizdeki enerji
tüketiminin %26,6’sı yerli enerji kaynaklarından elde edilirken, %73,4 gibi önemli bir kısmı ise
ithal kaynaklardan sağlanmıştır. Net enerji ithalatının kaynaklara dağılımı; 37,4 mtep doğal gaz,
31,8 mtep petrol ve 22,4 mtep kömür şeklindedir (ETKB 2014a) (Şekil 23).
Şekil 23. Net Birincil Enerji İthalatının Kaynaklara Dağılımı,2012
3.2. KÖMÜR ÜRETİMİ Ülkemiz 2012 yılı satılabilir kömür üretimi; 68,1 milyon ton linyit, 2,3 milyon ton taşkömürü ve
1 milyon ton asfaltit olmak üzere bir önceki yıla göre %6,4 azalarak toplam 71,4 milyon ton
olarak gerçekleşmiştir (ETKB 2014b).
1980’li yıllardan itibaren sürekli bir düşme eğilimine giren taşkömürü üretimleri 2004 yılında
1,9 milyon tona kadar gerilemiştir. Bu tarihten sonra tekrar hareketlenen satılabilir taşkömürü
üretimi 2012 yılında 2,3 milyon ton düzeyindedir. 2013 yılında ise bir önceki yıla göre %17,4
oranında gerileyerek 1,9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (TTK 2014, s.23) (Şekil 24).
Zonguldak Havzası’nda 2004 yılından itibaren TTK tarafından rödövans karşılığı özel firmalara
kömür üretimi uygulaması başlatılmıştır. 2013 yılında özel sektör tarafından üretilen taşkömürü
toplam üretimin yaklaşık %28,7’si oranındadır (TTK 2014, s.23).
Şekil 24. Türkiye Taşkömürü Üretimleri
Petrol 34,7%
Doğal gaz 40,8%
Kömür 24,5%
1.000.0001.500.0002.000.0002.500.0003.000.0003.500.0004.000.0004.500.0005.000.0005.500.000
19
73
19
75
19
77
19
79
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
20
01
20
03
20
05
20
07
20
09
20
11
20
13
ton
20
Linyit üretimleri ise, özellikle 1970’li yılların başlarından itibaren, petrol krizlerine bağlı olarak
elektrik üretimine yönelik linyit işletmeleri yatırımlarının başlaması ile hızlanmıştır. 1970
yılında 5,8 milyon ton olan linyit üretimi 1998 yılında yaklaşık 65 milyon ton olarak
gerçekleşmiştir. Ancak, bu tarihten itibaren, özellikle doğal gaz alım anlaşmaları nedeniyle linyit
üretimi sürekli azalmış, 2004 yılında 43,7 milyon ton ile en düşük seviyesini görmüştür. Bu
tarihten sonra tekrar yükselen linyit üretimleri 2012 yılında 68,1 milyon ton olarak
gerçekleşmiştir (ETKB 2014b) (Şekil 25).
Şekil 25. Türkiye Linyit Üretimleri
2012 yılı satılabilir linyit üretimlerinin kuruluşlara dağılımı ise; TKİ 33,3 milyon ton7, EÜAŞ 28,5
milyon ton ve özel sektör 6,3 milyon ton şeklindedir (Şekil 26).
Şekil 26. Linyit Üretiminde Kuruluşların Payı, 2012
2013 yılında TKİ’nin satılabilir linyit üretimi 21,7 milyon ton8 ve EÜAŞ’nin satılabilir üretimi ise
21 milyon ton olmuştur. 2013 yılı Ağustos ayında TKİ’ye ait Güney Ege Linyitleri İşletmesi
Müessesesi ve Yeniköy Linyitleri İşletmesi’ni devralan YEAŞ’ın 2013 yılı linyit üretiminin 3
milyon ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Özel sektör üretimlerine ilişkin veriler bu
rapor hazırlandığı tarihte henüz çıkarılamadığından 2013 yılı toplam Türkiye linyit üretimini
7 TKİ’ye ait olan Seyitömer Linyitleri İşletmesi Ekim 2012 tarihinde TKİ’den EÜAŞ’a devredilmiş olup 2012 yılı ilk 10 ay üretimleri TKİ’ye ve son 2 ay üretimleri ise EÜAŞ’ye aittir. 8 TKİ’ye ait olan Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi ve Yeniköy Linyitleri İşletmesi Ağustos 2013’de YEAŞ’a devredilmiş olup, 2013 yılı ilk 8 ay üretimleri TKİ’ye ve son 4 ay üretimleri ise YEAŞ’a aittir.
0
10.000
20.000
30.000
40.000
50.000
60.000
70.000
80.000
19
73
19
75
19
77
19
79
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
20
01
20
03
20
05
20
07
20
09
20
11
ton
TKİ 48,9%
EÜAŞ 41,9%
Özel Sektör 9,3%
21
kesin olarak verebilmek mümkün olamamıştır. Bununla beraber, Sivas-Kangal Havzası
kömürlerinin 17 Ağustos 2013 tarihinden itibaren Kangal Termik Santralı Elektrik Üretim A.Ş.
ve Seyitömer Havzası kömürlerinin ise 17 Haziran 2013 tarihinden itibaren Çelikler Seyitömer
Elektrik Üretim A.Ş. tarafından işletilmekte olması nedeniyle özel sektör linyit üretimlerinin bir
önceki yıla göre önemli oranda arttığı ve 12 milyon ton civarına yükseldiği tahmin edilmektedir.
Bu durumda, 2013 yılı linyit üretiminin yaklaşık 58-60 milyon ton düzeyinde olması muhtemel
görülmektedir. Söz konusu üretim büyüklüğü bir önceki yıla göre yaklaşık %10 düzeyinde bir
azalmaya karşılık gelmektedir.
Bu durumda, ülkemiz linyit üretimlerinin 2008 yılı sonrası gerileme eğilimine girdiği
anlaşılmaktadır. Söz konusu gerilemenin nedenleri arasında; Afşin-Elbistan Linyit Havzası’nda
işletilmekte olan Çöllolar Açık Kömür Ocağı’nda Şubat 2011 tarihinde meydana gelen heyelanlar
nedeniyle söz konusu ocakta üretimin durdurulmak zorunda kalınması ve sektörde yeni
yatırımların gerek kamu gerekse özel sektör tarafından yeterince yapılamaması öne
çıkmaktadır.
Linyit sektöründe üretimler kadar, üretim yapabilmek amacıyla kömürün üzerinden kaldırılan
örtü miktarı da önemli görülmektedir. 2013 yılında TKİ tarafından 115 milyon m3 ve EÜAŞ
tarafından 33 milyon m3 olmak üzere toplam 148 milyon m3 dekapaj gerçekleştirilmiştir (Şekil
27). Özel sektör linyit üretimi büyük oranda yeraltı madenciliği yöntemiyle yapılmakta olup
gerçekleştirilen dekapaj miktarı TKİ ya da EÜAŞ ile karşılaştırıldığında oldukça sınırlı
kalmaktadır.
Şekil 27. Yıllar İtibariyle Yapılan Dekapajın Kuruluşlara Dağılımı
3.3. SEKTÖRÜN YAPISI Ülkemiz linyit üretiminin %90’a yakın kısmı yakın zamana kadar iki kamu kuruluşu (TKİ ve
EÜAŞ) tarafından –kendi makine parkları ya da dışarıdan hizmet alma yoluyla-
gerçekleştirilmekteydi. Bununla beraber, özellikle son yıllarda kömüre dayalı termik santralların
kömür sahalarıyla birlikte özelleştirilmesi süreci hız kazanmış ve böylelikle özel sektörün
üretimdeki payı da artmaya başlamıştır.
TKİ’nin toplam linyit üretimindeki payı 20 yıl önce %85 civarındayken 2013 yılı itibariyle %38
civarına kadar gerilemiştir. EÜAŞ’nin payı ise YEAŞ’la birlikte aynı yılda %42 düzeyindedir (Şekil
28). EÜAŞ’nin söz konusu üretim büyüklüğüne ulaşması, linyit üretim işletmelerinin TKİ’den
0
50
100
150
200
250
300
350
400
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
mil
yo
n m
3
EÜAŞ
TKİ
22
EÜAŞ’ye devredilmesi yoluyla gerçekleşmiştir. Bu kapsamda; 1989 yılında Sivas-Kangal
Linyitleri işletmesi, 1995 yılında Afşin–Elbistan Linyitleri İşletmesi, 2000 yılında Çayırhan’daki
Orta Anadolu Linyitleri İşletmesi TKİ’den alınarak EÜAŞ’ye devredilmiştir.
Şekil 28. Yıllar İtibariyle Linyit Üretimlerinin Kuruluşlara Dağılımı
Aynı dönemde (1990-2012) özel sektör linyit üretimi genellikle 4-8 milyon ton arasında
değişmekle beraber, son yıllarda gerçekleşen özelleştirmeler sonrası 2013 yılı itibariyle özel
sektörün payı %20’ler seviyesine yükselmiştir. Özelleştirmeler kapsamında; Sivas-Kangal
Havzası ile Seyitömer Havzası kömürleri 2013 yılında ve Kemerköy, Yeniköy ve Yatağan Termik
Santrallarını besleyen kömür sahaları ise 2014 yılında özel sektöre devredildi. Dolayısıyla,
önümüzdeki birkaç yıl içerisinde özel sektör payının çok daha fazla artması beklenmektedir.
Linyit üretimleri, özellikle Ege, Trakya ve İç Anadolu Bölgeleri’nde yoğunlaşmıştır. TKİ
üretimleri; Manisa (Soma Havzası), Çanakkale, Kütahya (Tunçbilek Havzası) ve Bursa illerinde
yapılırken, EÜAŞ üretimleri ise Kahraman Maraş (Afşin-Elbistan Havzası) ve Ankara (Çayırhan)
illerinde sürdürülmektedir (Şekil 29).
Şekil 29. Kömür Üretimi Yapılan Başlıca İller
Sektörde kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle
üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi
ile üretilmekte derin kömür damarları ise yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır. TKİ
0
10
20
30
40
50
60
70
801
99
01
99
11
99
21
99
31
99
41
99
51
99
61
99
71
99
81
99
92
00
02
00
12
00
22
00
32
00
42
00
52
00
62
00
72
00
82
00
92
01
02
01
12
01
22
01
3
mil
yo
n t
on
ÖZEL
EÜAŞ+YEAŞ
TKİ
23
Kurumu’nda; açık işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında dragline, büyük
kapasiteli kazıcılar, yükleyiciler ve kamyonlar kullanılmakta, yeraltı işletmecilik yöntemi ile
üretilen kömür oluşumlarında kazılan boşluğu göçmeden tutabilecek hidrolik tahkimatlar,
kömür kazıcılar ve nakledici konveyörler kullanılmaktadır. EÜAŞ’nin ruhsatındaki sahalardan
Çayırhan’da yeraltı mekanize üretim sistemi ve Elbistan’da ise döner kepçeli ekskavatör-bant
konveyör-dökücü sürekli açık ocak madencilik sistemi kullanılmaktadır.
Sektörün en eski kuruluşu bir iktisadi devlet teşekkülü olan TKİ’dir. TKİ, uhdesindeki linyit
rezervlerini kendi makine parkı ve dışarıdan hizmet alımı yoluyla üretmektedir. Bir diğer
iktisadi devlet teşekkülü olan EÜAŞ 1989 yılından itibaren sektöre girmiş olup, Afşin-Elbistan ve
Ankara-Çayırhan’ın yanında 2012 yılında uhdesine aldığı Tekirdağ, Çatalca ve Karapınar sahaları
ile birlikte toplam 5 adet kömür sahasına sahiptir. Söz konusu sahalardan Afşin/Elbistan
Kışlaköy sahası EÜAŞ tarafından işletilmektedir. Çayırhan Sahası, işletme hakkı devir sözleşmesi
kapsamında özel bir firma tarafından işletilmektedir.
Özel sektör elinde bulunan linyit sahası işletme ruhsatı sayısı MİGEM verilerine göre 380 adet
olup 2012 yılında bu sahalardan sadece 31 adedinde 50.000 tonun üzerinde tüvenan kömür
üretimi yapılmıştır. Tablo 2’de, ülkemizde linyit üretimi yapılan önemli sahalar, söz konusu
sahalardan yapılan yıllık üretim ve dekapaj miktarları ile üretim yöntemleri verilmektedir.
Tablo 2. 2012 Yılında 100.000 Tonun Üzerinde Linyit Üretimi Yapılan İşletme, Havza ya da İller
İşletme/Havza/İl Ruhsat
Sahibi
Satılabilir
Üretim
milyon ton
(2012)
Üretim Şekli Dekapaj
milyon m3
(2012)
Ege Linyitleri İşletmesi TKİ 10,4 Açık/yeraltı 25,0 Çan Linyitleri İşletmesi TKİ 1,8 Açık ocak 17,3
Garp Linyitleri İşletmesi TKİ 3,8 Açık/yeraltı 42,0
Bursa Linyitleri İşletmesi TKİ 0,6 Açık ocak 11,3
Ilgın Linyitleri İşletmesi TKİ 0,1 Açık ocak 1,1
Güney Ege Linyitleri İşletmesi TKİ 4,2 Açık ocak 26,6
Yeniköy Linyitleri İşletmesi TKİ 7,9 Açık ocak 16,4
Afşin-Elbistan Linyitleri İşletmesi EÜAŞ 18,6 Açık ocak 26,1
Elbistan-Çöllolar İşletmesi* EÜAŞ 0,0 Açık ocak 0,0
Sivas-Kangal İşletmesi EÜAŞ 3,2 Açık ocak 12,0
Çayırhan Kömür İşletmesi EÜAŞ 5,5 Yeraltı 0,0
Koyunağılı Kömür İşletmesi EÜAŞ 0,2 Açık/yeraltı 1,6
Seyitömer Linyitleri İşletmesi EÜAŞ 5,3 Açık ocak 17,1
Adıyaman Gölbaşı** Özel
Sektör
0,14 Açık ocak v.y.***
Amasya İli** Özel
Sektör
0,5 Açık/yeraltı v.y.
Aydın İli** Özel
Sektör
0,7 Açık/yeraltı v.y.
Balıkesir İli** Özel
Sektör
0,6 Açık/yeraltı v.y.
Edirne İli** Özel
Sektör
0,4 Açık/yeraltı v.y.
Karaman Ermenek ** Özel
Sektör
0,15 Açık/yeraltı v.y.
Konya Beyşehir** Özel
Sektör
0,5 Açık ocak v.y.
Manisa İli** Özel
Sektör
0,5 Açık/yeraltı v.y.
Tekirdağ İli ** Özel
Sektör
1,0 Açık ocak v.y.
* Elbistan Çöllolar İşletmesi’nden yaklaşık 20 milyon ton kömür üretimi ve 60 milyon m3 dekapaj yapılması
planlanmış, ancak Şubat 2011 tarihinde meydana gelen heyelan nedeniyle ocaktaki üretim durdurulmuştur.
** Sadece özel sektörün yaptığı üretimler, 2011 verisi, Kaynak: MİGEM
24
Sektörde istihdamın belirlenmesine yönelik kapsamlı bir araştırma bulunmamakla beraber,
doğrudan istihdamın taşkömüründe 18.500 ve linyitte 37.000 olmak üzere toplam 55.500 kişi
civarında olduğu tahmin edilmektedir.
3.4. KÖMÜR İTHALATI Ülkemizde 1980’li yıllardan önce son derece düşük miktarlarda başlayan kömür ithalatı, 1990’lı
yıllarda 10 milyon tonun ve 2000’li yıllarda ise 20 milyon tonun üzerine çıkmıştır. Kömür
ithalatındaki artış oranı son on yılda %106 ve son yirmi yılda ise %540 oranındadır. 2012
yılında kömür ithalatımız bir önceki yıla göre yaklaşık %24 artış göstererek 30 milyon ton
düzeyine yükselmiş, 2013 yılında ise bir önceki yıla göre %8,6 azalarak 27,2 milyon ton olarak
gerçekleşmiştir (TÜİK 2014). Son yıllarda kömür ithalatındaki artışın en önemli nedeni, elektrik
üretimi amaçlı kullanılacak buhar kömürlerine olan talepteki ciddi artıştır. Söz konusu eğilim
dikkate alındığında, ithalatın önümüzdeki yıllarda da artarak süreceği ve kömür ithalat
faturasının doğal gaz faturasına yakın düzeylere yükselebileceği anlaşılmaktadır (Şekil 30).
Şekil 30. Türkiye Kömür İthalatı
2013 yılı itibariyle ithalatın yaklaşık 8,7 milyon tonu Rusya Federasyonu’ndan, 7,2 milyon tonu
Kolombiya’dan, 4 milyon tonu ABD’den ve 3,3 milyon tonu Güney Afrika Cumhuriyeti’nden
yapılmıştır. Bu ülkeleri 1,5 milyon ton ile Ukrayna ve 0,9 milyon ton ile Avustralya izlemektedir
(TÜİK 2014) (Şekil 31).
Şekil 31. Kömür İthalatında Ülke Payları, 2013
05.000.000
10.000.00015.000.00020.000.00025.000.00030.000.00035.000.000
19
80
19
82
19
84
19
86
19
88
19
90
19
92
19
94
19
96
19
98
20
00
20
02
20
04
20
06
20
08
20
10
20
12
ton
Rusya 32,0%
Kolombiya 26,5%
ABD 14,8%
G. Afrika 12,3%
Avustralya 3,3%
Ukrayna 5,4%
Mozambik 0,8%
Diğer 4,9%
25
Kömür ithalat miktarlarının artmasıyla ithalat faturamız da giderek yükselmektedir. İlk defa
2004 yılında 1 milyar Dolar eşiğini geçen kömür ithalatı 2006 yılında 2 milyar Dolar, 2008
yılında 3 milyar Dolar ve 2011 yılında ise 4 milyar Dolar seviyesini geçmiştir. 2012 yılı kömür
ithalat faturamız yaklaşık 4,6 milyar Dolar ve 2013 yılı faturası ise 3,5 milyar Dolar olarak
tahakkuk etmiştir (TÜİK 2014). Yıllar itibariyle ithalata ödenen döviz ile yıllık ortalama ithalat
maliyetleri Şekil 32’de verilmektedir.
Şekil 32. Yıllar İtibariyle Kömür İthalatına Ödenen Döviz ve Ortalama İthalat Maliyetleri
3.5. KÖMÜR TÜKETİMİ Ülkemizde 2012 yılında tüketilen kömür 31,5 milyon tonu yerli ya da ithal taşkömürü ve 68,5
milyon tonu ise linyit olmak üzere toplam 100 milyon ton olmuştur. 2012 yılı taşkömürü arzının
%37,7 oranındaki en büyük kısmı elektrik üretiminde ve %31,5 oranındaki kısmı ise ısınma
amaçlı olarak tüketilmiştir. Kok fabrikalarının payı %17,1 ve diğer sanayinin payı ise %13,7
düzeyindedir (ETKB 2014b). Taşkömürü tüketiminde elektrik santrallerinin payı giderek
artmaktadır (Şekil 33).
Şekil 33. Kullanım Yerlerine Göre Ülkemiz Taşkömürü Tüketimi
Ülkemizde üretilen linyit kömürleri; elektrik üretimi amacıyla termik santrallerde, sanayi
sektörlerinde ve ısınma amaçlı olarak konut ve işyerlerinde tüketilmektedir. Linyitin elektrik
0
50
100
150
200
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
19
80
19
82
19
84
19
86
19
88
19
90
19
92
19
94
19
96
19
98
20
00
20
02
20
04
20
06
20
08
20
10
20
12
US
D/
ton
Mil
ya
r D
ola
r
İthalat
Ortalama maliyet
0
5.000
10.000
15.000
20.000
25.000
30.000
35.000
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
ton
Diğer Sanayi ve Isınma
Kok Fabrikaları
Elektrik Santralları
26
üretimi amaçlı tüketim payı, 1970’li yılların başında ısıl değer bazında %20’ler düzeyindeyken
bu tarihten itibaren artmaya başlamış ve 2001 yılında %80 ile en yüksek seviyeyi görmüştür.
Söz konusu gelişmeye paralel olarak, aynı dönemde konut ve hizmetlerin payı %42’den %7’ye
ve sanayi sektörlerinin payı ise %36’dan %13’e gerilemiştir. 2001 yılı sonrasında ise süreç
tersine dönmüş ve elektrik üretiminde kullanım payı görece düşerken sanayi sektörleri ile konut
ve hizmetlerde kullanım payı tekrar artmıştır.
2012 yılında üretilen 68,1 milyon ton linyitin miktar olarak %81,7’si elektrik üretimi amacıyla
termik santrallerde tüketilmiştir. Sanayi sektörlerinde kullanım payı %8,6 ve konut-işyerlerinde
kullanım payı ise %9,7 düzeyindedir. Bununla beraber, elektrik üretiminde kullanılan linyitlerin
ısıl değerleri sanayi ya da ısınmada kullanılan kömürlere nazaran çok daha düşüktür. Toplam ısıl
değer bazında hesaplama yapıldığında; 2012 yılında tüketilen linyit enerjisinin %65’i elektrik
üretiminde, %15’i sanayi sektörlerinde ve %20’si ise konut ve işyerlerinde tüketilmiştir. Aynı
yılda, yaklaşık 1 milyon ton asfaltit arzının miktar olarak %38,7’si elektrik üretimi ve %19’u
ısınma amaçlı tüketilmiş, kalan kısmı sanayi amaçlı kullanılmıştır. Petrokok ithalatının tamamı
ise önemli kısmı çimento fabrikaları olmak üzere sanayi sektörlerinde tüketilmiştir (ETKB
2014b) (Şekil 34).
Şekil 34. Kömür Arzının Sektörlere Göre Tüketim Dağılımı, 2012
3.6. ELEKTRİK ÜRETİMİ AMAÇLI KÖMÜR KULLANIMI Ülkemizin 2013 sonu itibariyle kömüre dayalı santral kurulu gücü 12.563 MW olup toplam
kurulu gücün %19,6’sına karşılık gelmektedir (TEİAŞ 2014a). Yerli kömüre9 dayalı kurulu güç
8.650 MW (%13,5) ve ithal kömüre dayalı kurulu güç ise 3.913 MW (%6,1) şeklindedir (Şekil
35). 2013 yılında kömüre dayalı santrallerden toplam 63 TWh brüt elektrik üretilmiş olup
toplam brüt elektrik üretimi içerisindeki payı %26,3 düzeyindedir (TEİAŞ 2014b). Bu miktarın
33,6 TWh kısmı yerli kömüre aittir. Yerli kömürün toplam brüt elektrik üretimi içindeki payı
%14’dür.
9 8.180 MW Linyit, 335 MW taşkömürü ve 135 MW asfaltit.
010.00020.00030.00040.00050.00060.00070.00080.000
Taş
kö
mü
rü
Lin
yit
Asf
alti
t
Pet
rok
ok
bin
to
n Elektrik
Kok Fabrikaları
Sanayi
Isınma
27
Şekil 35. Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçinde Kaynakların Payı, 2013 Sonu
Yerli kömürün ülkemiz elektrik kurulu gücü ve brüt elektrik üretimi içindeki payı hızla
düşmektedir. 1986 yılında %37,3 düzeyine kadar yükselen kurulu güç içindeki pay 2004 yılında
%18,4 düzeyine kadar gerilemiş, 2005 ve 2006 yıllarında devreye alınan Çanakkale Çan ve
Afşin-Elbistan B santralleri ile %21 seviyesine kadar yükseltilebilmişse de daha sonra bu alanda
yeni bir yatırımın devreye girmemesi nedeniyle 2013 yılında yerli kömürün kurulu güç içindeki
payı %13,5 olarak gerçekleşmiştir. Brüt elektrik üretimi içindeki yerli kömür payı da doğal
olarak benzer bir gelişimi izlemiştir (Şekil 36).
Şekil 36. Yerli Kömürün Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçindeki Payı
Ülkemizde yerli kömür kullanan 40 adet elektrik santrali işletmededir. Bunlardan 26 adedi
küçük kapasiteli otoprodüktör, 14 adedi büyük ölçekli santrallerdir. 2 adedi taşkömürü, 37 adedi
linyit ve 1 adedi ise asfaltit santralidir (Tablo 3).
Doğal gaz 38,5%
Hidrolik 34,8%
Yerli Kömür 13,5%
İthal Kömür 6,1%
Yenilenebilir
5,1%
Petrol 1,9%
Kurulu güç
Yerli Kömür 14,0% İthal
Kömür 12,3%
Petrol 1,0%
Doğal gaz 43,8%
Yenilenebilir+atık
4,2%
Hidrolik 24,7%
Elektrik Üretimi
0
10
20
30
40
50
60
19
84
19
86
19
88
19
90
19
92
19
94
19
96
19
98
20
00
20
02
20
04
20
06
20
08
20
10
20
12
% Kurulu Güç İçinde Yerli
Kömür Payı
Yerli Kömürün ElektrikÜretimi İçindeki Payı
28
Tablo 3. Türkiye’de Yerli Kömüre Dayalı Büyük Ölçekli Termik Santraller
Santralin Adı Mülkiyeti Kömür
Ruhsatı Yakıt
Kurulu Güç
(MW)
Çanakkale Çan EÜAŞ TKİ Linyit 320 Orhaneli EÜAŞ TKİ Linyit 210
Soma EÜAŞ TKİ Linyit 1034
Seyitömer EÜAŞ EÜAŞ Linyit 600
Tunçbilek A EÜAŞ TKİ Linyit 65
Tunçbilek B EÜAŞ TKİ Linyit 300
Yatağan EÜAŞ TKİ Linyit 630
Yeniköy EÜAŞ TKİ Linyit 420
Kemerköy EÜAŞ TKİ Linyit 630
Afşin-Elbistan A EÜAŞ TKİ Linyit 1.355
Afşin-Elbistan B EÜAŞ TKİ Linyit 1.440
Kangal EÜAŞ EÜAŞ Linyit 457
Çayırhan EÜAŞ EÜAŞ Linyit 620
Çatalağzı EÜAŞ TTK Taşkömürü 300
Silopi Özel TKİ Asfaltit 135
Yerli kömüre dayalı santral kapasitesinin yaklaşık yarısı 1980-1990 yılları arasında tesis edilmiş
olup, küçük ölçekli bazı otoprodüktör santraller dışında bu santrallerin hemen tamamı kamunun
mülkiyetindedir. Büyük kapasiteli yerli kömür santrallerinden Çayırhan Santralı hariç tümü
EÜAŞ ya da bağlı ortaklıklarınca işletilmektedir. Çayırhan Santrali ise, 1999’dan itibaren Park
Termik tarafından İşletme Hakkı Devir Sözleşmesi kapsamında çalıştırılmaktadır.
Yerli kömüre dayalı olarak işletmeye giren son termik santraller; 2005 ve 2006 yıllarında
devreye alınan 320 MW kapasiteli Çanakkale Çan ve 1440 MW kapasiteli Afşin-Elbistan B
santralleri ile 2009 yılında devreye giren Ciner Grubu’na ait 135 MW gücündeki Silopi
Santrali’dir. Son yıllarda, çeşitli girişimlerde bulunulmasına karşın yerli kömüre dayalı termik
santral yatırımları konusunda önemli bir gelişme sağlanamamıştır. Bu konuda, belirli ölçüde yol
alabilmiş sadece iki örnek mevcuttur. Bunlardan Bolu-Göynük Sahası TKİ tarafından özel bir
firmaya termik santral kurma şartıyla ve rödövans ihalesiyle verilmiştir. Firma tarafından proje
çalışmalarına başlanılmış ve 2x135 MW gücündeki santral için elektrik üretim lisansı alınmış
olup santralin kuruluş çalışmaları sürdürülmektedir. Eskişehir-Mihalıççık’da bulunan kömür
rezervinden elektrik üretimine ilişkin proje de yine aynı model kapsamında bir özel firma
tarafından yürütülmektedir. 2x145 MW gücündeki santralin kuruluş çalışmaları devam
etmektedir. Bu kapsamda sürdürülen faaliyetler bir sonraki bölümde detaylarıyla verilmektedir.
Elektrik üretiminde dışa bağımlılığın azaltılması amacıyla, “Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz
Güvenliği Strateji Belgesi”nde “Elektrik enerjisi üretiminde yerli kaynakların payının artırılması
öncelikli hedeftir.” denilmekte ve yerli kömüre ilişkin 2023 hedefi konulmaktadır (YPK 2009).
Söz konusu belgede; “Bilinen linyit kaynakları ve taşkömürü kaynakları 2023 yılına kadar elektrik
enerjisi üretimi amacıyla değerlendirilmiş olacaktır. Bu amaçla elektrik üretimine uygun yerli
linyit ve taşkömürü sahalarının, elektrik üretimi amaçlı projelerle değerlendirilmesi uygulaması
sürdürülecektir.” ifadesine yer verilmektedir. Enerji ithalatının azaltılması ve başta kömür olmak
üzere yerli kaynakların payının arttırılması gereğine vurgu yapan ifadelerin benzerlerini;
29
Kalkınma Planlarında, Orta Vadeli ya da Yıllık Programlarda, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
ile Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Stratejik Planlarında ve KİT Komisyonu kayıtlarında da
izleyebilmek mümkündür.
Ancak, yerli kömürlerin elektrik üretiminde kullanımının arttırılması hususunda istenilen
mesafe alınamamıştır. 13 yıldır yerli kömüre dayalı olarak temeli atılan santral kapasitesi
toplam kurulu gücümüzün %1’i düzeyine bile yaklaşamamaktadır. Bunun sonucu olarak, yerli
kömürlerimizin toplam elektrik üretimindeki payı %14’lere kadar gerilemiştir. Bununla beraber,
ülkemizde elektrik üretimi amaçlı kullanılabilecek önemli kömür rezervleri bulunmaktadır. Söz
konusu rezervlerden en yüksek ekonomik yararın elde edilmesini sağlamak amacıyla, kömür
üretim faaliyetleri devam etmekte olan sahalarda mevcut proje ve planlamaların güncellenerek
geliştirilmesi, henüz herhangi bir işletme projesi bulunmayan sahalarda işletme proje ve
planlamalarının ortaya konulması, havza niteliği taşıyan bölgelerde ise havza madenciliğinin
gerektirdiği orta ve uzun dönem planlamaları içeren ana master planlarının hazırlanması uygun
olacaktır. Bu kapsamda, ülkemizde 20.000 MW’ın üzerinde kurulu güç yaratabilecek bir
linyit/asfaltit potansiyeli bulunmaktadır. Tablo 4’de elektrik üretimi amaçlı olarak hızla
değerlendirilmesi gereken rezervler listelenmektedir.
Tablo 4. Elektrik Üretimi Amaçlı Kullanılabilecek Başlıca Kömür Sahaları
Saha Toplam Rezerv (ton) Kurum
Afşin-Elbistan Havzası 5.371.659 EÜAŞ, MTA Çayırhan Havzası 355.224 EÜAŞ
Kütahya Seyitömer 169.941 Özel sektör
Konya Karapınar 1.832.000 EÜAŞ
Afyon Dinar 941.000 MTA
Eskişehir Alpu 1.290.000 MTA
Adana Tufanbeyli 323.329 TKİ
Bingöl Karlıova 103.662 TKİ
Bolu Göynük 37.952 TKİ
Bursa Orhaneli, Keles, Davutlar 106.064 TKİ
Manisa Soma 720.123 TKİ
Kütahya Tunçbilek 261.557 TKİ
Tekirdağ Saray 129.151 TKİ
Şırnak Asfaltit 104.605 TKİ
Konya Ilgın 143.000 Özel
Çankırı Orta 94.390 Özel
Adıyaman Gölbaşı 31.844 Özel
EPDK verilerine göre, 2014 yılı Mayıs ayı itibariyle yerli kömüre dayalı toplam 56 adet üretim
lisansı bulunmaktadır. Bunların toplamı 11.476 MW tutmakta olup, 53 adedi (10.041 MW) linyit
ve 3 adedi (1.435 MW) taşkömürü yakıtlıdır (Tablo 5). Değerlendirmede ya da incelemede olan
ön lisans başvuru sayısı 13 adettir. Bunlardan 11 adedi (4.322 MW) linyit, 1 adedi (1.220 MW)
linyit gazlaştırma ve 1 adedi (1,4 MW) ise metan yakıtlıdır.
İnşa halinde olan yerli kömür yakıtlı santral sayısı 21 olup toplam gücü 3.940 MW düzeyindedir.
Bunlardan 20 adedi (2.840 MW) linyit ve 1 adedi (1.100 MW) yerli taşkömürü yakıtlıdır.
30
Tablo 5. Kömür Yakıtlı Santral Projeleri
Yakıt
Ön lisans Üretim lisansı İnşa halinde* İşletmede
Adet MW Adet MW Adet MW Adet MW
Yerli linyit 11 4.322 53 10.041 20 2.840 36 8.283
Yerli taşkömürü 0 0 3 1.435 1 1.100 2 335
İthal kömür 33 28.800 12 11.610 11 7.920 6 3.915
Asfaltit 0 0 3 810 3 810 1 135
Linyit gazlaştırma 1 1.220 0 0 0 0 0 0
Metan 1 1,4 0 0 0 0 0 0
* EPDK verilerinde inşaat halinde olarak gösterilmesine karşın, bunların çok önemli bir kısmının proje
gerçekleşmeleri son derece düşük düzeydedir.
Yerli kömüre dayalı santral yatırımları konusunda beklenen gelişme sağlanamamakla beraber,
ithal kömüre dayalı santral kapasitesi giderek artmaktadır. 2000 yılına kadar elektrik
sistemimizde ithal kömür santrali bulunmazken 2011 sonu itibariyle söz konusu santrallerin
kurulu güç kapasitesi 3.913 MW düzeyine ulaşmıştır. Bu büyüklük, toplam santral kurulu
gücümüzün %6,1’ine karşılık gelmektedir. Mevcut gelişmeler, ithal kömür santral yatırımlarının
önümüzdeki yıllarda da artarak süreceğini göstermektedir.
Ülkemizde işletmede olan 6 adet ithal kömür santrali bulunmaktadır. Toplam kurulu gücü 3.913
MW olan bu santrallerin 2 adedi Çanakkale Biga’da, diğerleri Adana-Yumurtalık, Kahraman
Maraş, Kocaeli-Gebze ve Zonguldak-Çatalağzı’nda kuruludur (EPDK 2014) (Tablo 6).
Tablo 6. İşletmedeki İthal Kömür Santralleri
Santral Mülkiyeti Yeri
Kurulu
Gücü
(MWe)
Açıklama
İsken Sugözü Enerji Santrali Adana-Yumurtalık 1.320 İşletmede
İçdaş Çelik Enerji Ters. ve Ulş. San. AŞ Biga - ÇANAKKALE 405 İşletmede
İçdaş Elektrik Enerjisi Ürt. ve Yat. AŞ Biga - ÇANAKKALE 1.200 600 MW İşletmede
Kahramanmaraş Kağıt San. ve Tic. AŞ Merkez - K.MARAŞ 9,7 İşletmede
Çolakoğlu Metalurji AŞ Gebze - KOCAELİ 190 İşletmede
Eren Enerji Elektrik Üretim AŞ Çatalağzı - ZONGULDAK 2.590 1390 MW işletmede
İthal kömür yakıtlı elektrik üretim tesislerine ilişkin olarak toplam 11.610 MW gücünde 12 adet
üretim lisansı ve 28.800 MW gücünde 33 adet yürürlükte ya da inceleme veya değerlendirmede
ön lisans başvurusu bulunmaktadır. EPDK verilerine göre, inşaat halindeki ithal kömüre dayalı
santral toplam gücü 7.920 MW düzeyindedir (EPDK 2014).
31
3.7. REZERVLER Ülkemizde, doğal gaz ve petrol rezervleri oldukça sınırlı olmasına karşın, 510 milyon tonu
görünür olmak üzere, yaklaşık 1,3 milyar ton taşkömürü ve 13,4 milyar tonu görünür rezerv
niteliğinde toplam 13,8 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadır (TTK 2014; EİGM 2013; MİGEM
2013). Bu miktar dünya kanıtlanmış işletilebilir kömür rezervlerinin %1,7’sini oluşturmaktadır.
Linyit rezervlerimiz ise dünya linyit rezervlerinin %6,9’u büyüklüğündedir.
Son yıllarda yürütülen arama ve rezerv geliştirme çalışmaları sonucunda ciddi bir rezerv artışı
sağlanmıştır. Yeni sahaların bulunmasına ve rezerv artışına yönelik çalışmalar MTA tarafından
sürdürülmektedir.
Taşkömürü rezervlerimizin tamamı Türkiye Taşkömürü Kurumu’nun (TTK) ruhsatında
bulunmaktadır (Tablo 7). Havzada bugüne kadar yapılan rezerv arama çalışmalarında, -1200 m
derinliğe kadar tespit edilmiş toplam jeolojik rezerv 1,31 Milyar ton olup, bunun %39’u
(yaklaşık 510 Milyon ton) görünür rezerv olarak kabul edilmektedir (TTK 2014, s.20).
Havzada koklaşabilir rezervler Kozlu, Üzülmez ve Karadon bölgelerinde yer almaktadır.
Koklaşabilir taşkömürü rezervlerinin toplam rezervler içerisindeki payı yaklaşık %67’dir.
Armutçuk bölgesinde yer alan rezervler; yarı-koklaşma özelliği, yüksek ısıl değer ve düşük
bünye külü içeriği ile hem koklaşabilir kömürlerle harmanlanarak hem de pulverize enjeksiyon
(PCI) kömürü olarak demir-çelik fabrikalarında kullanıma uygun niteliktedir. Amasra bölgesi
kömürlerinin koklaşma özelliği bulunmamakla birlikte, belirli oranlarda metalürjik kömürler ile
harmanlandığında koklaşma özelliğini bozmamaktadır. Havza kömürlerinin alt ısıl değeri 6.200 -
7.250 kcal/kg arasında değişmektedir (TTK 2014, s.21).
Tablo 7. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına Ait Rezervler (ton)
Müessese Hazır Görünür Muhtemel Mümkün Toplam
Armutçuk 1.688.154 7.271.106 15.859.636 7.883.164 32.682.060
Kozlu 2.618.799 65.418.518 40.539.000 47.975.000 156.551.317
Üzülmez 494.248 135.321.185 94.342.000 74.020.000 304.177.433
Karadon 2.193.621 132.506.129 159.162.000 117.034.000 410.895.750
Amasra 317.755 169.661.017 115.052.000 121.535.000 406.565.772
TOPLAM 7.292.577 510.177.955 424.954.636 368.447.164 1.310.872.332
2005 yılına kadar 8,3 milyar ton olarak hesaplanan linyit rezervlerimizin çoğunluğu 1976–1990
yılları arasında bulunmuş, bu dönemden sonra kapsamlı rezerv geliştirme etüt ve sondajları
yapılamamıştır. 2005 yılında, TKİ koordinatörlüğünde, MTA’nın sorumluluğunda ve ETİ Maden,
TPAO, EÜAŞ, TTK ve DSİ’nin de katılımıyla başlatılan “Linyit Rezervlerimizin Geliştirilmesi ve
Yeni Sahalarda Linyit Aranması Projesi” kapsamında yapılan çalışmalar neticesinde; 2005-2012
yıllarını kapsayan dönem içinde önemli rezerv artışları sağlanmıştır.
Daha sonra kapsamı genişletilen ve MTA Genel Müdürlüğü koordinatörlüğüne verilerek başlığı
“Türkiye Maden ve Jeotermal Kaynak Rezervlerinin Geliştirilmesi ve Yeni Sahaların Bulunması
Projesi” olarak değiştirilen çalışma kapsamında; Trakya, Manisa-Soma-Eynez, Eskişehir-Alpu,
32
Afşin-Elbistan ve Konya-Karapınar’da ilave linyit rezervleri tespit edilmiştir. Böylelikle; uzun
yıllardır 8,3 milyar ton olarak bilinen linyit rezervlerimiz 2013 yılı itibariyle toplam 13,8 milyar
tona ulaşmıştır.
Bununla beraber, ülkemiz linyit rezervlerinin ısıl değerleri oldukça düşüktür. Genel olarak 1.000
kcal/kg ile 4.200 kcal/kg arasında değişiklik göstermekle birlikte yaklaşık %90’ının alt ısıl
değeri 3.000 kcal/kg’ın altındadır.
Linyit rezervlerimizin %87,8’i Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ), Türkiye Kömür
İşletmeleri (TKİ) ve Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA)10 olmak üzere üç kamu
kuruluşunda, geriye kalan %12,2’si özel sektör ruhsat sınırları içinde bulunmaktadır (Tablo 8).
Ülkemiz linyit rezervlerinin %55,3 ile en büyük kısmı EÜAŞ’nin ruhsatındadır. Bu kurumu
%17,2 ile MTA ve %15,3 ile TKİ ve izlemektedir (Şekil 37).
Tablo 8. Kurumlara Ait Linyit Rezervleri, 2013 (ton)
Kurumlar Görünür Muhtemel Mümkün Toplam
EÜAŞ 7.467.788.000 133.706.000 2.964.000 7.604.458.000
TKİ 1.891.434.000 184.005.000 25.030.000 2.100.469.000
MTA 2.371.000.000 2.371.000.000
Özel Sektör (2012) 1.680.000.000 v.y. v.y. 1.680.000.000
TOPLAM 13.410.222.000 317.711.000 27.994.000 13.755.927.000
* TKİ rezerv miktarları içerisinde; 18,5 milyon ton görünür bitümlü şeyl rezervi ile 60,5 milyon ton görünür ve 44,1
milyon ton muhtemel olmak üzere toplam 104,6 asfaltit rezervi bulunmaktadır.
** v.y.:veri yok
*** Beyan usulüne göre kaydı tutulan özel sektör rezervlerinin güvenilirlik derecesi düşüktür.
Türkiye linyit rezervleri toplamının %12,2’sine sahip olan özel sektörün uhdesinde 380
civarında ruhsat bulunmaktadır. Ancak, MİGEM kayıtlarına göre, söz konusu sahaların sadece 23
adedinde kömür rezervi 10 milyon tonun üzerindedir.
Şekil 37. Türkiye Linyit Rezervlerinin Dağılımı
10 MTA’nın elindeki rezervler MTA ruhsatında bulunmayıp, henüz Maden İşleri Genel Müdürlüğü ya da diğer bir kuruluşa aktarılmayan rezervlere karşılık gelmektedir.
EÜAŞ 55,3%
TKİ 15,3%
MTA 18,1%
Özel Sektör 12,2%
33
3.8. ARAMA FAALİYETLERİ MTA Genel Müdürlüğü tarafından ülkemizde kömür arama çalışmalarına 1938 yılında
başlanılmış ve günümüzde de bu çalışmalar yoğun olarak devam etmektedir. 1939-1984 yılları
arasında MTA tarafından 40.000 km² alanın detay etüdü yapılmış ve toplam 1.459.000 m sondaj
yapılarak 117 adet Linyit sahası saptanmıştır. Bu çalışmalar sonucunda 8,3 milyar ton linyit
rezervi tespit edilmiştir.
Enerjide yerli kaynakların kullanımını artırma politikası çerçevesinde 2005 yılında başlatılan
yoğun kömür arama çalışmaları sonucunda MTA tarafından 2013 yılı sonu itibariyle 1.200.000
metre sondaj yapılarak; 3 adedi büyük rezervli (Karapınar-Ayrancı, Eskişehir-Alpu, Afyon-Dinar)
olmak üzere 10 adet yeni kömür sahası keşfedilmiştir. EÜAŞ ve TKİ sahalarında 1,5 milyar ton ve
MTA sahalarında ise 5,3 milyar ton olmak üzere ülkemiz linyit rezervleri 6,9 milyar ton
arttırılmıştır. 2005-2013 yılları arasında keşfedilen ve rezerv artışı gerçekleştirilen 9 adet saha
Tablo 9’da sıralanmaktadır.
Ayrıca, 2013 yılında MTA tarafından yürütülen çalışmalar sonucunda Eskişehir-Alpu sahasında
388 milyon ton, Afyonkarahisar-Dinar sahasında 192 milyon ton, Konya-Ilgın sahasında 31
milyon ton, Amasya-Merzifon sahasında 9 milyon ton olmak üzere 2013 yılında toplam 620
milyon ton ilave linyit rezerv artışı sağlanmıştır.
Tablo 9. MTA Rezerv Arama Faaliyetleri
Faaliyet Sahalar
Arama Çalışmaları Sonucu Yeni Keşfedilen Sahalar
Konya-Karapınar Sahasında 1,8 milyar ton (EÜAŞ’a devir) Trakya Çerkezköy Havzasında 495 milyon ton (EÜAŞ’a devir) Elbistan MTA Sahasında 515 milyon ton (EÜAŞ’a devir) Malatya-Yazıhan Sahasında 17 milyon ton Pınarhisar-Vize Sahasında 140 milyon ton Eskişehir-Alpu Sahasında 1,3 milyar ton Afyon-Dinar Sahasında 941 milyon ton Konya-Çumra Sahasında 15 milyon ton Konya-Ilgın sahasında 31 milyon ton Amasya-Merzifon Sahasında 9 milyon ton
İşbirliği Kapsamında Rezerv Artışı Sağlanan Sahalar
Afşin-Elbistan EÜAŞ Sahasında 1,3 milyar ton Manisa-Soma TKİ Sahasında ise 205 milyon ton
3.9. SEKTÖR ANALİZİ VE HEDEFLER 3.9.1. GZFT ANALİZİ Linyit sektörünün güçlü ve zayıf yönleri ile sektör dışında oluşabilecek fırsatlar ve tehditleri
belirlemeye yönelik GZFT (Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler) analizi Tablo 10 ve
Tablo 11’de verilmektedir.
34
Tablo 10. Sektörün Güçlü ve Zayıf Yönleri
Güçlü/Zayıf Yönler
Rezervler
Güçlü Yönler Önemli linyit yataklarının mevcudiyeti Yeni arama projeleriyle rezervin artma potansiyelinin yüksekliği Linyit rezervlerimizin elektrik üretimi amaçlı kullanmaya uygun olması Zayıf Yönler Linyit rezervlerinin büyük oranda düşük kalitede olması Mevcut rezervlerin zenginleştirme için uygun özelliklere sahip olmaması
Üretim
Güçlü Yönler Mevcut kamu kuruluşlarının üretimlerinde ölçek ekonomisini büyük oranda
yakalayabilmiş olması Kömür santrallarının iklim koşullarından etkilenmeden yıl boyunca çalışabilmesi Madencilik faaliyetlerinin, genel olarak, kırsal alanlarda yapılıyor olması bakımından,
ekonomik, toplumsal ve kültürel eşitsizlikleri giderici etkisinin bulunması Kömür üretim faaliyetlerin gerektirdiği yol, su, elektrik, haberleşme gibi alt yapı
gereksinmelerinin madencilik yapılan bölgeye getirilmesi ile söz konusu bölgede belirli düzeyde bir altyapı tesis edilebilmesi ve söz konusu altyapının kalkınmanın da temel unsurlarından birini oluşturması
Kömür madenciliğinin istihdam ağırlıklı bir sektör olması bakımından bölgeler arası göçü sınırlayıcı nitelikte olması ve bunun yanında kömüre dayalı diğer bölgesel sanayileri de geliştirmek suretiyle dolaylı istihdam yaratma özelliğinin bulunması
Zayıf Yönler Özel sektör kuruluşlarının genellikle küçük ölçekli üretim yapabiliyor olmaları Mevcut kamu kurumlarında bulunan makine parklarının son derece eski olması ve
yenileme yatırımlarının olması gereken düzeyde yapılamaması Makine-ekipman ve üretim giderleri bakımından dışa bağımlılığın bulunması Yerli madencilik sanayimizin geliştirilememiş olması Madencilik sektörünün riskli olması ve yüksek yatırım gerektirmesi nedeniyle, özel
sektörün yatırım tercihleri arasında ilk sıralarda yer bulamaması Sektörde faaliyet gösteren kamu işletmelerinde gerekli yenileme yatırımlarının
zamanında yapılamamış olması nedeniyle üretim maliyetlerinin artması
Tüketim
Güçlü Yönler Kömür; taşıma ve depolamaya uygun niteliği nedeniyle güvenilirliğinin yüksekliği Ülkemizde enerji güvenliğinin giderek sorunlu hale gelmesiyle yerli kaynak olarak
linyitin gündeme gelmesi Zayıf Yönler Kömüre dayalı santrallere karşı kamuoyu tepkisi Yüksek kül ve nem içeriği nedeniyle enerji yoğunluğunun düşük olması
Kurumsal
Yapı
Güçlü Yönler Yüksek bilgi birikimi ve deneyimine sahip kuruluşların varlığı Kömür madenciliğinde uzmanlaşmanın belirli ölçülerde halen muhafaza ediliyor olması Sektörde marka haline gelmiş ve güvenilirliği yüksek kurumların bulunuyor olması Sektörde mevcut kamu kurumlarının faaliyetlerini yürütmek için gereken kaynaklara
yurtiçi ya da yurtdışından kolaylıkla ulaşabiliyor olması Zayıf Yönler Kömür madenciliğindeki kurumsal uzmanlaşmanın giderek aşınmakta olması Linyit rezervlerinin iki ayrı kamu kurumu elinde toplanmış olması Elektrik santralleri ile bu santrallere kömür temin eden maden işletmelerinin farklı
kurumsal yapılar elinde olması Linyit sektöründe mevcut özel sektör kuruluşlarının üretimde ölçek ekonomisini
sağlayabilecek teknik ve finansal güce sahip bulunmaması Özel sektör firmalarının yurtiçi ya da uluslararası piyasalardan mali kaynak bulabilme
kapasitelerinin son derece sınırlı olması
35
Yasal Yapı
Güçlü Yönler Yasal yapı konusunda ciddi bir bilgi ve deneyim birikiminin varlığı Zayıf Yönler Madencilik sektörüne ilişkin yasa ve yönetmeliklerin tam anlamı ile sektörün
sorunlarını çözememiş olması Sektörde farklı kanunlara tabi olan bakanlıklar ile kurumlar ve kurumların birbirleri
arasında koordinasyon eksikliği
Teknoloji
Güçlü Yönler Sektörde yüksek teknolojiye ilişkin talep
Zayıf Yönler Özel sektör firmalarının araştırma ve geliştirme alanında son derece sınırlı faaliyet
göstermesi Sektörde faaliyet gösteren kamu kurumları arasında TKİ dışında araştırma ve
geliştirme alanına ilginin sınırlı olması Kamu kurumları, üniversiteler ve özel sektör tarafından yürütülen çalışmaların
koordinasyonunda eksiklerin bulunması
İnsan
Kaynakları
Güçlü Yönler Kömür madenciliğinin istihdam yaratma potansiyelinin yüksekliği Zayıf Yönler Kalifiye ara eleman temininde güçlük Sektörde, özellikle usta-çırak ilişkisinin zayıflaması Madencilik faaliyetlerinin ağır iş kolu olması nedeniyle işgücünün isteksizliği
Çevre ve
İş Güvenliği
Güçlü Yönler Gelişen temiz kömür teknolojileri Zayıf Yönler Sahip olduğumuz kömürlerin birim ısıl değer başına diğer enerji kaynaklarına göre çok
daha yüksek karbondioksit emisyonuna sahip olması Mevcut kömürlerin yüksek kükürt içerikleri nedeniyle çevreye olan olumsuz etkisinin
fazla olması
Tablo 11. Sektörde Fırsatlar ve Beklentiler / Tehditler ve Riskler
Fırsatlar ve
Beklentiler
Linyit rezervlerinin aranması ve geliştirilmesine yönelik faaliyetlerin hız kazanması Yerli kömürün, diğer enerji kaynaklarına göre maliyet avantajının artması ve
kömürden elde edilen elektriğin birim maliyetinin özellikle ithal kaynaklara göre giderek çok daha düşük kalması
Sanayinin gelişmesi ve nüfus artışına paralel olarak enerji ihtiyacının giderek artması sonucunda sanayi, ısınma ve elektrik amaçlı kömür pazarında artış eğilimi
Ülkemiz enerji arz güvenliğinde zafiyet sonucunda yerli kaynak kullanım ihtiyacının giderek artması
Temel strateji belgelerinde yerli kömüre öncelik verilmesi gereğinin giderek daha kuvvetli vurgulanması
Kamu elinde bulunan ve yatırımları gerçekleştirilemeyen linyit sahalarının değerlendirilmesi amacıyla özel sektöre açılması
Dünya genelinde kömürden elde edilen yan ürünlerin üretim ve kullanımının hızla yaygınlaşıyor olması
Petrol fiyatlarının artma eğilimi neticesinde kömürden elde edilen sentetik yakıtın rekabet şansının artması
Temiz kömür teknolojileri kullanımı sonucu kaliteli ürün elde edilmesi Temiz kömür teknolojileri alanında ortaya çıkan olumlu gelişmeler Yakma teknolojilerindeki hızlı gelişim nedeniyle düşük kalorili kömürlerden giderek
daha fazla yararlanabilmenin mümkün olması Kömür üretimine yönelik yeni teknolojilerin gelişiyor olması CO2 tutma ve depolama teknolojilerindeki gelişmeler Kömürün yeraltında gazlaştırma teknolojisindeki gelişmeler Türkiye’de kişi başına emisyon miktarının gelişmiş ülkelere göre çok daha az olması
36
Tehditler ve
Riskler
Aramacılık faaliyetleri açısından Çevre ve Orman Mevzuatı ile MTA açısından Maden mevzuatının linyit aramalarında engel oluşturması
MTA haricinde kömür aramacılığında uzman bir kuruluşun ortaya çıkamaması Sektördeki kamu işletmelerinde gerekli yenileme yatırımlarının yapılamaması Elektrik sektöründe ithal kaynaklara dayalı üretimin tercih edilmesi Sektörün en önemli maliyet unsuru olan enerji fiyatlarındaki artış eğilimi Özellikle kamu işletmelerinde işletme verimliliğine yönelik araştırma ve geliştirme
çalışmalarının son derece sınırlı kalması Ülkemiz kömür endüstrisinin uluslararası piyasalara açılma konusunda strateji
geliştirememesi Küresel iklim değişikliği çerçevesindeki tartışmalar
3.9.2. HEDEFLER Linyit sektörünün kısa, orta ve uzun dönem hedefleri Tablo 12’de verilmektedir.
Tablo 12. Sektör Hedefleri
Ülkemiz linyit potansiyelinin bütünüyle belirlenmesi Linyit aramalarının kesintisiz ve etkin bir şekilde sürdürülmesini teminen kurumsal yapıların
güçlendirilmesi Linyit rezervlerine ilişkin tüm arama verilerinin yer aldığı ve linyit madenciliğine temel veri
sağlayacak merkezi bir veri tabanının oluşturulması Bilinen tüm linyit yataklarının elektrik enerjisi üretimi amaçlı olarak değerlendirilmesi Mevcut yerli linyitlerin, temiz kömür teknolojileri kullanılmak suretiyle katma değeri yüksek
asıl ve yan ürünlere dönüştürülerek elektrik ve sanayi sektörlerinde tüketilmesinin sağlanması
Ülkemiz kömür sektöründe; küresel ölçekte yatırım ve üretim yapabilen, Ar-Ge faaliyetleri ile insan kaynaklarının geliştirilmesine yüksek kaynak ayırabilen sermayesi güçlü ve uluslararası alanda rekabet gücü olan küresel ölçekte dinamik yapıların ortaya çıkmasının sağlanması, söz konusu yapıların dünyanın her bölgesinde kömür ve elektrik sektörlerinde aramadan üretime, dağıtımdan tüketime her alanda yatırım yapabilmelerinin teşvik edilmesi
Kamu işletmelerinin örgütlenme yapılarının gözden geçirilerek, çağdaş yönetsel yapılar tesis edilmesi
Kömür madenciliği makine ve ekipmanları sanayisinin kurulması Atıl durumdaki rezervlerin hızla işletmeye alınması ve yeni sahalar açılmak suretiyle kömür
üretiminin arttırılması Kömür sektörünün her aşamasındaki faaliyetlerin detay ve yüksek nitelikli mühendislik
projelerine dayandırılmasının sağlanması Küçük rezervli kömür yataklarının bölgesel enerji üretim tesislerinde değerlendirilmesinin
sağlanması Kamu-özel işbirlikleri ve şirket satınalma ve birleşmelerinin teşvik edilerek sektörde
sermayenin toplulaştırılması Ülkemiz linyitlerinin katma değerinin arttırılmasına yönelik araştırma-geliştirme
faaliyetlerinin desteklenmesi Kömürün gazlaştırılması, sıvı yakıt eldesi, metanol, etanol eldesi ve kömürden hümik asit
fulvik asit elde edilmesi için gerekli teknolojilerin geliştirilmesi Özellikle Afşin-Elbistan, Soma, Tunçbilek, Karapınar, Trakya gibi geniş kömür alanlarının
havza madenciliği kavramı temelinde yeniden projelendirilerek yapılandırılması
37
4. KURULUŞUN SEKTÖR İÇİNDEKİ YERİ Bu bölümde; TKİ Kurumu’nun teşkilat yapısı ve faaliyetleri özetlenmekte, kuruluşun güçlü ve
zayıf yönleri ile karşı karşıya olduğu fırsatlar ve tehditler analiz edilmekte, kendisi için
belirlediği vizyon ve misyonu ile kurumsal beklentileri aktarılmakta, rekabet analizi yapılmakta
ve son olarak 2013 yılı faaliyetleri ile sektördeki konumu ortaya konulmaktadır.
4.1. KURULUŞUN YAPISI VE FAALİYETLERİ Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu, devletin genel enerji ve yakıt politikasına uygun olarak
linyit, turb, bitümlü şist, asfaltit gibi enerji hammaddelerini değerlendirmek, ülkenin
ihtiyaçlarını karşılamak, yurt ekonomisine azami katkıda bulunmak, plan ve programlar tanzim
etmek, takip etmek, uygulama stratejilerini tespit etmek ve gerçekleşmesini sağlamak amacıyla
22 Mayıs 1957 tarih ve 6974 sayılı TKİ Kurumu Teşkilat Kanunu’nun 31 Mayıs 1957 tarih ve
9621 sayılı Resmi Gazete’de ilanı ile kurulmuş bir iktisadi devlet teşekkülüdür.
Önce 3460 sayılı KİT Yasası’na bağlı kurulan TKİ’nin faaliyetleri, daha sonra 8 Haziran 1984
tarih ve 233 sayılı KHK ile 27 Kasım 1984 tarih ve 18588 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan
“Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Genel Müdürlüğü Ana Statüsü” hükümlerine göre yeniden
düzenlenmiştir.
TKİ’nin faaliyetleri 1970’li yılların sonlarından itibaren hız kazanmıştır, özellikle 4 Ekim 1978
tarih ve 2172 sayılı “Devletçe İşletilecek Madenler Hakkında Kanun”un yayımlanması
sonrasında TKİ; Orhaneli, Keles, Tunçbilek, Ömerler, Seyitömer, Işıklar, Eynez, Darkale, Tınaz-
Bağyaka, Sivas-Kangal, Beypazarı-Çayırhan, Afşin-Elbistan ve Bingöl-Karlıova gibi önemli
yatırım projelerini hızla devreye sokmuştur.
Bu gelişmeler sonucunda, TKİ, 1990’lı yılların başında yıllık 60 milyon ton üretim yapabilecek
kapasiteye ulaşmıştır. Ancak, TKİ’nin gerçekleştirmiş olduğu projelerden 4,2 milyon ton/yıl
kapasiteli Sivas-Kangal 1989 yılında, 20 milyon ton/yıl kapasiteli Afşin-Elbistan 1995 yılında ve
4,3 milyon ton/yıl kapasiteli Beypazarı-Çayırhan ise 2000 yılında Elektrik Üretim Anonim
Şirketi’ne devredilmiştir. Ülke genelinde ısınma ve sanayinin kömür talebini karşılamak
amacıyla kurulmuş olan, merkezi Ankara’daki Kömür Satış ve Tevzii Müessesesi ve buna bağlı 18
il ve 4 ilçedeki Kömür Satış Şubeleri ise 1991 yılında kapatılmıştır.
TKİ’nin organları, Yönetim Kurulu ve Genel Müdürlüktür. Yönetim Kurulu, TKİ’nin amaç ve
faaliyetlerini gerçekleştirme ve yönetimi ile ilgili gerekli her türlü kararı almakla yükümlüdür.
TKİ Genel Müdürlüğü; Genel Müdür, Genel Müdür Yardımcıları ve bağlı birimlerden
oluşmaktadır. Genel Müdürlük Merkezinde; 13 daire başkanlığı, Hukuk Müşavirliği, Teftiş Kurulu
Başkanlığı ve 3 müstakil müdürlük bulunmaktadır. Taşrada ise; 2 müessese ve müesseselere
bağlı 2 işletme müdürlüğü ve doğrudan Genel Müdürlüğe bağlı 5 kontrol müdürlüğü
bulunmaktadır. Tüm teşkilatın 2013 yılı sonu itibariyle; 1.653 memur, 3.506 işçi olmak üzere
toplam 5.159 personeli bulunmaktadır.
TKİ Kurumu’nda kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle
üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi
ile üretilmelerine karşın derin kömür damarları yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır.
38
Açık işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında büyük kapasiteli kazıcılar,
yükleyiciler ve kamyonlar kullanılmakta, yeraltı işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür
oluşumlarında kazılan boşluğu göçmeden tutabilecek hidrolik tahkimatlar, kömür kazıcılar ve
nakledici konveyörler kullanılmaktadır.
Kurum, özellikle 1970’li yıllardan itibaren ülkemiz kömür madenciliğinde yeni teknolojilerin
kullanımı konusunda öncü olmuş; yeraltı mekanize üretim sistemi, döner kepçeli ekskavatör-
bant konveyör-dökücü sürekli açık ocak madencilik sistemi ve açık ocaklarda dragline kullanımı
gibi konularda ülkemiz madencilik endüstrisinde devrim sayılabilecek uygulamalara imza
atmıştır. Bununla beraber, özellikle 1990’lardan itibaren yatırım bütçesinde önemli daralmalara
gidilmiş olması, Kurumun yeni üretim teknolojilerinin uygulanması konusunda sınırlı kalmasına
yol açmıştır.
Kurumun öncelikli hedef pazarı, elektrik üretim tesislerinin birincil enerji ihtiyacıdır. Satış
hacmi bakımından ikinci sıradaki pazarı ise ısınma ve sanayi sektörleridir. Isınma ve sanayi
sektörlerinin pazar büyüklükleri, TKİ’nin mevcut üretim kapasitesi ile karşılaştırılamayacak
düzeyde olup, özellikle nüfus artışı ve ekonomik büyüme ile orantılı olarak giderek artmaktadır.
Bununla beraber, söz konusu pazara erişim olanakları, rakip enerji kaynaklarının yer aldığı
sektörel ortamda, çevre ve fiyat gibi çeşitli kısıtların varlığı sonucu değişik oranlarda
azalmaktadır.
4.2. KURULUŞUN GZFT ANALİZİ, VİZYON, MİSYON VE
STRATEJİK AMAÇLARI TKİ, faaliyette bulunduğu sektör içindeki yerini analiz edebilmek ve etkin sektörel politikalar
geliştirebilmek amacıyla 2009 yılında geniş katılımlı bir çalışma gerçekleştirmiş ve kuruluşun
GZFT (Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler) analizi ile vizyon, misyon ve stratejik
amaçlarını ortaya koymuştur. Çalışmadan elde edilen verilere göre; kuruluşun güçlü yönleri
arasında; yüksek bilgi birikimi ve deneyimi, kömür madenciliğindeki uzmanlığı, ülkemiz kömür
rezervlerinin önemli bir kısmına sahip olması, ülkemizde bugüne kadar gerçekleştirilen en
önemli ve en büyük ölçekli kömür üretim projelerine tek başına imza atmış olması ve kömür
üretiminde ölçek ekonomisini sağlayabilecek teknik ve finansal güce sahip bulunması hususları
öne çıkmaktadır.
Madencilik endüstrisinde “kurumsal kültür” diğer pek çok endüstriden farklı olarak son derece
belirleyici bir unsur durumunda olup deneyim ve uzmanlık çok büyük önem taşımaktadır. Genel
olarak madencilik endüstrisinin doğası; etkin, verimli ve güvenli madencilik faaliyetlerinin, uzun
kurumsal geçmişe sahip kuruluşlar tarafından yapılabilmesi sonucunu doğurmaktadır. Bu
gerçek, özellikle madencilik endüstrisi bakımından gelişmiş ülkelerde kolaylıkla
izlenebilmektedir.
Mineral kaynaklarının, tükenebilir kaynaklar olması, çoğunlukla yerkabuğunun derinliklerinde
bulunan yatak oluşumlarının büyük belirsizlikler taşıması, üretim öncesi faaliyetlerin, diğer
sektörlere nazaran, çok daha uzun süreli, kapsamlı, zorlu ve maliyetli olması, madencilik
yatırımlarında arama maliyetlerinin son derece yüksek olup büyük risk taşıması ve birçok
durumda, katlanılan yüksek arama maliyetlerine karşın, ekonomik olarak işletilebilecek bir
mineral varlığının belirlenememe olasılığının söz konusu olması, arama riskinin yanında, pek
39
çok cevher için fiyat dalgalanmalarının diğer sektörlere göre çok daha büyük olması ve ölçek
ekonomisinin belirleyici önem taşıması, bu endüstride uzun birikim ve deneyime, güçlü finansal
yapılara sahip büyük ölçekli kuruluşları gerektirmektedir. Dolayısıyla, TKİ’nin gelecekteki
durumu kurgulanırken, çok uzun yıllardır teknik ve hukuki anlamda tamamen serbest konumda
bulunan ülkemiz kömür endüstrisinde, tüm çabalara karşın teknik ve finansal açıdan güçlü özel
sektör firmalarının ortaya çıkamamış olması ve genel olarak özel sektörün kömür madenciliğine
kapsamlı yatırımlar yapma hususundaki isteksizlikleri ciddiyetle dikkate alınmalıdır.
Her şeye karşın; uzun kurumsal geçmişi ve sektördeki bilgi, birikim ve deneyimi hala TKİ’nin en
güçlü yanı olarak ortada durmakta olup, akılcı stratejiler ve bu stratejilere yönelik proje ve
faaliyetler hayata geçirildiğinde, sadece Kurumda değil, tüm ülkemiz kömür endüstrisinde en
yüksek etkinlik ve verimlilik düzeyine ulaşılması kaçınılmaz olacaktır.
Kurumun zayıf yönleri arasında ise; Kuruma ilişkin özelleştirme ve yeniden yapılandırma
konularındaki belirsizlikler ve söz konusu belirsizliklerin personel üzerindeki olumsuz etkileri,
açık işletmeye uygun rezervlerin tükeniyor olması, idame/yenileme yatırımlarının zamanında
yapılamıyor olması nedeniyle özellikle makine-ekipman parkının ekonomik ömrünü
tamamlamak üzere olması hususları öne çıkmaktadır.
Ülkemiz ekonomisine en yüksek katkıyı yapmak bakımından TKİ’nin önünde önemli fırsatlar
bulunmaktadır. Dünyada temiz kömür teknolojileri alanında ortaya çıkan olumlu gelişmeler,
kömür yakma teknolojilerindeki hızlı gelişim, kömür madenciliğindeki teknolojik gelişmeler,
dünyada petrol ve doğal gaz rezervlerinin hızla tükenmesi, buna karşın ülkemizin zengin linyit
rezervlerine sahip olması ve yapılacak aramalar ile yeni kömür yataklarının bulunup
geliştirilmesi olasılığının yüksek olması bu fırsatlar arasındadır. Buna karşın tehditler arasında
ise; elektrik üretiminde kömür kullanımının çevresel bakımdan tepki görmesi, özelleştirme
politikalarındaki belirsizlikler, enerji sektörü ile ilgili yapılan yapısal düzenlemelerde kömür
kullanımını sınırlandıran unsurlar ve mevcut yasal düzenlemelerin kamunun yatırım yapmasını
engellemesi gibi hususlar öne çıkmaktadır.
Gerek Kurum içi analizlerden, gerekse paydaş toplantılarında ortaya çıkan verilerden elde edilen
sonuçlara göre, öncelikli olarak ele alınması gereken hususlar arasında öne çıkanlar aşağıda
sıralanmaktadır:
Kömür arama faaliyetlerine hız verilmeli, atıl durumdaki rezervler hızla işletmeye
alınmalı, yeni sahalar açılmak suretiyle kömür üretimi arttırılmalıdır.
Ülkemiz enerji arz güvenliğini sağlamak üzere, yerli kömürlerimizin elektrik enerjisi
üretimindeki payı arttırılmalıdır.
Kurum, mali, teknoloji ve işgücü yönünden güçlendirilmelidir.
Daha düşük maliyetle daha verimli üretime yönelik Ar-Ge çalışmalarına ağırlık
verilmelidir.
Kurum makine-ekipman parkı teknolojiye uygun hale getirilmeli, kullanılan teknolojiler,
maliyet ve verimlilik açısından değerlendirilmeli, gerektiğinde yenilenebilmelidir.
Alternatif enerji kaynaklarıyla rekabet edebilmek için verimlilik arttırılmalı, maliyetler
düşürülmelidir.
Kurum yeniden yapılandırılmalı, hızlı karar alabilen bir yapıya kavuşturulmalıdır.
Kurumun örgütlenme yapısı gözden geçirilmeli, gereksiz ve işlevsiz birimler
kaldırılmalıdır.
40
Kurum çalışanları ücret ve özlük hakları bakımından güçlendirilmelidir.
Kurum, kömür ithalatı alanındaki fırsatları araştırmalı ve değerlendirmelidir.
Kurum, kömür sektöründe uluslararası işbirliği imkânlarını araştırmalı ve
değerlendirmelidir.
Tüm değerlendirmeler dikkate alındığında, TKİ Kurumu’nun temel misyonu, ilgili olduğu Enerji
ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın temel amaçlarından olan “enerji güvenliği”, giderek “ulusal
güvenlik” unsurlarına katkıda bulunmaya yönelik olarak inşa edilmiş olup, misyon ifadesi;
“Ülkemizin enerji ihtiyacını nitelikli, güvenilir ve düşük maliyetli karşılamak üzere; linyit, asfaltit,
bitümlü şist, turba gibi enerji hammaddelerini, bilimsel ve teknolojik yöntemler kullanarak ve
çevresel faktörleri de dikkate almak suretiyle etkin, verimli ve sürdürülebilir bir şekilde aramak,
üretmek ve kullanımlarını sağlamak” olarak şekillenmiştir.
Söz konusu misyon, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın “Enerji ve tabii kaynakları verimli,
etkin, güvenli, zamanında ve çevreye duyarlı şekilde değerlendirerek, ülkenin dışa bağımlılığını
azaltmayı ve ülke refahına en yüksek katkıyı sağlamayı görev edindik” şeklinde ifade edilen
misyonu ile de paralellik arz etmekte ve bu misyona katkı yapmaktadır. Ülkenin gelişen
ekonomisiyle beraber enerji talebinin de giderek artan bir biçimde ithalat yoluyla
karşılanmasının ülkemiz enerji güvenliğini azalttığı bilinmektedir.
Artan enerji ihtiyacının karşılanmasında, yerli linyitlerimizin, gerek elektrik üretimi amaçlı
gerekse ısınma ve sanayide kullanımının artırılması, enerji güvenliğinin yanında ekonomiye
katkı sağlaması bakımından da büyük önem taşımaktadır.
Söz konusu misyon ile “Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi” ile de ortaya
konulan “Bilinen linyit kaynakları ve taşkömürü kaynakları 2023 yılına kadar elektrik enerjisi
üretimi amacıyla değerlendirilmiş olacaktır. Bu amaçla elektrik üretimine uygun yerli linyit ve
taşkömürü sahalarının, elektrik üretimi amaçlı projelerle değerlendirilmesi uygulaması
sürdürülecektir.“ stratejik hedefine de uygunluk sağlanmış olmaktadır.
Ortaya konulan misyona yönelik olarak, TKİ, üretim ve satışlarını arttırmaya yönelik proje ve
faaliyetlerini geliştirme ve gerçekleştirme yönünde çaba gösterirken, söz konusu çabanın önemli
bir boyutunu da, özel sektörle yapılacak akılcı işbirlikleri oluşturmaktadır. Bu çerçevede, genel
ekonomik yarar, sektörün genel etkinlik ve verimliliğinin arttırılması yönündeki hedeflerin
gerçekleştirilmesi, bu kapsamda Kurum tarafından işletilmeyen sahaların devir yoluyla
ekonomiye kazandırılması, özel sektörden hizmet alımı şeklindeki işbirliklerinin kurumsal
yapıyı güçlendirici yönde sürdürülmesi stratejik önemdedir.
Dolayısıyla, toplumsal yarar ve ekonomik verimlilik esaslarına bağlı olarak yerli linyitlerimizin
üretimlerinin artırılması ve ülkemiz linyit rezervlerimizden ulusal ekonomiye azami katma
değer sağlayacak şekilde yararlanılması, Kurumun öncelikli hedefleri arasındadır. Bu amaçla;
verimlilik, düşük maliyetli üretim, ürün kalitesi, üretimin sürekliliği, bilimsel yöntemler
kullanılmak suretiyle yapılacak araştırma ve geliştirme çalışmaları ve çevreye duyarlı üretim
hususları son derece önemli görülmektedir.
Ayrıca, kömürün kullanımı hususu da giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Kurum, kömürün
zenginleştirilmesinin yanında, kömürün, gerek termik santrallerde gerekse ısınma ve sanayide
verimli ve çevreye en az zararla kullanımına yönelik araştırmalarda bulunmayı da stratejik bir
husus olarak görmektedir. Bu çerçevede, Kurumun, belirlemiş olduğu misyonunu
41
gerçekleştirebilmesi bakımından, ihtiyacı olan yatırımları yapabilmesi, rasyonel bir
işletmeciliğin gereği olarak karşımıza çıkmaktadır. Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda yer verilen
“kamunun … kömür ve diğer maden işletmeciliğindeki payının azalması” hedefi bu gereklilikle
çelişmemekte, Kurumun ihtiyacı olan yatırımı yapmamak suretiyle verimsiz, hantal bir kuruluş
haline gelmesine yol açılması anlamını taşımamaktadır. Kalkınma Planı’nda ortaya konulan bu
hedef, içinde bulunulan genel küresel kriz ve bu çerçevede kömür endüstrisinin karşı karşıya
bulunduğu tehditler de dikkate alındığında, ne kamu ne de özel sektör tarafından yatırım
yapılamadığı için enerji arz güvenliği bakımından kullanılması zorunlu olan kömür rezervlerinin
atıl durumda kalmasına yol açmamalı, kamu kaynaklarının ekonomiye verimsiz ve yüksek
maliyetli sunulmasına imkân tanımamalıdır.
Kurumun vizyonu ise; “Kömür endüstrisinde uluslararası rekabet edebilirliği olan bir kuruluş
olmak” şeklinde ortaya konulmuştur. Kurumun gelecekte kendisini görmek istediği yer, gerek
kurumsal yapı gerekse verimlilik bakımından uluslararası ölçekte bir kuruluş olmaktır.
Oluşturulan bu vizyon ifadesi, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın “Enerji ve tabii kaynaklar
alanlarında, ülkemizi bölgemizde liderliğe taşıyan saygın bir kuruluş olmak” şeklinde ifade edilen
vizyonu ile de uyum içerisindedir.
Kurum tarafından ortaya konulmuş bulunan vizyon ve misyon ifadelerini gerçekleştirebilmek
amacıyla, Kurumun GZFT analizleri de dikkate alınmak suretiyle belirlenen stratejik amaçlar,
dört ayrı ayak üzerinde oluşturulmuştur. Kurum, üretim ve satışlarını arttırmayı son derece
önemli görmekte, bu amaca ulaşmada; maliyetlerin düşürülmesi, verimliliğin arttırılması, Ar-Ge
çalışmalarına ağırlık verilmesi ve kurumsal yapının güçlendirilmesinin mutlaka gerekli olacağına
inanmaktadır. Bu çerçevede oluşturulan stratejik amaçlar aşağıda sıralanmaktadır:
Amaç 1. Yerli kömür üretimi ve pazar payını arttırmak, bu pazarda kalıcı ve etkin olmak.
Amaç 2. Rekabet gücünü ve karlılığını yükseltmek için maliyetleri düşürmek, verimliliği
artırmak.
Amaç 3. Ar-Ge faaliyetlerine ağırlık vererek yeni teknolojiler geliştirmek ve kömürün farklı
alanlarda kullanımı için ürün çeşitliliğini artırmak.
Amaç 4. Kurumsal yapıyı geliştirmek, güçlendirmek ve sürekliliğini sağlamak.
4.3. REKABET ANALİZİ Türkiye toplam linyit rezervinin %15,3’ü ve linyit üretim kapasitesinin ise yaklaşık %30’u
TKİ’ye aittir. Üretimlerini tamamen termik santraller ile ısınma ve sanayi talebine bağlı olarak
gerçekleştiren TKİ Kurumu, EÜAŞ ve bağlı ortaklıklarına ait toplam 4 adet termik santrali
beslemektedir (Tablo 13). Söz konusu santrallerin toplam kurulu gücü 1.929 MW’dır. Bu
büyüklük, 2013 yılı sonu itibariyle Türkiye’nin yerli kömüre dayalı kurulu gücünün %22,7’sine,
kömür dayalı kurulu gücünün %15,5’ine ve toplam kurulu gücün ise %3’üne karşılık
gelmektedir.
42
Tablo 13. TKİ Kurumu’nun Kömür Sağladığı Termik Santraller
Santralin Adı Bulunduğu İl Kurulu Gücü
(MW)
2012 Yılında
Verilen Kömür
Miktarı (ton)
Soma A+B Manisa 1.034 6.667.268
Tunçbilek Kütahya 365 1.355.269
18 Mart Çan Çanakkale 320 1.236.675
Orhaneli Bursa 210 1.046.901
Toplam 1.929 10.306.113
TKİ’nin endüstriyel pazarı içerisinde termik santraller dışında ısınma ve sanayi sektörleri de yer
almaktadır. Sanayi sektörü içerisinde yer alan işletmeler; çimento üreticileri, toprak sektörü,
tekstil sanayi, kimya endüstrisi, gıda sektörü, tütünlü madde üreticileri, metal ve demir çelik
üreticileri, kâğıt sanayi ve diğerleridir.
TKİ tarafından ısınma ve sanayi sektörlerine 2013 yılında yaklaşık 6,7 milyon ton kömür satışı
yapılmıştır. Bu miktar, TKİ linyit kömürü satışının %31,8’ine karşılık gelmektedir. Özellikle
endüstriyel alanda çimento sektörünün payı oldukça büyüktür. Sektörde faaliyetlerini sürdüren
çok sayıda çimento fabrikasıyla beşer yıllık çerçeve anlaşmaları yapılarak kömür satışı
gerçekleştirilmektedir.
Bayiler, TKİ tarafından üretilmekte olan ürünlerin ısınma pazarına sunulmasına aracılık eden
işletmelerdir. 2003 yılında Bakanlar Kurulu tarafından alınan bir kararla fakir ve ihtiyaç sahibi
ailelere valiliklerin finansmanı ve yardımlarıyla kömür satışı yapılmaya başlanılmıştır.
Kuruluşun, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü ile 10 yıldan bu yana yürüttüğü
çalışmalar çerçevesinde fakir ailelere kömürün dağıtımı ve teslimatı gerçekleştirilmektedir.
Ülkemiz enerji sektöründe rekabet düzeyi son derece yüksektir. Kurum tarafından üretilen
kömürlerin karşısındaki en önemli rakip kaynaklar; petrol, doğal gaz ve ithal kömür şeklindedir.
Özellikle doğal gazın elektrik üretiminde kullanım payının artışı, linyite dayalı termik
santrallerde üretim düşüşlerine, dolayısıyla linyit üretiminde gerilemelere neden olmaktadır. Bu
durum, kurumun dinamizmini ve yatırımlarını olumsuz yönde etkilemektedir.
Kurum, çevrenin korunmasına yönelik yapılan yasal düzenlemelere gerek üretim gerekse
pazarlama bakımından uyum sağlamakla birlikte, kömürün kimyasal yapısından kaynaklanan ve
yakma sırasında oluşan gaz ve partiküller nedeniyle karşılaştığı olumsuzluklar, rekabet
edebilirlik bakımından önemli bir engel oluşturmaktadır. Bununla beraber, temiz kömür
teknolojilerinde son yıllarda artan gelişmeler dikkate alındığında, bu teknolojilerin kullanımı
suretiyle kömür kullanımının daha da artırılması mümkün olup, kuruluşun bu yöndeki
çalışmaları da artarak sürdürülmektedir.
43
4.4. KÖMÜR REZERVLERİ Türkiye’de 2013 sonu itibariyle yaklaşık 13,8 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadır. Bu
rezervin %15,3’ü (yaklaşık 2,1 milyar ton) TKİ Kurumu’na aittir. TKİ kömür rezervlerinin hemen
tamamı yapılan çalışmalarla görünür rezerv kategorisine alınmış, 2013 sonu itibariyle Tablo
14’de verilmektedir.
Tablo 14. TKİ Kömür Rezervleri (2013 sonu, bin ton)
Mümkün Muhtemel Görünür Hazır Toplam
ELİ Soma 15.000 677.450 11.729 704.179
Çan 72.853 200 73.053
Toplam 15.000 750.303 11.929 777.232
GLİ Tavşanlı 16.891 232.469 7.167 256.527
Orhaneli 1.560 19.945 83.421 146 105.072
Toplam 18.451 19.945 315.890 7.313 361.599
Kontrol Md. 6.579 122.061 710.303 83 839.026
Diğer 26.999 114.938 141.937
TOPLAM 25.030 184.005 1.891.434 19.325 2.119.794
4.5. ÜRETİMLER TKİ Kurumu’nda kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle
üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi
ile üretilmelerine karşın derin kömür damarları yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır.
2000 yılında 39,2 milyon ton düzeyinde olan TKİ Kurumu satılabilir üretimi 2004 yılında 24,3
milyon ton ile son 12 yılın en düşük seviyesini görmüş, ancak daha sonra tekrar yükseliş
eğilimine girmiştir (Şekil 38). TKİ Kurumu ocaklarından 2013 yılında 30,5 milyon ton tüvenan
kömür üretilmiş olup, satılabilir kömür üretimi ise 21,7 milyon ton düzeyinde olmuştur. Söz
konusu üretim hacmi rezerv miktarıyla orantılandığında Kurumun yaklaşık 70 yıllık kömür
rezervine sahip olduğu görülmektedir.
Şekil 38. TKİ Kurumu Satılabilir Kömür Üretimleri (2000-2013)
20.000
25.000
30.000
35.000
40.000
45.000
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
bin
to
n
44
Kurumda 2013 yılında üretilen satılabilir kömürün %67,2’si açık ocak ve %32,8’i ise yeraltı
işletmecilik yöntemleriyle elde edilmiş olup, üretimin %68’i Kurum imkanlarıyla ve %32’si ise
özel sektör firmalarından hizmet alınmak suretiyle yapılmıştır. Kurum, açık ocak üretimlerinin
hemen tamamını kendi imkanlarıyla yaparken, yeraltından üretimin ise %97,6’sı özel sektör
firmalarına yaptırılmaktadır. TKİ Kurumu tarafından 2013 yılında yapılan kömür üretimleri
Tablo 15’de verilmektedir.
Tablo 15.TKİ Kurumu Kömür Üretimleri (2013, ton)
Üretim Yöntemi Tüvenan Satılabilir
ELİ Açık İşletme 2.945.785 2.767.539
Yeraltı İşletmesi 11.743.647 6.540.086
Toplam 14.689.432 9.307.625
ÇLİ Açık İşletme 1.997.302 1.965.344
GLİ Açık İşletme 4.776.607 2.542.434
Yeraltı İşletmesi 1.231.551 596.696
Toplam 6.008.158 3.139.130
BLİ Açık İşletme 669.313 667.564
ILİ Açık İşletme 2.715 2.715
GELİ Açık İşletme 2.102.403 2.102.403
YLİ Açık İşletme 5.067.281 4.549.393
GENEL TOPLAM Açık İşletme 17.561.406 14.597.392
Yeraltı İşletmesi 12.975.198 7.136.782
TOPLAM 30.536.604 21.734.174
*GELİ, YLİ ve ILİ üretim değerleri ilk 8 aya aittir.
TKİ Kurumu 2013 yılı satılabilir üretiminin en büyük kısmı %42,8 ile ELİ’de yapılmıştır. Soma’yı
%20,9 ile YLİ ve %14,4 ile GLİ izlemektedir. Bu üçünün toplam satılabilir üretim içindeki payı
%78,1 düzeyindedir (Şekil 39).
Şekil 39. TKİ Kurumu Kömür Üretimlerinin İşletmelere Dağılımı, 2013
01.000.0002.000.0003.000.0004.000.0005.000.0006.000.0007.000.0008.000.0009.000.000
10.000.000
Som
a
Çan
Yat
ağan
Mil
as
Tu
nçb
ilek
Ilgı
n
Orh
anel
i
ton
45
Yeraltı işletmesi olarak çalışılmaya uygun sahalarda üretimi artırmaya dönük rezerv belirleme
ve projelendirme çalışmaları, yurtiçinden ve yurtdışından üniversiteler ve çeşitli firmalarla
işbirliği yapılarak gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda; önemli miktarlarda kömür rezervinin
yeraltı işletmeciliğiyle üretilerek değerlendirilmesi hedeflenmektedir (Tablo 16). Ayrıca,
Tunçbilek’deki Ömerler-A sahasında 2 adet daha mekanize panonun tesis edilerek, yıllık yeraltı
üretiminin 1,4 milyon tona çıkarılmasına yönelik teçhizat alımı ve galeri hazırlıkları devam
etmektedir.
Tablo 16. TKİ Kurumu’nda Yeraltı İşletmeciliği Yapılması Planlanan Sahalar, milyon ton
İhalesi Planlanan
Rezerv
İhale Edilen
Rezerv
Ege Linyitleri İşletmesi 424,0 86,5 Soma Eynez Derin Sahalar - 36,5
Deniş 2 (Evciler, Kozluören, Türkpiyale)(Termik santral şartlı) - 50,0 Garp Linyitleri İşletmesi 163,0 145,2
Ömerler B (Mevcut santral için, ihale edildi) - 24,8
Derin Sahalar (Termik santral kurma şartlı) - 114,4
İğdekuzu (İhale ile verilmiştir) - 6,0
Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi 52,5 -
Turgut Sahası (Projesi hazırlanmıştır.) 24,0 -
4.6. DEKAPAJ FAALİYETLERİ TKİ Kurumu, üretimlerini gerçekleştirebilmek amacıyla önemli miktarda bir dekapaj faaliyetini
de yürütmektedir. Kurumun, 2013 yılında yaptığı dekapaj miktarı 115 milyon m3 olup, bu
miktarın %39’u kurum imkânlarıyla ve %61’i ise özel sektör firmalarından hizmet alınmak
suretiyle yapılmıştır. Dekapajın müesseselere göre dağılımı Tablo 17’de verilmektedir.
Tablo 17. TKİ Kurumu Dekapaj Miktarları (2013, m3)
Emanet (İşletme)
İhale (Müteahhit)
Toplam (İşl.+Müteah.)
ELİ Soma 18.587.000 0 18.587.000
Çan 4.695.002 9.171.205 13.866.207
Toplam 23.282.002 9.171.205 32.453.207
GELİ
Yatağan 4.301.867 13.512.051 17.813.918
Milas 1.060.100 17.816.247 18.876.347
Toplam 5.361.967 31.328.298 36.690.265
GLİ
Tavşanlı 12.337.817 17.361.309 29.699.126
Ilgın 0 0 0
Orhaneli 4.059.937 12.146.623 16.206.560
Toplam 16.397.754 29.507.932 45.905.686
TOPLAM 45.041.723 70.007.435 115.049.158
* GELİ, 2013 Ağustos ayında EUAŞ Genel Müdürlüğü’ne devredildiğinden, dekapaj değerleri ilk 8 aya aittir.
46
2013 yılında gerçekleştirilen dekapajın %25,8 oranındaki kısmı Tavşanlı’da, %16,4’ü Milas’da,
%16,2’si Soma’da, %15,5’i Yatağan’da ve %14,1’i ise Çan’da gerçekleştirilmiştir (Şekil 40).
Şekil 40. TKİ Kurumu Dekapajlarının İşletmelere Dağılımı, 2013
4.7. SATIŞLAR TKİ, 2013 yılında ürettiği ya da ürettirdiği kömürlerden toplam 21,1 milyon tonunun satışını
yapmış olup, bu miktarın 14,4 milyon tonunu (%68,3) termik santrallerde kullanılmak üzere
EÜAŞ ya da bağlı ortaklıklarına ve 6,7 milyon tonunu (%31,7) ise ısınma ya da sanayide
kullanılmak üzere piyasaya satmıştır. TKİ’nin 2013 yılında gerçekleştirdiği kömür satış
miktarları ve satışların termik ile piyasa arasındaki dağılımı Tablo 18’de verilmektedir.
Tablo 18. TKİ Kurumu Kömür Satışları (2013, ton)
Piyasa
(Isınma – Sanayi)
Termik Toplam
Satış Miktarı
ELİ Soma 3.487.030 4.778.351 8.265.381
Çan 101.434 1.749.030 1.850.464
Toplam 3.588.464 6.527.381 10.115.845
GELİ Yatağan 25.752 1.875.120 1.900.872
Milas 0 4.640.029 4.640.029
Toplam 25.752 6.515.149 6.540.901
GLİ Tavşanlı 1.998.922 1.323.288 3.322.210
Ilgın 23.765 0 23.765
Orhaneli 41.925 66.996 108.921
Toplam 2.064.612 1.390.284 3.454.896
Diğer 1.013.624 0 1.013.624
Kompanse(-) 4.037 0 4.037
TOPLAM 6.688.415 14.432.814 21.121.229
* GELİ, 2013 Ağustos ayında EUAŞ Genel Müdürlüğü’ne devredildiğinden, satış değerleri ilk 8 aya aittir.
0
5
10
15
20
25
30
35So
ma
Çan
Yat
ağan
Mil
as
Tav
şan
lı
Ilgı
n
Orh
anel
i
mil
yo
n m
3
İhale
Emanet
47
2013 yılında gerçekleştirilen satışların %39,1 oranındaki kısmı Soma’dan, %22’si Milas’dan ve
%15,7’si Tavşanlı’dan gerçekleştirilmiştir (Şekil 41).
Şekil 41. TKİ Kurumu Satışlarının İşletmelere Dağılımı, 2013
4.8. FAKİR AİLELERE KÖMÜR YARDIMI TKİ Kurumu, Anayasa’nın sosyal devlet ilkesi doğrultusunda hazırlanarak yayımlanan Bakanlar
Kurulu Kararları gereği, 2003 yılından itibaren Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel
Müdürlüğü ile beraber “Fakir Ailelere Kömür Yardımı” faaliyetini yürütmektedir. Bu kapsamda,
Kurum tarafından 10 yıllık döneminde fakir ailelere yaklaşık 17,3 milyon ton kömür teslimatı
yapılmıştır (Şekil 42).
Şekil 42. Fakir Ailelere Kömür Yardımları
4.9. TKİ’NİN ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİNE KATKI
SAĞLAMAK ÜZERE YAPTIĞI ÇALIŞMALAR Ülkemizin artan enerji ihtiyacının karşılanması amacıyla TKİ, kendi üretim kapasitesini artırma
gayretinin yanı sıra özel sektörün de bu alanda yatırım yapmasına imkan tanımaktadır. Bu hedef
doğrultusunda; elinde bulundurduğu kömür sahaları ile ilgili yeniden bir değerlendirme yapmış
ve kalite açısından elektrik enerjisi üretiminde kullanılabilecek kömür özelliklerine sahip
0
2.000.000
4.000.000
6.000.000
8.000.000
10.000.000
Som
a
Çan
Yat
ağan
Mil
as
Tav
şan
lı
Ilgı
n
Orh
anel
i
Diğ
er
ton
Termik
Piyasa
0
500.000
1.000.000
1.500.000
2.000.000
2.500.000
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
ton
48
sahaları, kömürden üretilen birim elektrik enerjisi üretiminden pay almak (rödövans) şeklinde
özetlenebilecek bir yöntemle, termik santral kurma şartıyla özel sektör kullanımına açmıştır. Bu
kapsamda yürütülen çalışmalar Tablo 19’da özetlenmektedir.
Tablo 19. Elektrik Üretimi Amaçlı Kömür Üretim Projeleri
Faaliyet Sahalar
Şırnak/Silopi
Silopi'de Park Grubuna verilen Harbul sahasında 3x135 MW santralin lisansı alınmış, bir ünitenin inşaatı tamamlanarak 2009 yılı sonunda enerji üretimine başlanılmıştır. İlave 2X135 MW için lisans alınmış ve çalışmalar devam etmektedir.
Şırnak'ta Valiliğe verilen diğer bir sahadan üretilen kömürlerin kullanılacağı termik santral kurulması için Valilik gerekli ortaklık girişimlerini yapmış, 2x135 MW gücünde bir santral lisansı alınmıştır.
Bolu-Göynük Sahası
Saha, 135 MW minimum kapasiteli santral kurma şartı ile 9 Mart 2006 tarihinde ihale edilmiş, ihaleyi AKSA Göynük Enerji Üretim A.Ş. kazanmıştır.
Firma ile 04.08.2006 tarihinde sözleşme imzalanmıştır. Firma, Enerji Üretim Lisansını 25.03.2008 tarihinde EPDK'dan almıştır. Madencilik faaliyetleri ile ilgili Uygulama Projesi onaylanmıştır. Lisans ve ÇED işlemleri tamamlanmış ve santral inşaatına Mart 2012
tarihinde başlanılmıştır. 2015 yılının Ocak ayında santralin devreye alınması beklenmektedir.
Adana Tufanbeyli Sahası
Kömür sahası, 600 MW minimum kapasiteli termik santral kurma şartı ile 29 Mayıs 2012 tarihinde ihale edilmiş ve ihaleyi TEYO Yatırım ve Dış Tic. A.Ş. kazanmıştır.
Firma ile 20.06.2012 tarihinde sözleşme imzalanmıştır. Madencilik faaliyetleri ile ilgili Uygulama Projesi verilmiştir. 02.01.2013 tarihinde firma EPDK'ya Enerji Üretim Lisansı başvurusunu
yapmıştır. 700 (2x350) MWe kapasiteli Termik Santralda, yılda 4,2 milyar kWh
elektrik enerjisi üretilmesi planlanmaktadır.
Eskişehir–Mihalıçcık
Eskişehir–Mihalıçcık’da bulunan EÜAŞ ve TKİ’nin iştiraki Kömür İşletmeleri Anonim Şirketi’ne ait sahalar birlikte değerlendirilerek santral kurulumu şartıyla ihale edilmiş, firma tarafından 2x145 MW gücünde santral kurmak üzere lisans ve ÇED işlemleri tamamlanarak yeraltı işletmeciliği ile yapılacak üretim ve santral kurma çalışmaları devam etmektedir.
Manisa-Soma Deniş II, Evciler, Türkpiyale ve Kozluören Sahaları
Kömür sahası, 450 MW minimum kapasiteli termik santral kurma şartı ile 28 Ağustos 2012 tarihinde ihale edilmiş ve ihaleyi Hidro-Gen Enerji (KOLİN İnş.) firması kazanmıştır.
Firma ile 03.10.2012 tarihinde sözleşme imzalanmıştır. Madencilik faaliyetleri ile ilgili Uygulama Projesini vermiştir. 04.01.2013 tarihinde EPDK'ya 450 (3x150) MWe kapasiteli Enerji Üretim
Lisansı başvurusunu yapmıştır.
Bursa-Keles Harmanalanı ve Davutlar Sahaları
Kömür sahası, 270 MW minimum kapasiteli termik santral kurma şartı ile 1 Kasım 2012 tarihinde ihale edilmiş ve ihaleyi Çelikler Taah. İnş. ve San. A.Ş. firması kazanmıştır.
Firma ile 21.11.2012 tarihinde sözleşme imzalanmıştır.
Kütahya-Domaniç Sahası
Kömür sahası, 300 MW minimum kapasiteli termik santral kurma şartı ile 26 Mart 2013'te ihale edilmiş ve ihaleyi Çelikler Taah. İnş. ve San. A.Ş. firması kazanmıştır.
Firma ile 09.05.2013 tarihinde sözleşme imzalanmıştır. Bingöl-Karlıova Sahası
Saha, 150 MW minimum kapasiteli santral kurma şartı ile 30 Mayıs 2013'te ihale edilmiş ve ihaleyi Filamingo Firması kazanmıştır.
49
Yukarıdaki projelere ilave olarak, TKİ tarafından, Manisa-Soma Eynez bölgesinde bir gazlaştırma
projesinin gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Söz konusu proje ile; kül oranı %25-30 ve alt ısıl
değeri 4.000-4.300 kcal/kg olan kömürden ilk aşamada 734.000 ton/yıl üre ve 350.000 ton/yıl
amonyak ve ikinci aşamada ise 1,5 milyar Nm3 SNG (sentetik doğalgaz) üretilecek, üretilen
sentez gazına dayalı olarak kurulacak 1.500 MW kapasiteli kombine gaz çevrim santralinden de
yıllık 9 milyar kWh elektrik enerjisi üretimi gerçekleştirilecektir. Söz konusu projede; ilk
aşamada 2 milyon ton/yıl ve ikinci aşamada ise 3,5 milyon ton/yıl olmak üzere toplamda 5,5
milyon ton/yıl kömür tüketilecek ve 30 yıllık proje süresinde toplam 165 milyon ton yıkanmış
kömür tüketilecektir.
4.10. KÖMÜR KALİTESİNİ İYİLEŞTİRME ÇALIŞMALARI TKİ Kurumu, piyasaya daha kaliteli ve çevre dostu ürünler sağlamak amacıyla kurmuş olduğu
eleme-ayıklama, lavvar ve torbalama tesislerinde ürettiği kömür kalitesini iyileştirmeye yönelik
faaliyetlerini sürdürmektedir.
Termik santrallere uygun nitelikte ve daha kaliteli kömür verebilmek amacıyla; Orhaneli’de 300
ton/saat, Keles’de 150 ton/saat, Çan’da 750 ton/saat, eleme–ayıklama tesisleri mevcuttur.
Düşük kalorili kömürler Kuruma bağlı müessese ve işletmelerde mevcut lavvar tesislerinden
geçirilip kalitesi yükseltilerek çevreyle uyumlu hale getirilmek suretiyle termik santraller ile
ısınma ve sanayi sektörüne verilmektedir.
4.11. KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ ÜZERİNE ÇALIŞMALAR Kurumumuz, günümüzün değişen ve gelişen şartları açısından linyit üretimi ve sonraki
aşamalarında çevre mevzuatlarına ve AB’ne uyum politikalarına uygun olarak ekonomiklik,
verimlilik ve yenilikçilik esaslarına bağlı olmak kaydıyla, kömür kalitesinin yükseltilebilmesi ve
çevre dostu olarak kullanılabilmesi yönünde gelişmiş kömür hazırlama, zenginleştirme ve diğer
temiz kömür teknolojilerine büyük önem vermektedir. Buna yönelik olarak; muhtelif üniversite
ve araştırmacı kuruluşlarla ar-ge projeleri başlatılmış ve programlanmıştır. Bu kapsamda
yürütülen Ar-Ge çalışmaları aşağıdaki alanlarda yoğunlaştırılmıştır:
Kömür hazırlama, iyileştirme ve zenginleştirme,
Kömürün gazlaştırılması, gazın temizlenmesi, sentetik gazdan elektrik, kimyasal ve sıvı
yakıt üretimi,
Kömür yakma teknolojileri.
Kömürün farklı alanlarda kullanımı (alternatif ürünler elde edilmesi),
Yeraltındaki kömürün gazlaştırmayla üretimi,
Kömür arama ve üretimi.
Bu amaçla TKİ Kurumu, çeşitli ulusal ve uluslararası araştırma kurumları ve üniversiteler ile
sürekli işbirliği halinde, dünyada gelişen temiz kömür teknolojilerinden yararlanmak için bir dizi
Ar-Ge faaliyet ve projesini yürütmektedir. Söz konusu faaliyet ve projelere ilişkin çalışmalar
aşağıda dört ayrı başlık altında özetlenmektedir.
50
a) Kömür hazırlama ve iyileştirme teknolojileri
Mevcut Teknolojilerle Kömür Hazırlama Çalışmaları Projesi: TKİ ile Hacettepe Üniversitesi
Maden Mühendisliği Bölümü öğretim görevlileri arasında 26.12.2011 tarihinde “Mevcut
Teknolojiler İle Kömür Hazırlama Çalışmaları” konulu Ar-Ge Projesi sözleşmesi imzalanarak 24
ay süreli olarak 01.01.2012 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Proje ile; kömür yıkama tesisi simülatörü Lave’nin geliştirilmesi, Dereköy lavvarı miks
ürünlerinin değerlendirilmesi, daha düşük düşük yatırım ve işletme maliyetlerine sahip olan
kabaran yataklı ayırıcının TKİ kömürlerine uygulanabilirliğinin araştırılması, kömürün
kurutulması, optik ayırmanın pazarlama ve satış sorunu olan Ilgın linyitlerine
uygulanabilirliğinin incelenmesi, yoğunluk izleyicilerin uygulanması ile lavvar verimliliklerine
yönelik teknik analizlerin yapılması ve kömürlerin kırılıp öğütülmesi sırasında aşırı
parçalanmalardan kaynaklanan şlam oluşma kapasitesinin düşürülmesi konularında gelişmiş
kömür hazırlama ve zenginleştirme teknolojilerine geçişin sağlanması amaçlanmaktadır.
Proje kapsamında teorik ve pratik çalışmalar tamamlanmış olup nihai raporun değerlendirilmesi
doğrultusunda önümüzdeki dönem için yapılacak faaliyetler planlanacaktır.
Kuru Zenginleştirmenin Türk Kömürlerine Uygulanabilirliğinin Araştırılması: TKİ ile
İTÜ’nün ortaklaşa yürüttüğü TÜBİTAK-KAMAG projesi 01.10.2010 tarihinde başlamıştır. Devam
eden proje kapsamında, TKİ’ye ait ocaklardan alınan linyit kömür numuneleri üzerinde, kuru
zenginleştirme yöntemleriyle temiz kömür üretimi amaçlanmıştır. Yapılan proje çalışmaları ve
elde edilen veriler ışığında kurulan pilot ölçekli kuru kömür zenginleştirme tesisi ile TKİ Ege
Linyitleri İşletmesi Müessesesi’ne ait linyit kömürlerine kuru zenginleştirme yöntemleri
uygulanmıştır. Performans testlerini takiben projenin fizibilite etüdü tamamlanacaktır (Şekil
43).
Bu proje ile linyitlerin nitelikli ürünlere dönüştürülmesi, su problemi olan tesislerde bu
yöntemin uygulanması ve bu sayede TKİ’nin önümüzdeki 10 yıllık enerji üretim stratejilerine
yönelik ekonomik ve çevresel avantajlar sağlanması hedeflenmiştir.
Şekil 43. Havalı Allairjig (Kuru Kömür Zenginleştirme Cihazı)
51
Lavvar Şlam Atıklarının Zenginleştirilmesi: TKİ ile MTA işbirliği ile GLİ Ömerler lavvarına
2010 yılında multisiklon grubu ve susuzlandırma eleğinden oluşan ince kömür geri kazanım
ünitesi kurulmuştur. MTA ile 20.12.2012 tarihinde imzalanan bir yıl süreli “ TKİ Sahalarında
Mevcut Lavvarlarda Yapılacak Teknolojik Çalışmalar” adlı sözleşme uyarınca bu ünitenin bir
benzerinin Tunçbilek lavvarına kurulması sağlanmıştır. GLİ Ömerler ve Tunçbilek lavvarlarına
kurulan ve başarılı bir şekilde çalışmaya devam etmekte olan ince malzemelerin geri
kazanılmasını sağlayan ünitenin benzeri ELİ Dereköy lavvarında deneme ünitesi şeklinde
kurulmuş olup test ve analiz çalışmaları devam etmektedir (Şekil 44).
Şekil 44. Garp Linyitleri İşletmesi Multi Siklon Kömür Kazanım Ünitesi
Isıl Değeri Düşük Kömürlerin Ekstraksiyon Yöntemi İle Külsüzleştirilmesi ve Alternatif
Ürünlerin Geliştirilmesi: TKİ ile TÜBİTAK MAM Kimya Enstitüsü arasında 1 Ağustos 2013
tarihi itibarıyla “Isıl Değeri Düşük Kömürlerin Ekstraksiyon Yöntemi İle Külsüzleştirilmesi ve
Alternatif Ürünlerin Geliştirilmesi” adlı sözleşme imzalamıştır. Proje süresi 30 aydır. Bu proje ile;
ülkemiz olanakları esas alınarak belirlenecek solventlerle ekstraksiyon işlemi sonucu
külsüzleştirilen kahverengi kömürlerin etkin kullanımı mümkün olacaktır. Laboratuvar
koşullarında gerçekleştirilecek çalışmalar sonrası kurulacak pilot ölçekte külsüz kömür
üretilmesi hedeflenmektedir.
Linyit Kömürlerinden Kükürdün Uzaklaştırılabilirliğinin Araştırılması: TKİ tarafından Gazi
Teknopark’ta TKİ mevcut sahalarında yüksek kül içeriğine sahip kömürlerin kükürt kaynakları
ve uzaklaştırılabilirliği ile ilgili çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Çalışma kapsamında TKİ
sahaları için en uygun kükürt uzaklaştırma metodu belirlenecektir. Öncelikle kükürt içeriği ve
kükürt formları belirlenecektir. Elde edilen veriler ışığında pritik kükürt ve organik kükürt ayrı
ayrı proseslerde veya tek bir prosesle uzaklaştırılmaya çalışacaktır. Kükürdü
uzaklaştırılmasında dünyada yeni denemeleri yapılan ve alanında sınırlı sayıda çalışma bulunan
mikrodalga yöntemi kullanılacaktır. Bu çalışma ile kükürt içeriği nedeniyle atıl duran veya
kullanımında zorluklar yaşanan kömür sahaları, ucuz ve etkin yöntemler kullanılarak
değerlendirilmiş olacaktır.
52
b) Kömürün alternatif kullanımları
MİCGAS Kömür Biyoteknoloji Projesi: Amerika Birleşik Devletleri’nde kayıtlı özel bir firmanın
patentine sahip olduğu ve Gazi Üniversitesi Teknopark’ına yerleştirilen MicGAS™ Kömür
Biyoteknolojisi Mobil Pilot Tesisindeki sistem, termit karıncası bağırsaklarından elde edilen Mic
anaerobik mikropları (MicAn mikropları) vasıtasıyla linyitin biyolojik olarak biyogaza ve hümik
ürünlere dönüştürülmesi esasına dayanmaktadır (Şekil 45). Projenin hedefi; hümik gübre,
metan gazı, su filtre malzemesi, biyoatıklarda koku giderimi ve hümik asitçe zenginleştirilmiş
gübre ve askeri atıkların bertaraf edilerek gübre olarak kullanılmasına imkan sağlayacak olan
hümik asit kaynaklı kimyasalların üretilmesidir.
Şekil 45. Üretim Prosesinin Blok Diyagramı
Hümik Ürünlerin Zenginleştirilmesi ve Kullanım Alanlarının Araştırılması Projesi:
“MicGAS Kömür Biyoteknolojisi” projesi kapsamında elde edilen ürünlerin zenginleştirilmesi,
çok yönlü kullanım alanlarının belirlenmesi, kullanım alanlarının geliştirilmesi ve yeni ürün elde
etme faaliyetleri bu proje içerisinde yürütülecektir.
Actasol ürünün mısır, buğday, marul, domates, biber ve salatalık üzerinde etkilerinin
araştırılması ve P alım etkinliği ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. Ürün geliştirmeye yönelik
çalışmalar kapsamında Actosol® ürününden şampuan, kişisel bakım kremi, yara kremi elde
edilmiş ve Actosol® ürünün kimyasal yapısı ortaya konmuştur. Ağır metallerin bitkilerde
meydana getirdiği genetik (genotoksik) ve epigenetik değişikliklerden olan DNA metilasyonu
üzerine hümik asitin etkilerine ilişkin test çalışmaları sürdürülmüştür. Actosol®’ün değişik
türevlerini geliştirmede tasarlanmış ürünlerden Actosol® (hümik asit), PVP (polivinil pirolidon)
ile reaksiyona tabi tutularak, reaksiyon sonucu, bitkilerde güneş yanıklığını önleyen yeni bir
polimer oluşturulmuştur.
53
Ayrıca, HUMASORBCS ve HUMASORLve a-HAX ürünlerinde bio remediaition ve koku giderim
testleri ile ilgili çalışmalar yapılmış, .a-HAX®’in patlayıcı imhasında kullanılması; laboratuvar
boyutu çalışmalarda nitroselülozun tam olarak denitrasyonu optimum işletme şartlarında birkaç
dakika içinde elde edilmiştir ve hümik asitlerin belirlenmesinde kullanılan yöntemlerin
karşılaştırılmasına yönelik araştırmalar yapılmıştır.
Biyokütle ve Kömür Karışımlarından Sıvı Yakıt Üretimi (TRİJEN): Proje, TÜBİTAK MAM
yürütücülüğünde, TKİ müşteri kuruluş olmak üzere 15.06.2009 tarihinde 48 ay süreli olarak
başlatılmıştır. Projeyle, ülkemizin sürdürülebilir kalkınmasının ve enerji güvenliğinin
sağlanabilmesi için yaygın ve ulusal kaynaklarımız olan kömür ve biyokütle karışımlarından;
temiz ve çevre dostu teknolojiler ile sıvı yakıt üretimi, yüksek verimlilikte ayrıklaştırılmış ve
merkezi santraller için uygulanabilir teknolojilerin geliştirilmesi, sonuçların pilot ölçekte
demonstrasyonu amaçlanmıştır. Proje kapsamında 250 kg/saat kapasiteli linyit ve biyokütle ile
günde 6-7 varil sentetik petrol üretecek şekilde pilot çaplı çalışmalar için tüm tasarımlar
tamamlanmış olup TKİ Soma ELİ Müessesesinde kurulması çalışmaları devam etmektedir (Şekil
46).
Şekil 46. TRIJEN Projesi 250 kg/saat Kapasiteli Pilot Tesis Kurulumu
Organik Toprak Düzenleyiciler İçin Sera ve Tarla Denemeleri: Bu projeyle; TKİ tarafından
üretilen organik toprak düzenleyicisinin tarımsal faaliyetlerdeki etkilerinin ve kullanım için
gereken doz miktarlarının belirlenmesi hedeflenmektedir. Proje süresi boyunca, kurulan sera ve
tarla denemeleri doğrudan uygulama yolu ile incelenerek raporlanmaktadır (Şekil 47).
54
Şekil 47. Patates Üzerinde Gerçekleştirilen Hümik Asit Denemeleri
Biyolojik Yöntemle Kömürün Gazlaştırılması ve Hümik Asit Elde Edilmesi: TKİ ile TÜBİTAK
MAM Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Enstitüsü arasında 01.07.2011tarihinde imzalanmıştır.
Projenin süresi 24 aydır. Proje, daha önce çalışmaları yapılıp sonuç raporları hazırlanan
Mikrobiyal Konsorsiyumun İzolasyonu, Suşların Tanımlanmaları, Suşların Kullanılabilirliğinin
Araştırılması ve Hümik Asit Karakterizasyonu şeklinde gerçekleştirilen çalışmaların devamı
niteliğindedir. Proje kapsamında gerekli numuneler alınarak laboratuvar çaplı ve pilot çaplı
denemeler tamamlanmıştır (Şekil 48). Nihai raporun hazırlanması çalışmaları devam
etmektedir.
Şekil 48. Biyolojik Yöntemle Bakterilerin Elde Edilmesi
Pilot Ölçekte Kömürden Organomineral Gübre Üretim Çalışmaları: TKİ ile TÜBİTAK MAM
Kimya Enstitüsü arasında 07.07.2011 tarihinde imzalanan sözleşme çerçevesinde; “Pilot Ölçekte
Kömürden Organomineral Gübre Üretim Çalışmaları” adlı bir proje başlatılmıştır. Proje
çalışmasında mevcut sıvı hümik asit üretiminin yanında tarım için yüksek talebe haiz olan
organominerallerin de üretilebilmesi amaçlanmaktadır. Proje kapsamında gerekli numuneler
55
alınarak laboratuvar ve pilot çapta denemeler tamamlanmış olup, sonuç raporunun hazırlanması
devam etmektedir.
Çeşitli Alanlarda (boya, seramik, kauçuk ve atıksu ve/veya içme suyu arıtımında)
Kullanılmak Üzere Pilot Ölçekte Hümik Asit Esaslı Maddelerin Üretimi: Proje, TKİ ile
TÜBİTAK MAM Kimya Enstitüsü arasında imzalanan 36 ay süreli sözleşme çerçevesinde
yürütülmektedir. Projeyle, linyit ve leonardit esaslı Ilgın kömüründen elde edilen ve laboratuar
koşullarda modifiye edilen hümik asit türevlerinin TÜBİTAK pilot tesislerinde pilot ölçekte
üretilerek, sanayi ölçüde, boya, seramik, kauçuk ve sanayi/evsel atıksu ve/veya içme suyu arıtım
tesislerinde kullanılması amaçlanmaktadır. Proje kapsamında pilot çaplı tesis de kurulmuş olup,
çalışmalar devam etmektedir.
c) Kömür gazlaştırma teknolojileri
Kömür Gazlaştırma Projesi: Kömür gazlaştırma yoluyla SNG üretimi veya sentez gazından
çeşitli kimyasallar üretimine yönelik proje faaliyetleri devam etmektedir. Şirket kurulum
sözleşmelerinin 2014 yılı içerisinde tamamlanması öngörülmektedir.
50 kg/saat ve 250 kg/saat Kapasiteli Kömür Gazlaştırma Tesislerinin İşletilmesi, Gazın
Temizlenmesi ve Metanol Üretimi: Kömürün gazlaştırılması konusunda GLİ Tunçbilek
sahasında 250 kg/saat kapasiteli sürüklemeli ve 20 kg/saat kapasiteli akışkan yataklı olmak
üzere 2 farklı tip ve özellikte pilot tesis kurularak, TÜBİTAK-MAM Enerji Enstitüsü ile
04.08.2011 tarihinde 24 ay süreli olarak imzalanan “Tunçbilek Gazlaştırma Sistemleri
Optimizasyonu” adlı sözleşme çerçevesinde 2012 yılında tesis devreye alınmıştır. 2012 yılından
itibaren 250 kg/saat kapasiteli sürüklemeli tip gazlaştırıcıda TKİ’ye ait muhtelif sahalardan
alınan kömür numuneleri üzerinde gazlaştırma çalışmaları devam etmektedir (Şekil 49).
Pilot tesiste üretilen sentez gazının temizlenmesi ve metanol üretimi ile ilgili olarak TÜBİTAK
MAM Enerji Enstitüsü ile TKİ arasında 13.09.2013 yılı itibarıyla “Tunçbilek Metanol Üretimi” adlı
yeni bir sözleşme imzalanmıştır. Proje ile Tunçbilek 250 kg/saat kapasiteli sürüklemeli yatak
gazlaştırma pilot tesislerinden elde edilen gazdan metanol üretilmesi amaçlanmaktadır. Gaz
temizleme ile ilgili yöntem tespiti, detay tasarım ve projelendirme çalışmaları tamamlanmış olup
ihale hazırlıkları devam etmektedir.
Şekil 49. Garp Linyitleri İşletmesi Kömür Gazlaştırma Pilot Tesisi
56
Plazma Teknolojisi Yöntemi ile Kömür Gazlaştırma Projesi: TKİ ile ve Anadolu Plazma
Teknolojileri Merkezi (APTM) arasında imzalanan 12.07.2013 tarihli sözleşme kapsamında
aşağıdaki proje faaliyetleri yürütülmektedir (Şekil 50).
• 10 KW Plazma Kömür Gazlaştırma Projesi: 10 kW gücünde ve saatte 5.000 Kg kömür besleme
kapasiteli mikro-dalga plazma gazlaştırma sisteminin Soma’da tesis edilmesi yönünde çalışmalar
devam etmektedir.
• Soma Termik Santral Projesi: 75 Kw gücündeki plazmatronun, 22 MW Soma A Ünitesinde
kömür yakıcı ve alev dengeleyici olarak kullanılması planlanmaktadır. Proje TKİ, EÜAŞ ve
Anadolu Plazma arasında ortaklaşa yürütülmektedir.
• Değerli Kimyasal Üretim Cihazı: plazma yöntemi ile gazlaştırılan Kurumumuz kömürlerinden
elde edilen sentez gazından, sanayide kullanım amacıyla, sentetik elmas üretimi önünde deneme
ve test çalışmaları devam etmektedir.
• Plazma Kombi Projesi 50 metre kare prefabrik bir ev inşa edilerek ısınması ve sıcak su sistemi
plazma ile sağlanmaktadır. Plazma kombi için fizibilite raporu hazırlanmaktadır.
Şekil 50. Plazma Laboratuvarı
d) Kömür yakma sistemleri ve teknolojileri
Kömür Karakterizasyonunun ve Yanma Davranışlarının İncelenmesi: TKİ ile TÜBİTAK
MAM arasında 18 ay süreli olarak “Kömür Karakterizasyonu ve Yanma Davranışlarının
İncelenmesi Projesi” 03.08.2011 tarihinde imzalanmıştır. Proje kapsamında 2012 yılında GLİ,
ELİ ve GELİ’deki 36 sahadan alınan numuneler için TÜBİTAK MAM ve GLİ Ar-Ge laboratuvarında
detaylı analizleri yapılmış ve 30 KW kapasiteli yakıcıda yanma davranışları incelenmiş ve sonuç
raporu değerlendirmeye alınmıştır.
57
e) Diğer faaliyetler
Uzaktan Kontrollü Maden Robotu: Proje, TKİ ile TÜBİTAK MAM Enerji Enstitüsü arasında
imzalanan 18 ay süreli sözleşme kapsamında yürütülmektedir.
Planlanan çalışmalarla kömür sahalarının hazırlanması, üretimi, arama ve kurtarma işlemi gibi
riski yüksek işlerin daha hızlı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi ve can güvenliğinin arttırılması
amaçlanmıştır. Proje ile ilgili nihai montaj çalışmaları tamamlanmış olup 30.11.2013 tarihinden
itibaren geliştirilen robotun GLİ’de saha şartlarında deneme çalışmaları sürdürülmektedir (Şekil
51).
Şekil 51. Uzaktan Kontrollü Maden Robotu
TKİ’ye Bağlı İşletmelerde Çevresel Durum Değerlendirme Çalışmaları Projesi: Proje, TKİ
ile TÜBİTAK-MAM Çevre Enstitüsü arasında imzalanan sözleşme kapsamında yürütülmektedir.
Bu projedeki amaç, TKİ işletmeleri için ulusal ve uluslararası (AB) Çevre Mevzuatı ve ilgili
olabilecek tüm ulusal mevzuatı dikkate alarak çevreyi koruma, kirliliği önleme ve ekolojik
değerleri kazanmada en etkili ve ekonomik olan yöntemlerin önerilmesi ve çevreyi dikkate
alacak iyileştirmelere yönelik yönetim anlayışının geliştirilmesidir. Proje faaliyetleri
tamamlanmış olup rapor değerlendirme aşamasındadır. Bu faaliyetlerin devamında kömür
zenginleştirme tesislerine ait şlam atıklarının geri kazanımı konusuyla ilgili olarak çözüm
alternatiflerinin geliştirmesi ve bu atıkların çevre mevzuatı kapsamında çevreye zarar
vermeyecek şekilde uygun depolama alanlarında izole edilmesi konularında çalışmaların
yürütülmesi planlanmaktadır.
Ağaçlandırma Çalışmaları: TKİ; üretim faaliyeti tamamlanmış kömür sahalarının yeniden
düzenlenip çevreye kazandırılması çalışmalarını uzun yıllardan beri faaliyetlerinin bir parçası
olarak sürdürmektedir. Kurumumuza ait Müesseselerdeki faaliyeti tamamlanmış maden
sahalarının; ağırlıklı olarak 1991 yılından başlamak üzere 2013 yılı sonu itibariyle, 4.925
hektarlık alanına, değişik türde 7.505.666 adet ağaç dikimi gerçekleştirilmiştir.
58
2008 yılı başında “Milli Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği” kapsamında
önümüzdeki beş yılı kapsayacak şekilde yeniden programlanmış ve bu kapsamda, 2008-2013
yılları arasında toplam 2.000 hektarlık alanda değişik türde yaklaşık 2,5 milyon adet ağaç
dikilmiştir.
59
60
KAYNAKLAR BP (British Petroleum). 2014. Statistical Review of World Energy. June 2014.
EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu). 2014.
ETKB (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı). 2014a. 2012 Yılı Genel Enerji Dengesi. ETKB Web Sitesi:
<http://www.enerji.gov.tr/EKLENTI_VIEW/index.php/raporlar/raporVeriGir/72884/2>, Erişim tarihi:
20 Haziran 2014.
ETKB (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı). 2014b. 2012 Yılı Genel Enerji Dengesi. ETKB Web Sitesi:
<http://www.enerji.gov.tr/EKLENTI_VIEW/index.php/raporlar/raporVeriGir/72222/2>, Erişim tarihi:
20 Haziran 2014.
Federal Institute for Geosciences and Natural Resources. 2009. Reserves, Resources and Availability of
Energy Resources 2010. Hanover.
IEA (International Energy Agency). 2012. Medium-Term Coal Market Report 2012. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2013a. Key World Energy Statistics 2013. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2013b. World Energy Outlook 2013. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2013c. Coal Information 2013. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2013d. Electricity Information 2013. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2013e. Energy Prices and Taxes, Quarterly Statistics, First Quarter 2013.
Paris.
IEA (International Energy Agency). 2013f. CO2 Emissions from Fuel Combustion. Paris.
MİGEM (Maden İşleri Genel Müdürlüğü). 2014.
Tamzok, N. 2011. Kömürün Geleceği. TMMOB 8. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2. Cilt, İstanbul, 17-
19 Kasım 2011, s.247-292.
TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi). 2014a. Yük Tevzii Raporları: Türkiye Elektrik Enerjisi -
Kuruluş ve Yakıt Cinslerine Göre Kurulu Güç. TEİAŞ Web Sitesi: <http://www.teias.gov.tr/>, Erişim tarihi:
24 Haziran 2014.
TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi). 2014b. Yük Tevzii Raporları: 2013 Yılı Türkiye Elektrik
Enerjisi Üretiminin Aylık Bazda Birincil Kaynaklara Göre Dağılımı. TEİAŞ Web Sitesi:
<http://www.teias.gov.tr/>, Erişim tarihi: 24 Haziran 2014.
TTK (Türkiye Taşkömürü Kurumu). 2014. Taşkömürü Sektör Raporu 2013. Mayıs 2014.
TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu). 2014.
WCA (World Coal Association). 2013. Coal Facts 2013. <http://www.worldcoal.org/>, Erişim tarihi:
Haziran 2014.
WEC (World Energy Council). 2013. World Energy Resources – 2013 Survey. London.
YPK (Yüksek Planlama Kurulu). 2009. Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi, Mayıs
2009.
