koncePcje rozwojU tUrystyki - EUROREG - Centrum ... · Współcześnie turystyka stanowi jedną z najszybciej rozwijających się i złożo-nych sfer życia społecznego. ... (Gaworecki

Studia Regionalne i LokalneNr 1(31)/2008

ISSN 1509–4995

Marek W. Kozak∗

koncePcje rozwojU tUrystyki

Dynamiczny rozwój turystyki przyczynił się do równie szybkiego rozwoju gospodarki tury-stycznej, stającej się jednym z kluczowych źródeł dochodu. Strategie rozwoju turystyki odwo-łująsiędoróżnychkoncepcjirozwojuekonomicznego,którepozwalająwyjaśniaćwielezjawiskiprocesów,jednakniewszystkie.Dotakichnależykwestiaczynnikówsukcesu:copowoduje,żewzbliżonychwarunkachwjednychmiejscachobserwujemyszybkirozwójturystyki,winnychnie.Wielewskazujenato,żewbrewpokutującymjeszczetezomoznaczeniuwalorówprzyrodniczych,większe i rosnące znaczeniemająwalorykulturowe i zwłaszcza zagospodarowanie turystyczne(infrastruktura).Wobectakiejzmianyosukcesieprzesądzajądziśprzedewszystkimczynnikizwią-zanezjakościązasobówludzkich,elitiprzywództwa.

Współcześnieturystykastanowijednąznajszybciejrozwijającychsięizłożo-nychsferżyciaspołecznego.Odpowiedziąnaoczekiwaniadynamicznierosną-cejspołecznościturystówjestrówniedynamicznierozwijającasięgospodarkaturystyczna, stanowiąca corazbardziej znaczące źródłodochodówwgospo-darceglobalnej.WedługdanychŚwiatowejOrganizacjiTurystykiONZ(WTO)globalnedochodyzturystykiwciągućwierćwieczawzrosłyzpoziomu100do680mlddolarów(Kowalczyk2000).Udziałposzczególnychpaństwiregionówwrozwijającejsięturystycejest

wysocezróżnicowanyizależyodwieluczynników,poczynającodposiadanychwalorówturystycznychczyinfrastruktury,anastabilnościpolitycznej ibez-pieczeństwiekończąc.Przyjmujesięnaogół,żerozwójturystykiniesiezesobąrozlicznekorzyścidlaobszaruprzyjmującego,zwłaszczakorzyściekonomicz-ne(dochód,zatrudnienie).Corazczęściejzwracasięjednakuwagę,żerozkładkorzyścijestwpraktycemniejoczywistyinierazmożnaobserwowaćtransferznaczącejichczęści(zwłaszczawwymiarzefinansowym)zobszarówrecepcjidoobszarówpochodzeniaturystów.Zauważasiętakżeskutkinegatywne–dez-organizację społeczności lokalnych, zagrożenia dla środowiska naturalnego,uzależnienieekonomiczneodjednegosektoragospodarki(Gaworecki2003).Doważnychczynnikówwarunkującychrzeczywisteprocesystymulowania

turystyki należą założenia epistemologiczne i teoretyczne leżące u podstawwdrażanychwżyciekoncepcji rozwoju turystyki.Koncepcje te, jeślizostanązastosowanewpraktyce,mogąwywieraćwdłuższymokresieznaczącywpływnabilanszyskówistratpłynącychzrozwojuturystyki.Przykładywielupaństwiregionówdowodzą,żetowłaśniemniejlubbardziejuświadomionekoncepcje

* CentrumEuropejskichStudiówRegionalnychiLokalnychEUROREG,UniwersytetWar-szawski.

KONCEPCJEROZWOJUTURYSTYKI 39

różnicowałyzarównoinstrumentyrozwojuturystyki,jakijegoskutkiwwy-miarzeekonomicznym,społecznym,środowiskowymiprzestrzennym.Koncepcjerozwojuturystykinaogółniemającharakterusamoistnego,lecz

znajdują oparcie teoretycznew szerszych koncepcjach rozwoju regionalnegoi lokalnego.Więzimiędzyniminiebyłydotądpoddanebliższymbadaniom,dlategoteżcelemniniejszegoartykułujestpokazanietychrelacji.Cechyturystykijakozłożonegozjawiskapowodują,żejestonaprzedmiotem

zainteresowaniawieludziedzinnauki,comawpływnawielośćspotykanychwliteraturzepodejśćbadawczych.Generalniewyróżniasiętrzytypybadań:– podstawowe,kładącenacisknaformułowanieuogólnieńinatejpodstawiekoncepcjiteoretycznych,

– socjologiczne,skoncentrowanenapreferencjachizachowaniach,– stosowane,dotycząceformułowaniazaleceńwzakresieszerokopojętejpoli-tykiturystycznej(rozwój,zarządzanie)(za:Kowalczyk2000,s.38).Zasadniczo współcześnie turystykę postrzega się najczęściej jako narzę-

dziestymulowania rozwojuekonomicznegowobszarachsłabo rozwiniętych.ŚwiatowaOrganizacjaTurystyki(WTO)wtzw.DeklaracjiManilskiejwskaza-ła,że„turystykaświatowamożeprzyczynićsiędopowstanianowegomiędzy-narodowegoładugospodarczego,copomożeweliminacjirosnącejlukiekono-micznejmiędzypaństwamirozwiniętymiirozwijającymisię izapewnistałeprzyspieszenierozwojugospodarczegoiekonomicznegoorazpostępu,zwłasz-czawkrajachrozwijającychsię”(WTO1980).Zanimprzejdziemydoprzegląduteoretycznychkoncepcji turystyki,warto

prześledzić zmiany, jakiew ciągu ostatnich dziesięcioleci charakteryzowałygospodarkęświatową iprocesy rozwojugospodarczego.Zmiany te– jakzo-baczymy– z jednej strony generowaływzrost popytu na usługi turystyczneiidącywśladzatymwzrostpodaży,zdrugiejzaśprzyczyniałysiędoujawnia-niarozmaitychnapięćocharakterzespołecznymiekonomicznym,dotyczącychzwłaszczakwestii dystrybucji kosztów i korzyści płynących z rozwoju tury-styki.Istotnywymiartychkosztówtooddziaływanienaśrodowiskonaturalneikulturowe.Cojednakodróżnianowągospodarkęoddawnej,przemysłowej?Jużprzed latyAlvinTofflerzapowiadałnadejście„trzeciej fali”wrozwo-

juświata,następującejpofazierozwojuopartegonawykorzystaniusiłnaturyorazfazieindustrialnej,determinowanejprzezzdolnośćdowytworzeniaener-giinapędzającejmaszynyiurządzenia(Toffler1997).Ogólnytenschematmie-ściwsobielicznekoncepcjeekonomiczneisocjologicznewyjaśniającerozwójwskaliglobalnej,aokreślającewspółczesnąfazęrozwojowąpostmodernizmu,gospodarkę opartą nawiedzy, fazę informacyjną itp.W istociewszystkie teokreśleniaodwołująsiędokluczowychcechtejfazy,któreopisujesięzreguływformienowegoparadygmatu1rozwoju,zatemmodeluujmującegopodstawo-weczynnikisprawczerozwoju.Wliteraturzespotykasięzbliżone,aczróżne

1 Paradygmatpojmowanyna sposóbMertonowski, tj. zbiórgłównychzałożeń i twierdzeńdanejteorii(tuodniesionejdoteoriirozwoju).

MAREKW.KOZAK40

ujęcia.BlakelyiBradshawwyróżniajączterypodstawowecechynowejgospo-darki.Popierwsze,jejglobalnycharakter,coprzejawiasięzarównowdecyzjach

olokalizacjifirm,jakiposzerzaniukonkurencjinaobszarytechnologiiinfor-macyjnychiusług,mobilnościtechnologii,globalizowaniurynkupracy.Podrugie,nowągospodarkęznamionujeznaczneprzyspieszenieprocesów:

cyklżyciaproduktówuległskróceniu,aproceszmiantechnologicznych–przy-spieszeniu.Podobniekwalifikacjezawodowewymagająstałegopodnoszenia,aczęstowręczzmiany.Po trzecie, współczesna gospodarka to gospodarka oparta na wiedzy, co

oznaczanietylkowzrostzatrudnieniawsektorachzwiązanychbezpośredniozprzetwarzanieminformacji,lecztakżewzrostwymagańwobeckwalifikacjipracowników.Po czwarte, rośnie znaczenie sieci.Postępująca specjalizacjafirmwiedzie

dowzrostu ichuzależnienia (powiązań)z innymifirmami, instytucjami,do-stawcami, a zarazem podnosi elastyczność i zdolność do rozwoju (Blakely,Bradshaw2002,s.5).Winnychopracowaniachspotykasiępodejściekoncentrującesięnagloba-

lizacji, konkurencji i innowacji, jako trzech ściśle powiązanych czynnikachwchodzącychwskładwspółczesnegomodelurozwoju.

Innowacja

Globalizacja

korporacje transnarodowe( )przep³yw elektronicznego kapita³uderegulacja œwiatowego rynkumo¿liwa dziêki innowacjom(sieci informatyczne)

gateways

Konkurencja

zaostrza siê (i )poszerza siê, staje globalna(nowi aktorzy)objê³a regiony/miastawygrywaj¹ producenci innowacjiutrwala segmentacjê gospodarkiglobalnej

offshoringoutsourcing

tworzy dla siebie popyts³u¿y powstaniu innowacjiumo¿liwia globalizacjê (sieci informatyczne)jest p³aszczyzn¹ konkurencji

Ryc. 1. Triada współczesnego modelu rozwoju (Gorzelak 2007, s. 184)

Zgodniezmodelemprzedstawionymnaryc.1,rozwojemcieszyćsięmogąwspółcześnieteitylkoteobszary,któresązdolnedouzyskaniaprzewagikon-kurencyjnejdziękiswejzdolnościdoinnowacjitechnologicznej,organizacyj-nejczyproduktowej(Gorzelak2007).Dotyczytowrównejmierzegospodarki


turystycznej,jakkażdegosektorawytwórczościiusług.Nowącechąwspółcze-snejgospodarkijestwłączeniesiędoprocesówkonkurowaniatakżeobszarów/regionów, którym globalizacja oprócz zagrożeń przynosi szanse. Przejawemtegojestpowstaniezupełnienowejdziedzinymarketingu,jakąjestmarketingterytorialny (Markowski1999).Donowychzjawiskwświatowejgospodarcesprzyjającej rozwojowi konkurencji terytorialnej należy offshoring, globalnawersjaoutsourcingu, lokującaczęść (czasemmniej istotną)działalnościfirmwinnychkrajach(Blinder2006).Proces zwany terytorializacją rozwoju zwiększa zainteresowanie nowymi

czynnikamideterminującymi szanse rozwoju, to jest czynnikiem instytucjo-nalnymikulturowym.Rosnącegronoekspertówzwracauwagę,żewspółcześ-niesysteminstytucjonalnywyznaczaszanserozwojupoprzezdeterminowaniemożliwościefektywnegowykorzystaniazasobów2(własnych izewnętrznych)(Amin,Thrift2000;Keating,Koughlin,Deschouwer2003;Hryniewicz2004;Kukliński 2007).W nurcie instytucjonalnym szczególnie zapisało się kilkuuczonych. Do najbardziej wpływowych należyMichael Porter, twórca kon-cepcji gron (klastrów) przedsiębiorstw, decydujących się nawybórwspólnejlokalizacjizewzględunapłynąceztegodlawszystkichkorzyścirównoczes-nejwspółpracy i konkurencji (Porter 2001).Wkoncepcji tej szczególną rolęodgrywają terytorialnie określone (zakorzenione)warunki społeczne i insty-tucjonalne.Badania fenomenuwspółpracy i konkurencjiwujęciu terytorial-nymprzyniosłykoncepcjękapitałuspołecznegowprowadzonądonaukiprzezColemana,arozwiniętąnagruncienaukorozwojuprzezPutnama,podkreśla-jącego–napodstawiebadańwpółnocnychWłoszech–znaczeniewspólnotyspołecznej(tonadalkapitałspołeczny)jakopodstawyrozwojuekonomicznego(Putnam1995).Tensamautorjednakstwierdza,żewStanachZjednoczonychrozwójdokonujesiępomimosłabnięciakapitałuspołecznegorozumianegojakorozwójspołeczeństwaobywatelskiego(Putnam2000).Noweświatłonakwestięznaczeniakapitałuspołecznegorzucajątakżezjawiskazachodzącewpółnoc-nychWłoszech,gdzienajwyraźniejpodwpływemglobalizacji (w tymprzy-padkuglobalnejkonkurencji)następujespowolnieniewzrostuiosłabieniekon-kurencyjnościprzedsiębiorstw.JaksłuszniezwracauwagęTomaszGrosse,niewszystkieformykapitałuspołecznegomusząsprzyjaćrozwojowigospodarcze-mu(Grosse2002).Niemniejzwolennikówgromadzi teoriapodnoszącazna-czeniekultury(Landes2005;Harrison,Huntington2003).Wgruncierzeczyobatepodejścia–kulturoweiinstytucjonalne–niepozostająwsprzeczności,jakbowiemnietrudnozauważyć,kulturawyznaczaramyinstytucji,tezaśod-działująnakulturę.Listęwspółczesnychproblemówotwieraniewątpliwiewzrostzróżnicowań.

Oilejeszczeuprogucywilizacjiprzemysłowejzróżnicowaniawskaliglobalnejbyłynieznaczneizawierałysięwprzedziale1:2(Landes2005),otylewokresie

2 Przezzasobyrozumiesiętutajwystępująceobiektywnieatrybutyśrodowiskanaturalnegoispołecznego.

MAREKW.KOZAK42

industrialnym i później postępował proces szybkiego różnicowania poziomurozwojuwskaliglobalnej,krajowej,anawetregionalnej.Koncentrowaniesięwcześniejomawianychczynnikówrozwojowychwaglomeracjachwyznaczyłonowąośzróżnicowańterytorialnych(Jałowiecki2000).Dobrzewidocznymzja-wiskiemjestteżrelatywne(czasembezwzględne)ubożenieperyferyjnychob-szarówwiejskich,podlegającychdezindustrializacji(Blakely,Bradshaw2002)idepopulacji.PrzykłademtegoostatniegozjawiskasązarównoregionyPolskiwschodniej,jakib.NRD,zagrożonejwręczkatastrofądemograficznąnaob-szarachwiejskich.Doszczególniewidocznychcechwspółczesnejgospodarkinależygłęboka

segmentacjarynkupracy,prowadzącawręczdopodziałunazajęciapierwszo-rzędnewdanejgospodarceipozostałe,marginalnezekonomicznegopunktuwidzenia, łatwozastępowalneiniskopłatne.Oczywistymskutkiemtegojesthoryzontalnyiwertykalnywzrostzróżnicowańdochodowych,prowadzącydonowegomasowegozjawiskaspołecznego, jakim jestchroniczneubóstwodo-tykającenie tylkoosóbtrwalebezrobotnych, lecz także–co jestzjawiskiemrzeczywiścienowym–osóbpodejmującychwspomnianejużzajęciamarginal-ne,natyleźleopłacaneiniepewnejakoźródłodochodu,żeuzależniająceodpomocysocjalnej(Hirszowicz,Neyman2004;Jarosz2005).

1. Koncepcje rozwoju turystyki na tle koncepcji rozwoju

Próbywyjaśnieniazjawiskarozwojuileżącychujegopodstawczynnikówprzyczyniałysiędopowstaniawielu,częstosprzecznychkoncepcji,niezawszezasługującychnamianoteorii.Wnaukacho rozwojuwyróżnićmożna cztery głównewspółczesne nurty

teoretyczne:modernizacji,zależnościorazrozwojualternatywnegoineolibe-ralne.Mimoodmiennościopozycyjnycharakterkoncepcjirozwojualternatyw-negoineoliberalnegowobecdwóchwcześniejwymienionychnurtówpozwalatraktowaćjewkategoriachzbliżonych.Każdymacharakterhistorycznyijestpowiązanyzpewnymetapemrozwojuirozumieniemjegokrytycznychelemen-tów.Wywodzącesięznichteorieikoncepcjerozwojuturystykiniedoczekałysiędotądwieluodrębnychopracowań,aczkolwiekturystykajakozjawiskojestprzedmiotemzainteresowaniarosnącejliczbybadaczyreprezentującychróżnedziedzinywiedzy.Doszczególnieważnychwkształtowaniukoncepcji rozwoju turystykina-

leżąteorielokalizacyjne,wywodzącesięjeszczezpracpodjętychwXIXwie-kuprzezvonThunenaiwprowadzającychpojęcierentypołożenia(Domański2002).PodejścietobyłokontynuowaneirozwiniętewpracachWebera,którywskazałczynnikiwyborówlokalizacji inwestycji.Natejpodstawiewyróżniłprzedsiębiorstwalokalizowanezewzględunakosztytransportu,kosztypracyi tzw. koszty aglomeracyjne (Weber 1909; Szul 2007).Wujęciu tymwybórlokalizacji napodstawie analizykosztówwujęciuprzestrzennymsłużyłob-niżeniukosztówprodukcji.Podwalinypodujęcieregionalnerozwojupołożyli


Lösch iChristaller,którzywprowadzilikoncepcjęośrodkówwzrostu.Löschzwracałuwagęnaprzestrzennywymiarrynku,podkreślając,żekoncentracjaaktywności ekonomicznej jest jego naturalną cechą, amiejsce centralne do-starczadóbriusługnarzeczotaczającegoobszaru.Cowięcej,możezachodzićproces specjalizacjiobszarówspecjalnych, zatemośrodkicentralnemogąsięznacznie różnić strukturąoferty, a obszary recepcyjne są aktywnymuczest-nikiemwymiany(Lösch1961).Christallerpodkreśliłhierarchicznycharaktersieciosadniczej,wktórejnielicznenajwiększeośrodkiświadcząusługi (peł-niąfunkcję)onajwiększymzasięguprzestrzennym,przyczymsątoośrodkidominująceikontrolującestrumienieprzepływówwkierunkuobszarów„nie-centralnych”.Christallerjakojedenzpierwszychbadaczyprzeniósłkoncepcjeekonomicznenasferębadańturystyki.Wynikitychbadańmożnapodsumowaćnastępująco:–miejscaturystycznerozwijająsięizmieniająwczasie,–rodzajgościzmieniasięwczasie,–doświadczeniaturysty(iproduktturystyczny)podlegajązmianomwczasie,–wpływnamiejsceulegazmianiewczasie,–odczasuzależyteżzaangażowaniesięludnościmiejscowej,–wnowychmiejscachturystycznychpojawiąsięnowecykle(za:Mason2003,s.21).Wkształtowaniusiękoncepcjirozwojuturystykiistotnąrolęodegrałatakże

teoriaMarshallaookręgachprzemysłowych,które rozwijająsię intensywnietam,gdzieprzedsiębiorcymogą liczyćnakorzyści zewnętrzne, zwłaszcza tezwiązanezdziałalnościąwładzypublicznej.Dodziałańtworzącychkorzyścidla przedsiębiorców zaliczyć należy zwłaszcza wszelkie bezpośrednie (ulgi,dotacje)ipośrednie(infrastrukturatechniczna,edukacjaiin.)inwestycjepub-liczne(za:Szul2007).Wliteraturzeprzedmiotuspotykasięliczneodwołaniadoteoriibazyekono-

micznej,zakładającej,żerozwój,zwłaszczaregionalny,zależyoddziałalnościeksportowej(pojmowanejszeroko, jakosprzedażpozaregion).Teoria tadajepodstawyprowadzeniapolitykirozwojuopartejnapromocjiwytwarzaniadóbriusługposzukiwanychglobalnie,zatemzwłaszcza tzw.wysokiej technologiiiproduktówzróżnicowanych(Malecki1997).Oznaczatozarazempotrzebępo-zyskiwaniawyspecjalizowanychprzedsiębiorcówipromowaniaichwyrobów.Wwersjitzw.koncepcjipodstawowegoproduktuzalecasięspecjalizacjędzia-łalnościwcelupodniesieniakonkurencyjności(Grosse2002).Szerokągrupękoncepcjirozwojowychtworząteorieodwołującesiędokla-

sycznej już koncepcji biegunów wzrostu Perroux.Według niej rozwój eko-nomiczny podlega procesom koncentracji obejmującym takie czynniki jakkwalifikacje, kapitał, czynniki produkcji, innowacje.Zgodnie z tą koncepcjąpróbuje się do dziś budować ośrodki wzrostu typu parków przemysłowych,technologicznychczywręcztechnopoli.Początkowobyłatokoncepcjaaprze-strzenna,ograniczającasiędonajnowocześniejszychprzedsiębiorstwibranż.Jakzwracanouwagę,stanowiąonekołozamachowegospodarki,jednakżeza-

MAREKW.KOZAK44

razemuzależniająodswejpolitykisłabszepodmioty.Koncepcjatadałapod-stawyrozwojowilicznychinnychkoncepcjizależności,przyczymdlajednychbyłaświadectwemnieprawidłowości,wręczniesprawiedliwościwgospodarceglobalnej,dlainnychzaśrekomendacjądlapolitykirozwoju,bytworzyćbie-gunywzrostuiwtensposóbprzyczyniaćsiędopoprawysytuacjinaobszarachiwpaństwachsłaborozwiniętych.Turystykajestbranżądobrzerokującądlatransferuistymulowaniarozwojuiwskaliświatacorazchętniejkorzystasięztegomodelu.Do bardziej znanych koncepcji tej grupy należymodel rdzenia i peryferii

Johna Friedmanna, głoszący, że najbardziej konkurencyjne przedsiębiorstwagromadząsięwnielicznychregionach,główniemetropoliach,któredominująnadswymotoczeniem(peryferiami).ZdaniemGunnaraMyrdalaprocesykon-centracjirozwojuprowadząnieuchronniedoprzyspieszonegorozwojuobszarówrozwiniętych i stagnacji obszarówbiednych, coprzybieraćma formębłędne-gokoła,któreprzerwaćmożetylkointerwencjapublicznanaobszarachsłaborozwiniętych (Grosse2002).Do teoriipolaryzacji zalicza się takżekoncepcjeSchumpetera(twórcypojęciapolaryzacjisektorowej),Paelincka,którywyróż-niłwymiartechniczny,dochodowy,psychologicznyigeograficznypolaryzacji,Boudeville’a(jegozdaniempolaryzacjasektorowaprzyczyniasiędopolaryzacjiregionalnej)czyPottera,którywypromowałpojęciaosirozwojupowstającychnaszlakachkomunikacyjnychłączącychogniskarozwoju(Stawasz2004).

Odrodzenie

Stagnacja Poziom krytyczny

Konsolidacja Upadek

Rozwój

Wprowadzenie

EksploracjaCzas

Liczba

turystów

Ryc. 2. Model ewolucji obszaru (miejsca) turystycznego Butlera (za: Kowalczyk 2000, s. 46)


Donajważniejszychdoktrynrozwojuturystykinależywywodzącasięzkrę-gukoncepcjicentrum–peryferieczybiegunówwzrostuhipotezacykluewolucjiobszaru turystycznegosformułowanaprzezButlera (1980).Odwołującsiędoznanegomodelucyklużyciaproduktu,Butlerwyróżnił6etapówzachodzącychwprocesieewolucjimiejscaturystycznego(ryc.2).Koncepcjatadałaimpulswieluinnymbadaniomweryfikacyjnym,generalnie–aczniezawszewpełni–potwierdzającymkierunekicharakterewolucji.Wfaziepierwszejdokonujesięeksploracjaobszaruprzezniewielkąliczbę

turystów,coniemawiększegowpływunalokalnąspołeczność.Wfaziedrugiej,wprowadzenia,wzrost liczbyodwiedzinprzekładasięna

powstanienowychźródełdochodudlaczęścimieszkańców.Wfazie trzeciej, rozwoju, funkcja turystycznastopniowostajesię jednym

z głównych źródeł utrzymaniamiejscowej ludności, a liczba turystówmożeprzekroczyć liczbęmieszkańców.Poważnejpresjiwzwiązkuz inwestycjamipoddane jest środowiskoprzyrodnicze, awśród inwestorówczęstodominująpodmiotyzewnętrzne.Fazaczwarta,konsolidacji,wiążesięzdominacjąfunkcjiturystycznejwlo-

kalnejgospodarce,comożeprzyczyniaćsiędokonfliktuinteresów(por.Derek2007).Fazapiąta,stagnacji,jestfaząkrytycznądlaprzyszłościmiejsca.Zahamowanie

przyrostuliczbyturystówrodzinapięciaspołeczneiekonomiczne,askutkiemtegomożebyćupadekfunkcjiturystycznejlubteżjejodrodzenie,częstowno-wejformie(Kowalczyk2000).WkolejnejpublikacjiButlerponowniezabrałgłoswsprawieużyteczności

swegomodelucyklużyciamiejscowościturystycznej,jednoznaczniepodkre-ślającjegouniwersalizm.Jednocześniezaznaczył,żeczynnikiemkluczowymdlaprzebiegucyklu jestzarządzanie,zwłaszczawkrytycznej faziestagnacji(za:Mason2003).Zewzględu na skutki przedstawianych powyżej koncepcji dlamożliwych

działówpolitykirozwojuwszystkiejemożemyokreślićteoriamirozwojuod-górnego(stymulowanierozwojumożliwetylkopoprzezdziałaniawładzypub-licznejwmakroskali).Przyjmujesię,żemożnazapoczątkowaćrozwójpunkto-wy,tworzącbiegunywzrostu,dziękiktórymnastąpiprocesdyfuzjirozwojunaokoliczneobszarylubpasmarozwojowe.Jednakjużniektóreztychkoncepcji(np.tewywodzącesięzteoriizależności)kwestionowałyużytecznośćtakichdziałań,podkreślającbrakdyfuzjibądźteżjednostronnośćkorzyści.Takżedo-świadczeniawielupaństwdowiodły,żedecyzjelokalizacyjneiinnedziałaniawładzzmierzającedoożywieniairozwojuobszarówsłaborozwiniętychczę-stobazowałynabłędnychprzesłankachwynikającychznierozumieniazmianzachodzącychwgospodarce,słabychkadr,oporumateriiczywłaśnieznieod-powiedniegoparadygmaturozwoju.ZaprzykładnależyuznaćnieudanepróbyindustrializacjiPolskiwschodniejpowojnie.W efekcie na popularności zaczęły zyskiwać wspomniane już koncepcje

rozwojuendogenicznego,odwołującesiędopotrzebywykorzystaniawłasnych

MAREKW.KOZAK46

zasobów(teżkulturowych iprzyrodniczych) jakopodstawyrozwoju.Wtymwątkumieścisięrównieżkoncepcjaeksponującaznaczeniejakościotoczeniain-stytucjonalnego(Stawasz2004).Niemaprzekonującegodowodu,żekoncepcjeendogeniczne,oddolne,wyparłytebardziejtradycyjne,odgórne.Niewątpliwieprzyczyniłysięjednakdozmianyparadygmatu,coniepozostałobezwpływunazmianywkoncepcjachrozwojuturystyki,zgodniezktórymiturystykęma-sową (formalną)wcorazwiększymstopniu zastępują różne formy turystykinieformalnej,aktywnej,zindywidualizowanej,czasemwręczniszowej.Wynikatopierwotnieoczywiściebardziejzezmianypopytuniżparadygmatu.Zmianydotyczątakżeformzagospodarowaniaturystycznego:naobszarachodużychwalorachprzyrodniczychunikasiębudowaniawielkichhoteliwformiebloków,dającpierwszeństwoniewielkimbudynkomwtopionymwkrajobraz.Zmianytesąprocesempowolnym,alełatwozauważalnym.Wrosnącymstopniuposzu-kujesięteżtakichinstrumentówrozwoju,któreoptymalniepołącząkorzyścipłynącezrozwojuegzo-iendogenicznego.Nauwagęzasługujepopularnazwłaszczawsocjologiiteoriadwóchsektorów

turystycznychCohena (1972) kładąca nacisk na istnienie dwóch typówpod-miotówturystycznych:formalnychinieformalnych.Zgodnieztympodejściemturyści korzystający ze zinstytucjonalizowanej, formalnej oferty są bardziejodizolowani od społeczności lokalnej i korzystają z oferty noclegowej słabopowiązanejzlokalnągospodarką.Rozróżnienietopozwalamówićoistnieniuper analogiamdwóchsektorówgospodarkiturystycznej,przyczymzdaniembadaczyrolategodrugiego,choćoferującegoczęstorozproszone,aleznacząceuzupełnieniewobecofertydużychoperatorów,jestsłaborozpoznanainiedoce-nionaprzezwładzepubliczne(Suprewicz2005).Turystyka jako spotkanie kultur jest koncepcją odwołującą się do jednej

z podstawowych teorii socjologicznych, teorii wymiany (Sztompka 2002).Wprocesie interakcji turystówispołecznościprzyjmującejdokonujesięwy-miana informacji i wartości, a w efekcie następują zmiany osobowościoweipostawpoobustronach.Naogółprzyjmujesię,żewiększezmiany,nietyl-kowsferzesymbolicznej,zachodząwśrodowiskurecepcyjnym,aleniebrakiprzykładówintensywnychoddziaływańwdrugąstronę.ZdaniemKrzysztofaPrzecławskiegoskalaicharaktertychzmianzależyodtrzechczynników:–cechturystów,–cechspołecznościprzyjmującej(recepcyjnej),–mechanizmuzetknięciaobuzbiorowości(Przecławski1979).Wartopodkreślić,żezarównocharaktertychkontaktów,jakiichskutkipo

obustronachniemającharakteruniezmiennegowczasie.Teoriapercepcjiprzestrzeni turystycznejoparta jestnazałożeniu, że ruch

turystyczny jest generowany przez mieszkańców miast, zatem zachowaniaturystów zależą przedewszystkim od ich percepcji otoczenia pozamiejskie-go (Miossec 1977).Na tej podstawie prowadzone są analizy imodele ruchuturystycznego, do pewnego stopnia także opracowywane są prognozy ruchu(Liszewski1995).


Tab. 1. Turystyka jako czynnik rozwoju

Modernizacja Zależność/ Strukturalizm

Neoliberalizm ekonomiczny

Rozwój alternatywny

Skala i kontrola rozwoju

Orientacja gospodarka gospodarka gospodarka zrównoważenie

Skala rozwoju wielka wielka/mała wielka mała

Tempo rozwoju szybkie szybkie szybkie rosnące

Dystrybucja gospodar-cza

stymulowanie przedsiębiorczo-ści (trickle down)

lokalna własność SALP* lokalna własność

Planowanie odgórne odgórne odgórne oddolne

Zaangażowanie lokalne ograniczone wysokie ograniczone wysokie

Własność zagraniczna lokalna zagraniczna lokalna

Kontrola zewnętrzna wewnętrzna zewnętrzna wewnętrzna

Rola rządu duża/mała duża mała duża/mała

Pochodzenie zarząd-ców

zagraniczne krajowe zagraniczne krajowe

Rodzaj zakwaterowania enklawa mieszane enklawa mieszane

Rozkład przestrzenny skoncentrowany zmienny skoncentrowany rozproszony

Typ turystyki masowy mieszany masowy specjalny

Marketing package tours mieszany package tours niezależny

Typ zatrudnienia oficjalne nieoficjalne/oficjalne

oficjalne nieoficjalne/oficjalne

Wyposażenie w infrastrukturę

wysokie wysokie/niskie wysokie niskie

Wkład kapitałowy wysoki wysoki/niski wysoki niski

Transfer technologii wysoki mieszany wysoki mieszany

Więzi ze środowiskiem i społecznością

Wykorzystanie zaso-bów

wysokie wysokie/niskie wysokie niskie

Ochrona środowiska niska mieszana niska wysoka

Integracja niska wysoka niska wysoka

Więzi międzysektorowe słabe silne słabe silne

Świadomość kulturowa eksploatacyjna ochronna eksploatacyjna ochronna

Rozwój instytucjonalny niski wysoki niski wysoki

Dopasowanie do miejsca

niskie wysokie niskie wysokie

Zdolność adaptacyjna niska niska niska niska

* Structural Adjustment Lending Programme (BŚ, MFW).

Źródło: Sharpley, Telfer 2004, s. 63.

MAREKW.KOZAK48

Przedstawionaw tabeli1charakterystyka turystyki jakoczynnika rozwo-juzwracauwagęnazależnośćtejcharakterystykiodprzyjętegoparadygmaturozwoju.Poddaneoceniezmienneodnosząsięzasadniczodoukładuglobalne-go, jednakżemają takżezastosowaniedoukładów regionalnych i lokalnych.Przeprowadzonypodziałniejest(iniemożebyć)wpełniostry,choćwsumiedobrze ilustruje główne różnicewdoktrynach rozwoju turystyki.Wprakty-cewskaliglobalnejspotykamyzarównorównoległeprzykładywyraźnieod-miennychgeograficzniepodejść,jakiformyeklektyczne,zawierającewsobieelementyróżnychdoktryn.Stosunkowonajbardziejwyrazistawswejodmien-ności jest koncepcja rozwoju alternatywnego, zorientowana na turystę świa-domegoswychzainteresowań,indywidualnąusługęwykorzystującądostępnezasobylokalne,usługęświadczonąprzezlokalnypodmiotzarejestrowanylubnie.Stosunkimiędzydostawcąusługaturystąmajątucharakterbezpośredni,osobisty,aszacunekdlaśrodowiskaprzyrodniczegoikulturowegojestważnymwyróżnikiem.Możnazadaćpytanie,wjakimstopniujesttonowytypturysty-ki,wjakimzaśjedynieopatrzonaideologiąpierwsza,eksploracyjnafazacyklujejrozwoju,prędzejczypóźniejprowadzącadofazydojrzałej.Zatympierw-szymprzemawiafakt,żenawetwmasowejturystycewypoczynkowejwyraźnajesttendencjadoodwrotuodgigantomaniilat60.i70.,redukcjaskaliobiektówturystycznych,różnicowanieofertyiodwoływaniesiędowartościekologicz-nych.Także rozwój tzw. turystykiniszowej,wznacznejczęściekoturystyki,zaznaczanowytrend.Zdrugiejjednakstronymiejscajeszczedoniedawnabę-dąceprzedmiotemeksploracjiniewieluiniewielkichgrupturystówocechacheksploratorówiodkrywcówstająsięcelemcorazszerszychstrumieniturystówoczekujących zróżnicowanych i wysoko rozwiniętych usług turystycznych,prędzejczypóźniejwkraczającwfazęturystykimasowej,dojrzałej(choćbar-dziejwrażliwejnaśrodowiskorecepcyjne,niżtobywałoniegdyś).Jakawięcjestdzisiejszaturystyka?Jakaczekająprzyszłość?

2. Turystyka – trendy

Trwającyodprzeszłopółwiekudynamicznyrozwójturystykizmuszadore-fleksjinadograniczeniamiiszansamijejdalszegowkładuwrozwójekonomicz-nyispołeczny.Butler(1990)zwracauwagę,żeaniturystykamasowaniemusibyćpozbawionakontroliizagrażającaszerokopojmowanemuśrodowisku,aniteżprzedsięwzięciaekoturystyczne(alternatywne)namałąskalęniekonieczniespełniająwymogizrównoważonegorozwoju(wsensieekologicznym).Każdyztychogólnychtypówturystykiwymagaodrębnejoceny.Zewzględuna tłopolityczne i społecznewspółczesna turystyka– jak już

widzieliśmynaprzykładziekoncepcjijejrozwoju–mawyraźniedwoistycha-rakter.Składa sięna tokonfliktmiędzypozytywnym,miejscamineoliberal-nympodejściem reprezentowanymprzezUNWTO i inne rozwojoweorgani-zacjemiędzynarodoweaoskarżeniamiichoglobalnyimperializmwiodącydoeksploatacji państw i regionów słabiej rozwiniętych.Wymiar drugi dotyczy


podziałuwalorównaprzyrodniczeikulturowe.Zpunktuwidzeniawpływunaochronęśrodowiskawobutypachturystykiobserwujesięodmiennetrendy.Zacznijmyodturystykimasowej.Wjejnurciewypoczynkowym,związa-

nymzletnimiwyjazdaminadwodę(słonąisłodką)izimowymiwgóry,obser-wujemytendencjedowzrostuznaczeniaformturystykiaktywnej(Kowalczyk2000). Dyscypliny jeszcze do niedawna będące domeną sportowców dziśuprawianesąprzezcorazliczniejszegrupyturystów(żeglarstwomorskie,para-lotniarstwo,wspinaczka,kitesurfing). Jednocześnie bazanoclegowapodlegaprzekształceniomwwielofunkcyjne centra zdolne do obsługi każdego typumasowegoturystyioferującebardzozróżnicowaneformyspędzaniawolnegoczasu,niezależnieodwarunkówpogodowych.Częśćtychusługświadczonajest bezpośrednio przez podmiot, część przez współpracujące wyspecjali-zowane firmyw otoczeniu. Skutki ingerencjiw środowisko, dzięki nowymtechnologiomistandardomochrony,mogąbyćjednaklepiejkontrolowaneniżdotąd.Podobnąewolucjęprzechodziteżturystykarozwijanadziękizasobomkultu-

rowym,realizowanagłówniewmiastach,gdziedużąwagęprzywiązujesiędozachowania ikultywowania tradycjikulturowychoraz różnicowaniaproduk-tówturystycznychwceludopasowaniadoróżnychizmiennychoczekiwańtu-rystów.Wszerszymujęciuobejmujeonatakżeturystykębiznesową,stanowią-cąszczególniedynamicznyidochodowysektor turystyki(Kowalczyk2000).Naobszarachmiejskich,zwłaszczawwielkichmiastach,wyraźniewidaćcorazbardziejplanowądziałalnośćturystyczną,koordynowanąnaszczebluogólnym,współfinansowanymzarównoprzezpodmiotyturystyczne(hotele,biura), jakiprzezwładzemiejskie,integrującepromocjęturystykizpromocjągospodar-cząmiastawogóle.Zazwyczajprocestenzaczynasięodstworzeniaogólne-gosystemu informacji turystycznej,by stopniowoobejmować także systemypromocji,marketinguczyrezerwacji.Złożonośćofertyśrodowiskamiejskiegopozwalanadalekoidącąspecjalizacjęproduktów,wsumiejednakskładającychsięnamegaprodukt.Innywymiarpostępującejkoordynacji to tworzeniewodpowiedzinapro-

cesyglobalizacji rozległych sieciusługodawców, sojuszy i innych formkon-centracjidziałalności rynkowej.Szczególniewidoczne jest tonaprzykładzieliniilotniczych,gdyżwefekciederegulacjiiobniżeniakosztówicennastąpi-łaniezwykłakoncentracjarynkuwrękachniewielustowarzyszeńkontrolują-cychwiększośćrynkuglobalnegopoprzezsiećpowiązań.Korzyściwynikającezprocesówglobalizacjiwturystycewpierwszejkolejnościwpłynęłynaobsza-ryrecepcyjnejużdysponującerozwiniętymizasobami(kadry,infrastruktura,produkty) i zdolnedostosować się do zmian rynku (Bianchi 2004).Pomimorosnącegozróżnicowaniawturystyceinowych,wyspecjalizowanychformjejuprawiania,w układzie globalnym turystyka na razie nie przyczynia się dozmiany podziałuw dostępie do światowych zasobów i dochodu.Głównymibeneficjentami sąkrajewyżej rozwinięte, z jednej stronygenerującegłównestrumienie ruchu turystycznego, z drugiej zaś kontrolujące światową gospo-

MAREKW.KOZAK50

darkę turystyczną, co powoduje, że tylko ograniczona część zysków branżyzostajew regionach i krajach słabo rozwiniętych. Istniejąprzykładypaństw,któreznaczniezwiększyłyswójudziałwdochodachzturystyki(Izrael,Turcja,Chiny),trudnojednakzpewnościąuznać,żetogospodarkaturystycznastałasięsiłąnapędowąichgospodarek.Zapewnebliższaprawdziejestteza,żeroz-wójgospodarkiturystycznejtowarzyszyogólnemurozwojowikrajuikorzystazprzemianspołecznych,rosnącegodochodumieszkańcówizmianystylużyciawkierunkukulturywolnegoczasu.Wpewnymstopniu jestodpowiedziąnapopyt,wpewnymkreujegoprzezrozwójnowychproduktów.Oilewturystycemasowejcorazlepszeefektyprzynosikontrolajejskutków

dlaotoczenia(notabenenietylkonaturalnego,lecztakżespołecznego),otyleturystyka małoskalowa (alternatywna), mimo że promowana jako bardziejprzyjaznaśrodowiskukulturowemuiprzyrodniczemu,niesiezesobąrozmaitekonsekwencje.Turystykamasowamabowiemznaczną tendencjędokoncen-tracjinaograniczonychobszarach,częstozurbanizowanych,cosprzyjajejkon-trolowaniu,turystykaalternatywnaprowadzizaśdopenetracjiobszarówsłabodostępnych,położonychzdalaoddużychośrodkówmiejskichiturystycznych.Zwolennicyekoturystykikoncentrująsięnazjawiskachkorzystnieodróżniają-cychjąodturystykimasowej(Zaręba2006).Wrzeczywistościekoturystykaoznaczatakżeingerencjęnaterenachnieprzygotowanychdopełnieniafunkcjiturystycznej,gdzienawetniewielkiruchmożespowodowaćznaczneskutki,nietylkokorzystne.Takjestnp.zwyprawaminanajwyższeszczytygórskie:nie-wieluwspinaczywciąguzaledwiekilkunastulatdoprowadziłodoniezwykłegozanieczyszczeniaHimalajów.Wmniejszejskaliistotnymproblememmożebyćrozwój turystyki (np. agroturystyki) na rzadko zamieszkanych terenach (np.górskich),gdziezapewnieniebezpiecznejdlaśrodowiskagospodarkiściekowejprzy znacznym rozproszeniu sieci osadniczejmoże się okazać trudne, a na-wetniemożliwezewzględunakoszty.Wgruncierzeczyturystykaalternatyw-nawpraktyce często jest jedynie świadectwempierwszych fazomawianegoButlerowskiegomodelurozwojuturystyki,poprzedzającychetapturystykima-sowej.Problemzturystykąalternatywną,zwłaszczazjejformamieksploracyj-nymi,poleganatym,żecorazczęściejdotykaonaekosystemówperyferyjnych,często odznaczających się wysoką wrażliwością na ingerencję zewnętrznąiograniczonymizdolnościamiregeneracji(np.rafykoralowe).Zjawiskotomawpływtakżenaizolowaneodświataspołecznościlokalne,dlaktórychpoczą-tekruchuturystycznegobywateżzapowiedziąichdezintegracji,anawetani-hilacji.Turystykaalternatywnagenerujerozmaiteniewielkie–wporównaniuzmasową–skutkilokalne,jednakżewskalilokalnejichznaczeniemożebyćogromne(Butler1990).Nauwagęzasługujerównieżdynamicznyrozwójspe-cyficznejformyturystykialternatywnej,jakąjestturystykaniszowa,związanazzainteresowaniemobiektami,któreztrudemmieszcząsięwgłównymnurcieturystyki(londyńskietoalety,paryskiekanałyczywstydliwa,alerealnaseks-turystyka).Dotegododaćnależytzw.event-tourism,związanynp.zwystawa-mimalarstwa,„turniejamirycerskimi”,odtwarzaniemwydarzeńhistorycznych


itp.3Próbyprostegoprzeciwstawiania(niepożądanej)turystykimasowejzale-canejprzezwieluturystycealternatywnejsąniewpełnizasadne.AndrzejKowalczykzwracauwagę,żewnajbliższychlatachwturystycepo-

jawiąsięnowezjawiska(moimzdaniemjużsąwidoczne):–równoległewystępowanie„globalizacji”i„lokalności”(rozwójturystykida-lekodystansowejialternatywnej),

–przekształceniatypowegoproduktuturystycznegowceluspełnianiaoczeki-wańwzakresierozrywki,silnychwrażeń,kształcenia,

–wzrostznaczeniatechnologiiinformatycznych,–skrócenieczasupodróży,– wzrost polaryzacji upodobań turystów (oczekiwanie wysokiego komfortu

versuschęćprzeżyciaprzygody),conasilikonfliktmiędzyturystykąmaso-wąaalternatywną,

–miejscaodwiedzanebędączęsto„małoatrakcyjne”wtradycyjnymujęciu,–utrzymasięatrakcyjnośćniektórychkierunkówruchuturystycznego,–dużeznaczeniemiećbędąturyścizAzji(Kowalczyk2000,s.263).Niemawątpliwości,żepodobniejakzmieniasięturystawglobalizującym

sięświecie,takzmieniasięgospodarkaturystycznaijej(mega)produkt,corazbardziejzróżnicowany,alezarazemprzybierającycharaktercorazbardziejpa-kietowyisieciowy.Wielewskazujenato,żeniemainiebędzieuniwersalnejformuły rozwoju turystyki, która sprawdzałaby sięwewszystkichmiejscachiokolicznościach.

3. Czynniki sukcesu w rozwoju turystyki

Omawianedotądkoncepcjeteoretycznerozwojuturystykiakcentowałyroz-maiteaspektyjejfunkcjonowania,stosunkoworzadkojednakpodejmowałygłę-biejwątekzarządzaniaiczynnikówsukcesuwrozwojuturystyki.Tradycyjnieprzyjmuje się, że podstawą rozwoju turystyki są zasoby (walory) przyrodni-czelubkulturowe,częstodajączresztąniczymnieuzasadnionepierwszeństwowaloromprzyrodniczym.Tymczasemstatystykaruchuturystycznegowyraź-niewskazuje,żewkrajutakimjakPolskagospodarkaturystycznarozwijasięszczególnie dynamiczniewwielkichośrodkachmiejskich (Kozak2006).Cowięcej,w znaczniemniejszym stopniuniż turystykawykorzystująca zasobyprzyrodniczemaonacharakter sezonowy. Jest teżmniejwrażliwanazjawi-skapogodowe,atodziękidostępnościlicznychizróżnicowanychproduktów.Niezależnieodtego,jakiezasobysąpodstawąrozwojuturystyki,corazczęś-ciejmamy do czynienia z sytuacją, gdy gospodarka turystyczna rozwija sięwmiejscach, gdzie nigdy nie istniały żadne zasoby, pozwalające oczekiwaćjejrozwoju.NajlepszymtegoprzykłademjestLasVegas,założonenacałko-

3 Otwartepozostajepytanieogranice rozwoju tego typu turystyki–np.czymieszcząsięwakceptowalnychgranicachzloty„miłośników”(?)IIwojnyświatowejwmundurachizesprzę-temSS?WNiemczechjesttokaralne.CzygrozinamraczejkomercjalizacjamartyrologiiIIwoj-nyświatowej?

MAREKW.KOZAK52

witympustkowiu, z dala od jakichkolwiek atrakcji i od początku budowanejakoośrodekturystyczny,czyteżDubaj,wyznaczającystandardywturystycesiedmiogwiazdkowej. Przykład ten rodzi pytanie o czynniki powodujące, żewśródodznaczających się zbliżonymicechamimiejsc jedneodnoszą spekta-kularnysukceswrozwojuturystyki,innezaśpozostajązapomnianelubgrajądrugorzędnerole.Punktemwyjściadorozważańnadczynnikamisukcesuwrozwojuturysty-

kisąkoncepcjeomawiająceczynnikirozwojuekonomicznego.Donajczęściejspotykanychnależyzaliczyćteopartenapodstawowychaspektachdziałalnościspołeczno-ekonomicznej:1) czynnikiekonomiczne(kapitał,popyt,dochodyludności izyskiprzedsię-

biorstw,zatrudnienie,nakładyinwestycyjne,wydajnośćpracy,specjalizacjaprodukcji,management),

2) czynniki społeczne (struktura konsumpcji, procesy urbanizacji, świado-mośćregionalna,wykształcenie,aktywność ipostawyprzedsiębiorczości,funkcjonowaniesamorządówterytorialnych),

3) czynnikitechniczneitechnologiczne(strukturaaparatuwytwórczego,za-pleczebadawczeiwdrożeniowe,zróżnicowanieprodukcji,przemysłwyso-kiejtechnologii,jakośćprodukcji,innowacyjnośćtechnicznaiproduktowa,infrastrukturatechniczna),

4) czynnikiekologiczne(ochronaśrodowiska,racjonalnegospodarowanieza-sobami,stosowanieobiegówzamkniętych),

5) czynniki polityczne (charakterwładzy, jej kompetencje i akceptacja spo-łeczna)(Bagdziński1994).Innepodejścieodwołujesiędowalorówużytkowychdanegoobszarudla

przedsiębiorstwiludzi.Zgodnieznimczynnikinajważniejszeto:1) dotyczącezasobów:surowców,kwalifikacjisiłyroboczej,tradycjiproduk-

cyjnych,obiektówizagospodarowaniainfrastrukturalnego,2) wpływającenawalorypopytu(siłanabywczaludności,dostępnośćdoryn-

kówzewnętrznych,strukturapopytu),3) determinująceatrakcyjnośćobszarudlainstytucjiipotencjalnychmieszkań-

ców (zagospodarowanieprzestrzenne, dostępnośćusług, stan środowiska,bezpieczeństwopubliczne,możliwośćuzyskaniapracy,dostępnośćkomu-nikacyjna),

4) związanezusługami instytucji (otoczeniabiznesu,obsługimieszkańców)(Kot2003).Zgodniezdotądprzedstawionymiklasyfikacjamimożnapowiedzieć,żeim

wyższenasyceniewyróżnionymiczynnikami(iwyższaichjakość),tymlepiej.Wzasadziemożnasięztymzgodzić,jednakżeniebezwyjątków,biorącychsięstąd,żechoćzałożeniatesąsłusznenapoziomieogólnym,toniedająodpowie-dzinapytanie,copowoduje,żespośródobszarówopodobnejcharakterystycejednezaczynająsiędynamicznierozwijać,innezaśnie.Interesującychwynikówdostarczyłyobszernebadaniaczynnikówrozwoju

zrealizowanewPolscewdrugiejpołowielat90.(ryc.3).Analizazgromadzo-


nychdanychpozwoliłaustalić,żerozwójgospodarczyjeststymulowanyprzeznastępująceczynniki:przedsiębiorczość,wykształcenie,mobilizacjęspołecznąorazimportkulturowy,przyczymzmiennesterujące(kluczowe)towykształ-cenieimobilizacjaspołeczna(Hryniewicz1998).

Infrastruktura(oczyszczalnie)

0,548

0,123

0,170

0,476

0,102

0,079

–0,090

0,132

0,281

Udzia³ przedsiêbiorstwzagranicznych

Udzia³ przedsiêbiorstwpañstwowych

Mobilizacjaspo³eczna

Edukacja

Przedsiêbiorczoœæ Rozwój

Import kulturowy(po³o¿enie w zachodniej

czêœci kraju)

Ryc. 3. Model rozwoju gospodarczego (Hryniewicz 1998, s. 66) (współczynniki regresji standaryzowanej)

Odnichgłówniezależytemporozwoju.Wbadaniuuwzględnionotakżepro-blematykęźródełsukcesuwrozwoju,bazującnaanaliziewcześniejwymienio-nychjużczynników.Zdaniembadaczyośrodkilokalne,któreodniosłyudoku-mentowanysukcesrozwojowy,zawdzięczajągoodpowiedniejkombinacji:− gotowości społeczności lokalnych do wyłaniania liderów, którzy potrafiliprzekonaćwyborcówdoswoichprojektówiumiejętnościsterowaniarozwo-jemgmin;

− zdolnościliderówdostworzeniaodpowiedniegozapleczawpostacielitylo-kalnejwspierającejichdziałania;

− powstaniuinstytucjiwspomagającychprzedsiębiorczośćlokalną;− rozwojowistowarzyszeń„aktywizującychspołecznośćikształtującychoby-watelskiepostawy”(Gorzelak,Jałowiecki1998,s.150).Nauwagęzasługujekonstatacja,żewżadnymzezbadanychprężnierozwija-

jącychsięośrodkównierozwinęłasięwpełnipartycypacjaspołeczna,awkaż-dymrazienieobejmowałaonaprocesówdecyzyjnychwzakresiepolitykiroz-wojulokalnego.W zbliżonym kierunku rozwijała swe analizy czynników sukcesu Irena

Pietrzyk,podkreślającznaczenieskutecznegolokalnegoprzywództwa,szerokiewspółuczestnictwoludnościwpodejmowanychdziałaniach,zdefiniowaniestra-tegii,wstępnąocenęcelów,słowem–czynnikiniematerialne(Pietrzyk2000).Liczne,choćrozproszoneświadectwaempiryczneprzekonują,żewindywi-

dualnychprzypadkachposiadaniewalorówturystycznychniemusiprzesądzaćosukcesie:podobnedosiebieośrodki(wrozumieniupołożeniaidostępnychwa-

MAREKW.KOZAK54

lorów)osiągająznaczącoróżnewyniki(GołdapiOlecko;SupraśliDrohiczyn;KołobrzegiMiędzyzdroje).Generalnierzeczbiorąc,dysponowaniepotencja-łemturystycznym,podobniejakbliskośćaglomeracji,pozytywniewpływanazamożnośćgmin(Gorzelakl,Jałowiecki1998),potwierdzająctezęopotencjalerozwojowymtkwiącymwgospodarceturystycznej.Analizyprowadzonenapoziomieregionalnymwskazują,żerozwójturysty-

kizależyodnastępującychgrupczynników.Po pierwsze, czynników wyznaczających atrakcyjność turystyczną regio-

nów:a) poziomrozwojuinfrastruktury,zarównoturystycznej,jakiwarunkującejdo-

stępnośćatrakcjiturystycznych,b) stanicharakterwalorówregionalnychsłużącychrozwojowiturystyki(kultura

materialna,waloryprzyrodnicze).Podrugie,czynnikówzwiązanychzesferąregulacji:miejsceirolagospodar-

kiturystycznejwpolitycerozwojudanegoobszaru(Kozak2006).Istotnym i bodaj jedynymwmiarę obiektywnymmiernikiem atrakcyjno-

ściturystycznejjestaktywnośćwwykorzystaniuinfrastrukturyudostępniają-cejwalory,którestanowiąprzedmiotzainteresowania turystów(Preparatory Study…2006).

4. Wnioski

Turystyka jest jedną z najbardziej charakterystycznych cechwspółczesnejcywilizacji,miarąglobalizacji,wzrostuzamożnościizmieniającychsiępotrzebludzkich.Gospodarkaturystyczna,rozwijającasięwodpowiedzinapopyt,na-leżydonajważniejszychinajdynamiczniejrozwijającychsięsektorówgospo-darkiświatowej.Koncepcjerozwojuturystykizasadniczomieszcząsięwgłównychnurtach

rozwojuekonomicznegoopartychnaparadygmatachmodernizacji,zależności,neoliberalizmu oraz rozwoju alternatywnego. Obserwowany ostatnio nacisknapromowanierozwojualternatywnego,niemasowego,opartegonalokalnychzasobachipodmiotachgospodarczych,służącegobezpośredniemukontaktowiiszerokopojętejwymianiedóbr,usługiwartościmiędzygospodarzemigośćmi,nieoznaczazanikuelementówpozostałychparadygmatów,zewszystkimipo-żądanymiiniepożądanymicechami.Aniezależnieodtego,żerozwójturystykitworzymiejscapracyidochód,zwracasięuwagęnaujemnecechy:zagrożeniedlaśrodowiskanaturalnego,tradycyjnychspołecznościiichkulturyczywresz-ciekwestięudziałuwzyskach.Wtejostatniejsprawiezwłaszczazwolennicyrozwojualternatywnegoniemająwątpliwości,żeturystykaformalna(masowa)prowadzidoprzerzucaniakosztów(środowiskowych,społecznych)naobszaryrecepcjiitransferuwiększościzyskówdotouroperatorówzobszarówzamoż-nych,obszarówpochodzeniaturystów.Problemteneksponowanyjestszczegól-niesilniewrelacjachglobalnych–bogataPółnockontrabiedne,rozwijającesięPołudnie.Elementytegozjawiskabeztruduzauważymytakżewrelacjachwe-


wnątrzkrajowych(aglomeracja–obszarypozostałe).Wtymdrugimprzypadkuzjawiskomamniejkonfliktogennycharakter,cowynikazarównozpoczuciawspólnotynarodowej,jakizwłaszczamniejszychzróżnicowańdochodowych.Podobniewukładziewewnątrzunijnymrozwójturystykijestpostrzeganyjakozjawiskopozytywneekonomicznie,alewymagającedziałańminimalizującychkosztyśrodowiskowe.Planowanieprzestrzenneuważasięwtymkontekściezaważnenarzędziełączeniakorzyściekonomicznychzturystykiztrwałymroz-wojem(Preparatory Study...,2006).Zarównobilanskorzyści ikosztówrozwoju turystyki, jak teższanseosią-

gnięciasukcesówwrozwojugospodarkiturystycznejzależąwgruncierzeczyodtychsamychczynnikówcorozwójekonomicznywogóle.Dopierwszorzęd-nychzaliczyćnależyprzedewszystkimzdolnośćdowyłonieniaautentycznegolidera,obdarzonegowizjąiumiejętnościamimobilizowaniainnychdoosiąga-niawspólnychcelów.Gospodarkaturystycznajestczęściągospodarkiwogólei taksamojak inne jejsektoryzależyod jakościkadry iprzywództwa(elit).Niemniejważnyjestczynnikkulturowyijakośćzbudowanegonanimsyste-muinstytucjonalnego,którymożebyćzorientowanyprorozwojowoiwspieraćrozwójturystykipoprzezodpowiednieprzepisy,rozwiązaniafiskalneizachętyinwestycyjne,alemożeteżzwyczajnieniesprzyjaćprzedsiębiorcom.Ważnymielementamiotoczeniainstytucjonalnegosąadministracjaorazorganizacjesłu-żącerozwojowiprzedsiębiorczości(instytucjefinansowe,doradcze,pośredni-czące,badawczo-rozwojowe,oświatowe i inne).Toodnichzależywdużymstopniunietylkojakośćstrategiirozwojowych,lecztakżezdolnośćefektywne-goosiąganiawypracowanychcelów.Tradycyjnieprzyjmujesię,żekluczoweznaczeniedlaturystykimaposiada-

niestosownychzasobów.Przynajmniejwodniesieniudo turystykiocharak-terzewypoczynkowymniemacodotegowątpliwości–morza,jeziora,górystanowiąważnyczynnikprzyciągającyturystów.Czydysponowaniewaloramiturystycznymijestwystarczające,byosiągnąćsukces?Zpewnościąnie:przy-kładKożuchowa,Drohiczyna,Tykocina,GórŚwiętokrzyskich czyBiałorusipokazuje,żezasobyturystycznesamewsobieniczegonieprzesądzają,musząbyćbowiemspełnionedodatkowewarunki.ZkoleiLasVegastosztandarowyprzykładwykreowaniawalorów.Myślącorozwojuturystyki,należyodstąpićodtradycyjnegoparadygmatu

koncentrującegosięnazasobachprzyrodniczych jakopodstawie ipostrzega-jącego turystykę przedewszystkim jakowypoczynek. Turystyka jako czyn-nik sprzyjający rozwojowi ekonomicznemu powinna być przede wszystkimpostrzeganajakogospodarkaturystyczna,jedenzeszczególniedynamicznychsektorówgospodarkioferujący sweproduktyzainteresowanymklientom(tu-rystom).Takiepodejście,którewcaleniemusioznaczaćignorowaniaspołecz-nych,politycznychikulturowychaspektówturystyki,pozwoliznacznielepiejzrozumieć tędziedzinę imożliwości jejwykorzystanianapotrzebyrozwoju.Zapotrzebąnowegospojrzenianaturystykęwrozwojuregionalnym(ikraju)przemawiająteżprzewidywanezmianywoczekiwaniachikrajupochodzenia

MAREKW.KOZAK56

turysty,równoległyrozwójturystykiglobalnejilokalnej,czywreszcieobser-wowanaewolucjaproduktówwkierunkuspełnianiaoczekiwańwzakresiedo-starczaniarozrywki,silnychwrażeńikształcenia.Wkonkurencjioglobalnegoilokalnegoturystętrzebaużywaćnowychstrategiiiinstrumentów.

Literatura

Amin A., Thrift N. (red.), 2000, Globalization, Institutions and Regional Development in Europe,Oxford:OxfordUniversityPress.

BagdzińskiL., 1994,Lokalna polityka gospodarcza w okresie transformacji systemowej,Toruń:Uniwersytetim.MikołajaKopernika.

BianchiR.V.,2004,„Towardsanewpoliticaleconomyofglobaltourism”(w:)R. Sharpley,D.J. Telfer,Tourism and Development. Concepts and Issues,Clevedon,Buffalo–Toronto:ChannelViewPublications.

Blakely E.J., BradshawT.K., 2002,Planning Local Economic Development. Theory and Practice,ThousandOaks,California:SagePublicationsInc.

Blinder A.S., 2006, „Offshoring – kolejna rewolucja przemysłowa”, Studia Regionalne i Lokalne,nr4.

ButlerR.W.,1980,„Theconceptofatourismandcycleofevolution”,Canadian Geographer,nr24.

ButlerR.W.,1990,„Alternativetourism:PioushopeorTrojanhorse?”,Journal of Travel Research,nr28(3).

CohenE.,1972,„Towardsasociologyofinternationaltourism”,Social Research, nr39.

DerekM., 2007, „Odwioski rybackiej do turystycznej enklawy? Turystykaarozwój lokalnynaprzykładzieMikołajek”,Studia Regionalne i Lokalne,nr2.

Domański R., 2002, Gospodarka przestrzenna, Warszawa: WydawnictwoNaukowePWN.

FrankA.,1966,„Thedevelopmentoftheunderdevelopment”,Monthly Review,nr18.

Gaworecki W.W., 2003, Turystyka, Warszawa: Polskie WydawnictwoEkonomiczne.

Goeldner C.R., Ritchie B.J.R., 2006, Tourism. Principles, Practices, Philosophies,Hoboken,NJ:JohnWiley&Sons,Inc.

GorzelakG.,2007,„Rozwój–region–polityka”(w:)G.Gorzelak,A.Tucholska(red.), Rozwój, region, przestrzeń, Warszawa: Ministerstwo RozwojuRegionalnego–EUROREG.

GorzelakG., JałowieckiB.,DziemianowiczW.,RoszkowskiW., Zarycki T.,1998,„DynamikaiczynnikisukcesulokalnegowPolsce”(w:)G.Gorzelak,B. Jałowiecki (red.), Koniunktura gospodarcza i mobilizacja społeczna w gminach,Warszawa:EUROREG(Studia Regionalne i Lokalne, nr25).

GorzelakG.,JałowieckiB.(red.),1998,Koniunktura gospodarcza i mobilizacja społeczna w gminach,Warszawa:EUROREG(Studia Regionalne i Lokalne, nr25).


GrosseT.G.,2002,„Przeglądkoncepcjiteoretycznychrozwojuregionalnego”,Studia Regionalne i Lokalne,nr1.

HarrisonL.E.,HuntingtonS.P.(red.),2003,Kultura ma znaczenie: jak wartości wpływają na rozwój społeczeństw,przeł.S.Dymczyk,Poznań:WydawnictwoZyskiS-ka.

HirszowiczM.,NeymanE.,2004,„Nowabiedawświecieobfitości”,Kultura i Społeczeństwo,nr2.

HryniewiczJ.,1998,„Wymiaryrozwojugospodarczegogmin”(w:)G.Gorzelak,B.Jałowiecki(red.),Koniunktura gospodarcza i mobilizacja społeczna w gmi-nach,Warszawa:EUROREG(StudiaRegionalneiLokalne,nr25).

HryniewiczJ.T.,2004,Polityczny i kulturowy kontekst rozwoju gospodarczego,Warszawa:WydawnictwoNaukowe„Scholar”.

JałowieckiB.(red.),1995,Turystyka na obszarach wiejskich Polski,Warszawa:EUROREG(raportwramachPhareTOURINII).

JałowieckiB,2000,Społeczna przestrzeń metropolii,Warszawa:EUROREGUW,WydawnictwoNaukowe„Scholar”.

JaroszM.(red.),2005,Wygrani i przegrani polskiej transformacji,Warszawa:OficynaNaukowa.

Keating M., Loughlin J., Deschouwer K., 2003, Culture, Institutions and Economic Development, A Study of Eight European Regions,Cheltenham,UK–Northampton,USA:EdwardElgar.

KotJ.,2003,Zarządzanie rozwojem gmin a polityka planowania strategiczne-go,Łódź:WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego.

KowalczykA.,2000,Geografia turyzmu,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

KozakM., 2006, „Konkurencyjność turystyczna polskich regionów”, Studia Regionalne i Lokalne,nr3.

KozakM., 2007, „Rola funduszy strukturalnych w rozwoju regionów” (w:)G.Gorzelak(red.),Polska regionalna i lokalna w świetle badań EUROREG-u,Warszawa:WydawnictwoNaukowe„Scholar”.

KrzysztofekK.,SzczepańskiM.S.,2002,Zrozumieć rozwój – od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Katowice: Wydawnictwo UniwersytetuŚląskiego.

KuklińskiA.,2007,„Towardsanewmodelofregionalpolicy”(w:)M.Landabaso,A. Kukliński, C. Roman (red.), Europe – Reflections on Social Capital, Innovation and Regional Development,NowySącz:WyższaSzkołaBiznesu–National-LouisUniversity.

LandesD.S.,2005,Bogactwo i nędza narodów: dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy,przeł.H.Jankowska,Warszawa:MuzaSA.

LiszewskiS.,1995,„Przestrzeńturystyczna”,Turyzm,nr5(2).Lösch A., 1961, Gospodarka przestrzenna – teoria lokalizacji, Warszawa:PWE.

MaleckiE.J.,1997,Technology and Economic Development. The Dynamics of Local, Regional and National Competitiveness,London:Longman.

MAREKW.KOZAK58

MarkowskiT.,1999,Zarządzanie rozwojem miast,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Mason P., 2003, Tourism Impacts, Planning and Management, Oxford––Burlington:ElsevierButterworth-Heinemann.

MiossecJ.M.,1977,„Unmodčledel’espacetouristique”,L’Espace Geographique,nr 1 (za: Suprewicz J., 2005, Socjologia turystyki, Lublin:WydawnictwoAkademickieWyższejSzkołySpołeczno-Przyrodniczej).

Myrdal G., 1957, Economic Theory and Underdeveloped Regions, London:Duckworth.

NovelliM.(red.),2005,Niche Tourism. Contemporary Issues, Trends and Cases,Oxford:Elsevier,Butterworth-Heinemann.

PietrzykI.,2000,Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

PorterM.E.,2001,Porter o konkurencji,Warszawa:PTE.Preparatory Study of Spatially Relevant Aspects of Tourism,ESPONProject1.4.5,2006,FinalReport.

PrzecławskiK., 1979, Socjologiczne problemy turystyki,Warszawa: InstytutWydawniczyCRZZ.

Putnam R., 1995, Demokracja w działaniu, przeł. J. Szacki, Kraków:Wydawnictwo„Znak”.

Putnam R., 2000, Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community,NewYork:SimonandSchuster.

SharpleyR.,TelferD.J.,2004,Tourism and Development. Concepts and Issues,Clevedon,Buffalo–Toronto:ChannelViewPublications.

SuprewiczJ.,2005,Socjologia turystyki,Lublin:WydawnictwoAkademickieWyższejSzkołySpołeczno-Przyrodniczej.

StawaszD.(red.),2004, Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju regionu – teoria i praktyka,Łódź:WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego.

SztompkaP.,2002,Socjologia. Analiza społeczeństwa,Kraków:Wydawnictwo„Znak”.

Szul R., 2007, Teorie i koncepcje w polityce regionalnej, w: G. Gorzelak,A. Tucholska (red.), Rozwój, region, przestrzeń, Warszawa: MinisterstwoRozwojuRegionalnego–EUROREG.

Toffler A., 1997, Trzecia fala, przeł. E. Woydyłło, Warszawa: PaństwowyInstytutWydawniczy.

WeberA.,1909,Theory of the Location of Industries,Chicago:UniversityofChicagoPress.

WTO (World Tourism Organization), 1980, Manila Declaration on World Tourism,Madrid:WTO.

ZarębaD.,2006,Ekoturystyka,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.


concePts of toUrism develoPment

Dynamic tourismdevelopmenthas resulted inequallydynamicgrowthoftourismindustry,beingthemajorsourceofincome.Tourismdevelopmentstra-tegiesarebasedondifferentconceptsofeconomicgrowthwhichdonotan-swer all questions.Among them is the issue of success factors:whatmakescertainlocalitiesenjoyfasttourismdevelopmentwhileothersimilarplaceshaveproblems?Againstmanybeliefsonthesignificanceofnaturalresources,moreimportantareculturalassetsandinparticulardevelopmentoftouristinfrastruc-tureandproducts.Havingthisinmindoneshouldlookforsuccessfactorsinqualityofhumanresources,elitesandleadership.

Documents

koncePcje rozwojU tUrystyki - EUROREG - Centrum ... · Współcześnie turystyka stanowi jedną z najszybciej rozwijających się i złożo-nych sfer życia społecznego. ... (Gaworecki