KOGNITYWISTYKA I MEDIA W EDUKACJI - Marszalek.com.pl · 2018-10-22 · Wstęp Kognitywistyka i Media w Edukacji 2017, nr 1 W 2017 rok weszliśmy z nowym składem redakcyjnym oraz

KOGNITYWISTYKA I MEDIA W EDUKACJIISSN 1643-6938 2017, nr 1

Redaktor naczelny: Lidia PokrzyckaZastępca redaktora naczelnego: Anita Pacholik-ŻuromskaSekretarz redakcji: Szymon Gumienik

Rada naukowa: Marzena Barańska (Kraków), Wojciech Furman (Rzeszów), Marek Furmanek (Zielona Góra), Iwona Hofman (Lublin), Stanisław Juszczyk (Katowice), Katarzyna Kamińska-Korolczuk (Gdańsk), Marcin Miłkowski (Warszawa), Anita Pacholik-Żuromska (Toruń), Lidia Pokrzycka (Lublin), Teresa Sasiń-ska-Klas (Kraków), Jędrzej Skrzypczak (Poznań), Magdalena Szpunar (Kraków), Łukasz Tomczak (Szczecin), Maciej Witek (Szczecin), Piotr Złomańczuk (Bydgoszcz), Urszula Żegleń (Toruń)

Międzynarodowa rada naukowa:Vita Balama (Łotwa), Piero Crispiani (Włochy), Guntars Dreijers (Łotwa), Valgerður Anna Jóhanns-dóttir (Islandia), Ragnar Karlsson (Islandia), Arne H. Krumsvik (Norwegia), Helena Lima (Portuga-lia), Natalia Milewski (Rumunia), Harald Nielsen (Norwegia), Kerry Lynn Rice (USA), Erich Petlák (Słowacja), Dana Petranová (Słowacja), Gerhard Preyer (Niemcy), Huriye Toker (Turcja), Alyssa Vigil (USA)

Redaktorzy tematyczni:Grzegorz Ptaszek (Edukacja medialna), Anna Granat (Pragmatyka edukacji), Magdalena Pataj (E-learning), Ilona Kotlewska-Waś (Neurobiologia w kognitywistyce), Paweł Gładziejewski (Filozofi a umysłu), Andrzej Pietruszczak (Logika w kognitywistyce), Tomasz Jarmużek (Sztuczna Inteligencja)

Redaktor językowy: Paweł JaroniakKorekta: ZespółRedakcja techniczna: Tomasz CzapskiProjekt okładki: Krzysztof Galus

© Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek© Copyright by Wydawnictwo Naukowe GRADO

Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być reprodukowana jakimkolwiek sposobem – mechanicznie, elektronicznie, drogą fotokopii itp. – bez pisemnego zezwolenia wydaw-cy, z wyjątkiem recenzji i referatów, kiedy to osoba recenzująca lub referująca ma prawo przytaczać krótkie wyjątki z książki z podaniem źródła pochodzenia

Toruń 2017

Współpraca wydawnicza Wydawnictwa Adam Marszałek i Wydawnictwa Naukowego GRADO

ISBN 978-83-62941-84-1ISSN 1643-6938

Wydawnictwo Naukowe GRADO, ul. Lubicka 44, 87–100 Toruń, tel. 56 664 22 35, 56 664 22 40, e-mail: [email protected], www.marszalek.com.plDrukarnia nr 1, ul. Lubicka 46, 87–100 Toruń, tel. 56 659 98 96

Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową:tel./fax 56 648 50 70; e-mail: [email protected]

Spis treści

Wstęp ................................................................................................................................5

ARTYKUŁY

Anita Pacholik-Żuromska

Współczesne trendy w kognitywistyce..............................................................9

Ewelina Dziwak

Publiczność medialna a potencjał aktywizacyjny Internetu ........................21

Rafał Sowiński

Vaporwave. Kapitalizm zremiksowany ...........................................................34

Barbara Cyrek

Rola mediów w edukacji muzealnej osób z niepełnosprawnością ..............47

Bartosz Pietrzyk

Edukacja medialna dziennikarzy: perspektywa platformy YouTube ............59

Anna Granat

Planowanie i realizacja przekazu medialnego w praktyce dydaktycznej ....70

Katarzyna Zagórska

Warsztaty dziennikarskie. Studenckie monitorowanie mediów ..................90

RECENZJE

Anna Granat

Nowe media i wyzwania współczesności, red. Marek Sokołowski ..............109

Kamil Michaluk

Media i religia. Nowy kontekst komunikacji, red. R. Sierocki, M. Sokołowski, A. Zduniak .............................................................................114

Joanna Buczulska

Magdalena Szpunar, Kultura cyfrowego narcyzmu .......................................121

Renata Matusiak

Edukacja w czasach cyfrowej zarazy, red. P. Kasprzak, Z.A. Kłakówna, P. Kołodziej, A. Regiewicz, J. Waligóra ...........................................................124

Aleksandra Piskorowska

Edukacja w perspektywie oczekiwań współczesności, red. A. Karpińska, K. Borawska-Kalbarczyk, A. Szwarc ..............................................................127

SPRAWOZDANIA

Barbara Cyrek

Sprawozdanie z konferencji naukowej „Edukacja Medialna 2.0” .............133

Anna Granat

Sprawozdanie z konferencji „Nauczanie praktyczne w naukach społecznych” .....................................................................................................138

Lidia Pokrzycka

Sprawozdanie z konferencji jubileuszowej 10 lat Polskiego Towarzystwa Komunikacji Społecznej „Dokonania ostatniej dekady i perspektywy rozwojowe nauk o mediach i komunikowaniu w Polsce” ............................142

Noty o autorach ...........................................................................................................145

WstępKognitywistyka i Media w Edukacji 2017, nr 1

W 2017 rok weszliśmy z nowym składem redakcyjnym oraz Radą Naukową. Przed nami wiele wyzwań, ale i osiągniętych już celów. Nasze pismo ma charakter inter-dyscyplinarny, w związku z tym zostało podzielone na działy tematyczne: edu-kacja medialna, pragmatyka edukacji, e-learning, fi lozofi a umysłu, neurobiologia w kognitywistyce, sztuczna inteligencja oraz logika w kognitywistyce. Zyskaliśmy nową szatę grafi czną, odświeżyliśmy stronę internetową i jesteśmy obecni na Fa-cebooku. Duży akcent kładziemy na zagadnienia praktyczne, co jest już widoczne w bieżącym numerze. Nr 1/2017 „Kognitywistyki i Mediów w Edukacji” zawiera wiele interesujących ar-tykułów, recenzji i sprawozdań. Numer rozpoczyna artykuł Współczesne trendy w kognitywistyce, autorstwa Anity Pacholik-Żuromskiej, w którym przedstawiono wiodące trendy w kognitywistyce, mające status szeroko rozumianego paradygma-tu. Autorka nie tylko charakteryzuje funkcjonalizm, konekcjonizm i enaktywizm, ale także krytycznie analizuje różnice i podobieństwa między nimi. Z kolei Ewe-lina Dziwak w artykule Publiczność medialna a potencjał aktywizacyjny Internetu opisuje m.in. hipotezę spirali milczenia Elizabeth Noelle-Neumann oraz hipote-zę spirali ujadania i jazgotu Ignacego Stanisława Fiuta. Autorka przedstawia spo-soby odbioru informacji medialnej i wyróżnia koncepcje publiczności odnoszące się do starych oraz nowych mediów. Natomiast w artykule Vaporwave. Kapita-lizm zremiksowany Rafał Sowiński dokonuje przeglądu zróżnicowanych interpre-tacji vaporware, czyli gatunku w ramach muzyki elektronicznej i towarzyszące-go mu nurtu sztuki Internetu. Ta specyfi czna estetyka wizualna funkcjonuje np. w postaci grafi k, memów czy animacji. Barbara Cyrek opisuje Rolę mediów w edu-kacji muzealnej osób niepełnosprawnych, akcentując, że funkcja edukacyjna jest jedną z podstawowych celów funkcjonowania muzeów. Wykluczenie osób niepeł-nosprawnych jest zakorzenione w strukturach współczesnego społeczeństwa, jed-nak światowe muzea, będące specyfi cznymi arsenałami dóbr kultury, biorą pod uwagę także potrzeby osób niewidzących, niesłyszących czy niepełnosprawnych ruchowo. Edukacja medialna dziennikarzy: perspektywa platformy YouTube to ty-tuł artykułu Bartosza Pietrzyka. Autor akcentuje, że przestrzeń Internetu wymaga od użytkowników ciągłego dokształcania się i pozyskiwania nowych umiejętności. Także dziennikarze muszą stale uzupełniać wiedzę w zakresie mediów cyfrowych.

6 Wstęp

Autor prezentuje platformę YouTube jako narzędzie edukacji medialnej, a także bazę materiałów multimedialnych, dzięki której możliwe jest samodoskonalenie studentów dziennikarstwa i adeptów tego zawodu. Zainteresowanym edukacją dziennikarską i praktycznym nauczaniem szczególnie polecam dwa artykuły bar-dzo doświadczonych dydaktyków. Anna Granat w opracowaniu Planowanie i re-alizacja przekazu medialnego w praktyce dydaktycznej przedstawia przebieg zajęć praktycznych, które odbyły się w UMCS na kierunku Public relations i doradztwo medialne. Autorka opisuje kolejne etapy prowadzenia praktycznych zajęć fakulta-tywnych i uzyskane efekty kształcenia. Natomiast w artykule Katarzyny Zagórskiej Warsztaty dziennikarskie. Studenckie monitorowanie mediów przeanalizowane zo-stały zajęcia prowadzone przez Autorkę od 15 lat w ramach specjalności dzienni-karskiej na kierunku polonistyka. Realizowane warsztaty (także w ramach wydzia-łowego projektu unijnego) udowodniły, że bardzo skuteczne w edukacji młodych dziennikarzy jest formalne i nieformalne monitorowanie mediów. Dzięki niemu studenci są lepiej przygotowani do samodzielnej pracy redakcyjnej. Bieżący nu-mer „Kognitywistyki i Mediów w Edukacji” kończą działy Recenzje oraz Sprawoz-dania, bogate w aktualne omówienia oraz relacje z wydarzeń naukowych. Zapra-szam do lektury.

Lidia Pokrzycka

ARTYKUŁY

ArtykułyKognitywistyka i Media w Edukacji 2017, nr 1

Anita Pacholik-Żuromska

Współczesne trendy w kognitywistyce

AbstractTh e current trends in cognitive scienceTh e aim of this article is to present the leading trends in cognitive science, which have the status of a broadly understood paradigm. Th ese are functionalism, con-nectionism and enactivism. As diff erent paradigms they are distinctive at least in a separate methodology, as well as in the theories underlying them. Th e purpose of the article is not only their characteristics, but also the critical analysis of diff eren-ces and similarities between them.

Keywords: functionalism, connectionism, e-theories, computation, representatio-nalism, antirepresentationalism

Czym jest kognitywistyka?Mamy rok 2017, a kognitywistyka liczy sobie dokładnie 61 lat, jeśli przyjąć za datę jej powstania rok 1956, kiedy to na warsztatach organizowanych w Massachusetts Institute of Technology, w których brał udział m.in. Noam Chomsky, George Mil-ler stwierdził, że „nauki kognitywne uwolniły się z matecznika cybernetyki i stały się samodzielnym, interdyscyplinarnym przedsięwzięciem naukowym”1. Początki kognitywistyki sięgają jeszcze dalej, jeśli za jej początek uznamy rok 1948, w któ-rym odbyło się pierwsze interdyscyplinarne sympozjum pt. „Cerebral Mecha-nisms and Behavior” (Mechanizmy mózgowe a zachowanie). Wśród przybyłych

1 M. Urchs, O procesorach i procesach myślowych, tłum. A. Pacholik-Żuromska, Toruń 2009, s. 3–4.

10 Anita Pacholik-Żuromska

matematyków i informatyków nie zabrakło Johna von Neumanna, Paula Weissa czy Warrena McCullocha – osób wielce zasłużonych dla badań nad sztuczną inte-ligencją. Na spotkaniu tym wielkie umysły dyskutowały na tematy, które dziś na-zwalibyśmy typowo kognitywistycznymi, bowiem paleta problemów obejmowała zarówno zagadnienia neurobiologiczne, takie jak kwestia funkcjonalnych różnic między płatem potylicznym a skroniowym, jak i fi lozofi czne, dotyczące argumen-tów za tym, dlaczego umysł jest w głowie2.

Ale na jakiej podstawie należy uważać, że były to zagadnienia charakterystycz-ne dla kognitywistyki, a nie typowe dla właściwych im dyscyplin, od neurobiolo-gii po fi lozofi ę? Odpowiadając na to pytanie, należy najpierw ustalić, czym jest ko-gnitywistyka, a to nie takie proste, ponieważ nie jest to dyscyplina jednorodna i jej defi nicja zmienia się w czasie odpowiednio do panujących trendów badawczych. Albo więc spróbuje się podać defi nicję, która owych trendów nie uwzględnia, a przez to jest zbyt ogólna, albo poda się defi nicję szczegółową, ale za to tymcza-sową, bo przywiązaną do aktualnie głoszonych stanowisk. Taką była na przykład defi nicja inspirowana tzw. „komputerową metaforą umysłu”, głosząca, że „kogni-tywistyka jest interdyscyplinarną nauką, która bada umysł jako system przetwa-rzania informacji”3. Można ją odnieść chociażby do tego, co o umyśle twierdził Jer-ry A. Fodor, w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku czołowy przedstawiciel funkcjonalizmu i twórca reprezentacyjnej teorii umysłu, mówiąc dosłownie, że umysł jest rodzajem komputera4.

W 1998 roku profesor Włodzisław Duch, jeden z czołowych polskich kogni-tywistów i założycieli Polskiego Towarzystwa Kognitywistycznego, na łamach niniejszego czasopisma pisał o kognitywistyce, że „zajmuje się ona wszystkimi zjawiskami dotyczącymi umysłu, szczególnie zagadnieniami dotyczącymi spo-sobu postrzegania bodźców i oddziaływania umysłu ze światem i innymi umy-słami, a jej głównym zadaniem jest próba syntezy wiadomości z różnych dzie-dzin (…) i tworzenie modeli umysłu zgodnych z wiedzą dostępną ze wszystkich źródeł”5.

Odpowiadając zatem na pytanie, dlaczego pewne zagadnienia dotyczące po-znania uznajemy za charakterystyczne dla kognitywistyki, a nie dla poszczegól-nych jednorodnych dyscyplin naukowych, można posłużyć się stwierdzeniem wy-rażonym w przytoczonych słowach Ducha, że celem kognitywistyki jest synteza

2 Por. „Engineering and Science Monthly” 1948, nr 12 (1), s. 9, http://calteches.library.caltech.edu/923/1/Pump.pdf [dostęp: 4.07.2017].

3 M. Urchs, op.cit., s. 16.4 J.A. Fodor, Eksperci od wiązów. Język myśleński i jego semantyka, tłum. M. Gokieli, Warszawa

2001, s. 20.5 W. Duch, Czym jest kognitywistyka, „Kognitywistyka i Media w Edukacji” 1998, nr 1, s. 9–50.

11Współczesne trendy w kognitywistyce

wiedzy płynącej z nauk o poznaniu. Główną cechą kognitywistyki jest zatem jej interdyscyplinarność. Kognitywistyka nie jest neurobiologią i nie jest fi lozofi ą, jest natomiast, jakby to powiedział Marcin Miłkowski, „konglomeratem nauk o po-znaniu”6. Warto się zatrzymać przy tym określeniu. Sugeruje ono, że mamy do czynienia ze zbiorem różnych dyscyplin, wśród których raz dominują jedne, raz drugie, w zależności od tego, które z nich są lepsze eksplanacyjnie w konkretnych przypadkach. Oferowane w ramach kognitywistyki wyjaśnienia są zatem odpo-wiednio sprofi lowane, na przykład kierunkując się bardziej w stronę nauk ścisłych, choćby wtedy, kiedy nawiązują do teorii automatów, lub fi lozofi cznych, kiedy po-sługują się pojęciem reprezentacji mentalnych.

Z powyższego rozumienia kognitywistyki jako konglomeratu wynika problem, czy możliwa jest unifi kacja tej dziedziny. Istnieją już projekty naukowe, w których poszukuje się sposobu na pewnego rodzaju ujednolicenie czy standaryzację badań nad poznaniem7. Czy unifi kacja nie oznacza jednak, że kognitywistyka przestanie istnieć? Że przez zniesienie tego, co stanowi jej istotę, unicestwi się i samą kognity-wistykę? Być może, ale jeśli tak się stanie, to na tych zgliszczach powstanie coś no-wego. Unifi kacja nie ma na celu niszczenia, ale budowanie czegoś trwalszego, bo bardziej spójnego. Czy jednak rzeczywiście jest ona możliwa?

Powracając raz jeszcze do rozumienia konglomeratu nauk o poznaniu jako zbioru dyscyplin oferujących najlepsze możliwe wyjaśnienia, unifi kacja nie była-by wskazana. Zamiast kilku teorii, z których wybieramy tę najlepiej się nadającą, mielibyśmy do czynienia z jedną teorią i brakiem możliwości jej porównania z in-nymi, a, jak powiedziano, w wyjaśnianiu zjawisk związanych z poznaniem nie za-wsze to teorie biologiczne są najlepsze, nie zawsze modele matematyczne wystar-czą i nie zawsze fi lozofi czne metaspojrzenie jest odpowiednie. Może zatem zamiast unifi kacji lepsza będzie po prostu kooperacja między dyscyplinami, funkcjonująca do tej pory? Problem jednak polega na tym, że również kooperacja nie zawsze jest możliwa. Języki teorii z odległych dyscyplin, jak choćby neurobiologia i fi lozofi a, rzadko są do siebie sprowadzalne i nigdy w całości. Były wprawdzie systemy fi lo-zofi czne, w których język biologii odgrywał ważną rolę, jak choćby u Kartezjusza, jednak trudno sobie wyobrazić – chociażby – jak opis działania neuroprzekaźni-ków mógłby zostać wyrażony w języku fi lozofi i lub jak przeżycie estetyczne miało-by być opisane językiem biologii8.

6 M. Miłkowski, Epistemologia znaturalizowana, [w:] Przewodnik po epistemologii, red. R. Zie-mińska, Kraków 2013, s. 511.

7 Taki projekt prowadzi m.in. Marcin Miłkowski.8 Zob. np. M. Żelazny, Estetyka dla kognitywistów. Wykłady autorskie, http://fi lozofi a.umk.pl/wp-

-content/uploads/2017/02/Miros%C5%82aw-%C5%BBelazny-Estetyka-dla-kognitywist%C3%B3w--cz.-1–1.pdf [dostęp: 16.07.2017].


Wydaje się zatem, że w kognitywistyce nawet kooperacja między dyscyplinami pozostawia miejsce dla ich autonomiczności i to właśnie świadczy o wyjątkowości kognitywistyki jako interdyscyplinarnej nauki o poznaniu. Trzymając się tej my-śli, warto przyjrzeć się najnowszym trendom w kognitywistyce, które właśnie sta-nowią taką syntezę wiedzy z nauk o poznaniu, odwołując się do różnych dyscyplin i oferując nowe podejścia do problemów poznania.

FunkcjonalizmW drugiej połowie XX wieku w kognitywistyce dominowały funkcjonalizm i ko-nekcjonizm. Ten pierwszy wywodził się z idei obliczeniowości, charakterystycz-nej dla tzw. funkcjonalizmu komputacyjnego, w którym pojęcia uważa się za symbole, umysł zaś za działający algorytmicznie. Przedstawicielem funkcjona-lizmu komputacyjnego jest Jerry Fodor, twórca reprezentacyjnej teorii umysłu9. Według niego umysł działa jak programy komputerowe, ponieważ treść stanów mentalnych determinowana jest przez wewnętrzne relacje zachodzące między symbolami języka myśli. Stany mentalne to nic innego, jak dyspozycje do dzia-łania, będące efektem przetworzonej informacji dostarczanej przez zmysły, któ-rej nośnikiem są reprezentacje. Podsumowując, według reprezentacyjnej teorii umysłu myślenie ma charakter obliczeniowy, a informacje występujące w proce-sie obliczeniowym muszą być w jakiś sposób reprezentowane. Reprezentacjami poznawczymi zwane są symbole, na których przeprowadzane są operacje obli-czania (komputacji).

Zagadnienie reprezentacji w funkcjonalizmie odgrywa szczególną rolę. Cho-dzi mianowicie o to, jaką budowę ma ów język myśli programujący umysł. Jasne jest, że potrzebuje on zarówno składni, jak i semantyki, jednak powstaje pytanie, jaką strukturę mają reprezentacje i jak defi niowane są ich znaczenia. Ta dyskusja na długo zdeterminowała problemy funkcjonalizmu i dopiero niedawno zrefl ekto-wano się, że to nie kwestia ontologii języka myśli, ale raczej jego epistemologia jest bardziej istotna. Wprawdzie równolegle do koncepcji Fodora rozwijała się opozy-cyjna koncepcja Christophera Peacocke’a, ale polemika toczona między nimi tyl-ko pośrednio dotyczyła funkcjonalizmu, skupiając się raczej na roli pojęć10. Jakieś powiązanie jednak istniało – Fodor uważał, że pojęcia są najmniejszymi składni-kami reprezentacji, Peacocke natomiast twierdził, iż ważna jest nie kwestia tego, czym są pojęcia, ale tego, jaką rolę poznawczą pełnią. Innymi słowy, pytał, w jaki

9 Zob. np. J.A. Fodor, Jak grać w reprezentacje umysłowe – poradnik Fodora, tłum. A. Putko, [w:] Modele umysłu, red. Z. Chlewiński, Warszawa 1999.

10 Zob. np. Ch., Peacocke, A Study of Concepts, Cambridge 1992.


sposób z udziałem pojęć determinowana jest prawdziwość przekonań. Ta dysku-sja przybrała charakter typowo fi lozofi czny, wychodząc poza krąg zainteresowań kognitywistyki. Powróciła w jej obszar za sprawą nowego postawienia problemu, mianowicie nie pytano już o same reprezentacje, ale o mechanizmy reprezento-wania11. Tym samym skupiono się zarówno na strukturze mechanizmu, jak i na jego działaniu. Ten sam, dyskutowany wcześniej w fi lozofi i, problem sformułowa-no w języku kognitywistycznym.

Inny rodzaj funkcjonalizmu propaguje Ruth G. Millikan. Twierdzi ona, że w toku ewolucji organizm wykształcił pewne zdolności pomagające mu w dosto-sowaniu się do warunków otoczenia. Opisywane w języku psychologii potocznej pragnienia, wierzenia, przekonania itd. są niczym więcej niż zdolnościami adapta-cyjnymi organizmu. Wewnętrzne stany organizmu dadzą się więc wyjaśnić przez biologiczną funkcję, jaką pełnią w organizmie. Przekonania należy zatem rozpa-trywać jako twory o podłożu biologicznym, które musiały zakorzenić się w syste-mie, żeby organizm mógł właściwie i normalnie funkcjonować. Również pojęcia są rodzajem zdolności wykształconych w organizmie w celu jego lepszego funk-cjonowania12. Podejście takie zwane jest w fi lozofi i umysłu funkcjonalizmem tele-ologicznym.

Ten rodzaj funkcjonalizmu bliższy jest tendencjom zaznaczającym się współ-cześnie w kognitywistyce. Jeśli do tej pory sądzono, że to funkcjonalizm jest silnie naznaczony naturalistycznie, to enaktywizm, w całości odwołujący się do neuro-biologii, jest z defi nicji naturalistyczny. O ile funkcjonalizm komputerowy pozwa-lał budować modele matematyczne odwzorowujące architekturę umysłu, o tyle funkcjonalizm teleologiczny tłumaczył związek między myśleniem a działaniem w świecie. Enaktywizm poszedł jeszcze dalej, utożsamiając poznanie z działaniem. Podwaliny enaktywizmu stworzył jednak funkcjonalizm teleologiczny, co rzadko się podkreśla.

KonekcjonizmFunkcjonalizm teleologiczny dążył do naturalizacji reprezentacji poprzez opisa-nie ich roli jako tworów naturalnych, pełniących funkcje biologiczne, ostatecz-nie służące przetrwaniu i mające charakter adaptacyjny. To właśnie adaptacja jest pojęciem kluczowym w naturalistycznym podejściu do reprezentacji. Jeśli

11 Zob. np. M. Miłkowski, Satisfaction conditions in anticipatory mechanisms, „Biology & Philoso-phy” 2015, nr 30, s. 709–728, doi: 10.1007/s10539–015–9481–3 [dostęp: 10.07.2016].

12 R.G. Millikan, Th oughts Without Laws; Cognitive Science with Content, „Th e Philosophical Re-view”, XCV, No. 1, January 1986.


reprezentacje uznać za poznawcze pośredniki, to również poznanie miałoby cha-rakter adaptacyjny. Ta prosta droga do teorii enaktywizmu i ucieleśnionego po-znania zapośredniczona jest jeszcze w konekcjonizmie – stanowisku nazywanym „drugą fazą SI”13, głoszącym, że przetwarzanie informacji ma charakter równole-gły. Korzysta się tu z porównania do obwodów elektrycznych, jednak istotna róż-nica polega na tym, że nie tylko ilość połączeń i aktualnie włączonych „obwodów”, ale też częstotliwość tych połączeń wpływa na moc obliczeniową, czy inaczej – na zdolności poznawcze, jeśli owa moc miałaby charakteryzować umysł.

Konekcjonizm posługuje się już nie metaforą komputerową, ale metaforą sieci, w związku z tym, że przetwarzanie informacji ma tu charakter dystry-butywny.

Ten sposób przetwarzania danych – przekształcanie jednego wzorca w inny podczas ich przechodzenia przez liczne skonfi gurowane połączenia sy-naptyczne – jest nazywany przetwarzaniem równoległym (PDP – parallel distributed processing). Występuje ono powszechnie w świecie zwierząt, i to z dobrze uzasadnionych powodów. Ma olbrzymią przewagę nad znanym z techniki komputerowej procesem przetwarzania szeregowego14.

To nie moduły dedykowane konkretnym funkcjom, ale wiele połączonych ze sobą jednostek odpowiedzialnych jest za przetwarzanie tej samej informa-cji. Konekcjonizm odwołuje się tu do struktury mózgu, który rozumiany jest jako system przetwarzający informacje15. W systemie tym informacja nie jest magazynowana i przetwarzana w jednym miejscu, ale wędruje właściwie po całym systemie – jest „obrabiana” i przekazywana dalej do kolejnych obsza-rów. Na przykład, żebyśmy po prostu mogli zobaczyć jakiś przedmiot (tylko świadomie go spostrzec, bez jakichś refleksji czy głębszego zastanowienia się nad nim), w proces percepcji wzrokowej zaangażowanych jest wiele struktur neuronalnych, od neuronów zwojowych siatkówki oka, przez ciałko kolanko-wate boczne, po korę wzrokową. Na każdym z tych „przystanków” informacja w postaci wzorców aktywacji neuronalnych jest przekształcana, a nowy wzo-rzec przekazywany dalej16.

Konekcjonizm odwołujący się do sieci neuronowych oddaje również złożo-ność poznania. Jesteśmy „bombardowani” niezliczoną ilością bodźców, a tylko

13 M. Urchs, op.cit., s. 101.14 P.M. Churchland, Mechanizm rozumu, siedlisko duszy. Filozofi czna podróż w głąb mózgu, tłum.

Z. Karaś, Warszawa 2002, s. 20.15 Por. W. Ramsey, Connectionism. Philosophical Issues, MIT Encyclopedia of Cognitive Science,

red. R.A. Wilson, F.C. Keil, London 1999, s. 186–187.16 Por. P.M. Churchland, op.cit., s. 17–18.


część z nich zostaje wyselekcjonowana i „uznana” za istotną, a jeszcze mniejsza ich część świadomie zarejestrowana. Te nieuświadomione zostają niekiedy „uwolnio-ne” z pamięci i niespodziewanie przywołane, co dla samego ich właściciela może być zaskakujące. Według konekcjonizmu uczenie się i trening poznawczy ostatecz-nie opierają się na wzmocnieniu połączeń synaptycznych, a nawet powstawaniu no-wych ścieżek neuronalnych. Na przykład odpowiedni trening osób z dyskalkulią, przeprowadzony za pomocą gry terapeutycznej, pozwala zmniejszyć defi cyty po-znawcze polegające między innymi na kłopotach z rozpoznaniem relacji większe/mniejsze niż17.

Za bezpośredniego poprzednika enaktywizmu można zatem uznać konekcjo-nizm. Warto zaznaczyć, że nie mamy tu do czynienia z zastępowaniem starego pa-radygmatu nowym, a raczej z pewnego rodzaju kumulatywnością. Konekcjonizm również nie wyparł całkowicie metafory komputerowej, ponieważ nadal posługu-je się pojęciem obliczeniowości. Aktywacja i dezaktywacja neuronów opisywana jest przy użyciu systemu binarnego, gdzie włączenie neuronu to „1”, a wyłączenie to „0”. Jest to jednak dość duże uproszczenie, ponieważ nie uwzględnia chociaż-by siły pobudzeń.

Patrząc teraz nie na względnie niewielką korę wzrokową, ale na cały mózg, zauważmy, że może on wykonywać 100 trylionów elementarnych obliczeń jednocześnie, ponieważ tyle właśnie wynosi suma połączeń synaptycznych, jakie posiadamy, a każde z nich przetwarza swoją malutką cząstkę informa-cji niezależnie18.

Enaktywizm powiązany jest zatem nie tylko z funkcjonalizmem teleologicznym, ale też z konekcjonizmem. O powiązaniach z tym pierwszym była już mowa, nato-miast jeśli chodzi o konekcjonizm, to w enaktywizmie również mamy do czynienia z poznaniem rozproszonym, zarówno na makropoziomie w odniesieniu do pozna-nia rozszerzonego, jak i na mikropoziomie, ponieważ nadal w odniesniu do jed-nostki organem przetwarzającym informacje jest mózg. Enaktywizm podkreśla na-tomiast jego ewolucyjne dostosowanie do wyzwań poznawczych, głosząc tezę, że poznanie ma charakter adaptacyjny: „Ewolucja trafi ła na zwycięzcę, gdy przypadko-wo natknęła się na rozproszone przetwarzanie równoległe”19.

17 Prototyp takiej gry został stworzony przez zespół naukowców – psychologów i kognitywistów z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zespół ten przeprowadził również szereg badań em-pirycznych nt. dyskalkulii. Zob. prace M. Guta, Ł. Goraczewskiego, K. Finc.

18 P.M. Churchland, op.cit., s. 21.19 Ibidem.


EnaktywizmŹródeł współcześnie dominującego podejścia w kognitywistyce, jakim jest enakty-wizm, należy się doszukiwać w psychologii ekologicznej autorstwa Jamesa J. Gib-sona, publikującego na ten temat w latach 60. i 70. Koncepcję psychologii ekolo-gicznej – czy, mówiąc bardziej szczegółowo, jaźni ekologicznej – oparł on na teorii percepcji odwołującej się do tzw. afordancji, czyli ofert, na które podmiot natrafi a w danym środowisku20. Oferty owe to cechy obiektów środowiska, które narzuca-ją podmiotowi sposób obchodzenia się z nimi. Przetwarzanie informacji percep-cyjnej dokonuje się w trzech modułach, z których każdy tworzy system percepcyj-ny, odbierający inny rodzaj informacji i inaczej określający afordancje, czyli tzw. możliwości działania „proponowane” przez środowisko21. Ważną rolę w rozpo-znaniu ofert i dostosowaniu do nich działania podmiotu odgrywa propriocepcja, przez Gibsona defi niowana jako świadomość, która towarzyszy percepcji środo-wiska i umożliwia podmiotowi uchwycenie siebie jako znajdującego się w danym środowisku22.

Koncepcję istotnego wpływu środowiska na kształtowanie się poznania przeję-ły tzw. e-teorie: enaktywizm (enactivism), teorie ucieleśnionego umysłu (embodied mind) oraz teorie rozszerzonego umysłu (extended mind). Przyjmuje się w nich, że podmiot i jego środowisko tworzą zwarty system, a adekwatne modele poznania to takie, które uwzględniają środowisko zewnętrzne jako komponent poznania. Enaktywizm twierdzi, że poznanie konstytuuje się poprzez działanie podmiotu w świecie; teorie ucieleśnionego umysłu głoszą, że ciało podmiotu odgrywa istot-ną rolę w poznaniu, a teorie rozszerzonego umysłu, że umysł jest nie tylko w cie-le, ale też poza nim – jego zawartość jest na przykład magazynowana na elektro-nicznych nośnikach pamięci. Przedstawiciele e-teorii, np. F. Varela, H. Maturana, E. Rosch czy E. Th ompson, nawiązują nie tylko do psychologii ekologicznej, ale też do tradycji fi lozofi cznej, m.in. fenomenologii Husserla i teorii percepcji Merleau--Ponty’ego. Jest to przykład dobrej współpracy między kognitywistyką a fi lozofi ą, w którym twarde dane empiryczne służą rozwojowi koncepcji o charakterze bar-dziej spekulatywnym.

Weźmy na przykład koncepcję ucieleśnionego poznania, w której twierdzi się, że poznanie jest wynikiem interakcji ciała ze światem23. Umysł nie tylko jest

20 J.J. Gibson, Th e ecological approach to the visual perception of pictures, „Leonardo” 1978, vol. 11, s. 227–235.

21 Ibidem.22 Por. J.J. Gibson, A theory of direct visual perception, [w:] Vision and Mind. Selected Readings in

the Philosophy of Perception, red. A. Noë, E. Th ompson, Londyn 2002.23 Por. M. Wilson, Th e six views of embodied cognition, „Psychonomic Bulletin & Review” 2002,

nr 9 (4), s. 625–636.


„w głowie”, ale także „w ciele”. W myśl tej koncepcji mózgi w naczyniu24 nie byłyby w stanie wytworzyć takiego poznania, jak mózgi w ciele. Na tej ogólnej idei bazu-ją empiryczne badania nad tym, jak powstaje poczucie siebie, czy inaczej, jak kon-struowane jest Ja. Badacze, poszukując „procesów specyfi kujących jaźń” (self-spe-cifying processes), argumentują, że szczególną rolę w powstawaniu doświadczenia siebie jako podmiotu działającego w świecie pełni uwaga zewnętrzna. Jest to je-den z szeregu procesów, jak integracja sensomotoryczna i regulacja homeostatycz-na, które wyodrębniają jaźń poprzez implementację funkcjonalnego rozróżnienia na Ja i nie-Ja w percepcji, działaniu, poznaniu i emocjach25. Wyniki badań, po-twierdzające powyższe twierdzenie, skłaniają do refl eksji, która ma już fi lozofi cz-ny charakter, a mianowicie, że to nie introspekcja – wgląd w siebie polegający na „przyglądaniu się” własnym stanom psychicznym: myślom i doznaniom – ale kon-centracja uwagi na tym, co wobec podmiotu zewnętrzne, wzmacnia jego poczucie bycia zintegrowanym i zachowującym ciągłość indywiduum.

Niektórzy, jak Anil Seth, uważają, że e-teorie oferują jeszcze dodatkowe korzy-ści (poza zwróceniem szczególnej uwagi na rolę środowiska w poznaniu) w po-staci usunięcia problemu reprezentacji poprzez ich wyeliminowanie z modelu po-znania.

Enaktywizm jest wyraźnie antyreprezentacjonistyczny. Teorie enaktywne mogą się zgadzać co do tego, że zachowania adaptacyjne wymagają, by or-ganizmy i struktury kontroli były systematycznie wrażliwe na statystyczne struktury w ich środowisku, ale większość będzie zaprzeczać, że owa wraż-liwość implikuje istnienie zastosowania jakiejś wewnętrznej deskrypcji czy modelu tych probabilistycznych wzorców26.

Jak pisze Seth, badacze, aby uniknąć konieczności budowania modeli w opar-ciu o pojęcie reprezentacji, zwrócili się w kierunku cybernetyki, zapożyczając z niej np. pojęcie niezmiennika zastępującego rolę reprezentacji w pętli interakcji mózg--ciało-świat27. Wydaje się, że zwrot w kierunku cybernetyki ma o wiele praktycz-niejsze konsekwencje niż „gra” w reprezentacje umysłowe, pozwala bowiem na budowanie modeli poznania bez wprowadzania dodatkowych sztucznych tworów

24 Nawiązuje się tu do eksperymentu myślowego H. Putnama z artykułu Mózgi w naczyniu znaj-dującego się w zbiorze Wiele twarzy realizmu i inne eseje, tłum. A. Grobler, Warszawa 1998.

25 K. Christoff , D. Cosmeli, D. Legrand, E. Th ompson, Specifying the self for cognitive neuroscien-ce, „Trends in Cognitive Science”, March 2011, vol. 15, No. 3, doi:10.1016/j.tics2011.01.001, s. 104.

26 A. K. Seth, Th e Cybernetic Bayesian Brain – From Interoceptive Inference to Sensorimotor Con-tingencies, [w:] Open MIND, red. T. Metzinger, J. M. Windt, 2015, s. 1466.

27 Ibidem, s. 1465.


(reprezentacji) jako nośników informacji, zastępując je po prostu samą informacją realizowaną na odpowiednich strukturach.

Z powyższych opisów wynika, że nad tymi podziałami współczesnych trendów nadbudowany jest spór reprezentacjonizmu z antyreprezentacjonizmem. Nie jest bowiem tak, że enaktywizm koniecznie musi być antyreprezentacjonistyczny, albo że konekcjonizm z gruntu zakłada reprezentacje. Jeśli rozumieć reprezentację jako informację, kodowaną i odkodowywaną w różny sposób w zależności od struktu-ry, na której jest realizowana, i dodać do tego konieczność interakcji ze światem jako źródło tej informacji, to zachowujemy zarówno konekcjonizm, jak i enakty-wizm. Nie oznacza to, że postrzegamy świat w sposób bezpośredni, że nic nie po-średniczy między nami a światem. Nie są to jednak sensy, sensibilia czy reprezen-tacje w tradycyjnym ujęciu, a sposoby kodowania informacji. Z drugiej strony, niektórzy zwolennicy kodowania predykcyjnego będą uważać, że konekcjonizm, który zmienia się wraz ze stanem naszej wiedzy na temat mózgu, skoro faktycznie do pracy mózgu ma nawiązywać, musi uznać istnienie reprezentacji i wykluczyć istotną rolę ucieleśnionego poznania. Już z tych przytoczonych argumentacji wi-dać, że spór między reprezentacjonizmem a antyreprezentacjonizmem wykracza poza funkcjonalizm, konekcjonizm czy e-teorie, sam stając się odrębnym trendem w kognitywistyce.

PodsumowanieWymieniony podział na stanowiska w kognitywistyce został poprowadzony grubą kreską, jednak ostatnie rozważania na temat sporu reprezentacjonizmu z antyre-prezentacjonizmem oraz jego powiązania z konekcjonizmem i enaktywizmem po-kazują, że stanowiska te przeplatają się, pożyczając i wzajemnie modyfi kując swoje idee. Bardzo dobry przegląd bieżących badań i koncepcji w kognitywistyce oddaje zbiór Open MIND28. Niewątpliwie kognitywistyka jest jedną z najprężniej rozwija-jących się dyscyplin, a postęp innych nauk jeszcze bardziej ją napędza. Być może rzeczywiście w przyszłości będzie tak, jak prorokują kreatorzy gry komputerowej Horizon ustami stworzonych przez siebie postaci, że specjaliści od kognitywistyki zdominują nawet inżynierów robotyki29.

28 Ibidem.29 Horizon Zero Dawn, Guerrilla Games, Sony Interactive Entertainment, 2017. Dziękuję Danie-

lowi Żuromskiemu za informację dotyczącą wskazanego fragmentu gry.


Bibliografi aChristoff K., Cosmeli D., Legrand D., Th ompson E., Specifying the self for cognitive

neuroscience, „Trends in Cognitive Science” 2011, March, vol. 15, No. 3, doi:10.1016/j.tics2011.01.001.

Churchland P.M., Mechanizm rozumu, siedlisko duszy. Filozofi czna podróż w głąb mózgu, tłum. Z. Karaś, Warszawa 2002.

Duch W., Czym jest kognitywistyka, „Kognitywistyka i Media w Edukacji”1998, nr 1, s. 9–50.

Engineering and Science Monthly, nr 12 (1) 1948, http://calteches.library.caltech.edu/923/1/Pump.pdf [dostęp: 4.07.2017].

Gibson J.J., Th e ecological approach to the visual perception of pictures, „Leonardo” 1978, vol. 11, 227–235.

Gibson J.J., A theory of direct visual perception, [w:] Vision and Mind. Selected Re-adings in the Philosophy of Perception, red. A. Noë, E. Th ompson, Lon-dyn 2002.

Fodor J.A., Eksperci od wiązów. Język myśleński i jego semantyka, tłum. M. Gokie-li, Warszawa 2001.

Fodor J.A., Jak grać w reprezentacje umysłowe – poradnik Fodora, tłum. A. Putko, [w:] Modele umysłu, red. Z. Chlewiński, Warszawa 1999.

Metzinger T., Windt J.M. (red.), 2015, Open MIND, MIT Press.Millikan R.G., Th oughts Without Laws; Cognitive Science with Content, „Th e Philo-

sophical Review” 1986, XCV, No. 1, January. Miłkowski M., Epistemologia znaturalizowana, [w:] Przewodnik po epistemologii,

red. R. Ziemińska, Kraków 2013.Miłkowski M., Satisfaction conditions in anticipatory mechanisms, „Biology &

Philosophy” 2015, nr 30, s. 709–728, doi: 10.1007/s10539–015–9481–3 [dostęp: 10.07.2016].

Peacocke Ch., A Study of Concepts, Cambridge 1992.Putnam H., Mózgi w naczyniu, [w:] Wiele twarzy realizmu i inne eseje, tłum.

A. Grobler, Warszawa 1998.Ramsey W., Connectionism. Philosophical Issues, [w:] MIT Encyclopedia of Cogniti-

ve Science”, red. R.A. Wilson, F.C. Keil, 1999, s. 186–187.Seth A.K., Th e Cybernetic Bayesian Brain – From Interoceptive Inference to Senso-

rimotor Contingencies, [w:] Open MIND, red. T. Metzinger, J.M. Windt, 2015.

Urchs M., O procesorach i procesach myślowych, tłum. A. Pacholik-Żuromska, To-ruń 2009.


Wilson M., Th e six views of embodied cognition, „Psychonomic Bulletin & Review” 2002, nr 9 (4), s. 625–636.

Żelazny M., Estetyka dla kognitywistów. Wykłady autorskie, http://fi lozofi a.umk.pl/wp-content/uploads/2017/02/Miros%C5%82aw-%C5%BBelazny-Es-tetyka-dla-kognitywist%C3%B3w-cz.-1–1.pdf [dostęp: 16.07.2017].


Ewelina Dziwak

Publiczność medialna a potencjał aktywizacyjny Internetu

AbstractAudience of the media and elicitation potencial of InternetTh e article discusses a problem about audience of old and new media. At the begin-ning of text author mentions each epoch in the history of human thought, ending its consideration of the time of post-post modernism, in which an integral part of human life is, in her opinion, the computer. Th en goes on to present two diff erent trends recognizing the public media. One associated with the hypothesis of the spi-ral of silence by Elizabeth Noelle-Neumann and the other based on a spiral barking and clamor proposed by Stanislaw Ignacy Fiut. In the next part of the work takes the issue of ways to receive media information and identifi es specifi c concepts of audience. A key part of the article is the section on public opinion of old and new media, in which the author shows both the diff erences and similarities that occur between users diff erent media types.

Key words: audience, new media, old media, public opinion, internet

WstępPośród lepianek, domków z drewna, murowanych twierdz otoczonych głęboki-mi fosami, górowały strzeliste gotyckie katedry. To właśnie ich wysokość wskazy-wała na hierarchię mrocznych czasów średniowiecza. Bogobojna ludność skupio-na w modlitwie podnosiła wzrok ku górze. Chciała być bliżej nieba, bliżej Boga. To właśnie on, Najwyższy Stwórca, był epicentrum ludzkiej egzystencji. Czasy re-nesansu przyniosły nowy sposób postrzegania rzeczywistości. Centralne miejsce

22 Ewelina Dziwak

zaczął zajmować człowiek. To on, jego fi zyczność, psychika i emocje stały się głów-nym elementem epoki, na nim skupiała się cała uwaga.

XXI wiek to już nie czasy, w których dominuje człowiek, to już także nie epoka, którą rządzi Bóg. XXI wiek to okres gigantycznej rewolucji cyfrowej, która spra-wiła, że prawdziwym epicentrum ludzkiego życia stał się komputer. Jak wskazu-je analiza badań przeprowadzonych przez CBOS, co trzecia osoba w Polsce wska-zywała ten sprzęt jako największe osiągnięcie XX wieku1. Komputer całkowicie zdominował społeczeństwo ponowoczesne. Miliony ludzi na całym świecie zaczę-ły utożsamiać go z istotą ludzką, popełniając grzech antropomorfi zmu, fałszywej wiary w to, że maszyna może mieć cechy ludzkie2. Komputer stał się częścią co-dziennego życia nie dającą się odróżnić od tego, co społeczne i zwyczajne3. War-to zaznaczyć, że duży wpływ na to zjawisko miało pojawienie się, a następnie udo-skonalenie wyszukiwarki Google, która zaczęła być traktowana przez wielu jako ekspert w każdej dziedzinie. Uznana została za omnibusa potrafi ącego odnaleźć odpowiedź na każde pytanie. Jak zauważa Mark Poster, odpowiedzi na nurtujące pytania nie są obecnie poszukiwane u osób starszych, bardziej doświadczonych, lecz wątpliwości rozwiewane są przez maszyny4.

Przed ekranem komputera gromadzą się codziennie rzesze internautów poszu-kujących nie tylko informacji czy rozrywki, ale także kontaktu ze swoją wirtual-ną społecznością. Wokół portali internetowych powstaje ogromna publiczność, której większość jest zdecydowanie bierna i milcząca, odbierająca przekazy in-ternetowe w taki sam sposób, jak treści generowane przez media starszej genera-cji. W tym miejscu należy przywołać regułę 1%, zakładającą, że jedynie 1% inter-nautów w pełni wykorzystuje potencjał aktywizacyjny sieci, 9% modyfi kuje treści, a 90% je jedynie przegląda. Pomimo możliwości, jakie stwarza Internet, tylko mi-nimalny odsetek użytkowników sieci w pełni korzysta z jego operatywności5.

Badając publiczność medialną, można wyodrębnić dwie tendencje. Pierwsza z nich związana jest z teorią spirali milczenia autorstwa Elizabeth Noelle-Neu-mann, która zakłada, że publiczność ulega dezaktywacji i konformizmowi będący-mi konsekwencją pojawiających się przekazów medialnych. Osoby ukrywają swo-je prawdziwe poglądy, ponieważ boją się, iż są one sprzeczne z poglądami reszty społeczeństwa. Przeświadczenie to wynika z kolei z obserwacji tego, co dominuje

1 M. Szpunar, Społeczności wirtualne jako nowy typ społeczności – eksplikacja socjologiczna, „Stu-dia socjologiczne” 2004, nr 2, s. 98.

2 B. Reeves, C. Nass, Media i ludzie, Warszawa 2000, s. 23.3 M. Szpunar, Nowe-stare medium. Internet między tworzeniem nowych modeli komunikacyjnych

a reprodukowaniem schematów komunikowania masowego, Kraków 2012, s. 123.4 Ibidem, s. 117.5 Ibidem, s. 84.

23Publiczność medialna a potencjał aktywizacyjny Internetu

w mediach. W opozycji do spirali milczenia stoi spirala ujadania i jazgotu autor-stwa Ignacego Stanisława Fiuta, zakładająca istnienie aktywnej publiczności wir-tualnej gromadzącej się wokół przekazu sieciowego. Publiczność komentuje po-jawiające się treści przenosząc je z trybu on-line do trybu off -line, zniekształcając przy tym pierwotny sens przekazu.

Publiczność medialnaZainteresowanie publicznością wśród badaczy mediów wzrosło w latach siedem-dziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Celem teoretyków stało się uzyskanie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób ludzie w życiu codziennym wykorzystują media. Zaczęto zastanawiać się, czy ludzie w sposób bierny odbierają medialne przekazy, czy są raczej aktywnymi ich konsumentami6. Ogromna rzesza telewi-dzów, słuchaczy, czytelników codziennie zasiada przed „zimnym obliczem” jed-nego ze swoich ulubionych mediów. Pojęcie publiczności staje się kluczowym elementem mediów masowych. Media bez publiczności, a zatem bez odbiorców nadawanych przekazów, nie mają prawa istnieć. Zgodnie z tezą Tomasza Gobana--Klasa, komunikowanie masowe „produkuje” swoich użytkowników i z nich żyje7. „Publiczność nie nabywa produktów, ale sama staje się produktem”8. Praktyki mar-ketingowe wielkich korporacji również polegają na traktowaniu jednostki jak mar-ki. Człowiek zaczyna być postrzegany jako towar, którego sukces determinowany jest przez umiejętność odpowiedniego zarządzania własnym wizerunkiem9. Prze-prowadzone przez amerykańskich uczonych, Jean Twenge oraz Keitha Campbel-la, badania pozwoliły na wysnucie tezy, że w zetknięciu się człowieka z nadmia-rem nowych technologii jego mózg ulega przebodźcowaniu, co z kolei prowadzi do obniżenia umiejętności sprawnego przetwarzania informacji oraz wyłącze-nia płata przedczołowego, odpowiedzialnego za poczucie empatii, altruizm i to-lerancję. Jednostki popadają w stan skrajnego narcyzmu i zaczynają same siebie traktować jako markę (personal branding). Sukces przestał być możliwy do osią-gnięcia jedynie poprzez indywidualne predyspozycje, cechy czy zainteresowania jednostki. Środowisko wirtualne wymusiło konieczność kreacji tożsamości online.

6 Ibidem, s. 299.7 M. Nieć, Komunikowanie społeczne i media: perspektywa politologiczna, Warszawa 2010, s. 81.8 W. Godzic, „Money listens” kontra „money speaks”, czyli jak celebryci komunikują się z nami (je-

żeli się komunikują), [w:] Komunikologia. Teoria i praktyka komunikacji, red. E. Kulczycki, M. Wend-land, Poznań 2012, s. 39.

9 M. Szpunar, Kultura cyfrowego narcyzmu, Kraków 2016, s. 58.

24 Ewelina Dziwak

Autopromocja oraz to, jak jednostka jest „wypozycjonowana”, stały się czynnikami determinującymi sukces10.

W literaturze socjologicznej istnieje wiele koncepcji zbiorowości odbiorczych. Jedną z nich jest koncepcja publiczności jako wytworu nowoczesnej prasy perio-dycznej, sformułowana w 1901 roku przez Gabriela Tarde’a. Zgodnie z jego teo-rią, publiczność to forma zbiorowości społecznej zasadniczo odmiennej od wcze-śniejszych zbiorowości skupionych. „Publiczność medialna to zbiorowość czysto duchowa jednostek rozproszonych i fi zycznie oddzielonych, których spoistość jest spoistością czysto myślową”11. Tarde twierdził, że pomimo tego, iż członkowie tej zbiorowości nie mają ze sobą kontaktu bezpośredniego, i tak uświadamiają so-bie istnienie innych członków, głownie ze względu na uczucie łączności spowodo-wane wspólnym przeżywaniem jakiegoś szczególnego, publicznego wydarzenia, wywołującego społeczne kontrowersje12. W jego ujęciu publiczność ma wszyst-kie cechy grupy społecznej, takie jak odrębność, spory zakres wspólnoty, poczucie przynależności, więź psychiczna, kontakty pomiędzy członkami. Warto zaznaczyć, że czasy, w których swoją koncepcję formułował Tarde, to okres, w którym prasa była środkiem elitarnym jeżeli chodzi o jej zasięg społeczny. Wydawane w tam-tym czasie dzienniki były w większości pismami kierowanymi w stronę kręgów lu-dzi wykształconych, którzy często z powodu zajmowanej pozycji społecznej sta-wali się bywalcami saloników literackich. Członkowie ówczesnej publiczności byli społecznie wyselekcjonowani i posiadali swoje miejsca skupienia13. W momencie, w którym pojawiły się czasopisma, zwiększył się krąg odbiorców tego typu me-dium. Prasa stała się powszechnie dostępna, co spowodowało podział czytelników na krąg mieszczański i publiczność robotniczą. Dynamiczny rozkład audytorium nastąpił po pojawieniu się nowych mediów, takich jak radio czy kino. Publiczność już nigdy więcej nie przybrała formy zbiorowości wyraźnie wyselekcjonowanej. Pokazywane w kinach ruchome obrazy stały się podwaliną do powstania pierw-szych audytoriów masowych14.

Komputer i Internet umożliwiły spajanie ludzi bez ograniczenia ich czasem i przestrzenią. W efekcie tego powstały wirtualne grupy osób dzielących wspólne zainteresowania, pasje, idee. Internet w odróżnieniu od innych mediów jest inte-raktywnym środkiem przekazu. Pozwala nadawcy i odbiorcy zamienić się miejsca-mi, sprawiając, że odbiorca może stać się także nadawcą przekazu. Treści nadawa-ne przez media tradycyjne to informacje kierowane od mniejszości do większości.

10 Ibidem, s. 57–59.11 M. Nieć, op.cit., s. 87.12 T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe, Warszawa 2009, s. 209.13 Ibidem, s. 210.14 Ibidem, s. 211.


Obecnie nowe media pozwalają na aktywność większości. Emitowanie przez nią treści docierają do pierwotnych nadawców przekazu15. W ten sposób tworzy się sieciowa interakcja działająca na zasadzie bodziec-reakcja.

Badania publiczności już na wstępie udowodniły, że nie jest ona bierna w sto-sunku do przekazywanych za pośrednictwem mediów komunikatów. Zauważo-no, że zachodzące pomiędzy instytucjami nadawczymi a użytkownikami me-diów interakcje mają różny stopień nasilenia. Przekazy medialne w większym bądź mniejszym stopniu wpływają na swoich odbiorców. Aby wyjaśnić etymolo-gię tego zjawiska, należy rozpatrzyć przede wszystkim cztery istotne kryteria, ta-kie jak dostęp do mediów, cechy specyfi czne mediów, zawartość przekazów oraz postawy i predyspozycje odbiorców16. W 1940 roku w Stanach Zjednoczonych za-uważono, że nie tylko media mają istotny wpływ na opinie odbiorców, ale iż od-biorcy również wpływają na siebie wzajemnie poprzez wymieniane między sobą poglądy. To jakże istotne spostrzeżenie wyniknęło z analizy badawczej przepro-wadzonej na Amerykanach biorących udział w wyborach prezydenckich. Oka-zało się, że spośród wszystkich czynników, które wpłynęły na decyzję wyborców, kluczowym elementem pomagającym w podjęciu ostatecznej decyzji były rozmo-wy na temat kampanii z innymi ludźmi, a nie, jak przypuszczano, wpływ czyn-ników medialnych. Na podstawie zależności zachodzącej pomiędzy komuniko-waniem interpersonalnym a komunikowaniem masowym sformułowano tezę o dwustopniowym przepływie informacji i idei17. Zgodnie z jej założeniem in-formacje i idee emitowane za pośrednictwem mediów docierają najpierw do naj-bardziej aktywnych odbiorców, którzy następnie przekazują je do mniej zaanga-żowanych jednostek w swoim otoczeniu. Dodatkowo oprócz informacji w czystej formie aktywni odbiorcy mediów przekazują pozostałym także swoje subiektyw-ne odczucia i wyrażają swoje poglądy na temat podanego komunikatu18. Bada-nia kampanii prezydenckiej w USA dały nowy, optymistyczny obraz oddziaływa-nia mediów masowych. Poprzez ich analizę odkryto na nowo znaczenie małych grup społecznych i wpływów osobowych, które równoważą, osłabiają i modyfi ku-ją działanie mediów masowych19.

15 M. Gwóźdź, Realne kontakty w wirtualnym świecie na przykładzie forum e-generacja, [w:] Pol-skie doświadczenia w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego. Dylematy cywilizacyjno-kulturo-we, red. L.H. Haber, Kraków 2002, s. 541.

16 M. Mrozowski, Media masowe. Władza, rozrywka i biznes, Warszawa 2001, s. 346.17 Ibidem, s. 346.18 Ibidem, s. 347.19 Ibidem, s. 347.

26 Ewelina Dziwak

Opinia publiczna starych i nowych mediówWyrażanie swoich poglądów na forum publicznym często wiąże się z dużym ryzy-kiem. Istnieje prawdopodobieństwo, że niektórzy, a może nawet znaczna część słu-chaczy, nie będą podzielać zdania mówcy w danej kwestii. Każda teza, każdy wy-rażony osąd może mieć zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników. Jeżeli członek publiczności opowiada się za tym, co postuluje „większość”, nie musi oba-wiać się wyobcowania, niechęci czy nawet izolacji ze strony innych. Jeżeli zaś jego poglądy znacząco różnią się od poglądów ogółu, a dodatkowo wyraża je na głos, może spotkać się z odrzuceniem przez grupę, a nawet przez społeczeństwo.

Niemiecka badaczka Elisabeth Noelle-Neumann, analizując kampanie wybor-cze, zauważyła osobliwe zachowania opinii publicznej. Dostrzegła, że ludzie pra-wie w każdym przypadku zachowują się standardowo, co wynika z ich predyspozy-cji społecznych i psychologicznych. Zgodnie ze stworzoną przez Noelle-Neumann koncepcją spirali milczenia, jednostki ciągle obawiają się izolacji. Jednostki non-konformistyczne najbardziej są na nią narażone, dlatego odczuwają ciągły lęk i wsłuchują się w opinię otoczenia, co prowadzi do wpływu na ich publiczne za-chowanie, zwłaszcza na gotowość lub niechęć do wyrażania poglądów20. Jako je-den z przykładów potwierdzających hipotezę, Noelle-Neumann przedstawia sy-tuację swojej studentki, która w trakcie trwającej kampanii wyborczej założyła odznakę partii CDU, która pomimo tego, że miała podobną ilość zwolenników co partia konkurencyjna SPD, nie okazywała swoich poglądów publicznie w tak entu-zjastyczny sposób, jak to robiła właśnie partia konkurencyjna. Osoby przekonane do programu partii SPD czuły, że to, co myślą, jest akceptowane przez wszystkich. Dlatego nie krępowały się przed publicznymi wypowiedziami. Ci zaś, którzy swo-je poglądy kierowali w stronę CDU, zaczęli czuć się wyobcowani i w efekcie wyco-fywali się i popadali w milczenie. Zwolennicy SPD z publicznego punktu widzenia wydawali się silniejsi niż byli w rzeczywistości, a jednostki gromadzące się wokół CDU słabsze. Takie spostrzeżenia w lokalnych środowiskach sprawiały z kolei, że jedni wyrażali gotowość do głośnych wyznań, a drudzy postanowili przemilczeć swoje poglądy, aż w końcu na zasadzie spirali zwolennicy SPD całkowicie opano-wali życie publiczne, a CDU-owcy zupełnie zniknęli z publicznego widoku i sta-li się niemi21. „Strach przed izolacją wydaje się siłą napędową spirali milczenia”22.

Badania przeprowadzone przez Noelle-Neumann pozwoliły na odkrycie nowej umiejętności człowieka, jaką okazało się rozpoznawanie klimatu opinii publicz-nej. Raporty z analiz potwierdziły, że ludzie w pewnym stopniu potrafi ą dostrzec

20 D. McQuail, Teoria komunikowania masowego, Warszawa 2012, s. 507.21 E. Noelle-Neumann, Spirala milczenia, Poznań 2004, s. 24–25.22 Ibidem, s. 26.


opinie większościowe i mniejszościowe, niezależnie od tego, czy są im wcześniej przedstawiane dane dotyczące rozkładu opinii. Okazało się, że ludzie sami potrafi ą zauważyć panujące tendencje w swoich lokalnych środowiskach. Obserwację tego zjawiska rozpoczęto w grudniu 1974 roku. Uzyskane dane z okresu piętnastu mie-sięcy były zdumiewające. Zmieniające się zgodnie z regułą hierarchii stabilności preferencje wyborcze wykazały nieznaczne różnice. W klimacie opinii postrzega-nych przez respondentów odnotowano w tym samym czasie bardzo duże zmiany. Wahania sięgały nawet 24%, czego głównym powodem okazała się zmiana orien-tacji kilku procent wyborców. Z badań wyciągnięto wniosek, że zachodzące zmia-ny w opinii niezawodnie odzwierciedlają się w postrzeganiu jej klimatu23.

Media są najlepszym źródłem wiedzy o klimacie opinii publicznej. Jeżeli w me-diach zaczyna dominować jakiś pogląd, to jest niemalże pewne, że w kolejnych eta-pach formowania i wyrażania osobistych opinii będzie się on umacniał24. Media masowe prowokują ludzi do rozmowy na jakiś temat, ale mogą ich także skutecz-nie zniechęcać, wskutek czego osłabiają więzi społeczne25. W czasie, w którym nie-miecka badaczka prowadziła swoje analizy, głównymi środkami masowego prze-kazu były prasa, radio i telewizja. Media w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku były silnie opiniotwórcze, a możliwości interaktywne publiczności w ra-mówce – znikome. Wpływ na dyfuzję informacji pomiędzy członkami publiczno-ści posiadali liderzy opinii publicznej, którzy moderowali poglądy według subiek-tywnego stanowiska. Powodowało to wzmocnienie siły oddziaływania systemu medialnego w grupach społecznych, głównie w kontaktach twarzą w twarz. Ten proces pociągał za sobą następny, który przejawiał się w zmianie osobistych opinii członków społeczności na temat wydarzeń podawanych i komentowanych w me-diach, niwelując jednocześnie chęć wyrażenia osobistych osądów poszczególnych jednostek, a nawet skłaniając jednostki do wyrażania poglądów sprzecznych z ich własnymi odczuciami.

Internet, jako nowe medium w obecnych czasach, jest nie tylko codziennym źródłem informacji czy wyspecjalizowanym narzędziem komunikacyjnym, ale również posiada zasadniczy wpływ na życie społeczne, na postawy i wartości lu-dzi, którzy stanowią publiczność zarówno starych, jak i nowych mediów26. Daje możliwość sprawnego dotarcia do niezliczonej liczby informacji, ale także pozwa-la na natychmiastowy odzew. Zjawisko interaktywnego postrzegania informacji nadawanych przez media jest widoczne przede wszystkim w sieci. Pod artykułami

23 Ibidem, s. 31–5.24 Ibidem, s. 269.25 M. Mrozowski, op.cit., s. 352.26 I.S. Fiut, Etyka publiczności i mediów: zarys problematyki, [w:] Współczesne media: status, ak-

sjologia, funkcjonowanie, red. I. Hofman, D. Kępa-Figura, Lublin 2009, s. 95.

28 Ewelina Dziwak

w serwisach informacyjnych można spotkać czasem tysiące komentarzy, w któ-rych użytkownicy sieci wyrażają swoje prywatne opinie dotyczące podawanych w mediach przekazów. Badając potencjał aktywizacyjny sieci, wyraźnie można za-uważyć, że nie jest on wykorzystywany w takim stopniu, jaki początkowo zakła-dano. Pomimo możliwości interakcyjnych, które stworzył Internet, generowane przez jego użytkowników komentarze stanowią kroplę w morzu na tle ilości użyt-kowników jedynie przeglądających zasoby sieci. Jak udowadnia krakowska uczo-na Magdalena Szpunar, tak naprawdę niewielu internautów wykorzystuje w pełni możliwości, jakie stwarza nowe medium. Dzieje się tak dlatego, że człowiek przez lata zaprogramowany na odbiór starych mediów nie jest w stanie wyzwolić się od wyuczonych mechanizmów odbiorczych27.

Człowiek, przeglądając treści internetowe, spotyka się z lawiną zasypujących go, przeróżnych informacji. Serfując po sieci, zyskał nową umiejętność, którą jest koncentrowanie uwagi jedynie na interesujących go treściach. Odrzucając przeka-zy niezgodne z jego oczekiwaniami, dokonuje on swoistej selekcji informacji. Wy-bierając zgodne z preferencjami treści, wzmacnia swoje poglądy poprzez wpływ analogicznych głosów innych, wyrażających to samo stanowisko w danej kwestii. Jednostki bardziej są skłonne do kontaktów z ludźmi podobnie do nich myślącymi aniżeli z tymi, którzy myślą inaczej. Upodobanie do poszukiwania podobieństw rozumiane przez Jamesa Fishkina jako przejaw homofi lii jest dodatkowo wzmac-niane przez nowe media28. Specyfi ka Internetu sprzyja tworzeniu się cyfrowych gett, zamkniętych na odbiór jakichkolwiek informacji pochodzących spoza wła-snej enklawy. W momencie, w którym jednostki komunikują się tylko i wyłącznie z tymi, którzy wyrażają podobne do nich opinie, ulegają one wzmocnieniu i sta-ją się bardziej radykalne29. Poglądy jednostek w dużej mierze zależą od postrze-ganego przez nią klimatu opinii dominujących w jej otoczeniu społecznym, które z kolei zależą od przekazów emitowanych za pośrednictwem mediów masowych30.

W dobie wszechobecności Internetu istota opinii publicznej zaczęła znacząco różnić się od tej zaproponowanej przez Elizabeth Noelle-Neumann. Nie jest ona już w tak dużym stopniu podatna na wpływy, jest często bardzo rozwarstwiona, ponieważ działające w jej obrębie jednostki nie odczuwają lęku przed wyrażeniem swoich subiektywnych osądów i bez zahamowań wyrażają swoje poglądy. Obser-wacja forów internetowych pozwoliła krakowskiemu profesorowi Ignacemu S. Fiu-towi na sformułowanie stojącej w opozycji do spirali milczenia hipotezy spirali

27 M. Szpunar, Nowe-stare medium, op.cit., s. 9.28 Ibidem, s. 167.29 Ibidem, s. 166.30 T. Goban-Klas, op.cit., s. 269.


ujadania i jazgotu. Zgodnie z jej założeniem, po ukazaniu się w mediach przeka-zu o określonej treści zaczyna być on żywo omawiany na forach internetowych31. Pojawiają się, podobnie jak przy spirali milczenia, jego zwolennicy i przeciwnicy. Różnica polega jednak na tym, że zajmowane stanowisko nie jest determinowa-ne głosami większości, lecz stanowi subiektywną ocenę różnych użytkowników. W sieci każdy ma możliwość wyrażenia swojego zdania i nie musi obawiać się prawie żadnych konsekwencji z tego tytułu. Pojawiające się zatem coraz to now-sze wpisy pod komentowanym artykułem są coraz ostrzejsze i coraz dobitniej od-zwierciedlają postawy publiczności. W pewnym momencie dochodzi do sytuacji, w której nie sama treść przekazu staje się najbardziej istotnym elementem dysku-sji, lecz internetowe „przepychanki”, które zaczynają dotyczyć treści nadawanych przez samych odbiorców komunikatu. Dochodzi do dużego rozwarstwienia opinii, pojawiają się dwie, główne tendencje, które – wyrażane przez różnych użytkow-ników – próbują zwalczyć się nawzajem i przeforsować zdanie na czyjąś korzyść.

Zjawisko spirali ujadania i jazgotu przypomina reakcję psa łańcuchowego, któ-ry, zaczynając szczekać, nakręca na to samo działanie inne psy, w efekcie czego powstaje jeden wielki jazgot32. Spirala ma charakter zjawiska trójwarstwowego. W początkowym stadium występuje w komunikacji internetowej, następnie prze-chodzi do warstwy medialnej, a stamtąd w kierunku komunikacji interpersonal-nej33. Bardzo charakterystyczne w tym zjawisku jest dojście do takiego etapu kon-wersacji, w którym istota przekazu przestaje mieć znaczenie, a na pierwszy plan wysuwa się internetowa bitwa pomiędzy użytkownikami, którzy, oszczekując sie-bie nawzajem, tworzą wirtualne wspólnoty swoich zwolenników i przeciwników.

Spirala ujadania i jazgotu w portalach informacyjnych, na przykładzie serwisu Onet.plW okresie od 1 do 30 maja 2014 roku autorka pracy przeprowadziła badania wła-sne mające na celu przedstawienie zasad funkcjonowania spirali ujadania i jazgo-tu w mediach internetowych.

Przedmiot badań stanowiła wnikliwa analiza zawartości komentarzy zamiesz-czanych na portalu internetowym Onet.pl. Komentarze, które stanowiły pró-bę badawczą, pochodziły z trzech kanałów tematycznych funkcjonujących w ra-mach portalu: onet.wiadomosci, onet.sport oraz onet.kobieta. W tym miejscu

31 I.S. Fiut, Media @ Internet. Szkice fi lozofi czno-medioznawcze z lat 2000–2006, Kraków 2006, s. 170.

32 Ibidem, s. 170.33 Ibidem, s. 171.

30 Ewelina Dziwak

należy zaznaczyć, że tworzone przez internautów teksty są materiałami badaw-czymi o bardzo specyfi cznym charakterze. Ich niesamowite zróżnicowanie pod względem tematycznym sprawia duży kłopot z możliwością ich klasyfi kacji. Aby badania przeprowadzone zostały w precyzyjny sposób, autorka posłużyła się me-todą badawczą w postaci analizy zawartości. Obejmowała ona zarówno reakcje in-ternautów na pojawiające się informacje, jak również ich riposty na przekazy gene-rowane przez innych użytkowników portalu internetowego. W sumie poddanych badaniu zostało 9000 komentarzy. Jak udowodniły przeprowadzone badania, aż 5268 wpisów nie było związanych z przewodnim tematem przekazu, lecz stanowi-ło dyskusje internautów nad innymi zagadnieniami (zob. wykres nr 1).

Wykres nr 1. Klasyfi kacja komentarzy ze względu na treść

Źródło: Opracowanie własne

Tematyka przewodnia treści emitowanych przez kanał informacyjny znacząco różniła się od tematyki wątków poruszanych przez internautów. Spośród wszyst-kich komentarzy udało się wyodrębnić 22 główne wątki. Wśród nich znalazły się posty dotyczące problematyki takiej jak konfl ikt na Ukrainie, życie w Polsce, gen-der, pedofi lia w kościele czy spór pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami danych partii politycznych.

Zjawisko spirali ujadania i jazgotu wystąpiło w każdym zbiorze komentarzy. Najbardziej było widoczne w serwisie onet.wiadomości. Spośród 3000 zamiesz-czonych tam komentarzy spirala ujadania i jazgotu objęła aż 2163 wpisy. W serwi-sie onet.sport „wkręconych” w spiralę zostało 1854 komentarzy, a w kanale onet.kobieta 1251. Dane zostały przedstawione na wykresie nr 2.


Wykres nr 2. Natężenie występowania spirali ujadania i jazgotu

Źródło: Opracowanie własne

ZakończenieInternet stworzył jednostkom idealną platformę do interaktywnej komunikacji. Na łamach sieciowych portali internauci mogą podejmować dyskusje na różno-rodne tematy. Mają możliwość ujawnienia swoich poglądów w sposób anonimo-wy, dzięki czemu nie muszą obawiać się kompromitacji. To, co w świecie realnej komunikacji wywiera na jednostkach presję milczenia, w rzeczywistości wirtual-nej jest wyrażane poprzez system znaków. To, co niewypowiedziane, w Internecie zostaje napisane. Członkowie publiczności, emitując do sieci swoje indywidualne przekonania, zaczynają identyfi kować się z innymi jednostkami zajmującymi po-dobne stanowisko w danej kwestii. Publiczność sieciowa jest rozwarstwiona. W jej obrębie funkcjonują jednostki jedynie odbierające przekazy, ale i takie, które je ge-nerują.

Jak udowadniają prowadzone przez lata badania, publiczność nowych mediów znacząco nie różni się od publiczności mediów starszej generacji. W momencie, w którym upowszechniono i spopularyzowano Internet, wśród teoretyków zajmu-jących się problematyką nowych mediów królował pogląd zakładający prawdziwą rewolucję w sferze odbioru przekazów nadawanych za pośrednictwem sieci. Moż-liwości aktywizacji odbiorców stały się kluczowym środkiem promującym nowe medium. Zakładano, że tkwiący w Internecie potencjał doprowadzi do prawdzi-wego przełomu. Założenia okazały się jednak błędne. Wprawdzie wielu internau-tów przełamuje staromedialny konsumpcjonizm treści, generując własne komuni-katy, jednak zdecydowana większość reprodukuje mechanizmy odbioru właściwe starym mediom.

32 Ewelina Dziwak

Badacze od lat dyskutują na temat wpływu mediów masowych na publiczność i ich zdania są bardzo podzielone. Jedni uważają, że treści i formy emitowane przez środki masowego przekazu mają kluczowe znaczenie w życiu człowieka, manipu-lują jego zachowaniem, nakierowują go na określony sposób myślenia. Inni uwa-żają, że człowiek jako jednostka myśląca sam potrafi dokonać subiektywnych wy-borów i tak naprawdę wciela w życie tylko te treści, które sam wybiera. Jednym, co nie ulega żadnej wątpliwości jest to, że media, a w szczególności Internet, pożerają aktualnie większą część czasu upływającego w ciągu dnia.

Publikacja zawiera fragmenty pracy magisterskiej pod tytułem Wirtualny głu-chy telefon. Koncepcja spirali ujadania i jazgotu na przykładzie publiczności groma-dzącej się wokół portalu internetowego Onet.pl napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Ignacego Stanisława Fiuta.

Bibliografi aLiteratura:Fiut S.I., Media @ Internet. Szkice fi lozofi czno medioznawcze z lat 2000–2006, Kra-

ków 2006.Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe, Warszawa 2009.Haber L.H., Polskie doświadczenia w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego.

Dylematy cywilizacyjno-kulturowe, Kraków 2002.Hofman I., Kępa-Figura D., Współczesne media: status, aksjologia, funkcjonowa-

nie, Lublin 2009.Kulczycki E., Wendland M., Komunikologia. Teoria i praktyka komunikacji, Po-

znań 2012.McQuail D., Teoria komunikowania masowego, Warszawa 2012.Mrozowski M., Media masowe. Władza, rozrywka i biznes, Warszawa 2001.Nieć M., Komunikowanie społeczne i media: perspektywa politologiczna, Warsza-

wa 2010.Noelle-Neumann E., Spirala milczenia, Poznań 2004.Reeves B., Nass C., Media i ludzie, Warszawa 2000.Szpunar M., Nowe-stare medium. Internet między tworzeniem nowych modeli ko-

munikacyjnych a reprodukowaniem schematów komunikowania masowe-go, Kraków 2012.

Szpunar M., Kultura cyfrowego narcyzmu, Kraków 2016.


Różnorodność treści informacyjnych w Polsce z perspektywy użytkownika, raport całościowy Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z dnia 30 październi-ka 2015 roku.

Artykuły w czasopismach:Szpunar M., Społeczności wirtualne jako nowy typ społeczności – eksplikacja socjo-

logiczna, „Studia socjologiczne” 2004, nr 2.


Rafał Sowiński

Vaporwave. Kapitalizm zremiksowany

AbstractVaporwave. Capitalism remixedTh e article provides an overview of the vaporwave as musical and visual trend, in particular its origins and its varied interpretations. Th is phenomenon is discussed as a manifestation of remix culture, hauntology, critique of capitalism and internet meme.

Keywords: vaporwave, internet culture, electronic music

Relacje muzyki popularnej, mediów i kultury stanowią główne zainteresowanie przynajmniej dwóch „konkurencyjnych”, wciąż krystalizujących się, nurtów ba-dawczych: popular music studies (studia nad muzyką popularną) oraz DIMM (dziennikarstwo i media muzyczne). Tematyka ta bywa jednak podejmowana w ramach właściwie wszystkich nauk społecznych i humanistycznych1. Z punk-tu widzenia kulturoznawczego medioznawstwa2 jednym ze szczególnie ważkich zagadnień jest rola muzyki popularnej jako nośnika znaczeń, idei i ideologii; re-fl eksja na ten temat może uwzględniać nie tylko aspekty muzykologiczne, ale

1 A. Trudzik, Dziennikarstwo i media muzyczne. Stan obecny i perspektywy, [w:] Media jako prze-strzenie muzyki, red. M. Parus, A. Trudzik, Gdańsk 2016, s. 17–20.

2 Ideę ścisłego związku medioznawstwa i kulturoznawstwa proponuje na polskim gruncie m.in. Andrzej Gwóźdź. Zob. A. Gwóźdź, Medioznawstwo – dyskurs czy paradygmat badań kulturoznaw-czych, „Kultura Współczesna” 1/2007, s. 80-92, http://kulturawspolczesna.pl/archiwum/medioznaw-stwo-dyskurs-czy-paradygmat-badan-kulturoznawczych [dostęp: 8.03.2017].

35Vaporwave. Kapitalizm zremiksowany

również (a może nawet w szczególności) towarzyszące dźwiękom teksty, wide-oklipy, kreacje artystów czy szeroko rozumianą ikonosferę3. Odwołując się do tego założenia, postanowiłem w niniejszym artykule dokonać przeglądu zróżni-cowanych interpretacji nurtu vaporwave. Owa muzyczna i wizualna mikrosce-na stała się wyrazistym fenomenem kultury Internetu, mimo to dotychczas nie-rozpoznanym na gruncie akademickim, za to szeroko omawianym w tekstach publicystycznych oraz o wartych zauważenia wpływach na współczesną kultu-rę młodzieżową.

Źródła zjawiskaTermin vaporwave oznacza gatunek w ramach muzyki elektronicznej4 oraz towa-rzyszący mu nurt sztuki Internetu5 (tzw. net artu6). Jego nazwa pochodzi od dwóch słów: pierwszym jest vaporware, oznaczający produkty (w szczególności progra-my i sprzęt komputerowy), których pojawienie się na rynku zostało zaanonso-wane przez producenta, choć nie zostały ostatecznie ukończone7; drugie to wave (ang. fala)8, często używane w kontekście nazw gatunków muzycznych (por. new wave, cold wave, dark wave, no wave czy synthwave)9. Autorstwo terminu przypi-sywane bywa amerykańskiemu producentowi muzycznemu Willowi Burnettowi10,

3 M. Jeziński, Muzyka popularna jako wehikuł ideologiczny, Toruń 2011, s. 12.4 Ch. Ward, Vaporwave: Soundtrack to Austerity, 2014, http://www.stylus.com/hzwtls [dostęp:

8.03.2017].5 T. Miecznikowski, 1995 rok to ostatni rok, gdy wszystko było estetyczne. Tłumaczymy, czym jest

Vaporwave w Polsce, 2014, http://noizz.pl/big-stories/1995-rok-to-ostatni-rok-gdy-wszystko-bylo--estetyczne-tlumaczymy-czym-jest-vaporwave-w/1k8c5g9 [dostęp: 8.03.2017].

6 E. Wójtowicz, Net art, Kraków 2008, s. 10.7 M. Rouse, Vaporware, 2011, http://whatis.techtarget.com/defi nition/vaporware [dostęp: 8.03.

2017]. Co warte zauważenia, angielskie słowo vapor oznacza parę, mgłę bądź opar.8 Oprócz zaprezentowanej w tekście etymologii, w publicystyce pojawiają się również sugestie

łączące nazwę tego gatunku z cytatem z Manifestu komunistycznego: „All that is solid melts into air” („Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu” – por. K. Marx, F. Engels, Manifesto of the Commu-nist Party, s. 16, https://www.marxists.org/archive/marx/works/download/pdf/Manifesto.pdf [do-stęp: 8.03.2017]). Chociaż wizja ta współgra z – opisaną w dalszej części tekstu – interpretacją va-porwave’u jako swoistej krytyki kapitalizmu, to najprawdopodobniej stanowi pomysł wykreowany post factum.

9 Por. S. Graves, New Wave Music, [w:] St. James Encyclopedia of Popular Culture, Volume 3: K-O, red. T. Pendergast, S. Pendergast, Farmington Hills 2000, s. 545–547.

10 L. Gail, Vaporwave and the observer eff ect, Chicago Reader, 2013: http://www.chicagore-ader.com/chicago/vaporwave-spf420-chaz-allen-metallic-ghosts-prismcorp-veracom/Content?o-id=8831558 [dostęp: 8.03.2017].

36 Rafał Sowiński

choć według innych źródeł został on wprowadzony przez polskiego blogera, Jaku-ba Adamka11.

Twórcy muzyki vaporwave wykorzystują utwory innych artystów, szczegól-nie te utrzymane w estetyce smooth jazzu, muzaku (tzw. muzyki windowej), lo-unge music czy innych rodzajów muzyki popularnej. Proste, relaksujące melodie zostają jednak celowo pocięte, zwolnione czy zapętlone, co owocuje wrażeniem uszkodzonego materiału dźwiękowego – tak, jakby podczas odtwarzania utworu (np. w magnetofonie) pojawiały się błędy12. Utwory vaporwave przywodzą na myśl proponowaną przez Kima Cascone’a estetykę awarii (ang. aesthetics of failure), sku-pioną na iluzoryczności kontroli nad technologią13. Zamierzona fragmentarycz-ność i fascynacja błędem pozwalają sytuować ów nurt w ramach sztuki postcyfro-wej, której cechę charakterystyczną stanowi „dystansowanie się od poszukiwania technologicznego ideału”14.

Różne źródła w niejednoznaczny sposób wskazują początkową datę nurtu va-porwave. Leor Galil w artykule opublikowanym na łamach strony „Chicago Ob-server” jako jego początek wskazuje wydaną w lipcu 2011 roku płytę New Dreams Ltd. autorstwa Laserdisc Visions15. Jako pionierskie wydawnictwo w tym gatunku uznawany bywa również album Chucka Persona Chuck Person’s Eccojams Vol. 1 z sierpnia 2010 roku16. Z powodu zbliżonego klimatu nagrań termin vaporwave bywa niepoprawnie i anachronicznie używany w kontekście wydawnictw znacz-nie starszych, jak np. płyta niemieckiego duetu Soft ware pt. Digital-Dance z 1988 roku17.

Nurtowi muzycznemu vaporwave towarzyszy specyfi czna estetyka wizualna, również określana tym mianem. Funkcjonuje ona zarówno jako element wideok-lipów, jak i samodzielnie – w postaci grafi k, memów czy animacji nawiązujących do lat 80., 90. i wczesnych dwutysięcznych. Wśród głównych inspiracji stylu gra-fi cznego należy wymienić:

11 J. Adamek, Review: Girlhood – Surfs Pure Hearts (Holy Page, 2011), Weed Temple, 2011, http://weedtemple.blogspot.com/2011/10/review-girlhood-surfs-pure-hearts-holy.html [dostęp: 8.03. 2017].

12 Vaporwave, http://knowyourmeme.com/memes/subcultures/vaporwave [8.03.2017].13 Zob. K. Cascone, Th e Aesthetics of Failure: “Post-Digital” Tendencies in Contemporary Compu-

ter Music, „Computer Music Journal” 2000, Vol. 24, No. 4, s. 12–18.14 E. Wójtowicz, Sztuka w kulturze postmedialnej, Gdańsk 2016, s. 333–334.15 L. Galil, Vaporwave and the observer eff ect…16 J. Parker, Datavis + Forgotten Light. Prism Projector, 2014, http://www.tinymixtapes.com/mu-

sic-review/datavis-forgotten-light-prism-projector [dostęp: 8.03.2017].17 Tego typu intuicje estetyczne wyrażają chociażby tagi, którymi użytkownicy serwisu Last.fm

oznaczyli wspomnianą płytę: https://www.last.fm/pl/music/Soft ware/Digital+Dance [dostęp: 8.03. 2017].


– design programów komputerowych; – przekazy marketingowe (w szczególności wizerunek niektórych marek, np. napojów Arizona czy wody mineralnej Fiji);

– elementy orientalne (manga i anime, japońskie pismo); – specyfi czne lokacje – zarówno wielkomiejskie, jak i te przedstawiające tro-pikalną przyrodę;

– symbole luksusu – np. antyczne popiersia; – glitch art.

Jednym z centralnych pojęć nurtu vaporwave jest aesthetic (ang. estetyczny), często stosowane jako opis vaporowych (bądź budzących takie skojarzenia) gra-fi k i utworów. Co istotne, stosowanie tego terminu nie stanowi najczęściej odwo-łania ani do indywidualnych preferencji, ani akademickiego rozumienia estety-ki – w folklorze Internetu vaporwave stanowi „tę estetykę”, jedyną estetykę; to, co utrzymane w tym stylu, jest estetyczne18. Fakt ten budzi skojarzenie z popular-nym u schyłku XIX wieku brytyjskim ruchem artystycznym – estetyzmem (ang. aestheticism), który – podobnie do vaporwave – obfi cie korzystał z inspiracji sztu-ką japońską oraz klasyczną19. Trudno jest stwierdzić, czy owo podobieństwo wyni-ka z zupełnego przypadku, czy też jednak stanowi świadomy konstrukt wykreowa-ny przez prekursorów vaporestetyki.

Remiksy i plądrofoniaUtwory vaporwave – zarówno muzyczne, jak i grafi czne czy audiowizualne –

składają się z fragmentów innych utworów, odpowiednio przetworzonych i po-łączonych w nową całość. W świetle koncepcji Leva Manovicha, który wyróżnia dziewięć modeli autorstwa w nowych mediach, utwory vaporwave sytuowałyby się między remiksem (systematycznym przekształceniem utworu, którego efek-tem jest silnie nawiązujący do swojego prekursora utwór nowy) i samplingiem (montażem utworu z drobnych fragmentów innych utworów)20. Sampling nie jest rzecz jasna zjawiskiem nowym: ani w ramach muzyki popularnej (stano-wi on podstawową strategię twórczą w hip-hopie21), ani awangardowej (twórcy

18 Aesthetic, Know Your Meme, 2015, http://knowyourmeme.com/memes/aesthetic [dostęp: 8.03.2017].

19 A. Dempsey, Styles, schools and movements: an encyclopaedic guide to modern art, London 2002, s. 31–32.

20 L. Manovich, Who is the Author? Sampling / Remixing / Open Source, 2002, www.manovich.net/con-tent/04-projects/035-models-of-authorship-in-new-media/32_article_2002.pdf [dostęp: 8.03.2017].

21 K. McLeod, Rap/Hip-Hop, [w:] St. James Encyclopedia of Popular Culture, Volume 4: P-T, red. T. Pendergast, S. Pendergast, Farmington Hills 2000, s. 204–206.

38 Rafał Sowiński

tzw. muzyki konkretnej – fr. musique concrète – używali tej techniki już w la-tach 40. XX wieku22). Strategia twórcza w ramach vaporestetyki może stanowić więc przykład postulowanej przez Lawrence’a Lessiga kultury remiksu – takiej, w której korzystanie z twórczości innych w celu stworzenia nowych dzieł jest aprobowane społecznie23.

Muzykę z nurtu vaporwave można również interpretować jako wcielenie w ży-cie idei plądrofonii (ang. plunderphonics) – strategii kompozytorskiej zapropono-wanej przez Johna Oswalda w eseju Plunderphonics, or Audio Piracy as a Com-positional Prerogative. Plądrofoniczy twórca traktuje istniejące nagrania audialne – utwory muzyczne i inne zapisy dźwiękowe – jako „tworzywo” swoich kompo-zycji. Fakt wykorzystania innych utworów nie zostaje ukryty i pozostaje w świa-domości nie tylko twórcy, ale i odbiorcy, co odróżnia plądrofoniczny utwór od plagiatu24. Twórcy nurtu vaporwave od jego początków w praktyce wykorzystują strategię plądrofonii, igrając z oczekiwaniami słuchacza poprzez opozycję znane – nieznane: osłuchane, rozpoznawalne (lub przynajmniej „generyczne”) piosenki zostają w nieoczekiwany (a nawet niepokojący) sposób zapętlone, pocięte, zderyt-mizowane, zniekształcone. Charakterystyczna dla vaporwave’u dychotomia nie-pokoju i nostalgii nakazuje omówić kolejną, bardzo rozpowszechnioną interpreta-cję tego nurtu: widmontologię.

Widmowa obecnośćPojęcie widmontologii (fr. hantologie), zwanej też w Polsce hantologią, haunto-logią, spektrologią25 lub duchologią26, wprowadził w 1993 roku Jacques Derri-da w pracy Widma Marksa. W francuskim oryginale termin ten stanowi połą-czenie czasownika nawiedzać (fr. hanter) i rzeczownika oznaczającego ontologię

22 W. Kotoński, Muzyka elektroniczna, Kraków 2002, s. 21.23 Zob. L. Lessig, Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybrydowej gospodarce, tłum. R. Próch-

niak, Warszawa 2009.24 J. Oswald, Plunderphonics, or Audio Piracy as a Compositional Prerogative, „Musicworks”

1986, nr 34, s. 5–8.25 A. Marzec, Widmontologia. Teoria fi lozofi czna i praktyka artystyczna ponowoczesności, War-

szawa 2015, s. 127.26 Pojęcie „duchologia” zostało rozpowszechnione przez Olgę Drendę, zarówno na prowa-

dzonym przez nią facebookowym fanpage’u Duchologia (www.facebook.com/Duchologia), jak i w książce (O. Drenda, Duchologia polska. Rzeczy i ludzie w latach transformacji, Kraków 2016). Au-torka promuje ten termin głównie w kontekście specyfi cznej estetyki wizualnej okresu polskiej trans-formacji ustrojowej i jej pozostałości we współczesnych przestrzeniach publicznych i prywatnych, czyli w sensie znacznie węższym niż akademicko rozumiana widmontologia/hauntologia. Nie pozo-stawia jednak wątpliwości fakt, że duchologia ewidentnie jest widmontologiczna.


(fr. ontologie)27. Widmontologia – co jest w gruncie rzeczy zgodne z samą jej ideą – pozostaje kategorią niejasną, rozmytą i zróżnicowanie interpretowaną; widmo wszak „znajduje się pomiędzy życiem/śmiercią, obecnością/nieobecnością, by-tem/niebytem”28. Obecnie termin ów posiada dwa – związane ze sobą, lecz nie tożsame – znaczenia. Pierwszym pozostaje to pierwotne, powstałe na gruncie fi -lozofi i, którego rozwinięcie – nawet w oryginalnym ujęciu Jacques’a Derridy – wykracza poza cel niniejszego artykułu. Wprowadzony zostanie natomiast wy-łącznie wątek hauntologii jako tendencji29 we współczesnej muzyce popularnej; w tym kontekście pojęcie zostało wprowadzone w 2005 roku przez Simona Rey-noldsa oraz Marka Fishera30. Próbując zdefi niować ten fenomen, Olga Drenda pisze:

W kontekście muzycznym o hauntologii zaczęto mówić w odniesieniu do artystów, którzy odnoszą się do umownego świata przeszłości przy pomocy zestawu mgli-stych referencji.(…)Ze względu na użyty arsenał środków – wyimki nagrań z epoki, archaiczne instru-menty i technologie – łatwo zdyskredytować hauntologię na polu muzycznym jako bardziej ekscentryczną odmianę muzyki samplowanej, a w szerszym kontekście kul-tury, jeszcze jeden rodzaj nostalgii, retro-stylizacji, która recyklinguje zapomniane tendencje siłą prawa Lavera. Byłoby to jednak niesprawiedliwością, gdyż zamiast ide-alizującego, ścierającego światu ostre kanty spojrzenia wstecz hauntologia mierzy się z tym, co otumania i przestrasza. To w pewnym sensie próba rewizji zbiorowej nie-świadomości, kolektywnego powrotu do dziecięcej perspektywy, w której ograniczo-ne moce pojmowania zniekształcają dane i dopełniają brakujące elementy na swój własny sposób31.

Zbliżone intuicje dotyczące „dziecięcej perspektywy” zauważa również An-drzej Marzec, który przytacza poglądy Jamesa Ferrero, twórcy muzyki utrzymanej

27 A. Marzec, op.cit., s.126.28 Tenże, Widma, zjawy i nawiedzone teksty – hauntologia Jacquesa Derridy, czyli o pośmiertnym

życiu literatury, [w:] Wymiary powrotu w literaturze, red. M. Garbacik, P. Kawulok, A. Nowakowski, N. Palich, T. Surdykowski, Kraków 2012, s. 258.

29 Nie traktuję hauntologii jako konkretnego gatunku muzycznego, tylko raczej jako orientację twórczą łączącą zróżnicowane nurty. Anglojęzyczna Wikipedia (która, swoją drogą, w momencie po-wstawania niniejszego artykułu nie posiada osobnych haseł dla hauntologii rozumianej jako zagad-nienie fi lozofi czne i jako tendencja w muzyce) wśród hauntologicznych gatunków wymienia chill-wave, hypnagogic pop, Italian occult psychedelia, synthwave i – rzecz jasna – vaporwave.

30 A. Marzec, Widmontologia…, op.cit., s. 328.31 O. Drenda, Festiwal duchów. Hauntologia dziś, 2012, http://www.glissando.pl/artykuly/olga-

drenda-festiwal-duchow-hauntologia-dzis/ [dostęp: 8.03.2017].

40 Rafał Sowiński

w nurcie popu hipnagogicznego32. Zdaniem artysty hauntologiczne tendencje w muzyce są wyrazem wspomnień twórców, którzy pamiętają przytłumione, do-chodzące zza ściany brzmienia słuchanej przez rodziców muzyki pop i disco33. Va-porwave łączy w sobie zniekształcenia typowe dla odległych wspomnień z rozpa-dem analogowego nośnika lub błędem cyfrowego odczytu – nagle urwane wokale, hipnotycznie zapętlone fragmenty czy znacznie spowolnione tempo odsyłają wprawdzie do niejasnych wspomnień oryginalnego, źródłowego utworu, ale jed-nocześnie wcale nie wymagają jego znajomości, by uwikłać odbiorcę w grę „zna-ne/nieznane”.

Antykapitalizm czy hiperkapitalizm?Analizując fenomen vaporwave’u – zarówno jako gatunku muzycznego, jak i to-warzyszącej mu ikonosfery – nie można pominąć jego związków z kapitalizmem. Nawiązując do brzmień tzw. muzyki windowej, twórcy gatunku odsyłają ku sko-jarzeniom z sytuacjami konsumpcji: zakupom w galerii handlowej, oglądaniu re-klam czy oczekiwaniu na połączenie z infolinią. Podobnie wizualne reprezentacje nurtu otwarcie odsyłają do estetyki przekazu marketingowego czy wykorzystują wizerunki konkretnych marek. Nadmiarowość i tendencja do eksponowania błę-dów i zakłóceń nie pozwalają jednak uznać vaporwave’u za dosłowną pochwałę kapitalizmu, raczej zaś za (post?)ironiczny komentarz do niego.

Wątek nurtu jako krytyki konsumpcji i kapitalizmu jest jedną z częściej spo-tykanych w publicystyce interpretacji – poruszają go m.in. Piotr Płucienniczak34, Katarzyna Warmuz35, Kinga Kalazna36, Benjamin Heels37 czy Michelle Lhooq38. Ta

32 Pop hipnagogiczny to powstały w połowie pierwszej dekady XXI wieku gatunek muzyczny, którego twórcy obfi cie czerpią ze zróżnicowanych nurtów muzyki popularnej (w szczególności tej z lat 80. XX wieku) i świadomie decydują się na niedoskonałą, analogową jakość swoich nagrań. Nurt ów często bywa uznawany za bezpośredniego poprzednika vaporwave’u.

33 Za: A. Marzec, Widmontologia…, op.cit., s. 271.34 T. Miecznikowski, op.cit.35 K. Warmuz, Chaosmuza: vaporwave, czyli muzyczna narkopara w sieci, Refl ektor, 2016, www.

rozswietlamykulture.pl/refl ektor/2016/04/27/vaporwave-czyli-muzyczna-narkopara-w-sieci [dostęp: 8.03.2017].

36 K. Kalazna, Tam gdzie kończą się wszystkie muzyczne historie, czyli VAPORWAVE, Muzyczne Historie, 2017, http://muzycznehistorie.24.edu.pl/2017/02/27/tam-gdzie-koncza-sie-wszystkie-mu-zyczne-historie-czyli-v-a-p-o-r-w-a-v-e/ [dostęp: 8.03.2017].

37 B. Heels, History of vaporwave, Ben Heels Music, 2015, https://benheelsmusic.wordpress.com/2015/10/01/history-of-vaporwave [dostęp: 8.03.2017].

38 M. Lhooq, Is Vaporwave Th e Next Seapunk?, Vice, 2013, http://thump.vice.com/en_us/article/is-vaporwave-the-next-seapunk [dostęp: 8.03.2017].


tradycja interpretacyjna została najprawdopodobniej zapoczątkowana przez Ada-ma Harpera, dla którego vaporwave stanowi zarówno krytykę, jak i poddanie się kapitalizmowi, zarazem nie jest też wyborem żadnej z tych opcji. A. Harper uzna-je vaporwave za artystyczny wyraz idei akceleracjonizmu – przekonania, że opór wobec kapitalizmu jest niemożliwy, należy więc przyspieszać jego rozrost tak, żeby system ów w końcu sam się załamał39. Nieco bardziej ostrożną interpretację wy-suwa Luke Morgan Britton, według którego vaporwave stanowi „parodię kultury yuppie” oraz ruch „bogatych dzieciaków z lat dwutysięcznych udających bogatych dzieciaków z lat osiemdziesiątych”40.

Vaporwave stanowi interesujący przyczynek ku refl eksji nad relacjami muzy-ki popularnej z kapitalizmem oraz oporem wobec niego. Apoteoza konsumpcji, standaryzacji i postępu technologicznego zostaje posunięta w tym nurcie do tak daleko idącej przesady, że przestaje być wiarygodna i staje się pastiszem komuni-katu reklamowego. Vaporwave pozornie idealnie wpisuje się wyróżniki muzyki popularnej zaproponowane przez Th eodora W. Adorno (są to standaryzacja, bier-ność odbioru wynikająca z reprezentacji ideologii kapitalistycznej oraz wymusza-nie konformizmu u odbiorców)41, w rzeczywistości stanowi jednak raczej jej kary-katurę, a może nawet zaprzeczenie.

Memy. Czy to tylko żart?Prawie wyłącznie sieciowy obieg vaporwave’u skłania ku refl eksji nad jego statu-sem jako internetowego memu (czy może raczej zbioru memów)42. W tym wy-padku nie chodzi wyłącznie o mem internetowy w potocznym, często lansowa-nym przez redaktorów portali informacyjnych, znaczeniu „zabawnego obrazka”43.

39 A. Harper, Comment: Vaporwave and the pop-art of the virtual plaza, Dummy, 2012, www.dummymag.com/features/adam-harper-vaporwave [dostęp: 8.03.2017].

40 L. M. Britton, Music Genres Are A Joke Th at You’re Not In On, Noisey, 2014, https://noisey.vice.com/en_ca/article/a-defi nitive-guide-to-trolling-music-genres [dostęp: 8.03.2017].

41 Za: J. Storey, Studia kulturowe i badania kultury popularnej. Teorie i metody, tłum. J. Barański, Kraków 2003, s. 89–91.

42 Przekonanie, że nurt vaporwave stanowi internetowy mem, uprawomocnia m.in. obecność hasła opisującego owo zjawisko w Know Your Meme – tworzonej przez użytkowników bazie danych z informacjami o genezie i znaczeniu memów.

43 Wiele osób z pewnością spotkało się na stronach portali informacyjnych z „artykułami” za-wierającymi przegląd żartobliwych, rzekomo oddolnie stworzonych przez internautów grafi k, które komentują aktualne wydarzenia społeczne, polityczne czy sportowe. Konwencjonalne fragmenty ty-tułów tego typu treści – „ZOBACZ MEMY” czy nawet „ZOBACZ NAJLEPSZE MEMY” – same stały się obiektem żartów, a ostatecznie memem samym w sobie.

42 Rafał Sowiński

Memem internetowym44 może być „dowolny fragment informacji”45 – plik lub link, „który odsyła do jakiegoś tekstu kultury”46. Stąd memem może być nie tyl-ko grafi ka czy zdjęcie, ale również tekst, materiał dźwiękowy bądź audiowizual-ny czy nawet hashtag. Problem z defi nicją pogłębia jednak dwoistość znaczenia memu – tym słowem określany bywa zarówno konkretny, jednostkowy tekst kul-tury (np. fotografi a z komentarzem tekstowym), jak i konwencja lub idea, której ów tekst stanowi egzemplifi kację47. Przykładem memicznej konwencji może być „Confession Bear” – fotografi a przedstawiająca niedźwiedzia malajskiego, która tradycyjnie jest łączona z krótkimi wstydliwymi wyznaniami48. Prawidłowe odczy-tanie memu – zauważenie, że tekst ma charakter wyznania – wymaga znajomości tej idei. Mem stanowi więc zarówno jednostkowe zestawienie zdjęcia niedźwiedzia z konkretnym opisem, jak i sam zwyczaj tworzenia takich zestawień.

Interpretacja vaporwave’u jako memu odnosi się do szerszego rozumienia tego pojęcia – jako specyfi cznej konwencji kreacji w Internecie, która posiada pewne zasady, jednocześnie zaś jest otwarta na zróżnicowane rekontekstualizacje. Inter-nauci łączą estetykę vaporwave z innymi tekstami popkultury, czego wynik stano-wią „nurty” takie jak Simpsonwave (vaporowe remiksy fragmentów serialu ani-mowanego Th e Simpsons49) czy nawet Fashwave/Trumpwave, w którym brzmienie i wizualność omawianego gatunku stają się nośnikiem nacjonalistycznych haseł tzw. alt-rightu50.

44 Pojęcie memu internetowego pochodzi od teorii memów (jednostek ewolucji kulturowej) za-początkowanej przez Richarda Dawkinsa. Nie rozwijam w tekście tego tematu, wychodząc z założe-nia, że rozumienie memu w ramach refl eksji nad kulturami Internetu coraz bardziej oddala się od swojego Dawkinsowskiego pierwowzoru.

45 M. Zaremba, Memy internetowe (2010–2011), „Media i Społeczeństwo” 2012, nr 2, s. 61, http://www.mediaispoleczenstwo.ath.bielsko.pl/art/060_zaremba.pdf [dostęp: 8.03.2017].

46 M. Kamińska, Niecne memy. Dwanaście wykładów o kulturze internetu, Poznań 2011, s. 63.47 Tamże, s. 69.48 Mem nazywany „Confession Bear” sam stanowi część większej memicznej konwencji, tzw.

„Advice Animals” („radzących zwierząt”). Konkretne fotografi e zwierząt (czasem innych istot, rów-nież ludzi) są w folklorze Internetu przypisane konkretnym typom sytuacji społecznych i komu-nikacyjnych – oprócz zwierzającego się niedźwiadka jako przykłady można wskazać dającą dobre rady kaczkę krzyżówkę („Actual Advice Mallard”) czy wyjątkowo pechowego nastolatka („Bad Luck Brian”).

49 Simpsonwave, Know Your Meme, 2015, http://knowyourmeme.com/memes/simpsonwave [dostęp: 8.03.2017].

50 Fashwave/Trumpwave, Know Your Meme, 2015, http://knowyourmeme.com/memes/cultu-res/fashwave-trumpwave [dostęp: 8.03.2017].


W stronę podsumowaniaFenomen nurtu vaporwave i jego interpretacje – zarówno jako gatunku muzycz-nego, jak i towarzyszącej mu ikonosfery – wydają się być rozpięte między sprzecz-nościami. To samo zjawisko bywa odbierane zarówno jako żart, jak i (udająca nadmiarową afi rmację) krytyczna refl eksja nad konsumpcją i kapitalizmem. Va-porwave wyrasta na najprostszych, pozornie „przeźroczystych” i programowo przyjemnych w odbiorze wzorcach – nienachalnej muzyce windowej czy prospek-tach reklamowych – których estetyka zostaje jednak okaleczona i obnażona z ułu-dy ideologicznej niewinności. Interesująca jest też dwojaka widmontologiczność vaporwave’u: z jednej strony polega ona na przywoływaniu nostalgii i niepoko-ju związanego z ostatnimi dekadami XX wieku, z drugiej dotyczy już samego zja-wiska, które z racji stażu swojego funkcjonowania jest już przebrzmiałym, choć wciąż chętnie rekontekstualizowanym memem.

Vaporwave zmusza do refl eksji nad rolą sieci w kreacji nowych gatunków mu-zycznych; globalna sieć ułatwia wszak rozwój awangardowych eksperymentów w szerzej rozpoznawalne (choć najczęściej wciąż niewielkie) sceny. Czy jednak pełnoprawnym gatunkiem muzycznym może być nurt wykreowany jako żart? To pytanie, zasadne w wypadku analizy vaporwave’u, mogło się już pojawić w wypad-ku witch house’u – nieco starszego gatunku, łączącego muzykę house z motywami okultystycznymi i parareligijnymi. Twórca pojęcia witch house i pierwszych utwo-rów w tej stylistyce, Travis Egedy, przyznał, że cały nurt stanowi rodzaj żartu, któ-ry został jednak podchwycony przez media muzyczne i użytkowników Internetu, w ostateczności stając się samodzielnym gatunkiem51. Historia vaporwave’u wyda-je się podobna – Internet z łatwością rozmywa granice między powagą i dosłow-nością a żartem i ironią. Vaporwave’owa pochwała sztuczności i uszkodzenia jako swoistego piękna pozwala uznać ów fenomen za kampowe oblicze folkloru sieci. Umberto Eco pisał o kampie:

Estetyka kampu rodzi się z miłości do nienaturalnego i ekscentrycznego, jako znak rozpoznawczy pomiędzy członkami elity intelektualnej, tak pewnej swojego wyrafi -nowanego gustu, że mogącej decydować o odkupieniu tego, co wcześniej było uzna-wane za przejaw złego smaku (…).Kampu nie mierzy się pięknem; przeciwnie – stopniem sztuczności i stylizacji. De-fi niuje się go nie tyle jako styl, ile zdolność do naśladowania stylu innych52.

51 T. Nguyen, Th is is witch house, A.V. Club, 2010, https://web.archive.org/web/20110101070906/http://www.avclub.com/denver/articles/this-is-witch-house,49199/ [dostęp: 8.03.2017].

52 U. Eco, Historia brzydoty, przekład zbiorowy, Poznań 2007, s. 408.

44 Rafał Sowiński

Twórcy nurtu vaporwave, korzystając z muzyki i ikonosfery sprzed dekad, pro-jektują „odkupienie” odrzuconych estetyk przełomu lat 80. i 90. XX wieku – tak, że ich niewspółczesność czy nawet brzydota mogą stać się nową wartością, zrozu-miałą tylko dla internetowej elity zdolnej do właściwego odczytania tak specyfi cz-nych kodów kulturowych.

Bibliografi aAdamek J., Review: Girlhood – Surfs Pure Hearts (Holy Page, 2011), Weed Temple,

2011, http://weedtemple.blogspot.com/2011/10/review-girlhood-surfs--pure-hearts-holy.html [dostęp: 8.03.2017].

Aesthetic, Know Your Meme, 2015, http://knowyourmeme.com/memes/aesthetic [dostęp: 8.03.2017].

Britton L.M., Music Genres Are A Joke Th at You’re Not In On, Noisey, 2014, https://noisey.vice.com/en_ca/article/a-defi nitive-guide-to-trolling-music-gen-res [dostęp: 8.03.2017].

Cascone K., Th e Aesthetics of Failure: “Post-Digital” Tendencies in Contemporary Computer Music, „Computer Music Journal” 2000, Vol. 24, No. 4, s. 12–18.

Dempsey A., Styles, schools and movements: an encyclopaedic guide to modern art, London 2002.

Drenda O., Duchologia polska. Rzeczy i ludzie w latach transformacji, Kraków 2016.Drenda O., Festiwal duchów. Hauntologia dziś, 2012, http://www.glissando.pl/ar-

tykuly/olga-drenda-festiwal-duchow-hauntologia-dzis/ [dostęp: 8.03. 2017].

Eco U., Historia brzydoty, Poznań 2007.Fashwave / Trumpwave, Know Your Meme, 2015, http://knowyourmeme.com/me-

mes/cultures/fashwave-trumpwave [dostęp: 8.03.2017].Gail L., Vaporwave and the observer eff ect, Chicago Reader, 2013, http://www.chi-

cagoreader.com/chicago/vaporwave-spf420-chaz-allen-metallic-ghosts--prismcorp-veracom/Content?oid=8831558 [dostęp: 8.03.2017].

Graves S., New Wave Music, [w:] St. James Encyclopedia of Popular Culture, Volume 3: K-O, red. T. Pendergast, S. Pendergast, Farmington Hills 2000.

Gwóźdź A., Medioznawstwo – dyskurs czy paradygmat badań kulturoznawczych, „Kultura Współczesna” 2007, nr 1, s. 80–92, http://kulturawspolczesna.pl/archiwum/medioznawstwo-dyskurs-czy-paradygmat-badan-kultu-roznawczych [dostęp: 8.03.2017].


Harper A., Comment: Vaporwave and the pop-art of the virtual plaza, Dummy, 2012, www.dummymag.com/features/adam-harper-vaporwave [dostęp: 8.03.2017].

Heels B., History of vaporwave, Ben Heels Music, 2015, https://benheelsmusic.wor-dpress.com/2015/10/01/history-of-vaporwave [dostęp: 8.03. 2017].

Jeziński M., Muzyka popularna jako wehikuł ideologiczny, Toruń 2011.Kalazna K., Tam gdzie kończą się wszystkie muzyczne historie, czyli VAPORWAVE,

Muzyczne Historie, 2017, http://muzycznehistorie.24.edu.pl/2017/02/27 /tam-gdzie-koncza-sie-wszystkie-muzyczne-historie-czyli-v-a-p-o-r-w--a-v-e/ [dostęp: 8.03.2017].

Kamińska M., Niecne memy. Dwanaście wykładów o kulturze internetu, Poznań 2011.

Kotoński W., Muzyka elektroniczna, Kraków 2002.Lessig L., Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybrydowej gospodarce, War-

szawa 2009.Lhooq M., Is Vaporwave Th e Next Seapunk?, Vice, 2013, http://thump.vice.com/

en_us/article/is-vaporwave-the-next-seapunk [dostęp: 8.03.2017].Manovich L., Who is the Author? Sampling / Remixing / Open Source, 2002, www.

manovich.net/content/04-projects/035-models-of-authorship-in-new--media/32_article_2002.pdf [dostęp: 8.03.2017].

Marx K., Engels F., Manifesto of the Communist Party, Marxist Internet Archi-ve, s. 16, https://www.marxists.org/archive/marx/works/download/pdf/Manifesto.pdf [dostęp: 8.03.2017].

Marzec A., Widma, zjawy i nawiedzone teksty – hauntologia Jacquesa Derridy, czy-li o pośmiertnym życiu literatury, [w:] Wymiary powrotu w literaturze, red. M. Garbacik, P. Kawulok, A. Nowakowski, N. Palich, T. Surdykow-ski, Kraków 2012, s. 258.

Marzec A., Widmontologia. Teoria fi lozofi czna i praktyka artystyczna ponowocze-sności, Warszawa 2015.

McLeod K., Rap/Hip-Hop, [w:] St. James Encyclopedia of Popular Culture, Volume 4: P-T, red. T. Pendergast, S. Pendergast, Farmington Hills 2000.

Miecznikowski T., 1995 rok to ostatni rok, gdy wszystko było estetyczne. Tłuma-czymy, czym jest Vaporwave w Polsce, 2014, http://noizz.pl/big-stories/1995-rok-to-ostatni-rok-gdy-wszystko-bylo-estetyczne-tlumaczymy--czym-jest-vaporwave-w/1k8c5g9 [dostęp: 8.03.2017].

Nguyen T., Th is is witch house, A.V. Club, 2010, https://web.archive.org/web/2011 0101070906/http://www.avclub.com/denver/articles/this-is-witch-ho-use,49199/ [dostęp: 8.03.2017].

46 Rafał Sowiński

Oswald J., Plunderphonics, or Audio Piracy as a Compositional Prerogative, „Mu-sicworks” 1986, nr 34, s. 5–8.

Parker J., Datavis + Forgotten Light. Prism Projector, 2014, http://www.tinymixta-pes.com/music-review/datavis-forgotten-light-prism-projector [dostęp: 8.03.2017].

Rouse M., Vaporwave, 2011, http://whatis.techtarget.com/defi nition/vaporware [dostęp: 8.203.2017].

Simpsonwave, Know Your Meme, 2015, http://knowyourmeme.com/memes/simp-sonwave [dostęp: 8.03.2017].

Storey J., Studia kulturowe i badania kultury popularnej. Teorie i metody, Kraków 2003.

Trudzik A., Dziennikarstwo i media muzyczne. Stan obecny i perspektywy, [w:] Me-dia jako przestrzenie muzyki, red. M. Parus, A. Trudzik, Gdańsk 2016.

Vaporwave, http://knowyourmeme.com/memes/subcultures/vaporwave [dostęp: 8.03.2017].

Ward Ch., Vaporwave: Soundtrack to Austerity, 2014, http://www.stylus.com/hz-wtls [dostęp: 8.03.2017].

Warmuz K., Chaosmuza: vaporwave, czyli muzyczna narkopara w sieci, Refl ektor, 2016, www.rozswietlamykulture.pl/refl ektor/2016/04/27/vaporwave-czyli -muzyczna-narkopara-w-sieci [dostęp: 8.03.2017].

Wójtowicz E., Net art, Kraków 2008.Wójtowicz E., Sztuka w kulturze postmedialnej, Gdańsk 2016.Zaremba M., Memy internetowe (2010–2011), „Media i Społeczeństwo” 2012, nr 2,

http://www.mediaispoleczenstwo.ath.bielsko.pl/art/060_zaremba.pdf [do-stęp: 8.03.2017].

Documents

KOGNITYWISTYKA I MEDIA W EDUKACJI - Marszalek.com.pl · 2018-10-22 · Wstęp Kognitywistyka i Media w Edukacji 2017, nr 1 W 2017 rok weszliśmy z nowym składem redakcyjnym oraz