1731

KOCAELİ İLİ’NİN ZARİF YAPISI “SIRRI PAŞA KONAĞI”NIN OSMANLI KONAK

MİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

Candan NEMLİOĞLU*

Giriş

Tarihî geçmişi Miladi yıllara kadar uzanan Kocaeli İli’ne Türkler, Bizanslıların saltanat çarpışmaları sırasında İmparator VII. Mikael’in yardım isteği üzerine gelmiş ve Bizans Generali Nikophoros Botaniades’in saflarında çarpıştıktan sonra yöreye yerleşmişlerdir.1 1073’te Kocaeli Selçukluların hakimiyetine geçmiş, Osmanlıların idaresine katılan bölge 15. yüzyıl ortalarına kadar şehzade sancağı olarak idare edilmiştir. Osmanlı Devleti’nin 1888 yılında bağımsız sancaklarından biri olan Kocaeli ili Başkent’e (Dersaadet) yakınlığıyla da daima önemli bir yerleşim yeri olmuştur.

İzmit topografik konumu nedeniyle iki ayrı özellik gösterir. Bir kısım yapılar meyilli arazide diğerleri ise düzlük arazide yer alır. Genellikle ev mimarisinin bulunduğu meyilli arazi İzmit’in eski yerleşim merkezidir.

Osmanlı’nın mümtâz Mutasarrıfı Sırrı Paşa konağını şehrin eşsiz panoramasına hakim bu meyilli arazide yaptırmıştır.

Konak dıştan zarif mimari özelliği ve içten dönemin özelliklerini yansıtan bezemeleriyle 19.yüzyıl Osmanlı yapı-yaşam zevkini birlikte sunmaktadır.

1900’lü Yıllarda Sırrı Paşa Konağı ve Bulunduğu Mahalle

∗ Prof. Dr., Çorum Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Sanatları Anabilim Dalı, e-mail: candannemlioglu@mynet.com

1 İdris Bostan, “İzmit”, TDV.İslam Ans. , İstanbul, 2007, s. 536-537.

1732

Sırrı Paşa Konağı

Bulunduğu yer: Hacı Hasan Mah., Sırrı Paşa Cad., No:20 (kadastro: pafta/22, parsel/7).2

Yaptıran: Kocaeli Mutasarrıfı Sırrı Paşa(1267/1851-1924). Vidin’in Kâl’l ilçesi’ndeki Lonca Mahallesi’nde 1851 yılında dünyaya gelmiştir. Kenanoğulları olarak anılan tanınmış bir ailede Said Bey’in oğlu olup asıl adı Selim’dir.3 İlk eğitimini dünyaya geldiği şehir Vidin Sübyan mektebinde mukaddime-i ulum ve Mekteb-i Rüştiyesi’nde tamamladıktan sonra, Vidin Hükümet dairesinde kâtip olarak görev yapmıştır.4 Vidin’in 1876 yılında tahliyesi üzerine Vidin Valisi Hakkı Paşa ile İstanbul’a gelmiş ve eğitimini tamamladıktan sonra, önce Sivas İli mektupçuluğu daha sonra Sivas İli Mutasarrıflığı görevine atanmıştır.51887’de Rumeli Beylerbeyliği rütbesiyle İzmid Sancağı Mutasarrıflığı’na (Sancak Beyliği) atanan Selim Sırrı Paşa İzmit’in gelişmesinde tren yolu yapımını da içeren birçok hizmetlerde bulunmuştur.6 Hacı Hasan Mahallesi’nde yaptırdığı zarif konağında yaşamını sürdürmüş ve 1924 yılında

hayata gözlerini burada kapamıştır. Mezarı İzmit Şehitliği’ndedir.7

Yapım yılı: 1891-1892

Mimarı: Yollar ve Köprüler Seyyar Müfettişliği görevinde bulunduğu bilinen Selim Sırrı Paşa’nın konağının da kendisi tarafından yapıldığı belirtilir. Rıfat Yüce konağın yapımı ile ilgili yazısında; “….kendisi mimar ve mühendis olduğundan fennin iktizasına(gereği) göre yapılmış olacak ki, 1891 ve 1892 yıllarında yapılmış olan bu binanın bu güne kadar vuku bulan şiddetli yer depremlerinden hiç müteessir (etki) olmamıştı”.8

Yapının Mimari Özelliği, Duvar ve Tavan Resimleri (Kalem İşi Bezemeler)

Konağın 1987-2003 ve 2011-2015 Yılları Arasındaki Görünümü

2 Kadastro Bilgileri İçin Bkz. Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli 2011, s. 142. 3 Avni Öztüre, Nicomedia (İzmit Tarihi), İstanbul, 1969, s. 193-194. 4 Selim Sırrı Paşa’nın Osmanlı Devleti’nde Yaptığı Görevlerle İlgili Geniş Bilgi İçin Bkz.BOA, Sicil-i Ahvâl Defteri,

No:3, s. 718.: Atilla Oral, Selim Sırrı Paşa, Demkar Yay.İstanbul, 2010, s. 131-134. 5 Öztüre, 1969, s. 193-194.; Oral, 2010, s. 131-134. 6 Öztüre, 1969, s. 122-125.; Oral, 2010, s. 193-195.7 Öztüre, 1969, s. 194. 8 Rıfat Yüce, Kocaeli Tarih Ve Rehberi, Demkar Yay., İstanbul, 2007, s. 110.

1733

Plan ve Mimari Özelliği: Konak İzmit manzarasına hakim bir tepeninin yamacında geniş bir bahçe içinde yer alır. Giriş (zemin), birinci ve bu katın üzerinde dört tarafı balkonla çevrili seyir köşkü (cihannüma) bulunur. Yapı iki ana kat ile seyir köşkünün bulunduğu ve çatı katı olduğu düşünülen9 bölümle üç kat olarak değerlendirilebilinir. Konağın duvarları ahşap çatkı arası tuğla dolgu şeklinde yapılmış olup üzerleri sıvalıdır. Çatı bölümü olduğu düşünülen seyir köşkü ise ahşaptandır.

Konak güney cephelidir. Yapının güney cephesinde ortada tabandan saçağa kadar çıkma yapan bölüm bulunur, konağa giriş çıkma yapan kısım ortasına yerleştirilen revağın altındaki kapıdan sağlanmaktadır. Zemin katın yuvarlak kemerli pencerelerinin görüntüsü uzun ve yatay dizili tuğlarla renklendirilmiştir. Duvarların birleştiği köşelerde ise enine bir uzun bir kısa köşe taşları dizisi kullanılmıştır.

Üst kat ön yüzünde çıkmalı bölümün tam ortasında balkon bulunur. Balkon iki başta ahşap dikmelerle desteklenmiştir. Pencerelerin etrafı yivli ahşap pervazla çevrilidir. Üst katta köşe taşlarının yerini, çıkma yapan bölümün köşesi ile duvarların köşelerinde, duvara yapışık yivli ahşap direkler almıştır.

Bu iki katı yivli ve testere dişli bir saçak çevreler. Kiremit örtülü çatının orta kısmında seyir köşkü yer alır. Dört tarafı balkonla çevrili bu ahşap köşkü, ahşap direklerin taşıdığı geniş bir saçak örter.

Yapı plan özelliği göre incelendiğinde; güney cümle kapısından taş döşemeli geniş bir sofaya girilir. Sağ tarafta arka tarafında ayrı bir mekan olan oda sol tarafta ise iç içe geçilen iki oda bulunur. Sol tarafın arka bölümünden geniş merdivenlerle yukarı kata çıkılır. Yukarıya diğer bir çıkış sofanın arka tarafında bulunan merdivenlerle sağlanır. Merdivenlerin ahşap korkulukları ince bir işçilik sergiler. Sofadan geçilen merdivenlerin sol tarafında ise kapıları bahçeye açılan iki mekan bulunur. Üst katta ortada ön tarafa doğru geniş bir salon kapıları salona açılan sağ ve sol tarafta odalar vardır.

Mutfakta oluşabilecek yiyecek kokularının konak halkını ve misafirleri rahatsız etmemeleri için mutfaklar yapının dışında idi. Yapının sol tarafında yer alan ve giriş katı ile aynı özeliğe sahip olan uzun dikdörtgen mekanın ilk bölümü mutfak diğer hizmeti vermiş olmalıdır. Bu yapının bir kısmının atların ahırı olduğu belirtilir.

Duvar ve tavan resimleri (kalem işi bezemeler):

Nakkaşı (ressam): Konakta tavan resimlerinde ve kalem işi bezemelerde herhangi bir nakkaş adı ve imzası görülmemiştir. Ancak duvarlarda ve özellikle tavanlardaki manzara resimlerinde uygulanmış olan ince ve güçlü işçilik “Dersaadet” gelen yetenekli nakkaşların ya da ressamların eseri olduğunu kanıtlar. Bu dönemde saray yapılarında çalışan nakkaş ya da ressamların adları kaynaklardan öğrenilebilinir.10Ve Sultan Abdülaziz Han tarafından İstanbul’a davet edilen P.D. Guillement, Sultan’ın da desteğiyle 1867-1874 yılları arasında Beyoğlu’nda “Resim Akademisi” açmıştır.11 Konağın duvar ve tavan resimlerinin Sultan Abdülaziz Han tarafından İzmit’te yaptırılan “Av Köşkü”nün duvar ve tavan resimleriyle benzerlik göstermesi bu örneklerin saray için çalışan sanatçılar tarafından yapılmış olabileceği düşüncesini güçlendirir.12 2011 deki yana binanın yeniden yapılanmasında, konağın tavanlarındaki manzara resimleri ve kalem işleri ile duvarlardaki kalem işlerinin

9 Kocaeli Envanteri Kitabında Yapının Seyir Köşkünün Bulunduğu Alan Çatı Katı Olarak Değerlendirilmiştir. Bkz., Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2011, s. 142.

10 Günsel Renda, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara, 1977, s. 192.; Günsel Renda-Turan Erol, Başlangıcından Bugüne Çağdaş Türk Resim Sanatı Tarihi, Tiglat Bas. , İstanbul, 1980, s. 72.

11 Şule Yum, Milli Saraylarda ve Tavanlarda Yer Alan Manzara Doğa Ve Mimarlık Konulu Manzara Resimleri, İTÜ. Sos. Bil.Ens. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Haz.1991, s. 182.

12 Tülay Tanyol, İzmit’teki Sivil Mimari Yapıların Duvar ve tavan resimleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2001.

Candan NEMLİOĞLU

1734

yenilenmesinde de Dolmabahçe Sarayı’ndan gelen nakkaşların çalıştığı belirtilir.13

Bulundukları yerler: Girişteki sofanın, üst kattaki salon ve sol tarafındaki odanın tavanları barok şekiller arasında manzara resimleri ile bezenmiştir. Ayrıca giriş ile girişin sağındaki iç içe açılan iki odanın duvar ve tavanları, sol taraftaki odanın duvar ve tavanı ile üst kattaki salonun ve sol taraftaki odanın duvarları ile sağ taraftaki odanın duvar ve tavanları sıva üzeri kalem işi bezemelidir.

Uygulanan teknik: Duvarlarda bezemeler sıva üzerine astar sürüldükten sonra yağlı boya ile yapılmıştır. Tavanlara geçişteki ahşap destekler üzerine yine alta bir astar tabakası sürülür motifler yağlı boya ile renklendirilir. Tavanlar da ise tavana gerilen keten bezi tuval şekline getirildikten sonra,14 desen özelliğine göre belirli yerlere alçı, mermer tozu ve tutkal karışımı ile yapılan macun sürülerek kabartılır, bu kabarık bölümler altınla (varak) kaplanarak daha görkemli hale getirilmiştir. Tuval ile kaplanmış bölümlerdeki desenlerin renklendirilmesi yağlı boya ile yapılmıştır.15

Konağın Girişindeki Tavanın 1997 ve 2015 Yıllarındaki Görünümü

Desen özellikleri: Konağın giriş tavanının desenini ortada girland şekillerle çevrili bir göbek ve köşelerde iri barok kıvrımlar oluşturur. Bezemeler krem rengi zemin üzerine açık tondaki renklerle yapılmıştır. Köşelerdeki desenler kısa kenarlarda birbiriyle birleşirken, iki uzun kenarda ince bir dal üzerinde yaprakların sıralandığı ve baş taraflarında birer pençlerin olduğu dikdörtgen çerçevelerle birleşirler. Bu tavanın iki kısa kenarında ortada uçları kesik enine dikdörtgenlerin içinde sivri çatılı irili ufaklı yapıların olduğu manzara resimleri bulunmaktadır. Avrupa mimari özelliğinin yansıtıldığı resimlerde derinliğe önem verildiği görülür. Tavandaki bu düzenlemeleri içinde meander dizisinin bulunduğu bir kuşak çevreler. Bu bölümü çevreleyen geniş kuşakta ortada alçı kabartmalı üzerleri altınla (varak) belirginleştirilmiş uçları kesik dikdörtgenler ile köşelerde içlerinde gülbezekler bulunan sekiz kenarlı şekiller sıralanır. İçleri barok şekillerle bezeli bu bölümün iki tarafı yine barok tarzı şekillerle dolguludur. En dışta tekne tavana geçişi sağlayan palmet dizisi sıralanır. Bu dizi ile duvar arasındaki bağlantıyı çifte destekli bölüm sağlar. Desteklerin aralarındaki girland şekillerin zemini filizi renktedir.

13 Aksoy, 2011, s. 142.14 Keten bezinin tuval durumuna gerilmesinde uygulanan işlem için Bkz. Louisa S. Maclehose, (Trans. Ing.) Vasari On

Technique, New York 1960, s. 299-303. Osmanlı Dönemi İle İlgili Uygulama İçin Bkz. A.Selda Katırcıoğlu, Ahşap Üstü Kalem İşi Bezemelerin Koruma Yöntemleri, Türkiyemiz Der., İstanbul, Ekim 1992, s. 68, 42-49.

15 19.yüzyıl’ın ikinci yarısında İstanbul’da yaptırılan saray yapıları, konak ve köşklerin bezemelerinde yağlı boya kullanılmıştır. Bkz. Renda-Erol, 1980, s. 60.

1735

Duvarlara ortada ve köşelerde girland şekillerin olduğu dikdörtgen bir bezeme uygulanmıştır. Girişin sağ tarafındaki ön odada bulunduğu yerin düzenine göre, pencerelerin arasındaki bölümde altta ve üstte barok şekillerin olduğu dar dikdörtgen bir bezeme bulunurken, yan duvarlarda girişteki desenin benzeri uygulanmıştır. Bu odadan geçilen arka odada ise duvarlar yine dikdörtgen şeklindeki düzenleme ile bezelidir. Nem alan bu bölümdeki bezemeler kısa sürede bozulmaya başlamıştır. Fazla rengin kullanılmadığı tavan ve duvar bezemelerinde sade ve zarif bir görünüm vardır.

Konağın Üst Kat Tavan ve Duvar Resimleri

Yapıdaki en görkemli bezeme üst kattaki salonun tavan ve duvarlarına uygulanmıştır. Salonun tavanında ortadaki dikdörtgen bölümde göbeği girland ve rokoko tarzı şekillerden oluşan bir desen çevrelerken köşe desenlerinde yalnızca rokoko tarzı şekiller kullanılmıştır. Orta bölümle kısa kenarlar arasındaki boşluklar içinde çiçeklerin bulunduğu vazolarla bezemiştir. Tavanındaki bu bölümün uzun ve kısa kenarların ortasında geniş daireler içinde manzara resimleri vardır. Manzara resimlerinin dördünde içinde nehirlerin olduğu doğa görüntülenmiştir. Son 2010-2011 yılındaki yapının yenilenme çalışmasında tavanın güney kısmındaki daire içinde yer alan doğa resmi bilinmediği için boş bırakılmıştır.1987 yılında yaptığım çalışmada bu resmini fotoğrafı çekilmiştir. Doğa resimlerin ve vazodaki çiçeklerin işlenişinde canlı renkler derinlik kullanılmıştır. Dairelerin sıralandığı çerçeve ile onu sınırlayan dış çerçeve yine girland ve rokoko tarzı şekillerle bezelidir. Tavandaki bölümler alçı kabartmalı olup üzerleri altın (varak) kaplıdır. Tavanın duvarla bağlantısının olduğu bölüm girişteki tavan düzeni ile aynıdır. Duvarlarda dikdörtgen bölümlerdeki desenlerde, alt kısımlardan ortaya doğru kupa şeklindeki bir vazonun içinde çiçekler yer alırken yan taraflardaki rokoko tarzı şekiller yandan üst kısımlara doğru uzanarak barok tarzı perde desenleriyle birleşirler. Açık bej rengi üzerine turkuaz rengi vazolarda her renk ve çeşit çiçek resmedilmiştir.

1987 Yılına Ait Üst Salon Tavan Resmi (C.Nemlioğlu Arşivi) ve 2015 Yılı Üst Salon Tavan Resmi

Candan NEMLİOĞLU

1736

Salona girişte sağ taraftaki odanın tavanı salonun tavanının daha küçük bir örneği gibidir. Tavanın kısa kenarlarının orta kısmında daire içindeki manzara resimlerinden giriş tarafındaki bilinmediğinden boş bırakılmıştır. Dairelerin çevresi rokoko tarzı şekillerle bezelidir. Bu bölümü içleri kalem işi bezemeli uçları sivri uzun dikdörtgen şekiller (kartuşlar) çevreler. İnce kenar sularından sonra çift desteklerin sıralandığı bölümle duvara geçiş sağlanmıştır. Desteklerin araları ve duvara geçiş bölümünde girland şekillerden oluşan bezemeler vardır. Salona girişin sol tarafındaki odanın tavanında ise yalnızca kalem işi bezemeler bulunur. Duvarlarda dikdörtgen şekillerin içleri rokoko tarzı şekillerle bezemelidir. Salonun sol tarafındaki odanın tavanındaki desen ortada içi rokoko tarzı bezemeli bir oval bir göbek ve onu çevreleyen girland tarzı bezemelerden gelişir. Köşelerde geçme uzun kenarların orta kısmında yanlara doğru açılma yapan kalın bir hattın iç ve dış kısımları rokoko tarzı bezemelidir. Bu bölümü bir sıra palmet dizisi çevreler. Bir sıra mukarnas dizisini çift destekli bölüm takip eder. İki desteğin kısa aralarında gülbezekler uzun kısımlarda ise girland şekiller yer alır. Duvarlara geçişte yine bir sıra mukarnas dizisi sıralanır. Duvarlarda bulunduğu yerin özelliğine göre içleri rokoko tarzı bezemeli dikdörtgen şekiller (pano) sıralanır.

Osmanlı Konak Mimarisi’ndeki Yeri ve Önemi

Konakta Mart 2015 Tarihinde Dizi Film Çekimi

Selim Sırrı Paşa’nın yaptırdığı ve yaşamını sürdürdüğü konak, bir Osmanlı Paşası’nın mimari bilgisinin, ince zevkinin ve kültürünün belgesidir.

Osmanlı mimarisinin sayılı eserlerinden olan konak, geçirdiği yangın sonrası aslına sadık kalınarak yapılan onarımıyla İstanbul dışındaki başka bir merkez, İzmit’te İstanbul yapılarının zarafetini yansıtır. Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi çıkmalı ev mimarisi özelliği de taşıyan konak çatısına yerleştirilen seyir köşküyle de Türklerin Orta Asya’dan beraberinde getirdikleri bilinen kültürü yaşatmaktadır ve Karadeniz seranderlerini de hatırlatan bu köşk hemen hemen hiç görülmemiş bir zevkin ürünüdür.

Ayrıca körfez manzarasına hakim bu bölüm 19.yüzyıl İstanbul’da adalarda ve Boğaz’ın manzarasına hakim yaptırılan köşk ve konaklarının çatılarından daha yüksek olabilen küçük kulelere benzer seyir köşklerini de andırmaktadır.

Yapı, katlar arasında ulaşımı sağlayan sağ taraftaki daha geniş, orta eksendeki ise dar olan iki merdivenin “harem-selamlık” ayrımıyla Türk-İslam ev mimarisinin ana hatlarını taşımaktadır.

Yapının yalnızca dış görünümü değil iç bezemeleriyle de ayrı bir öneme sahiptir. Konağın salon ve giriş sofasında, üst kat manzara resimli sol odada desteklerin taşıdığı tekne tavanlar Yıldız Sarayı(1865-1875) yapılarının tavanlarıyla benzerlik göstermektedir.

1737

Yapının tavanlarındaki doğa resimleri ile tavan ve duvarlardaki barok ve girland tarzı desenler İstanbul’daki Yıldız ve Beylerbeyi Sarayı’nın duvar ve tavan resimleriyle benzerlik gösterdiği gibi dönemin konaklarından Vefa’daki Kayserili Ahmed Paşa Konağı, Sultanahmet’teki Abud Efendi Konağı’nın bezemeleriyle de hemen hemen aynı özelliği taşımaktadır.16

Değerlendirme ve Öneriler

Konağın Bahçesinden Körfezin Görünümü

Değerlendirme: Selim Sırrı Paşa’nın torunu Gülseren Albatros konağın 1930lu yıllarda satıldığını belirtmektedir.17 Konak ile ilgili yaptığım ilk inceleme de kiracı olduklarını belirten bir aile yaşamaktaydı (5 Mayıs 1987). Yapının tavanında akıtma yapan ve tavan resimlerinin bozulduğu yerlere muşamba yapıştırılmıştı. İlerleyen yıllarda yanarak daha da kötü duruma düşmüştür. G.E.E.A.Y.K.’nun 10/11/1979 tarih ve 11612 sayılı kararı ile tescil edilen yapı, 2007 yılında Kocaeli Büyükşehir Belediyesi tarafından kamulaştırılmıştır. Aslına uygun olarak yeniden yaptırılan ” Konak” müze-konak olarak halkın hizmetine sunulmuştur.18

Kocaeli Büyük Şehir Belediye’sinin isabetli bir kararıyla İzmit’e çok değerli hizmetlerde bulunmuş olan Mutasarrıf Selim Sırrı Paşa’nın konağını aile resimleriyle halkın hizmetine sunmuştur. Böylece yeni kuşaklar bir Osmanlı Valisi’nin kültür, görgü ve bilgisi ile “Türk Evi”ni birlikte görüp tanıyarak kendi ata kültürüyle daha yakından bağlantı kurabileceklerdir.

Aksoy “Kocaeli Kültür Envanteri” çalışmasında;”konağın yüksek istinat duvarının dış yüzünde İzmit’te ilk müzecilik sergileme örneği olarak adlandırılabilecek; Roma kartal kabartması, Medusa ile mimari bezemeler sergilenme amaçlı ve bilinçli olarak duvara yerleştirilmiştir”19 cümlesiyle yapının duvarlarında Roma Dönemi’nden kalma eserlerin sergilendiğini belirtmektedir.

Öneriler:

Üst kat salon tavanının daire şeklindeki bölümlerden birinde boş bırakılan yere 1987 yılında C.Nemlioğlu tarafında çekilmiş olan resim uygulanmalıdır.

Adeta İzmit’in sembolü olan konak, çeşitli yayın organlarıyla toplumumuza tanıtılmalıdır.

İzmit’in en güzel seyir mekânlarından olan konağın önündeki bahçe, ziyarete gelenlerin dinlenmeleri için bir çay bahçesine dönüştürülmedir.

16 Candan Nemlioğlu, “Abud Efendi Konağı ve Tarihi Sit Alanı Çerçevesinde Yeniden Değerlendirilmesi”, 2.Uluslararası Eminönü Semp., Tebliğler Kitabı, İstanbul, 2007, s. 360-371.

17 Oral, 2010, s. 196.18 Oral, 2010, s. 18919 Aksoy, 2011, s. 142

Candan NEMLİOĞLU