KOVID-19 PANDEMİSİ: ULUSLARARASI HUKUK ......KOVID-19 PANDEMİSİ: ULUSLARARASI HUKUK AÇISINDAN DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ'NE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME* Prof. Dr. Funda Keskin

Araştırma Makalesi DOI 1033630ausbf856704

KOVID-19 PANDEMİSİ ULUSLARARASI HUKUK ACcedilISINDAN

DUumlNYA SAĞLIK OumlRGUumlTUumlNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME

Prof Dr Funda Keskin Ata

Ankara Uumlniversitesi

Siyasal Bilgiler Fakuumlltesi

ORCID 0000-0001-8517-5384

Oumlz

Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml (DSOuml) 1948de kurulmuş olmakla birlikte arkasında 19 yuumlzyıl ortasına giden bir deneyim bulunmaktadır Bu deneyimin temelini de devlet sınırlarını aşan salgın hastalıklarla muumlcadele

gereksinimi oluşturmaktadır Ancak amaccedilları iccedilin gerekli olan finansal ve teknik olanaklar ile uumlye devletlerin işbirliği her zaman istenen duumlzeyde olmamaktadır Finansal kaynakların yarısının belirli programlar iccedilin verilen

goumlnuumllluuml katkılardan oluştuğu ve oumlrguumltuumln bağlayıcı hukuk kuralı geliştirmekten uzak durduğu goumlruumllmektedir

2005 Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuuml ile Genel Direktoumlr Uluslararası Nitelikte Halk Sağlığı Acil Durumu ilan etme yetkisi kazanmıştır Yine Tuumlzuumlkrsquole tuumlm salgın hastalıklarda uumlye devletlere bildirim yuumlkuumlmluumlluumlğuuml

getirilmiştir Ancak uumlye devletlerin aşırı oumlnlemlere maruz kalmak korkusuyla bunu yapmaktan kaccedilındıkları ve

muumlcadele iccedilin yeterli kapasite geliştiremedikleri goumlruumllmektedir

Oumlrguumltuumln tuumlm sorunlara ve kimi hatalara karşın oumlnceki salgınlardan edindiği deneyimle bu suumlreci doğru

youmlnettiğini belirtmek gerekir Ancak kimi eski kimi yeni ortaya ccedilıkan eksiklere dair uumlye devletlerin bir reforma

gidip gidemeyeceğini zaman goumlsterecektir

Anahtar Soumlzcuumlkler Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml KOVID-19 Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuuml Pandemi

Uluslararası Nitelikte Halk Sağlığı Acil Durumu (UNHSA)

Covid-19 Pandemic An Assessment of the World Health Organization

From an International Law Point Of View Abstract

Although the World Health Organization (WHO) was founded in 1948 it was based upon the

experience of fighting against quarantinable diseases dating back to mid-19th century Nevertheless fulfilling its goals would require more financial and technical resources and collaboration from member states

Half of the financial resources are provided as voluntary contributions to support certain programmes and the

WHO is reluctant to develop binding rules of law General Director is given one more power by International Health Regulations of 2005 Declaration of Public Health Emergency of International Concern (PHEIC) It also

stipulates that member states must inform the organization in case of an epidemic But states avoid from it with

the fear of excessive measures and they were not able to bring their health systems to the standard necessary to fight these diseases

Despite all challenges limitations and some mistakes the WHO managed to govern this crisis quite

well by drawing upon its past experience and lessons learned from previous epidemics Only time will tell whether member states will be able to make reforms deemed necessary

Keywords World Health Organization COVID-19 International Health Regulations Pandemic

Public Health Emergency of International Concern (PHEIC)

Makale geliş tarihi 06072020

Makale kabul tarihi 25122020

Erken goumlruumlnuumlm tarihi 08012021

Ankara Uumlniversitesi

SBF Dergisi

Erken Goumlruumlnuumlm

Ankara Uumlniversitesi SBF Dergisi Erken Goumlruumlnuumlm

2

Kovid-19 Pandemisi Uluslararası Hukuk Accedilısından Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuumlne İlişkin Bir

Değerlendirme

Giriş

Duumlnyayı etkisi altına alan salgın hastalıklar yeni bir olgu değildir Yazılı

tarihte bilinen ilk salgın MOuml 430 yılında Atinayı etkisi altına alan salgındır ve

Peloponez Savaşları sırasında Atinanın guumlcuumlnuuml oumlnemli oumllccediluumlde azaltan bir etken

olarak tarih kitaplarında yerini almıştır Orta Ccedilağdaki veba salgını uluslararası

seyahat ve ticaret rotalarını izleyerek yayılmış Asyadan gelerek tuumlm Avrupada

ve Kuzey Afrikada goumlruumllmuumlştuumlr Tarih boyunca uumlccedil salgın hastalık dış politikaları

etkilemiştir Veba kolera ve sarıhumma (Nakajima 1997 320) Duumlnya Sağlık

Oumlrguumltuumlnden (DSOuml) oumlnce sağlığa dair tuumlm uluslararası ccedilabalar salgın hastalıkların

yayılmasının oumlnlenmesi amacına youmlneliktir

Sağlık alanında ccedilalışacak bir uluslararası oumlrguumlt duumlşuumlncesi 1945te

Birleşmiş Milletler (BM) oumlrguumltuumlnuumln kurucu konferansı sırasında konu edilmiş ve

Ekonomik ve Sosyal Komite (ECOSOC) ile işbirliği iccedilinde sağlık alanında

ccedilalışacak bir tek evrensel oumlrguumlt kurulması youmlnuumlnde goumlruumlş ortaya ccedilıkmıştı Bu

goumlruumlşuumln hayata geccedilmesi 7 Nisan 1948de DSOuml kurucu antlaşmasının yuumlruumlrluumlğe

girmesiyle oldu 2019da DSOuml 194 uumlye devlet ile UNESCOdan sonra en

evrensel 8000 ccedilalışan ve 160 devlete yayılmış buumlroları ile de en geniş BM

uzmanlık oumlrguumltuuml haline gelmiştir Buna karşılık uluslararası hukukuluslararası

ilişkiler ccedilalışanlar tarafından goumlreceli olarak az ccedilalışılmış oumlrguumltlerdendir (Burci

2019 229)

Oysa DSOuml teknik bir oumlrguumlt olarak oumlngoumlruumllmesine karşın devletlerin uumlye

olduğu tuumlm uluslararası oumlrguumltler gibi kurulduğundan beri ideolojik ve siyasi

rekabete sahne olan forumlardan biri olmuştu Oumlnce Doğu-Batı sonra Kuzey-

ldquoInternational Conference on COVID-19 Studies 21-23 June 2020 ccedilerccedilevesinde

sunulan ve tam metin kitabında yayınlanan KOVID-19 Pandemisi Ccedilerccedilevesinde

Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuumlne ve Geleceğine Dair Uluslararası Hukuk Accedilısından Bir

Değerlendirmerdquo başlıklı ccedilalışmanın geliştirilmişgenişletilmiş versiyonudur

httpse1b97e56-bc77-40fe-8530-c1a768133478filesusrcomugd614b1f_42f0704

f76144e6e94ad49e8d7718eb2pdf 404-412

Funda Keskin Ata Kovid-19 Pandemisi Uluslararası Hukuk Accedilısından Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuumlne İlişkin Bir Değerlendirme

3

Guumlney rekabetinin etkileri yaşandı Buna karşın DSOumlnuumln ccedilalışmalarına

ccediloğunlukla sınırlı bir uluslararası hukukuluslararası ilişkiler ilgisi olmasının

nedeni belki de DSOumlnuumln kurucu antlaşmasında yetki verilmiş olmasına karşın

bağlayıcı belge uumlretmekte ccedilok sınırlı kalmasıdır Bu oumlrguumlt accedilısından ccedilok şaşırtıcı

bir tercih olmayabilir Ccediluumlnkuuml amaccedilları salgın hastalıklarla muumlcadele dışında

uluslararası bir yaklaşım gerektirmiyordu Bunu tıp alanındaki bilimsel ve

teknolojik gelişme hızının bu tuumlr bağlayıcı metinleri kısa suumlrede

anlamsızlaştıracağı gerekccedilesiyle accedilıklayanlar da vardır Ancak bu tercihin en

baştan beri geldiği goumlz oumlnuumlnde tutulursa bu biraz zayıf bir gerekccedile olarak

kalmaktadır

Bu ccedilalışmada DSOumlnuumln sağlıktan sorumlu teknik uluslararası oumlrguumlt olarak

KOVİD-19 pandemisi suumlrecindeki ccedilalışması eleştiriye maruz kaldığı konular

bunun arka planını oluşturan oumlnceki gelişmeler ve oumlrguumltuumln geleceğine olası etkisi

ele alınacaktır

1 Bir Uluslararası Oumlrguumlt Olarak Duumlnya Sağlık

Oumlrguumltuuml

DSOuml 7 Nisan 1948de kurucu antlaşmasının yuumlruumlrluumlğe girmesiyle ortaya

ccedilıkmıştır1 BMnin kurulması iccedilin toplanan 1945 San Francisco Konferansında

uluslararası bir sağlık oumlrguumltuuml kurulması ve ECOSOC ile ilişkilendirilmesi iccedilin

konferans toplanması youmlnuumlndeki Brezilya ve Ccedilin teklifi oybirliğiyle kabul edildi

1 DSOumlnuumln kurulmasından oumlnceki uluslararası sağlık konferansları uluslararası

oumlrguumltler DSOumlnuumln kuruluşu ve kurumsal yapısı ve uluslararası hukukta kural koyma

işlevi iccedilin bkz Uğur Samancı (2016) Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml ve Normatif İşlevi

Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi 18(1) 55-89 Ayrıca

DSOuml oumlncesi uluslararası sağlık duumlzenlemeleri tarihi DSOumlrsquonuumln kuruluşu ve sistemi

uumlzerine genel bilgiler iccedilin bkz Walter R Sharp (1947) The New World Health

Organization The American Journal of International Law 42(3) 509-530 C E A

Winslow World Health Organization International Conciliation 26 111-154

John Charles (1968) Origins History and Achievements of the World Health

Organization British Medical Yearbook 293-296 Norman Howard-Jones (1981)

The World Health Organization in Historical Perspective Perspectives in Biology

and Medicine 24(3) 467-48 Javed Siddiqi (1995) World Health and World

Politics The World Health Organization and the UN System (Hong Kong

University of South Carolina Press) Michael McCarthy (2002) A Brief History of

the World Health Organization The Lancet 360 1111-1112 Laci S Lawrence

(2012) Jurisdictional Analysis of WHO and Interpol Journal of Biosecurity

Biosafety and Biodefense Law 2 1-24 Burci Gian Luca (2019) The World Health

Organization at 70 Challenges and Adaptation International Organizations Law

Review 16 229-241


4

(Howard-Jones 1981 470) ECOSOCun kurduğu Teknik Hazırlık Komitesinin

hazırladığı taslak uumlzerinden 1946da toplanan kurucu konferansta antlaşma 61

devlet tarafından imzalandı Tuumlrkiye de kurucu konferansa katılan

devletlerdendir ve kurucu antlaşmayı 9 Haziran 1947 tarih 5062 sayılı yasayla

onaylayıp 17 Haziran 1947 tarihli 6634 sayılı Resmi Gazetede yayınlayarak

oumlrguumlte uumlye olmuştur

Kurucu Antlaşmanın 1 Maddesinde oumlrguumltuumln amacı tuumlm insanlar iccedilin

muumlmkuumln olan en yuumlksek sağlık duumlzeyini elde etmek olarak belirlenmiştir ve 2

Maddesine goumlre de bu amaccedilla uluslararası sağlık alanında youmlnlendirici ve

eşguumlduumlm sağlayan bir otorite olarak ccedilalışacaktır

(httpsappswhointgbbdPDFbd47ENconstitution-enpdfua=1) 2

Maddede sayılan işlere bakıldığında oumlrguumltuumln ikili bir işlevi olacağı

anlaşılmaktadır Uumlye devletlerin sağlık hizmetlerinin guumlccedillendirilmesi iccedilin

ccedilalışmak ve oumlteden beri gelen bir amaccedil olan salgın hastalıklarla muumlcadele etmek

Bu amaccedillarla uumlye devletlere teknik yardım sağlayacak kuruluşlar arasında

işbirliğini kolaylaştıracak bilgi sağlayacak eğitim sağlayacak gerekli soumlzleşme

ve tuumlzuumlkleri hazırlayacak vb ve kendisine verilen amaca ulaşmak iccedilin gereken

her tuumlrluuml oumlnlemi alabilecektir

26 onay belgesinin 7 Nisan 1948de Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist

Cumhuriyeti tarafından iletilmesiyle antlaşma yuumlruumlrluumlğe girmiş oldu İmzadan

beri 20 ay geccedilmişti İlk toplantı tarihi boumlylece 24 Haziran olarak belirlendi 18

devlet DSOuml Youmlnetim Kurulu uumlyesi olarak seccedilildi ve ilk buumltccedilesi de 5 milyon dolar

olarak onaylandı ki o zaman da buumltccedile son derece yetersiz olarak tanımlanmıştı

DSOuml Sağlık Genel Kurulunun ilk toplantısında BM ile arasındaki resmi ilişkiyi

kuran antlaşma da kabul edildi (Samancı 2016 63) Buumltccedile ise bir sonraki yıl iccedilin

istenilen 20 milyon dolar yerine 8 milyon dolar olarak kabul edildi Buna karşılık

Ek Ccedilalışma Programı adı altında bir program yaratılarak burada da 9 milyon

dolara kadar huumlkuumlmetlerden goumlnuumllluuml katkılardan oluşan ek bir buumltccedile

oluşturulmasına karar verildi (Howard-Jones 1981 476)

Oumlnceden var olan ve sağlıkla ilgili ccedilalışan boumllgesel oumlrguumltler DSOumlnuumln bir

parccedilası haline getirilecekti Burada adı verilmesi gereken en oumlnemli oumlnceki

boumllgesel oumlrguumlt Pan Amerikan Sağlık Konferansıdır ve DSOumlnuumln boumllgesel buumlrosu

olarak hizmet edeceği 54 Madde ile kararlaştırılmıştır Ancak hem o hem de

diğer boumllgesel buumlrolar oldukccedila bağımsız bir ccedilalışma biccedilimi yuumlruumltmektedirler Bu

durum zaman zaman olumlu zaman zaman da eleştirilerle karşılanmaktadır

11 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuumlnuumln Kurulmasına Giden Yol

DSOuml 19 yuumlzyılda gelişen kamu sağlığı yaklaşımından ayrı duumlşuumlnuumllemez

Kendi uumllkelerindeki sorunlu yer ve toplulukları oumlğrenip sterilize etmek isteyen


5

devletler aynı zamanda sınır geccedilişlerini ve şuumlpheli mal ya da kişilerin girişini de

youmlnetiyorlardı ve karantina guumlmruumlk kontroluuml ve cordon sanitaire uygulamaları

buradan doğmuştu 19 yuumlzyıl ortalarında Avrupada yayılan kolera nedeniyle

devletler işbirliği yapma gereğini goumlrduumller ve 1851-1852de ilk sağlık

konferanslarını topladılar En oumlnemli başlık ise aşırı oumlnlem alınarak uluslararası

ticaretin engellenmemesiydi Dolayısıyla 1859dan 1885e kadar toplanan beş

hijyen konferansında tartışılan asıl konu uluslararası deniz ulaşımında karantina

uygulamasına ilişkin kurallar oldu (Charles 1968 293 Siddiqi 1995 14)

1892de ilk Uluslararası Sağlık Soumlzleşmesi koleranın denetim altına alınması

iccedilindi 5 yıl sonra da veba iccedilin benzer bir soumlzleşme yapıldı Pan Amerikan Sağlık

Oumlrguumltuuml 1902de kuruldu Duumlnyadaki en eski uluslararası sağlık kuruluşu odur

Başta o da buumlyuumlk oumllccediluumlde karantina kurallarıyla ilgiliyken daha sonra genel sağlık

sorunlarına da eğilmeye başladı 1903te Pariste Uluslararası Sağlık Konferansı

suumlrekli bir sağlık ofisi gereğini tartıştı ve 1907de Avrupada ilk uluslararası ofis

olan Office international dhygiegravene publique kuruldu

Goumlruumllduumlğuuml gibi halk sağlığı endişeleri ve bu konudaki ilk ccedilalışmalar

salgın hastalıkların kontrol altına alınabilmesini amaccedillıyordu Milletler Cemiyeti

(MC) ise sadece hastalıkların denetimi ile sınırlı kalmamış ccedilalışma alanını

uluslararası sağlık işbirliği kavramına doğru genişletmişti (Howard-Jones 1981

468) Bu doumlnemde buumlyuumlk hayırsever ilgisi de alandan eksik değildi

Rockefeller Foundation 1913te bir Uluslararası Sağlık Kurulu oluşturmuştu ve

onların da ilgisi asıl olarak bulaşıcı hastalıklara youmlnelikti Kendi ccedilalışmalarının

yanısıra MCnin ilgili kurumlarına finansal kaynak sağlayan başlıca kurum

konumundaydı (Bashford 2006 72)

12 Oumlrguumltuumln Yapısı ve Faaliyetleri

Oumlrguumltuumln uumlccedil ana organı bulunmaktadır Tuumlm uumlyelerin katıldığı ve yılda bir

kez toplanan Duumlnya Sağlık Genel Kurulu gerekli komiteleri kurmaktan Yuumlruumltme

Kurulunun ve Sekreterliğin raporlarının incelenmesine finansal politikaların

goumlzetiminden araştırmaların yuumlruumltuumllmesine ve oumlnemli goumlruumllen herhangi bir sağlık

konusunun uumlye devletlerin dikkatine sunulmasına kadar geniş bir alana yayılan

goumlrevleri yerine getirir Buumltccedileyi kabul etmek de onun yetkisindedir Yuumlruumltme

Kurulu ise 34 uumlyeden oluşur Goumlrevi Duumlnya Sağlık Genel Kurulunun kararlarını

ve politikalarını uygulamak ona verdiği goumlrevleri yerine getirmek tavsiyede

bulunmak ve genel olarak Genel Kurulun guumlndemini takip etmektir Ana

goumlrevlerinden birisi kurucu antlaşmanın 28 Maddesinde yer alan derhal

harekete geccedilmeyi gerektiren olaylarla ilgilenmektir ve bu ccedilerccedilevede salgınlarla

başa ccedilıkmak iccedilin gerekli adımları atma yetkisini Genel Direktoumlre verebilir 31

Maddeye goumlre Genel Direktoumlruuml Duumlnya Sağlık Genel Kurulu atar Genel Direktoumlr

uumlccediluumlncuuml ana organ olan Sekreterliğin başında yer alır Teknik ve idari personelin


6

yaklaşık uumlccedilte biri Cenevredeki merkezde geri kalanı boumllge buumlrolarında ccedilalışır

DSOumlye bağlı altı boumllgesel buumlro bulunmaktadır Afrika Amerika Avrupa Batı

Pasifik Doğu Akdeniz ve Guumlneydoğu Asya

Kurucu antlaşmanın 2 Maddesinin (k) paragrafına goumlre DSOuml uluslararası

soumlzleşme ve tavsiye kabul edebilir Duumlnya Sağlık Genel Kurulu 19 Maddeye

goumlre uumlccedilte iki ccediloğunlukla soumlzleşme veya anlaşma kabul etme yetkisine sahiptir

Ancak bu yetkiler ccedilok az kullanılmıştır Oumlrguumltuumln kabul ettiği tek uluslararası

soumlzleşme 2003 Tuumltuumln Kontroluuml Ccedilerccedileve Soumlzleşmesidir Ayrıca 2005te

guumlncellenen Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuuml hastalıklara muumldahale konusundaki ana

ccedilerccedileveyi oluşturmaktadır

DSOumlye geniş bir duumlzenleme kabul etme yetkisi sağlayan madde 21

Maddedir Sağlık Genel Kurulu beş konuda salt ccediloğunlukla duumlzenleme kabul

etme yetkisine sahiptir ve (a) paragrafında yer alan birincisi KOVID-19

pandemisindeki suumlreccedil accedilısından oumlnem taşımaktadır Bu yetkiler (a) bir hastalığın

uluslararası yayılmasını oumlnleme amacına youmlnelik hijyen ve karantina koşullarının

belirlenmesi (b) hastalıkların oumlluumlm nedenlerinin ve kamu sağlığı

uygulamalarının isimlendirilmesi (c) uluslararası kullanım iccedilin teşhis

proseduumlrlerine dair standartların belirlenmesi (d) uluslararası ticarete konu olan

biyolojik madde ilaccedil vb uumlruumlnlerin guumlvenliği saflığı ve guumlcuumlne dair standartların

belirlenmesi (e ) uluslararası ticarete konu olan biyolojik madde ilaccedil vb

uumlruumlnlerin duyurulması ve etiketlenmesi olarak sıralanmaktadır

Ayrıca DSOuml ile diğer uluslararası oumlrguumltler arasındaki anlaşmaları uumlccedilte iki

oy ccedilokluğuyla kabul eder Nitekim DSOumlnuumln BM ile anlaşma yapacağı kurucu

antlaşmanın 41 Maddesinde belirtilmektedir 57 Madde de oumlrguumltuumln BM yetkisi

ve kılavuzluğu altında olacağını goumlstermektedir BM ile bu anlaşma hemen oumlrguumlt

kurulur kurulmaz gerccedilekleştirilmiştir (Agreements with Other Inter-

governmental Organizations httpsappswhointgbbdPDFbd47EN

agreements-with-other-inter-enpdf

Kurucu antlaşmanın yuumlruumlrluumlğe girmesiyle DSOuml elindeki kısıtlı buumltccedile

ccedilerccedilevesinde oumlncelikli olarak ilgileneceği konuları belirlemiş ve bunların arasına

kimi bulaşıcı hastalıkları da almıştı 1951 tarihli Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuuml 19

yuumlzyıldan beri kabul edilen duumlzenlemelerde yer alan ccediliccedilek tifuumls kolera

sarıhumma tekrarlayan ateş ve vebayı kontrol altına almak ve karantina altına

alınabilir hastalıklar olarak sınıflandırılan bu hastalıklara karşı uluslararası

ulaşım iccedilin kullanılan liman havaalanı ve sınırlarda alınacak oumlnlemleri

belirlemek iccedilin kabul edilmişti 1969da tifuumls ve humma 1981de ccediliccedilek bu

listeden ccedilıkarıldı ve 2005 duumlzenlemesinden oumlnce yalnızca uumlccedil hastalık bu tuumlzuumlk

ccedilerccedilevesinde uluslararası kontrole tabi olarak kaldı


7

1958de 10 Yıl toplantısında ABD oumlrguumltuumln araştırmaları youmlnlendirecek bir

merkez olması uygulamayı devletlere bırakması gerektiği yaklaşımını dile

getirince tıbbi araştırma konusunda bir tavsiye komitesi ve bunun iccedilin bir

goumlnuumllluuml fon kuruldu 1960larda yeni bağımsız olan devletlerin hızla oumlrguumlte uumlye

olmaları ve Kongodaki iccedil ccedilatışma sırasında ortaya ccedilıkan sağlık krizi oumlrguumltuumln

ulusal sağlık planlaması konusuna daha fazla eğilmesine neden oldu (Charles

1968 295) 1970lerle birlikte artık sağlığa yaklaşım hasta olmamak değil

kapsamlı bir iyilik hali olarak anlaşılmaya başlanmıştı 1978 Alma Ata Bildirisi

tuumlm devletlere ccedilağrıda bulunarak yuumlksek duumlzeyde sağlık hizmetinin sağlanmasını

ulusal sağlık sistemlerinin ayrılmaz bir parccedilası yapmalarını istedi 1981de bu

bildiri temelinde 2000e kadar Herkes iccedilin Sağlık amacına youmlnelik kuumlresel bir

strateji kabul etti Bu stratejinin amacı temel sağlık hizmetinin tuumlm uumllkelerde

sağlık sisteminin ana işlevi ve odağı haline getirilmesiydi (McCarthy 2002

1111)

1990larda AIDS hastalığının insan haklarının korunması accedilısından da

guumlndeme gelmesi neo-liberal politikaların etkisi ve bulaşıcı hastalıkların artık

guumlvenlik oumlrguumltlerinin de konusu haline gelmesi DSOumlnuumln yaklaşımlarında

değişikliğe neden oldu (Burci 2019 230) O zamana kadar sağlığı daha teknik

bir konu olarak ele alma eğiliminde olan oumlrguumlt sağlığın toplumsal belirleyicileri

olarak gelir dağılımı eğitim duumlzeyi kadınların ekonomik ve ccedilevre politikalarının

belirlenmesindeki roluuml sağlık risk faktoumlrlerinin duumlzenlenmesi ve ilaccedillara erişim

gibi konularla kalkınma ve dış politika guumlndemlerine girdi2 Bu ccedilalışmanın

kapsamı dışında olduğundan DSOumlnuumln ccedilalışmalarının bu youmlnuuml

incelenmeyecektir

2003te Tuumltuumln Kontroluuml Ccedilerccedileve Soumlzleşmesi DSOumlnuumln ilk kuumlresel halk

sağlığı antlaşması olarak kabul edildi 2008de Duumlnya Sağlık İstatistikleri tuumlm

duumlnyada bulaşıcı hastalıklardan bulaşıcı olmayan hastalıklara doğru kuumlresel bir

kayma olduğunu goumlsteriyordu Ancak bundan bir yıl sonra 2009da H1N1 olarak

adlandırılan viruumls ortaya ccedilıktı 2014te ise Batı Afrikada en buumlyuumlk Ebola viruumlsuuml

salgını ortaya ccedilıktı ve ancak 2016da vakalar sıfıra indirilebildi Aynı yıl bu kez

Amerika kıtasında Zika viruumlsuuml halk sağlığı acil durumu oluşturdu Ebola ise

2017de ve 2018-2020de bir kez daha Kongoda ortaya ccedilıktı

2005te on yıldır suumlren tartışmalar sonuca ulaşarak Uluslararası Sağlık

Tuumlzuumlğuuml goumlzden geccedilirildi ve belirli hastalıkların oumltesinde halk sağlığı tehditlerini

oumlnleme ve bunlara karşılık vermeyi de iccedilerecek biccedilimde genişletildi Uluslararası

Sağlık Tuumlzuumlğuuml hastalıklarla muumlcadele konusundaki temel hukuksal duumlzenlemeyi

2 2000 yılında BM Genel Kurulunda kabul edilen Binyıl Kalkınma Hedefleri DSOuml iccedilin

de oumlnemli hedefler iccedileriyordu 2015te ise DSOuml Suumlrduumlruumllebilir Kalkınma Hedeflerini

kabul etti httpwwweurowhointenabout-usorganizationwho-at-70milestones-

for-health-over-70-years


8

oluşturmaktadır Salgın hastalıklarla muumlcadelede ana dayanak bu tuumlzuumlk

olduğundan ileride daha ayrıntılı olarak incelenecektir Tuumlzuumlk kabul edilirken

ileri suumlruumllen itirazlar arasında yeni tuumlzuumlğuumln UAEA DTOuml veya gıda kodeksi ile

ccedilatışma ccedilıkarabileceği yer almıştı Bu olasılıklar değişikliklerle ortadan

kaldırıldı Bilerek ve kazaen biyolojik kimyasal ya da radyoaktif madde

dağılması tartışmalı bir konu oldu ccediluumlnkuuml teroumlrizm olasılığı iccedileriyordu Bu

nedenle nihai metin biraz karmaşık olsa da bu maddelerin isteyerek kullanılması

durumlarını da kapsayacak biccedilimde oluştu Tayvanın temsili konusu ise sorun

yaratan son konuydu SARS salgını sırasında Tayvan DSOumlden yardım almıştı ve

yeni tuumlzuumlğe katılmak istedi Ancak Ccedilin bunu kesinlikle reddetti Bu sorun tam

ccediloumlzuumlme ulaştırılamadan kaldı ve ABD Başkanı Donald Trumpın KOVID-19

salgınına dair DSOumlye youmlnelttiği eleştirilerin başlıklarından birini oluşturdu

2 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuumlne Youmlnelik Temel

Eleştiriler

1980lerden itibaren salgın hastalıklarla ilgisi olmayan ancak oumlrguumltuumln

genel olarak roluumlnuuml kuumlccediluumllten bir parccedilalanma yaşanmıştı 1990larda ise sağlığın

insan hakları ccedilevre ticaret gibi alanlarla olan bağlantısı oumln plana ccedilıktı Bu

doumlnemde oumlzellikle sağlık araştırmaları ağlarının ve oumlzel sektoumlruumln oumlzel-kamu

işbirliği ile artan roluuml nedeniyle DSOuml gibi hantal bulunan ve BMye youmlnelen

eleştirilerden de nasibini alan uluslararası oumlrguumltlerin roluumlnuumln azaldığı yorumları

da yapıldı (Taylor 2003 256) Sağlık alanında olan kimi konular başka

oumlrguumltlerin de ccedilalışma alanıydı Buna oumlrnek olarak Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuumlnuumln

antlaşmalarında sağlık ile ticaret arasındaki bağlantının giderek daha fazla yer

alması verilebilir Biyolojik ccedileşitlilik biyoguumlvenlik biyoteknoloji fikri

muumllkiyet genetik insan klonlanması gibi konular aynı zamanda UNEP DTOuml

UNESCO FAO gibi oumlrguumltlerin de ccedilalıştığı bir alandı ve bu konularda hukuksal

kuralların gelişmesine katkıda bulundular Ama bunu yaparken aynı zamanda

sağlık alanındaki kuralların daha fazla parccedilalanmasına ve kimi zaman

tutarsızlaşmasına da yol accediltılar

Bunun DSOumlnuumln sağlık alanındaki oumlnderlik roluumlne zarar verdiği goumlruumlşuuml

dikkate değer bir goumlruumlştuumlr Oumlzellikle de DSOumlnuumln kurucu antlaşmasıyla başka

hiccedilbir uzmanlık kuruluşunun sahip olmadığı bir kural koyma yetkisi olduğu

duumlşuumlnuumlluumlrse uumlye devletlerin bu olanağı kullanmak yerine başka forumlarda

başka duumlzenlemeler yapmayı tercih ettiği anlaşılmaktadır Bu da bizi oumlrguumltuumln

sahip olduğu kural koyma yetkisini yeterince kullanmadığı eleştirisine

getirmektedir Oumlrguumltuumln kaynaklarının uumlstlendiği goumlrevler iccedilin yeterli olmaması

ise herkesin dile getirdiği en temel sorunu oluşturmaktadır


9

21 Oumlrguumltuumln Finansal Kaynakları Sorunu

Oumlrguumltuumln buumltccedile tahminini boumllge ofislerinden gelen verilere goumlre Genel

Direktoumlr hazırlar ve Yuumlruumltme Kuruluna sunar Orada goumlzden geccedilirdikten sonra

Duumlnya Sağlık Genel Kurulu tarafından buumltccedile kabul edilir Olağan buumltccedile uumlye

devletlerden sağlanır En yuumlksek katkıyı ABD yapmaktadır 1980lerin başında

uumlye devletlerin buumltccedileye olan katkılarını gerccedilek dolar değeri temelinde donduran

Duumlnya Sağlık Genel Kurulu (Vaughan et al 1996 229) 1993te bir adım daha

ileri giderek buumltccedilede sıfır gerccedilek buumlyuumlmeden sıfır nominal buumlyuumlmeye

geccedilmiştir

Oumlrguumltuumln buumltccedilesi en baştan beri amaccedillara goumlre kuumlccediluumlk olduğundan oumlrguumlt

resmi buumltccedilesi iccedilinde uumlye devletlere iki biccedilimde destek sağlanmaktadır Birincisi

burs ve eğitim olanakları sağlayarak sağlık ccedilalışanlarının yeterli eğitimi

edinmesine yardım etmektir İkincisi ise devletin yardım ve tavsiye talep ettiği

konularda uzman ekipler goumlndererek o gereksinime oumlzel teknik destek

sağlamaktır (Gutteridge 1963 9)

DSOumlnuumln uumlye devletlerin katkılarından oluşan resmi buumltccedilesinin yanında

kurucu antlaşmanın 57 Maddesi uumlye devletlerden ve amaccedilları DSOuml hedef ve

politikalarıyla uyumlu olan kuruluşlardan goumlnuumllluuml katkı almasına da olanak tanır

Nitekim 1951den itibaren BMnin teknik yardım programından ve uzman

kuruluşları destekleyen oumlzel fonundan yararlanmıştır Oumlrguumlt sahip olduğu buumltccedileyi

esnek ve hedefli olarak ikiye ayırır Esnek fonlar gereksinim duyulan her yerde

kullanılabilir Uumlye devletlerin zorunlu katkıları da bu kapsamda yer almaktadır

Goumlnuumllluuml katkılar iccedilinde ise Ccedilekirdek Goumlnuumllluuml Katkılar ve Program Destek

Maliyetleri Fonu esnek fon niteliği taşır Ancak goumlnuumllluuml fonların ccedilok buumlyuumlk bir

kısmı hedeflidir yani belirli bir amaccedil iccedilin kullanılmak zorundadır Sağlığın

İlerletilmesi Goumlnuumllluuml Fonu iccedilinde ccedileşitli hastalıklar ya da faaliyet iccedilin oumlzel

hesaplar bulunur Katkıda bulunanlar belirli bir faaliyet iccedilin katkıda

bulunabilirler Fonlara başından itibaren en yuumlksek katkıları yapan devletler

ABD accedilık ara birinci olmak uumlzere İsveccedil Buumlyuumlk Britanya Hollanda Japonya

Norveccedil Danimarka İtalya İsviccedilre Kanada Almanya Fransa ve Avustralya

olmaktadır (Vaughan et al 1996 236)

Oumlrguumltuumln 2020-2021 buumltccedilesine bakıldığında hedefli goumlnuumllluuml katkılar

yaklaşık 3 milyar dolar ile tuumlm fonların yarısından fazlasını oluşturmaktadır

Esnek fonlar toplam 1 milyar 350 milyon dolar kadardır ve bunların 950 milyon

doları zorunlu uumlye devlet katkılarından oluşmaktadır Hedef goumlsterilmemiş

goumlnuumllluuml katkılar yalnızca 33 milyon dolardan ibarettir (httpopenwhoint2020-

21budget-and-financinggpw-overview) Acil durumlar iccedilin oumlngoumlruumllen miktarın

ise 860 bin doları hedefli goumlnuumllluuml katkı olmak uumlzere 1 milyon dolar olduğu

goumlruumllmektedir (httpopenwhoint2020-21budget-and-financingsummary)


10

Daha 1949da ortaya ccedilıkan goumlnuumllluuml katkılara dayalı ccedilalışma modeli

giderek oumlrguumlt buumltccedilesi iccedilindeki goumlnuumllluuml katkı oranının artmasıyla daha da

guumlccedillenmiştir 1998de atanan Genel Direktoumlr Gro Harlem Brundtland goumlnuumllluuml

katkıları ccedilekmek iccedilin proje temelli yaklaşımı tercih etmiştir Hatta DSOumlnuumln

kaybettiği itibarı yeniden elde etmek iccedilin neo-liberal politikalara uyum sağlaması

gerektiğini duumlşuumlnuumlyordu ve sağlık ile kalkınma guumlndemini bir araya getirerek

finansal kaynakları ccedilekme fikrini ileri suumlrmuumlştuuml Brundtland doumlneminde

AIDSten oumlnce guumlndemde yerini alan tuumlberkuumlloz ve sıtmayla muumlcadelede bu

hastalıkların verdiği ekonomik zararlar ilk kez uumlst duumlzeyde dile getirilmişti

(Chorev 2013 648) Onun doumlnemindeki bu tercih ve buumltccedile kısıtlaması nedeniyle

resmi buumltccedile dışı katkılar oumlrguumltuumln kullandığı toplam buumltccedilenin buumlyuumlk kısmını

oluşturmaya başlamıştır3

2016-17 doumlneminde goumlnuumllluuml katkılar DSOuml kaynaklarının 80ini

oluşturuyordu ve neredeyse tamamı belirli amaccedillar iccedilin verilmişti Kaynakların

yarısı devlet olmayan aktoumlrlerden geliyordu Oumlyle ki Bill ve Melinda Gates

Vakfı devlet olan ABDden sonra ikinci fon sağlayıcı konumundaydı (Daugirdas

ve Burci 2019 301) İlk 20 katkıda bulunan arasında 4 tane oumlzel kişi ya da vakıf

2 BM fonu yer almaktadır (httpswwwweforumorgagenda202004who-

funds-world-health-organization-un-coronavirus-pandemic-covid-trump)

Bunun anlamı oumlrguumltuumln ccedilok buumlyuumlk oranda goumlnuumllluuml katkılara bağımlı hale

gelmesi olmuştur Nitekim 2014te buumltccedilenin artık uumlye devlet katkısı veya goumlnuumllluuml

katkı olarak ayrılmaksızın onaylanması ve esnek fonların gerektiği gibi

aktarılabilmesi sağlanmıştır Ancak esnek fonlar goumlnuumllluuml katkıların ccedilok kuumlccediluumlk bir

kısmını oluşturmaktadır Dolayısıyla fon sağlayıcılar oumlrguumlt guumlndemini belirler

konuma gelmişlerdir (Garrett 2007 14-38) Bu fon sağlayıcılar oumlzel kişi ya da

oumlrguumltler olduğunda şeffaflık sorunu da guumlndeme gelmektedir Devletler

olduğunda ise oumlrneğin 2009 H1N1 salgınında olduğu gibi pandemi ilanı

konusunda baskı altında kaldığı eleştirisi ortaya ccedilıkmaktadır

Boumlylece sağlık sorunlarına aktarılan kaynaklarda artış olmasına karşın

oumlzellikle yuumlksek profilli hastalıklar iccedilin kullanılmak uumlzere sağlanan kaynakların

artması ama genel halk sağlığı iccedilin ayrılan kaynakların bu kadar fazla olmaması

sorunu doğmuştur Nitekim Ebola salgınında acil durumlarda kullanılabilecek

yeterli esnek fon olmadığı goumlruumllmuumlştuumlr

Finansal reform oumlnerilerinde ilk sırayı doğal olarak uumlye devlet katkılarının

yuumlkseltilmesi gelmektedir İkinci olarak yeniden sıfır gerccedilek buumlyuumlme

modeline doumlnuumllmesi oumlnerilmektedir Ancak uumlye devletler ikisine de eğilim

3 Brundtland youmlnetimi iccedilin bkz Leonard Lerer Richard Matzopoulos (2001) The

Worst of Both Worlds The Management Reform of the World Health

Organization International Journal of Health Services 31(2) 415-438


11

goumlstermemekte resmi buumltccedileye katkısını artırmak yerine belirli programlara

goumlnuumllluuml katkı yapmayı tercih etmektedirler

Reform oumlnerileri iccedilinde ikinci oumlnemli başlığı oluşturan fonların

kullanılmasında şeffaflık ve hesap verebilirliğin sağlanması ccedilabası bu durumun

ortadan kaldırılması ya da azaltılması amacına değil tam aksine bu fonların daha

fazla elde edilebilmesi amacına youmlnelik olarak dile getirilmektedir 1990lardan

beri guumlndemde olan bu konu boumllgesel ofislere aktarılan fonların ve bunların

kullanılma biccediliminin daha şeffaf olmasından bir finansal diyalog kurulmasına

kadar ccedileşitli oumlnerilerle karşılanmıştır Buradaki hassas nokta şeffaflığın zorunlu

olmasına karşın bunun daha ccedilok sağlanan fonlarla elde edilen sonuccedilların

goumlsterilmesi isteğine dayandırılmasıdır Bu da oumlrguumlt iccedilinde kısa suumlrede sonuccedil

alma baskısı yaratmaktadır Oysa birccedilok genel sağlık sorunu kısa suumlrelerde sonuccedil

elde edilebilecek nitelikte değildir 2013te DSOuml ile fon sağlayıcılar arasında bu

diyalog oluşturulmuştur ve tam da verilen fonla elde edilen sonucun birbirine

uygun olmasını sağlamak amacıyla accedilıklanmıştır (Reddy Mazhar Lencucha

2018 5)

Bu durum paradoksal olarak da yorumlanabilir Bu devletler ya da oumlzel

katkıda bulunanlar duumlnya sağlık hizmetlerine katkı yapmak istemektedir Ancak

uumlye devlet katkılarının yeniden duumlzenlenmesi iccedilin Duumlnya Sağlık Genel

Kurulunda karar alınması gereklidir Bu karar alınmadığı suumlrece isteyenlerin

goumlnuumllluuml katkıda bulunması dışında bir yolu bulunmamaktadır Bu katkıların

program temelli olmak yerine daha esnek biccedilimde kullanılabilmesi iccedilin hem

devletlerden hem de oumlzel sektoumlr ve kişilerden bir ccedilaba olduğu da goumlruumllmektedir

Bu da uumlye devletlerin bir taraftan kendilerinin belirleyici olmasını istedikleri

diğer taraftan DSOuml buumltccedilesindeki uumlye devlet katkısının yetersiz olduğunu

goumlrduumlkleri ama bunu ana buumltccedilede duumlzeltme yapmak yerine goumlnuumllluuml katkılarla ve

bu katkıların genel sağlık amaccedilları iccedilin kullanılacak biccedilimde duumlzenleyerek

yapılmasını istediklerini goumlstermektedir Bu son istek katkıda bulunanların

tercihlerine bağlı olduğuna goumlre bu devletlerin kendi goumlnuumllluuml katkıları dışında

başka devlet ya da oumlzel bağışccedilıları buna nasıl youmlneltecekleri belirsizdir

22 Bağlayıcı Duumlzenlemelerinin Yetersizliği

Duumlnya Sağlık Genel Kurulu uumlccedil farklı duumlzenleme yapma yetkisine sahiptir

Uumlccedilte iki ccediloğunlukla bağlayıcı soumlzleşme ya da anlaşma kabul etme (19 Madde)

salgınları oumlnlemek iccedilin hijyen ve karantina kurallarını belirleme (21 Madde)

tavsiyeler kabul etme (23 Madde) DSOumlnuumln 19 Maddeye goumlre sahip olduğu

bağlayıcı soumlzleşme ya da anlaşma kabul etme yetkisini son derece sınırlı olarak

kullanmış olması maruz kaldığı eleştiri başlıklarından birisini oluşturmaktadır


12

1998de Dr Gro Harlem Brundtlandın yeni Genel Direktoumlr olarak

seccedililmesi reform tartışmaları iccedilin yeni bir vesile meydana getirdi Reform

oumlnerenlerin oumlne suumlrduumlğuuml ccedileşitli gerekccedileler vardı En başta da sağlık alanında yeni

aktoumlrlerin ve oumlzellikle Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuuml gibi yeni hukuksal rejimlerin ortaya

ccedilıkmış olması geliyordu DSOuml ise uluslararası hukuk alanına hiccedilbir ilgi

goumlstermemişti Bu tutum bu doumlnemde uluslararası oumlrguumltlerin hem sayı hem de

etki olarak ccediloğaldığı ve uluslararası hukuka oumlnemli katkılarda bulunduğu goumlz

oumlnuumlnde tutulursa ccediloğunluktan ayrılan bir tutum da oluşturmaktadır Bunun bir

nedeni olarak DSOumlnuumln kuumlresel sağlığı uzun suumlre sadece bilimsel bir konu olarak

algılaması goumlsterilmektedir İkinci olarak ise kamu sağlığı uzmanları bağlayıcı

olmak yerine goumlnuumllluumlluumlğe dayalı uygulamaların bu oumlnlemler iccedilin daha guumlccedilluuml bir

temel oluşturduğuna inanıyorlardı Dolayısıyla DSOuml ulusal sağlık hukuklarının

bu konuda esas olması gerektiğini duumlşuumlnuumlyordu (Fidler 1998 1102-1103)

Brundtlandın Genel Direktoumlr olarak atanmasından sonra oumlzellikle bu

konuyu oumln plana ccedilıkaran tartışmalar yapıldı Ccediluumlnkuuml 1998e kadar DSOuml yalnızca

tuumltuumln kontroluuml iccedilin ccedilerccedileve soumlzleşmenin hazırlıklarını yapmıştı ve bir adet

isimlendirme duumlzenlemesi dışında sadece Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuumlnuuml

bağlayıcı duumlzenleme olarak kabul etmişti 1990larda AIDS hastalığının ortaya

ccedilıkmasıyla DSOumlnuumln insan hakları hukuku ccedilerccedilevesinde sağlık hakkı ihlallerine

olan ilgisizliği de ortaya ccedilıktı Dolayısıyla 1990lar DSOumlnuumln kural koyma

olanaklarını biraz daha fazla kullanmaya başladığı bir doumlnem oldu 2003 Tuumltuumln

Kontroluuml Ccedilerccedileve Soumlzleşmesinin ve Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuumlnuumln 2005

revizyonunun hazırlıkları bu doumlnemde başladı

Buna karşılık oumlrguumltuumln sahip olduğu bağlayıcı duumlzenleme yetkisinin

zamanının ccedilok oumltesinde olduğu oumlrguumlt bu yetkisini kullansa bile başka konularda

bağlayıcı olan birccedilok duumlzenlemeye devletlerin uymadığının goumlruumllduumlğuuml yani

DSOumlnuumln oluşturacağı kurallara da uymayabilecekleri goumlruumlşuuml de ileri

suumlruumllmektedir Bu goumlruumlşuumln uluslararası hukuk accedilısından kabul edilmesi muumlmkuumln

değildir Riayet edilmeyebileceği endişesinin oumlrguumltuumln hukuksal duumlzenleme

yapmamasına gerekccedile oluşturması oumlrneğin trafik kuralları ccediliğneniyor diye bu

kuralların konulmamasına benzetilebilir Neredeyse tuumlm uluslararası oumlrguumltler bu

sorunla karşı karşıyadır ancak ccediloumlzuumlm kural konmamasında değil riayetin

sağlanması iccedilin yollar bulunmasında aranmalıdır Nitekim başka oumlrguumltler yetki

alanlarında duumlzenleme ccedilabasından vazgeccedilmemektedirler ccediluumlnkuuml oluşturdukları

normatif ccedilerccedilevenin oumlnemi yadsınamaz (Fidler 1998 1105) Boumlylece istenen

sonuccedillara tam olarak ulaşılamasa bile bir kurallar buumltuumlnuuml oluşması

sağlanmaktadır İnsan hakları hukuku bu konuda oumlrnek olarak verilebilir

Yaptırım accedilısından zayıf olduğu durumlarda dahi devletlerin tutumunu etkilediği

yadsınamaz Ccedilevreye dair son derece zayıf olduğunu herkesin kabul edeceği

kurallar olmasaydı devletlerin uygulaması ccedilevre accedilısından daha olumlu etkiler

mi yaratırdı yoksa daha olumsuz etkiler mi


13

Ayrıca kurucu antlaşmadaki geniş bağlayıcı karar yetkisi goumlz oumlnuumlne

alındığında kurucu devletlerin DSOumlnuumln yaklaşımının boumlyle olacağını

oumlngoumlrduumlğuumlnuuml duumlşuumlnmek de muumlmkuumln değildir Accedilıktır ki oumlrguumlt kurulduktan sonra

bu tercih yapılmış ve yapılmaya devam etmiştir Hatta 1990lardaki atılımla bir

soumlzleşme ve yeni tuumlzuumlğuuml kabul eden DSOuml bundan sonra bir daha benzer bir yolu

tercih etmemiş Genel Direktoumlr ve Sekreterlik uumlzerinden tavsiye temelli işleyiş

modeline devam etmiştir

DSOumlye youmlnelen eleştiriler oumlzellikle 2009 H1N1 salgını suumlrecindeki

youmlnetimi nedeniyle artmıştır 2014 Batı Afrikada Ebola salgınındaki başarısız

youmlnetimi daha da buumlyuumlk eleştirilere yol accedilmıştır Genel Direktoumlruumln Ebola ilk

tespit edildikten 3 ay sonraya kadar salgının boyutunun farkında olmadığını

soumlylemesinin oumlrguumlte guumlveni artırmayacağı accedilıktır Hatta kuumlresel sağlık acil

durumları iccedilin bağımsız bir organ kurulması oumlnerileri de ileri suumlruumllmuumlştuumlr (Jain

ve Jain 2015 369)

Ancak salgın durumlarında guumlvenilecek başka bir kurum olduğu da

soumlylenemez DSOumlnuumln etkili yanıt iccedilin ne finansal ne de kurumsal yeterli kaynağa

sahip olmadığı da accedilıktır Bu durum devam etmektedir ve sonucu da kendi

kurumsal yapılarından ccedilok katkıda bulunan kişilerin yaklaşımlarının oumlrguumlt

politikası olarak yerini alması olmuştur Bunu kuralların siyasi değil de bilimsel

kanıtlara dayalı olarak oluşturulması biccediliminde yorumlayanlar da vardır Ancak

oumlrguumlt accedilısından etkisi guumlcuumln Sekreterliğe kayması ve buradaki etkiler konusunda

endişelerin doğması olmuştur (Burci 2019 238) Nitekim DSOuml kural koyma

yetkisini ccedilok az kullanmış buna karşılık Sekreterlik tarafından kural koyma

amacı taşıyan ama bağlayıcı olmayan ccedilok geniş bir kılavuz belge manzumesi

oluşturmuştur Birccedilok kılavuz ya da benzer normatif belge oumlrguumlt youmlnetim

organlarından değil de Sekreterlikten ccedilıkmaktadır Bu belgeler uluslararası

hukukta esnek hukuk ccedilerccedilevesinde ele alınıyor olsa da bu yaklaşımı

eleştirenler ve boumlyle geniş ve iyi tanımlanmamış yaklaşım yerine hukuk kuralı

yaratma suumlreccedillerinin yeniden duumlzenlenmesi gerektiğini savunanlar da vardır

3 COVID-19 Pandemisi Suumlrecinde Duumlnya Sağlık

Oumlrguumltuuml Ccedilalışmalar ve Eleştiriler

Yeni bir influenza viruumlsuuml pandemisi en az 20 yıldır beklenmektedir

(Webster 1997 518) Son 300 yılda bu nitelikte on bir pandemi goumlruumllmuumlştuumlr ve

bundan sonra da olacağına kesin goumlzuumlyle bakılmaktadır Ayrıntılı olarak bilinen

oumlnceki pandemiler olan 1918 1957 ve 1968 pandemileri nuumlfusun 25ini hasta

etmişti 1997de Hong Kongta goumlruumllen ve tavuklardan insanlara geccedilen H5N1

viruumlsuuml 2004te ccedilok yuumlksek bir oumlluumlm oranıyla geri doumlnduuml 2009daki H1N1

pandemisi bilinen en duumlşuumlk oumlluumlm oranına sahip olandı (Taubenberger 2010)


14

Ancak gerek ulusal gerek uluslararası sistemlerin pandemiyle muumlcadele

konusundaki eksiklerini ortaya koydu

31 Salgın Hastalıklara Muumldahalenin Hukuksal

Ccedilerccedilevesi

DSOuml salgın hastalıklar muumlcadele kapasitesini geliştirmek iccedilin 1994te

Yeni Ortaya Ccedilıkan ve Diğer Bulaşıcı Hastalıklar İzleme ve Kontrol Birimini

kurarak ulusal takip sistemlerini guumlccedillendirmeye ve bu alandaki ccedilabalar arasında

eşguumlduumlm sağlamaya ccedilalıştı 1996da bir stratejik plan hazırladı 1997de Kuumlresel

Salgın Uyarısı ve Muumldahale Ağının (GOARN) (Isasi ve Nguyen 2006 504)

kurulmasına karar verildi

Ancak DSOumlnuumln ccedilalışmalarının hepsi geleneksel kaynaklardan

besleniyordu ve kimi zaman salgınlar devletler tarafından hiccedil rapor edilmiyordu

1996da Hindistandaki bir salgında edindikleri tecruumlbeleri temel alan bir grup

Kanadalı kamu sağlığı yetkilisi Kanadada başlatılan ve federal boumlluumlmlerin

internet kullanımını artıracak bir yarışmaya katıldılar ve ilk Kuumlresel Kamu

Sağlığı İstihbarat Ağını (GPHIN) kurdular Amacı internetteki haber

kaynaklarını kullanarak salgınları erkenden belirlemekti Ccedilalışmaya başladıktan

sonra bu haberleri doğrulama sorunuyla karşılaşınca DSOuml ile bir anlaşma

yaparak doğrulama işini onun yapması uumlzerinde anlaştılar (Weir Mykhalovsky

2007 252)

2000de Kızıl Haccedil UNICEF ve birccedilok laboratuvar ve oumlrguumltuumln katılımıyla

oluşturulan Kuumlresel Salgın Uyarısı ve Muumldahale Ağının (Global Outbreak Alert

and Response Network httpsextranetwhointgoarn) amacı bir salgın ya da

uluslararası nitelikte halk sağlığı acil durumunu (UNHSA) hızla uumlyelere

bildirmekti Bu durumda derhal uzmanlar bu boumllgeye goumlnderilecek ve elde edilen

verilere goumlre sorunu ccediloumlzmek iccedilin harekete geccedililecekti Ağır sağlık riskleri

oluşturan hastalık ajanları iccedilin laboratuvar araştırma youmlntemlerinin katılanlara

oumlğretilmesi de bu ağın bir parccedilası olarak hayata geccedilirilmiştir (Lawrence 2012

6)

DSOuml Genel Direktoumlruuml Nakajima tropik boumllgelere oumlzguuml olduğu sanılan

kimi bulaşıcı hastalıkların uluslararası ticaretle duumlnyaya yayılıp etkili olmaya ve

sorun oluşturmaya devam ettiklerini 1997de soumlylemişti (Nakajima 1997 319)

Bunun gerekccedileleri olarak saydıkları ise KOVID-19 pandemisinde yaşananları

anımsatmaktadır Artan kentli nuumlfus yaşlılar başta olmak uumlzere bu hastalıkların

etkilerine karşı daha kırılgan olan nuumlfusun artması insanların ve gıda başta olmak

uumlzere uumlruumlnlerin sınırları ccedilok daha hızlı ve kolay bir şekilde geccedilmeleri ve

devletlerin sağlık sistemine ayırdığı fonları azaltmaları Bunların dışında

belirttiği iki gerekccedile olan kuumlresel iklim değişikliğinin yeni bulaşıcı hastalıklar


15

uumlretmesi ve kimi kanser tuumlrlerinin bulaşıcı hastalık ajanları ile bağlantısı

olmasının bu salgınla ilgisi olup olmadığı ise zamanla ortaya ccedilıkacaktır

20 yuumlzyılda bulaşıcı hastalıklara karşı zafer kazanılmış gibi goumlruumlnuumlyordu

Bunun yanılgı olduğu son ccedileyreğinde HIVAIDS ve SARS gibi yeni patojenlerin

ortaya ccedilıkmasıyla anlaşılmıştır 2015te DSOumlnuumln bir uzmanlar toplantısında

tedavisi hiccedil olmayan ya da etkili tedavisi bulunmayan ve salgınlara neden

olabilecek sekiz patojen olduğu goumlruumlşuuml ortaya ccedilıktı Bunlar hepsi viruumlslerin

neden olduğu hastalıklar olan Ebola Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi Marburg

Lassa MERS ve SARS Npah Rift Vadisi ateşi ve koronaviruumls hastalıkları

olarak belirlenmişti İlginccediltir ki bu hastalıklara dair araştırmalar konusunda

literatuumlruuml tarayan bir ccedilalışmada en yuumlksek atıf alan ccedilalışma 2003 tarihli ağır akut

solunum sendromu goumlsteren yeni bir koronaviruumls makalesi idi ve New England

Journal of Medicine dergisinde yayınlanmıştı Aslında ilk doumlrt makale bu konu

uumlzerineydi (Sweileh 2017 1-19)

DSOuml accedilısından her tuumlrluuml salgınla muumlcadelenin ana ccedilerccedilevesi 2005

Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuuml ile belirlenmiştir4 Guumlncelleme oumlncesi durum sınırlı

sayıda hastalıktan oluşan bir liste temelinde sınırlarda sağlanacak kontrolleri

belirliyordu 1951de DSOuml Sağlık Genel Kurulu 21 Maddedeki yetkisini

kullanarak kendisinden oumlnce yapılan soumlzleşmeleri kılavuz olarak alan

Uluslararası Hijyen Tuumlzuumlğuumlnuuml kabul etti 1969da adını Uluslararası Sağlık

Tuumlzuumlğuuml olarak değiştirdi ve 1973 ve 1981de kuumlccediluumlk revizyonlar yaptı Amacı

başlangıccedilta altı son haliyle uumlccedil hastalık iccedilin uluslararası yayılma bilgilerinin

paylaşılmasını hedefleyen bir izleme mekanizması kurmaktı Boumlyle bir

yayılmaya karşı uluslararası ulaşımı en az etkileyecek biccedilimde oumlnlem almak

isteniyordu Burada asıl amaccedil devletlerin aşırı tepki vererek ekonomi uumlzerinde

olumsuz etki doğurmasını engellemekti

Uumlye devletlerin kolera veba ya da sarıhummadan birinin uumllkelerinde

goumlruumllmesi halinde bunu DSOumlye bildirmeleri yuumlkuumlmluumlluumlğuuml vardı DSOuml bu

bildirimi alınmasını tavsiye ettiği oumlnlemlerle birlikte diğer devletlere

bildiriyordu Oumlnlemlerin kapsamı halk sağlığı accedilısından alınması gerekenler ve

uluslararası ulaşımda uygulanacak kurallar biccedilimindeydi (Aginam 2004 65)

Bu duumlzenlemelerin sonuccedillarına bakıldığında ilk olarak hastalığın

goumlruumllduumlğuuml devletlerin bildirimde bulunmakta isteksiz olduklarını goumlzlemlemek

muumlmkuumlnduumlr Aşırı oumlnlemlerle karşılaşma korkusu ağır basıyordu ve oumlnceki

uygulamalar da bu korkunun yersiz olmadığını goumlsteriyordu İkinci olarak

etkileri sınırlı kalıyordu ccediluumlnkuuml yalnızca uumlccedil hastalıkla sınırlıydı ve yeni ortaya

4 Tuumlzuumlğuumln hukuksal niteliği uumlzerine kapsamlı bir genel değerlendirme iccedilin bkz Uğur

Samancı (2014) Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuuml (2005) ve Hukuki Niteliği DEUuml

Hukuk Fakuumlltesi Dergisi 16(2) 113-169


16

ccedilıkan hastalıklarda uygulanmıyordu Uumlccediluumlncuuml olarak ise DSOuml uumlyesi devletlerin

birccediloğunda olası bir salgını izleme kapasitesi yoktu Yeni ve daha kapsamlı bir

tuumlzuumlk gerektiği ccedilok accedilıktı

2005 değişiklikleri ile bu kısıtlı sistemin yerini kimi sendromların

bildirilmesine dayalı yeni bir uluslararası işbirliği sistemi aldı

(httpsappswhointirisbitstreamhandle10665438839789241580410_engp

dfjsessionid=ED9A1BADF7053545E1EDD4387A77E439sequence=1) Bu

sendromlar altı kategoride toplandı Akut kanamalı ateş sendromu akut solunum

sendromu akut ishal sendromu akut karamsarlık sendromu akut noumlrolojik

sendrom diğer dikkat ccedilekici sendromlar Birincinin hemen KOVID-19

viruumlsuumlnuumln de yer aldığı diğerlerinin ise acil uluslararası oumlnemde bir vaka demeti

belirlenirse bildirilmesi gerekiyordu Acil uluslararası oumlnem olup olmadığı ise

beş unsura goumlre değerlendirilecekti Toplum iccedilinde hızlı yayılma beklenmedik

oumllccediluumlde yuumlksek oumlluumlm oranı yeni belirlenmiş bir sendrom olması yuumlksek siyasi ve

medya profili ticaretseyahat sınırlandırmaları

DSOumlnuumln bu tuumlzuumlkle elde ettiği bir başka yetki uumlye devletlerden gelenler

dışında guumlvenilir kaynaklardan gelen veriler uumlzerine uumlye devletlerden bilgi talep

etme yetkisidir Guumlvenilir kaynak olarak ise DSOuml ile işbirliği yapan merkezler

sivil toplum kuruluşları medya diğer uluslararası oumlrguumltler ve uumlye olmayan

devletler kabul edilmiştir Bu ccedilerccedilevede DSOuml salgın uyarısı ve muumlcadele iccedilin

Bulaşıcı Hastalık İzleme ve Karşılık Verme (CSR) Kuumlresel Salgın Uyarı ve

Karşılık Ağı (GOARN) ve Kuumlresel Halk Sağlığı İstihbarat Ağı (GPHIN) gibi

mekanizmaları oluşturdu ya da onların eşguumlduumlmuumlnde yer aldı (Burci 2019 234)

Tuumlzuumlğuumln 12 Maddesiyle Genel Direktoumlr ayrıca uluslararası nitelikte halk

sağlığı acil durumu (UNHSA) ilan etme yetkisi de elde etmiştir Bu ccedilerccedilevede

geccedilici de olsa etkili olacak tavsiyeler kabul edebilecek uluslararası işbirliğini

koordine edecek ve hatta paniği oumlnlemek iccedilin gerekliyse bazı bilgileri gizli de

tutabilecekti Bu yetki ilk kez 2009 H1N1 salgınında kullanılmıştır 2016daki

Zika viruumlsuuml salgını sırasında UNHSA ilanı iccedilin oumllccediluumltler ileri suumlruumllduuml Ortaya

ccedilıktığı uumllkenin oumltesinde diğer uumllkelere karşı potansiyel sağlık tehdidi oluşturacak

sınır aşan bir yayılma goumlstermesi ve beklenmedik ağır veya alışılmadık olması

nedeniyle işbirliği iccedilinde karşılık verilmesi gereği UNHSA ilanı iccedilin dikkate

alınacak temel unsurlar olarak kabul edildi (Villareal 2016 105-106)

Tuumlzuumlk pandemi ilanı iccedilin bir duumlzenleme iccedilermemektedir Bunun yerine

DSOuml organları tarafından 1999dan itibaren geliştirilen kılavuz ilkeler

bulunmaktadır UNHSA ilan edilen bir salgın 1den 6ya kadar yuumlkselen bir

derecelendirme ile pandemi olması accedilısından değerlendirilmektedir 2009da

ancak 6 duumlzeyinde değerlendirmesi durumunda bir salgın pandemi olarak kabul

edilmiş oluyordu 2013te yapılan değişiklikle doumlrt duumlzeye indirildi ve ilan

yetkisini de Genel Direktoumlre verildi Bir UNHSAnın pandemi oluşturabilmesi


17

iccedilin duumlnyada birden ccedilok boumllgeye yayılması hatta tuumlm gezegene dağılma riski

taşıması gereklidir (httpswwwwhointinfluenzaresourcesdocuments

comparative_analysis_php_2011_enpdfua=1) Tuumlzuumlğe goumlre Acil Durum

Komitesi toplanıp bu tavsiyede bulunursa UNHSA ilanı yapılabilir ancak

pandemi ilanı iccedilin bu tavsiye gerekmez Yine de 2009da Genel Direktoumlr bu

goumlruumlşuuml aldıktan sonra pandemi ilan etmiştir ve bundan sonra uumlye devletler ulusal

pandemi planlarını uygulamaya koymuşlardır

Uumlye devletlerin ise Tuumlzuumlğe goumlre minimum ccedilekirdek kapasite koşullarını

yerine getirmesi gerekiyordu Burada amaccedil bu nitelikte bir acil durumdan

kaccedilınma bunu saptama değerlendirme bildirme ve karşılık verme iccedilin gerekli

en az kapasiteyi belirlemekti Ancak birccedilok devlet bu koşulları yerine getiremedi

ki bu değerlendirmeyi de devlet kendisi yapıyordu İkinci yetki ise DSOumlnuumln bu

belirlemeyi yaptıktan sonra 16 maddeye goumlre uumlye devletlere bağlayıcı olmayan

tavsiyelerde bulunabilmesidir Devletler bunlara uymak zorunda değilse de

davranışları uumlzerinde bazı kısıtlamalar vardır Bir yolcuya muumldahaleci tıbbi

muayene yapamaz aşı ya da koruyucu oumlnlem koşulu getiremez DSOumlnuumln tavsiye

etmediği ya da Tuumlzuumlğuumln zorunlu kılmadığı bir sağlık belgesi zorunluluğu

getiremez Ayrıca devletlerin gemi uccedilak mal ve konteynerlere uygulayabileceği

oumlnlemler de duumlzenlenmekte ve gemi ve uccedilaklar iccedilin istenecek sağlık belgeleri

uyumlaştırılmaktadır (Fidler ve Gostin 2006 91)

Bu yenilemede en oumlnemli başlık oumlnceki haliyle sınırlı sayıda hastalığa

ilişkin olmasıydı Yeni haliyle kaynağı ne olursa olsun kamu sağlığı risklerini

kapsar hale getirildi Uumlye devletlerin sadece sınır giriş noktalarında değil genel

olarak tarama ve yanıt verme kapasitelerini guumlccedillendirmeleri gerekiyordu

Salgınlar accedilısından en oumlnemli kural uumlyelerin hastalığın uluslararası yayılması

yoluyla başka devletlere halk sağlığı riski oluşturabilecek ve eşguumlduumlmluuml

uluslararası yanıt gerektirebilecek durumlar olarak tanımlanan UNHSA

oluşturabilecek tuumlm olayları DSOumlye bildirmeleri zorunluluğuydu

İnfluenza viruumlsuuml ile mevcut KOVID-19 pandemisine neden olan

koronaviruumls tıbbi olarak birbirinden farklı olsalar da sağlık sistemlerine etkisi ve

alınacak oumlnlemler accedilısından benzerdirler Bu sayede 1952den beri kuumlresel

duumlzeyde izlenen influenza pandemisi iccedilin oumlngoumlruumllen hazırlıklar KOVID-19

pandemisinde de devreye sokulabildi

2008 kuumlresel finansal kriz nedeniyle bu doumlnemde planlanan birccedilok hazırlık

hayata geccedilirilemedi 2014 Ebola salgınına yeterli muumldahale edilmemesi uumlzerine

başka kuumlresel oyuncular devreye girdi Duumlnya Bankası 2016da bir pandemi acil

durum olanağı kurdu Bill ve Melinda Gates Vakfı 2017de iccedilinde devletler ve

başka sivil toplum oumlrguumltlerinin bulunduğu bir girişim olarak Epidemi Hazırlığı

Ccediloumlzuumlmleri Koalisyonunu kurdu Burada da başı influenza ccedilekmekle birlikte


18

pandemi potansiyeli olan başka hastalıklara karşı da aşı geliştirilmesi

amaccedillanıyordu (Kamradt-Scott 2020 9)

32 Oumlnceki Salgınların Verdiği Dersler

KOVID-19dan oumlnce beş salgında UNHSA ilan edilmiştir 2009 H1N1

2014 ccedilocuk felci 2014 Batı Afrika Ebola viruumlsuuml 2016 Zika viruumlsuuml ve 2019

Kongo Ebola viruumlsuuml DSOumlnuumln salgın hastalıklardaki yetkisi ve youmlnetimi

accedilısından dikkatleri ccedileken 2009 H1N1 ve 2014 Ebola salgınları olmuştur MERS

bu ilanın yapılmadığı bir salgındır ve uumlye devletlerin işbirliği yapmamasının

oumlrneği olarak oumlnem taşımaktadır SARS ise bu yetki verilmeden oumlnce

gerccedilekleşmiştir

DSOuml salgın hastalık izleme ağları 2003uumln ilk iki ayında guumlney Ccedilinde

gizemli bir hastalığın yayıldığını ayrıca Hong Kong ve Singapurda da vaka

goumlruumllduumlğuuml bilgisini oumlrguumlte iletmişti (httpsappswhointirisbitstreamhandle

1066578282ea5648pdfsequence=1ampisAllowed=y) Genel Direktoumlr 10 Şubat

tarihinde Ccedilinden resmen bilgi istedi 11 Şubatta Ccedilin DSOumlye akut solunum

sendromu olarak salgına dair ilk bilgiyi verdi Sonradan hastalığın geccedilmişi Kasım

2002ye kadar takip edildi Ancak Ccedilin 27 Şubatta yani hastalığı resmen kabul

etmesinden yalnızca 16 guumln sonra salgının sona erdiği bildiriminde bulundu

DSOuml SARS adı verilen hastalığın uluslararası duumlzeyde yayılmasının

kaynağını Ccedilinin ilgili boumllgesinden Hong Konga ziyarete gelen bir doktora kadar

izledi Henuumlz yuumlruumlrluumlkte olmayan ama 2003 başında son şekli verilen ve daha

sonra kabul edilen Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuumlne uygun olarak hareket eden

Genel Direktoumlr ile Ccedilinin salgını muumlmkuumln olduğu kadar gizleme bildirmek

zorunda kalınca da en kısa suumlrede kontrol altına aldığını iddia etme biccedilimindeki

tutumu birbiriyle bu suumlreccedilte ccedilatıştı Ccedilin salgının kontrol altında olduğunu iddia

ettikten sonra Nisan ayında DSOuml uumlye devletleri uyardı acil durum oumlnlemleri

accedilıkladı ve etkilenen uumllkeler iccedilin seyahat uyarısı ccedilıkardı Ccedilin de DSOuml

uzmanlarının uumllkesinde inceleme yapmasına izin vermedi Devlet dışı

kaynaklardan olası salgınlara dair erken bilgi edinilmesi iccedilin kurulan ağlar bu

salgında oumlnemli bir araccedil oldular (İsasi ve Nguyen 2005 505)

SARSın Torontoda yarattığı salgın ise bulaşıcı hastalıklarda uluslararası

bulaşmanın nasıl olduğuna muumlkemmel oumlrnektir Hastalığı Kanadaya Hong

Kongdaki doktorla aynı asansoumlruuml paylaşan bir kadın getirmiştir Kanadaya

doumlnduumlkten 2 guumln sonra oumllmuumlştuumlr 7 Martta oğlu hastalandığında da tuumlberkuumlloz


19

olduğu duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr 13 Martta DSOuml uyarı yayınladığında hastalık ccediloktan

yayılmıştı5

Bu salgında Genel Direktoumlruumln goumlsterdiği youmlnetim DSOumlnuumln algılanması

accedilısından olumlu oldu Uluslararası salgınların uluslararası yaklaşımlar

gerektirdiği salgını kontrol altına almakta devletlerin tek başına başarılı

olamayacağı accedilıkccedila ortaya ccedilıktı Bu ders 19 yuumlzyılda oumlğrenilmişti ama

ccedilağımızdaki o doumlnemle karşılaştırılamayacak kadar hızlı olan ulaşım ve seyahat

olanakları ayrıca uumlretim ve ticaret iccedilin ccedilok oumlnemli olan tedarik zincirlerinin

uzaması nedeniyle yayılma hızının ccedilok yuumlkseldiği ve belki de ilk vaka

bildirilmeden oumlnce birden fazla devlete hastalığın taşınmış olacağı goumlruumllduuml

Sınırları aşan salgın salgınlarda uluslararası yayılmaya dair oumlnlemler uluslararası

olmak zorundadır Ancak hastalara muumldahale ve tedavi ulusal duumlzeyde

gerccedilekleşmek zorundaydı ki bu da ulusal sağlık sistemlerinin guumlccedillendirilmesi

gereğini bir kez daha ortaya koydu DSOuml bilgileri toplayan ve dağıtan

tavsiyeleri izlenen uluslararası işbirliğinin sağlıklı yuumlruumltuumllmesini sağlayan bir

merkez oldu Ancak hastalıkla muumlcadeleyi sahada yuumlruumltmesi gereken devletler

ve onların sağlık sistemleriydi DSOuml onların yerine geccedilemeyeceği gibi onları

herhangi bir yolla zorlama olanağına da sahip değildi

SARS salgını diğerlerine kıyasla KOVID-19 salgınına en benzer olanıdır

İkisini de oluşturan daha oumlnce bilinmeyen bir koronaviruumlstuuml Dolayısıyla aşı veya

tedavi bulunmuyordu Muumlcadele etmenin tek yolu fiziksel mesafe hastalığa

yakalananların ve temas kurduğu kişilerin izole edilmesiydi SARS hastalığında

oumlluumlm oranı daha yuumlksekti ama daha zor bulaşıyordu

DSOumlnuumln 11 Haziran 2009da pandemi ilan ettiği H1N1 salgını 2019

yılının Şubat-Nisan doumlneminde birkaccedil yerde ortaya ccedilıkmıştı Bu viruumlsuumln genetik

olarak benzer olduğu belirtilen İspanyol gribi viruumlsuumlnuumln yarattığı buumlyuumlk can

kaybı nedeniyle DSOuml burada hızla pandemi ilan etti ve aşı tavsiyesinde bulundu

Ancak daha sonra salgın ılımlı seyredince DSOuml ve oumlzellikle Genel Direktoumlr ağır

eleştirilerle karşılaştı Bu eleştiriler yeterli veri olmadan bu ilanın yapılmış

olduğundan Acil Durum Komitesi uumlyelerinden bazılarının enduumlstri ile işbirliği

iccedilinde olduğu UNHSA ve pandemi ilanı tavsiyesinde bulunmalarının altında

aşıdan elde edilecek karların yer aldığı gibi succedillamalara varan goumlruumlşler ortaya

ccedilıktı DSOumlnuumln karar alma suumlreccedillerinin şeffaflığına youmlnelik eleştiriler de ayrıca

dikkat ccedilekici ve oumlnemliydi (Villareal 2016 101 104) Şeffaflık sorununa ilişkin

eleştiriler bir yana ılımlı seyrettiği kabul edilen bir salgın olarak H1N1in duumlnya

5 Ayrıntılı bir oumlykuuml iccedilin bkz Claire Hooker Drawing the Lines Danger and Risk in

the Age of SARS Medicine at the Border A Bashford (ed) Palgrave Macmillan

179-195


20

ccedilapında doğrudan doğruya 200 bine yakın oumlluumlme neden olduğu goumlsterilmiştir

(Kamradt-Scott 2020 8) ki ccedilok da duumlşuumlk bir rakam sayılmaz

MERS ise ilk kez Haziran 2012de Suudi Arabistanda ortaya ccedilıkan ağır

solunum hastalığıdır Oumlrnek alan doktorun incelenmek uumlzere Hollandadaki

Erasmus Tıp Kolejine oumlrnek goumlndermesi ve Eyluumll ayında yeni bir koronaviruumlsuumln

neden olduğu bir hastalık olduğunun kendisine bildirilmesiyle ortaya ccedilıkmıştır

Mısırlı olan doktor bunu aynı guumln Suudi huumlkuumlmetine ve internet hastalık izleme

platformuna bildirdi ve işinden atıldı Mayıs 2013te 34 laboratuvar MERS

(Middle East Respiratory Syndrome) adı verilen yeni koronaviruumlsuumln neden

olduğu vakayı doğruladı DSOuml Suudi Arabistana bu konuyu defalarca sordu

Ancak devletten hiccedilbir vaka bildirimi yapılmadı 2013 boyunca laboratuarlardan

bildirilen vakalar dışında vaka bildirimi olmadı Suudi Arabistanın DSOumlye 11-

26 Nisan 2014 doumlneminde 138 vaka olduğunu bildirdiğini DSOuml tarafından 1

Mayıs 2014te accedilıklandı ve uumllkeye girmesine izin verildi Ayrıca Suudi Arabistan

sağlık bakanı ve yardımcısı vakaları bildirmediği gerekccedilesiyle goumlrevden alındı

Sağlık ccedilalışanları sıkı kontrol altında olduğundan hastalığa dair ancak huumlkuumlmetin

verdiği bilgiler alınabildi DSOuml bu konuda neredeyse hiccedilbir şey yapmadı Hatta

Genel Direktoumlr tarafından vakayı ilk bildiren doktorun aldığı oumlrneği ikili

ilişkilerini kullanarak başka bir kuruma goumlndermesini eleştiren bir accedilıklama

yapıldı (Davies 2017 277-279)

2014teki Ebola salgını6 Genel Direktoumlr tarafından 8 Ağustos 2014te

UNHSA ilan edilmiştir Bu salgın ile bir sağlık acil durumu tarihinde ilk kez BM

Guumlvenlik Konseyi tarafından 18 Eyluumll 2014te 2177 sayılı kararı ile uluslararası

barış ve guumlvenliğe youmlnelik tehdit olarak belirlenmiştir ve BM Genel

Sekreterinin komutası altında BM Ebola Acil Durum Karşılık Misyonunu

(UNMEER) kurulmuştur (httpsebolaresponseunorgun-mission-ebola-

emergency-response-unmeer)

Ebola salgını 2013 sonunda daha oumlnce bu hastalığın hiccedil goumlruumllmediği

Ginede başladı ve daha sonra Sierra Leone ve Liberyada da goumlruumllduuml

(httpswwwwhointcsrresourcespublicationsebolareport-by-panelpdf)

Salgının nedeninin Ebola olduğu Mart 2014te belirlendi Buna rağmen DSOuml 8

Ağustosta UNHSA ilan etti Oumlnceki Ebola salgınlarında yalnızca yuumlzlerde olan

vaka sayısı bu salgında 30 bine ulaştı Bunun nedeni ise 60 gibi yuumlksek bir

oumlluumlm oranına sahip olan ama zor bulaşan bir viruumls olan Ebolanın fakir sağlık

sistemi zayıf ya da iccedil ccedilatışma olan uumlstelik bu viruumlsle oumlnceden hiccedil karşılaşmamış

uumllkelerde ortaya ccedilıkması ve oumlnlem almakta yetersiz kalmalarıdır

6 2014 Ebola salgının tam oumlykuumlsuuml iccedilin bkz Laurie Garrett (2015) Ebolas Lessons

How the WHO Mishandled the Crisis Foreign Affairs 80-107


21

Diğer salgınlarda olduğu gibi 2014 Ebolada da salgının ortaya ccedilıktığı

devlet bunu saklamaya ccedilalıştı DSOumlnuumln buna karşı hiccedilbir oumlnlem almadığı ve

hatta bildirim yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnuuml yerine getirmediklerini accedilıklamaktan bile geri

durduğu bir eleştiri olarak sonraki raporlarda yer aldı (Davies 2017 281)

DSOumlnuumln eleştirildiği bir başka nokta oumlzellikle hatalı kararlardan ya da karar

almamaktan doğan zararlarda oumlrguumltte hesap verebilirlik olmamasıydı Genel

Direktoumlr gereken hızda hareket etmemişti yetkilerini kullanmamıştı Acil Durum

Komitesini ccedilok geccedil kurarak ccedilok geccedil UNHSA ilan etmişti Ayrıca salgın devam

ederken sanki kontrol altındaymış gibi accedilıklamalar yapmıştı (Eccleston ve

McArdle 2017 32 34)

SARStaki guumlccedilluuml duruşuna karşılık Guumlvenlik Konseyinin muumldahalesine

kadar giden 2014 Ebolada durumun ne kadar ağır olduğunu ccedilok geccedil goumlren

DSOumlnuumln bu durumu salgın hastalıklara muumldahalede başka bir oumlrguumlt kurulmasına

kadar giden farklı reform oumlnerilerinin ileri suumlruumllmesine neden oldu Daha sonra

Amerika kıtasında ortaya ccedilıkan ve sivrisineklerle bulaşan Zika viruumlsuuml iccedilin daha

guumlccedilluuml bir muumldahale anlayışı sergileyen DSOuml onun iccedilin de sivrisinekleri yok

edecek finansal kaynağı bulamadı Oysa Ebola salgını sonrası acil durumlarda

kullanılacak finansal kaynakların azlığı ve bunun yanı sıra ulusal sağlık

sistemlerinin zayıflığı en başta genel eleştiri konularındandı (Burci ve Quirin

2015 533) ve bu durum DSOumlnuumln değil uumlye devletlerin sorumlu olduğu bir

konuydu

Ebolanın 2014te ccedilok zayıf sağlık sistemine sahip devletlerde ortaya ccedilıkıp

zor bulaşan bir viruumls olarak buumlyuumlk vaka sayısına ulaşmış olması gelişmiş

uumllkelere yersiz bir kendine guumlven yaratmış olabilir Sağlık hizmetlerinde guumlccedilluuml

olan devletler kendilerini bu tuumlr salgınlara karşı guumlvende hissetmiş olabilirler

Ancak oumlnceki yakın tarihli salgınlara bakınca bunların hiccedilbirinin KOVID-19

gibi bir salgınla karşılaştırılabilir olmadığı anlaşılmaktadır Ebola SARS ve

MERS coğrafi olarak dar bir alanda goumlruumllmuumlş zor bulaşan hastalıklardı H1N1

salgını ise yaygın olmakla birlikte beklenenden ılımlı bir seyir izlemişti

Duumlnyanın tehlikenin boyutlarının yeterince farkında olmadığı ve doğal olarak

buna karşı yeterince hazır da olunmadığı tespiti 2017 tarihli bir ccedilalışmada SARS

Ebola ve Zika salgınları incelenerek dile getirilmişti (Gostin 2017 185)

Ebola salgınından sonra yapılan değerlendirmelerde ilk olarak acil

durumlarda gerekli olan finansal kaynakların belirli bir duumlzeyde tutulabilmesi

iccedilin uumlye devlet katkılarının 5 artırılması istense de bu istek Duumlnya Sağlık Genel

Kurulunda reddedilmişti Bu salgınlarla başa ccedilıkacak biccedilimde sağlık

sistemlerinin guumlccedillendirilmesi gerekiyordu ki buna ilgi goumlsteren zaten pek

olmamıştı (Busby Grepin Youde 2016 4) Bir pandeminin sebep olacağı

beklenen ekonomik kayıplar ise Duumlnya Bankası tarafından kuumlresel gayri safi

milli hasılanın 5inin kaybı yaklaşık 3 trilyon dolar olarak hesaplanırken


22

(Gostin 2017 187) duumlnyanın KOVID-19 gibi bir pandemiye ekonomik olarak

da hazır olmadığı ccedilok accedilıktı

Ebola salgını sonrasında kurulan Harvard bağımsız paneli bir sonraki

pandemiden oumlnce gerccedilekleştirilmesi gerektiğini savunduğu reformları (Moon et

al 2015 2204-2023) doumlrt başlık altında toplamıştı

-Salgınların ccedilıkmasını oumlnlemek (ulusal sağlık sistemlerinin tespit ve

oumlnleme kapasitelerinin guumlccedillendirilmesi DSOumlnuumln vakaları geccedil bildiren uumllkelerin

teşhiri de dahil oumlnlemler alması)

-Ccedilıkan salgınlara muumldahaleyi sağlamak (DSOumlde guumlccedilluuml teknik kapasiteye

buumltccedileye ve hesap verebilirliğe sahip ayrı bir merkez kurulması suumlrekli bir Acil

Durum Komitesi kurulup UNHSA ilanı yetkisinin ona verilmesi buumlyuumlk

salgınlara verilen yanıtı sistem temelinde değerlendirecek bir BM Hesap

Verebilirlik Komisyonu kurulması)

-Araştırma (salgın sırasında ve sonrasında araştırmaları hızlandırmak iccedilin

bir kurallar ccedilerccedilevesi kurulması fon sağlayıcıların salgınlarla ilgili ilaccedil aşı

teşhis ve oumlzellikle koruyucu malzeme başta olmak uumlzere malzemelerin

geliştirilmesi iccedilin duumlnya ccedilapında araştırmalara katkıda bulunması)

-Salgınları oumlnleme ve muumlcadelede kuumlresel bir sistem oluşturmak (BM

Guumlvenlik Konseyinin parccedilası olarak bir Kuumlresel Sağlık Komitesi kurulması

DSOumlde yeniden guumlveni sağlamak iccedilin youmlnetişim reformları yapılması ve

DSOumlnuumln ulusal kapasiteleri guumlccedillendirme erken muumldahale ve değerlendirme

teknik norm standart ve kılavuzların oluşturulması ve kuumlresel kamuoyunu hedef

koyma kaynakları harekete geccedilirme ve kuralları belirleme konusunda harekete

geccedilirme uumlzerine yoğunlaşması DSOuml Youmlnetim Kurulunun veri oumlzguumlrluumlğuuml

politikası sağlama bir denetccedili ofisi kurma insan kaynakları reformu yapma gibi

youmlnetişim reformları başlatması ve uumlye devletlerin buumltccedilenin buumlyuumlk kısmını

hedefli olmayan fonlarla sağlaması son olarak da Genel Direktoumlruumln gerekirse en

guumlccedilluuml devletlere karşı ccedilıkacak karakter ve yeteneğe sahip olması)

Salgınlarla başa ccedilıkmanın birinci aracı doğru ve guumlvenilir veri akışının

sağlanmasıdır DSOuml bu amaccedilla 24 saat goumlrev başında bir salgın izleme hizmeti

sağlamaktadır Ancak bunun iccedilin uumlye devletlerin işbirliği şarttır Devletlerin

rapor yuumlkuumlmluumlluumlklerini yerine getirmemesi olasılığına karşı DSOuml başka

kaynaklardan gelen verileri de kullanabilmektedir ve devletler DSOumlden bu

konuda doğrulama talebi gelirse buna yanıt vermek zorundadır Ancak MERS

salgınında Suudi Arabistan sorulara yanıt dahi vermemiştir Aynı biccedilimde Ebola

salgınında Gine de bildirme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnuuml yerine getirmemiştir DSOuml her iki

oumlrnekte de bu devletlerin yuumlkuumlmluumlluumlklerini yerine getirmedikleri accedilıklamasını

dahi yapmamıştır SARS salgınında henuumlz bu konuda yetki sahibi olmadığı halde

huumlkuumlmet-dışı kaynaklardan gelen bilgileri tuumlm uumlye devletlerle ve ilgili


23

uluslararası oumlrguumltlerle paylaşan DSOuml (Fidler ve Gostin 2006 90) MERS ve

Ebola salgınlarında bu yetkiye artık sahip olduğu halde geri durmuş ve bu

nedenle eleştirilere maruz kalmıştır

Devletler DSOumlnuumln kimi kural ve tavsiyelerine uymadıkları gibi

oumlnermediği seyahat ve ticaret kısıtlamalarını da oumlncelikli olarak uygulamaya

koyabilmektedir H1N1 pandemisinde Rusya ve Ccedilin hastalıkla hiccedilbir ilişkisi

olmayan domuz eti ithalatını durdurdular Elliye yakın devlet DSOumlnuumln UNHSA

ilanından sonra seyahat sınırlandırması getirdi ABD de o zaman etkilenen

uumllkeler arasındaydı ve kısıtlamaların kaldırılması iccedilin uyarıda bulunduysa da

bunun oumltesine geccedilmedi (Worsnop 2017 8) Guumlvenlik Konseyi 2014 Ebola

salgınında 2177 sayılı kararı ile uumlye devletlerden genel seyahat ve sınır

sınırlandırmalarını kaldırmalarını istediği halde 30 uumlye devlet hem bunu hem de

DSOuml tavsiyelerini goumlrmezden gelerek seyahat sınırlandırması uygulamıştı

(Gostin 2017 191)

33 KOVID-19 Pandemisi Muumldahale

Salgının ilk ortaya ccedilıkışına dair DSOumlnin yaptığı accedilıklama zamanla

farklılaştı İlk bilgilendirmelere goumlre Ccedilinin Wuhan kentinde ortaya ccedilıkan ve

bilinmeyen bir nedene bağlı zatuumlrree olduğu belirtilen hastalık ilk olarak 31

Aralık 2019da Ccedilindeki DSOuml Uumllke Ofisine bildirilmişti7 Ancak daha sonra

yapılan değişiklik DSOuml Ccedilin Uumllke Ofisinin Wuhan Belediye Sağlık Komisyonu

tarafından web sitelerinde yapılan bir basın accedilıklamasını goumlrduumlğuumlnuuml ve aynı guumln

DSOuml Batı Pasifik Boumllge Ofisindeki Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuuml uygulama

birimine bunu bildirdiğini belirtiyordu DSOumlnuumln Accedilık Kaynaklardan Epidemi

İstihbaratı (EIOS) platformu da aynı vakalara dair ProMED (Salgın Hastalıklar

iccedilin Uluslararası Toplum programı) uumlzerinde yayınlanan haberi goumlrduuml 1 Ocak

2020de DSOuml bu konuda Wuhandaki atipik zatuumlrree vakaları uumlzerine Ccedilinli

yetkililerden bilgi talep etti ve acil durum karşılık verme hazırlıkları ccedilerccedilevesinde

Vaka Youmlnetimi Destek Timini (IMST) harekete geccedilirdi 2 Ocakta Ccedilindeki DSOuml

temsilcisi DSOumlnuumln desteğini oumlnerdi ve bir kez daha vakalara dair daha fazla bilgi

istedi DSOuml aynı zamanda GOARNı da uyardı Anlaşılan o ki Ccedilin DSOumlye vaka

bildirimini 3 Ocakta yaptı (httpswwwwhointnews-roomdetail29-06-2020-

covidtimeline) İlk accedilıklamada 31 Aralıkta Ccedilin tarafından DSOumlye yapıldığı

soumlylenen vaka bildiriminin gerccedilekte 3 Ocakta yapılmış olması ve bunun aylar

sonra DSOuml tarafından duumlzeltilmesi salgına muumldahale suumlrecini etkilemiş

7 Salgının başlangıcından itibaren gelişimi ve alınan oumlnlemler DSOumlnuumln ilgili web

sitesinden alınmıştır httpswwwwhointemergenciesdiseasesnovel-coronavirus-

2019situation-reports


24

goumlruumlnmese de oumlrguumltuumln doğru bilgi sağlamadığı eleştirilerine temel

kazandırmıştır

DSOuml 4 Ocak 2020de durumu izleyip bilgi paylaşacağını accedilıkladı Nitekim

o tarihten beri her guumln salgının yayılması vaka sayıları uumlye devletler iccedilin ccedileşitli

tavsiye ve oumlneriler halkın bilgilendirilmesi ve oumlzellikle sağlık ccedilalışanları iccedilin

eğitimler olmak uumlzere ccedilok geniş kapsamlı bir bilgilendirme faaliyetini

suumlrduumlrmektedir Ayrıca talep eden uumlye devletlere teknik destek ekipman ilaccedil ve

teşhis kiti sağlamaktadır

DSOumlnuumln bu salgının gelişimine dair guumlnluumlk olarak sunduğu bilgilendirme

raporları hem hastalığın yayılmasına dair verileri toplayıp accedilıklamakta hem de

uumlye devletlere hastalığın teşhisi tedavisi vb konularında tavsiyelerde

bulunmaktadır Temel referans noktası doğal olarak oumlnceki koronaviruumls salgını

hastalıkları olan SARS ve MERS olmuştur 13 Ocakta Taylandda Ccedilin uumllkesi

dışındaki ilk vaka bildirildi 20 Ocakta 278i Ccedilinde 2si Taylandda 1i

Japonyada ve 1i Guumlney Korede toplam 282 vaka tespit edilmişti ve Ccedilin

dışındakilerin hepsi oradan getirilmişti Yani vaka goumlruumllen uumllkelerde bulaşma

goumlruumllmemişti DSOuml heyeti 21 Ocakta Wuhanı ziyaret etti ve oumlrguumlt ilk hastalık

durum raporunu accedilıkladı Guumlney Kore Japonya ve Singapurda vakalar ortaya

ccedilıkınca 2 guumln sonra Acil Durum Komitesi toplandı ancak bu toplantı UNHSA

ilan edilmemesiyle sona erdi

24 Ocakta ilk Ccedilin dışında bulaşma vakası Vietnamdan bildirildi 25

Ocakta DSOuml yeni koronaviruumls hakkında ilk bilgilendirme materyalini

yayınlandı 27 Ocakta yani henuumlz kuumlresel ccedilapta yalnızca 2798 vaka varken oumlrguumlt

kuumlresel risk duumlzeyini yuumlksek olarak ilan etti Vakaların sadece 37si Ccedilin

dışındaydı ama ABD Avustralya Fransa Kanada Malezya ve Nepal gibi

DSOumlnuumln uumlccedil ayrı boumllge ofisinde yer alan uumllkelerde ilk vakalar ortaya ccedilıkmıştı

28 Ocakta WHO Genel Direktoumlruuml Dr Tedros Adhanom Ghebreyesus

Beijingde Ccedilin Devlet Başkanı Xi Jinping ile goumlruumlştuuml Bu toplantıda Ccedilinin DSOuml

ile biyolojik materyal paylaşmasına ve DSOumlnuumln Ccediline uluslararası uzmanlar

goumlndermesine karar verildi ki ilgili uumlye devletin kabuluuml olmadan DSOumlnuumln bunu

yapması muumlmkuumln değildi

30 Ocak tarihinde salgının gelişmesinde oumlnemli bir eşik geccedilildi ve DSOuml

Acil Durum Komitesi UNHSA ilan etti Bu kararın temelini oluşturan durum bir

ay iccedilinde DSOumlnuumln beş boumllgesinden vaka bildirilmiş olmasıydı Komite SARS

salgınında da başta gelen uygulama ve oumlnlemler olan tarama ve erken teşhis

vakaların tedavisi ve izole edilmesi hastaların temas kurdukları kişilerin takibi

ve fiziksel mesafe oumlnlemlerini tavsiye etti 1 Şubatta Ccedilin dışında ilk uumlccediluumlncuuml

kuşak bulaşma Almanyada tespit edildi Ayrıca Ccedilin dışında bir uumllkeden

hastalığın getirildiği ilk vaka da Japonyadan Guumlney Koreye getirilmiş bir vaka


25

olarak belirlendi 2 Şubatta ise Ccedilin dışında ilk oumlluumlm haberi Filipinlerden geldi

11 Şubat tarihinde DSOuml hastalığa KOVID-19 adını verdi

12 Şubatta 400 uzman ve fon sağlayıcı toplanarak KOVID-19 salgınını

durdurmak iccedilin araştırmaları hızlandırmak uumlzere oumlncelikleri belirledi Kolay

uygulanabilir teşhis kitleri mevcut olası aşıların hızlandırılması ve bulaşmanın

oumlnlenmesi Aynı guumln Kriz Youmlnetimi Timi de DSOuml OCHA IMO UNICEF

ICAO WFP FAO Duumlnya Bankası ve ccedileşitli BM Genel Sekreterliği birimlerini

bir araya getirdi Burada amaccedil DSOuml sağlık konusuna yoğunlaşırken diğer oumlrguumlt

ve birimlerin de salgının toplumsal ekonomik ve kalkınma uumlzerindeki etkileri

uumlzerine ccedilalışmalarıydı

DSOuml daha oumlnce bilinmeyen bu viruumlsle muumlcadelede daha fazla veri

toplayabilmek iccedilin doktorlardan tedavi ettikleri COVID-19 hastalarına dair ilaccedil

muumldahale ve sonuccedil bilgilerini isim vermeden kuumlresel veri bankasına girmelerini

istedi Burada beklenen katkı sağlanamayınca haftada iki kez sanal toplantı

uygulaması başlatıldı Ayrıca başka hastalıklarla ilgili olarak kurulmuş olan bilgi

ağları da kullanılmaya başlandı (Stop collaborate and listen The pandemic

2020)

17 Şubatta DSOuml buumlyuumlk grupların bir araya geldiği toplantılar iccedilin H1N1

ve Ebola salgınlarından oumlğrenilenlere dayanarak uyarıda bulundu ve hasta

katılımcıların teşhisi ve bakımı iccedilin tavsiyelerini sundu 18 Şubatta 21 uumllkeye

kişisel koruyucu ekipman goumlnderdi Bu haftanın sonunda 40 Afrika 29 Amerika

uumllkesi hastalığı teşhis edebilecek olanağa kavuştu 21 Şubatta Genel Direktoumlr

oumlnemli bir uyarıda bulunarak salgını kontrol altına almakta mevcut pencerenin

daraldığını uluslararası toplumun finansman da dahil hızla hareket etmesi

gerektiğini belirtti Aynı guumln KOVID-19 ile ilgili ccedilalışacak 6 oumlzel temsilci atadı

22 Şubatta DSOuml bulaşmanın gerccedilekleştiği ortamları izlemek iccedilin ilk teknik

inceleme kılavuzunu ve izlenecek protokolleri yayınladı 24 Şubatta uzman ekip

İtalyaya gitti 25 Şubatta 25 uluslararası ve Ccedilinli uzman Ccedilinde farklı boumllgelere

gitti ve 23 Ocak-2 Şubat arasında salgının burada tepe noktasına ulaşıp istikrarlı

hale geldiğini ve o zamandan beri de sayıların duumlştuumlğuumlnuuml belirledi 26 Şubatta iş

yerleri ve işverenler iccedilin kılavuz yayınlandı

28 Şubatta Ccedilin dışındaki yeni vakalar Ccedilindeki yeni vakaları geccedilti ve DSOuml

bunun uumlzerine kuumlresel riski ccedilok yuumlksek duumlzeye ccedilıkardı Ayrıca uumllkelerdeki

yayılma biccedilimini de yayınlamaya başladı Bu ilk tabloda yurt dışı seyahat

yoluyla getirilmiş vakalar ve yerel bulaşma biccediliminde kategorize edilmiş

vakalar yer alıyordu

5 Martta oumlnlemler iccedilin sosyal medya kampanyası başlatıldı 6 Martta 9

ana araştırma alanı saptandı Viruumlsuumln doğal tarihi epidemiyolojisi teşhisi klinik

youmlnetim etik sorunlar ve sosyal bilimler uzun vadeli tedavi ve aşı 7 Martta ise


26

kuumlresel vaka sayısı 100000i aştı 11 Martta DSOuml bir koronaviruumls hastalığını ilk

kez pandemi olarak ilan etti Yayılma biccedilimi tablosundaki dikkat ccedilekici gelişme

vaka goumlruumllen her uumllkenin daha alt duumlzey bulaşma yollarından yerel bulaşma

biccedilimine doğru ilerlemesiydi 16 Martta Ccedilin dışındaki toplam vaka oumlluumlm sayısı

Ccedilindeki sayıları geccedilti ve hafif vakaların bile izole edilmesi gerektiği vurgulandı

KOVID-19 suumlrecinin yuumlruumltuumllmesi Sekreterlik tarafından tavsiyelerle

sağlanmaktadır 2005 Tuumlzuumlğuumlnuumln kendisine verdiği yetkiyi kullanan ve Acil

Durum Komitesinin kararıyla UNHSA ilan edilen salgında bundan sonraki suumlreccedil

Genel Direktoumlr tarafından yuumlruumltuumllmuumlştuumlr Bunun anlamı oumlrguumltuumln bağlayıcı değil

tavsiye niteliğinde kararlarla devam etmesidir Aynı durum 2009 H1N1

salgınında da yaşanmıştı O zaman devletler DSOumlnuumln tavsiyelerinin ccedilok oumltesine

giden oumlnlemler almışlardı ve bu ekonomileri uumlzerinde ağır bir etki yaratmıştı

(Lin 2010 517) Oumlrguumltuumln vaka sayısına dair verileri de 2005 Uluslararası Sağlık

Tuumlzuumlğuuml huumlkuumlmlerine goumlre uumlye devletlerin bildirimlerine dayanmaktadır Nitekim

9 Nisanda yeni bir bulaşma senaryosuna geccedilen DSOuml onlardan gelen bilgiyi

kullanarak doumlrt durum belirlemiştir Hiccedil onaylanmış vaka olmaması az sayıda

ve dağınık vakalar belirli yerlerde yoğunlaşmış vakalar topluluk bulaşması 11

Nisanda ise KOVID-19 oumlluumlmlerinin belirlenmesinde kullanılacak kriterleri

belirlemiştir

15 Mayıs tarihinde hastalık artık tuumlm duumlnyaya yayılmıştı ve bu niteliğe

sahip ilk salgın olmuştu İlk vakanın goumlruumllduumlğuuml en son devlet 14 Mayıs tarihinde

bildirimde bulunan Lesotho olmuştu

Tuumlm bu suumlre boyunca DSOuml hem sağlık ccedilalışanlarına youmlnelik eğitimlerine

hem de halkı bilgilendirmeye devam etmiş ayrıca gerek teşhis gerek tedavi

accedilısından youmlnlendirici ve uumlye devletleri bir araya getiren roluumlnuuml suumlrduumlrmuumlştuumlr

Kimi devletlerde tartışılan ve buna dayanarak bir sertifika verilebileceği

duumlşuumlnuumllen antikor testinin guumlvenilir olmayabileceğini ccediluumlnkuuml hastalığı

geccedilirenlerin bir daha enfekte olmayacaklarını goumlsteren bir veri olmadığını 25

Nisanda DSOuml accedilıklamıştır Sağlık sistemleri yeterli olmayan uumllkelere teşhis

kitleri ilaccedil ve koruyucu ekipman goumlndermiştir Aşı ccedilalışmaları konusunda da

bilgilendirme ve youmlnlendirme goumlrevini devam ettirmektedir

Ayrıca gıda guumlvenliği uluslararası ulaşım ve ticaret konularında ilgili

diğer kurum ve oumlrguumltlerle de işbirliği iccedilindedir 3 Nisanda DSOuml Genel Direktoumlruuml

Dr Ghebreyesus ve Uluslararası Para Fonu Direktoumlruuml Kristalina Georgieva

birlikte basın toplantısı yaparak ekonomik etkiler ve toplumsal refah programları

hakkında konuştular 22 Mayısta DSOuml Genel Direktoumlruuml Uluslararası Ccedilalışma

Oumlrguumltuuml Genel Direktoumlruuml ve Uluslararası Denizcilik Oumlrguumltuuml Genel Sekreteri bir

araya gelerek denizcilerin sağlık belgeleri gemilerde hijyen koşulları ve

denizcilerin sağlık hizmetinden faydalanması konusunda bir ortak accedilıklama

yaptılar 1 Mayısta Avrupa Yatırım Bankası ile DSOuml bu pandemide en kırılgan


27

olan uumllkelerde hazırlık ve ana sağlık hizmetlerine yatırımı hızlandırmak iccedilin bir

anlaşma imzaladılar (httpswwwwhointemergenciesdiseasesnovel-

coronavirus-2019events-as-they-happen)

34 COVID-19 Pandemisi ABDnin Eleştirileri

KOVID-19 ile muumlcadele devam ederken 14 Nisanda ABDnin DSOumlye

sağladığı fonları durdurma kararı geldi (httpsitusembassygovremarks-by-

president-trump-in-press-briefing-april-14-2020) ABD Başkanı Trump Nisan

ayı boyunca suumlrduumlrduumlğuuml oumlrguumlte karşı eleştirel tutumunu 19 Mayısta 30 guumln

iccedilinde kapsamlı iyileştirmeler yapma soumlz vermezse ABDyi oumlrguumltten ccedilekeceği

accedilıklamasıyla en uumlst noktaya taşıdı ABD Başkanının (httpswwwnprorg

sectionsgoatsandsoda20200520858911395fact-checking-and-assessing-

trumps-letter-of-rebuke-to-who) ileri suumlrduumlğuuml eleştirilerin kapsamı birkaccedil

başlıkta toplanabilir

Bu eleştirilerin bir kısmı Ccedilinin veri gizlediği iddiasına dayanmaktadır

Eğer boumlyle bir durum varsa DSOumlnuumln bunu accedilıklamaktan başka yapacağı bir şey

bulunmamaktadır Bu konudaki ccedilekimserliğinin nedeni salgınla muumlcadelede

oumlzellikle oumlrnek ve veri akışında uumlye devletin işbirliğine gereksinim duyması

olabilir DSOumlnuumln yeterli duumlzeyde işbirliği yapmasa hatta oumlzellikle salgın

durumlarında zorunlu olan bildirimde bulunmasa bile uumlye devletleri eleştiren bir

tutum takınmadığı oumlnceki oumlrneklerde de goumlruumllmuumlştuumlr Ccediluumlnkuuml DSOuml tuumlm

faaliyetlerinde uumlye devletlerden gelen veriyi kullanan ve onların işbirliğine dayalı

bir oumlrguumlttuumlr Oumlrguumltuumln kuumlreselleşmeyle birlikte devlet egemenliğini aşan bir

yaklaşıma geccediltiğini savunanlar olsa da (Isasi ve Nguyen 2005 497-510) kurucu

antlaşması boumlyle bir durum yansıtmamaktadır ve onda bir değişiklik

yapılmamıştır Uumlye devletlerin sağladığı verileri doğru mu diye incelemek ya da

Ccedilinin onayı olmadan oradan veri ya da oumlrnek toplamak konularında yetki sahibi

değildir Uzman ekibinin Ccediline 16 Şubatta gidebilmesi ve Wuhana da ancak son

guumlnlerinde girebilmesi ekipteki iki Amerikalı uumlyeye ise hiccedil izin verilmemesi

eleştirisi de bu kapsamda değerlendirilebilir

Kimi uumlye devletlerin uumllkelerinde ortaya ccedilıkan salgınları gizlemeye

ccedilalışması da yeni bir durum değildir Bunun oumlnuumlne geccedilmek iccedilin DSOuml hem

bağımsız sağlık sivil toplum kuruluşlarıyla birlikte ccedilalışmakta hem de

gerektiğini duumlşuumlnmesi halinde ilgili uumlye devletten bu konuda bilgi talep

edebilmektedir SARS MERS ve Ebola deneyimleri devletlerin salgınları

gizlediklerini accedilıkccedila ortaya koymaktadır Ccedilinin 31 Aralık 2019da değil de 3

Ocak 2020de DSOumlye bilgi vermesi ve bunu ancak DSOuml bu konuda iki guumln uumlst

uumlste bilgi talep edince yapmış olması da bu kapsamda duumlşuumlnuumllebilir Diğer

yandan Ccedilinli yetkililer salgına dair ilk duyuruyu resmi bir devlet kurumuna ait


28

web sitesinden yaptığına goumlre oumlzel bir gizleme ccedilabasından ccedilok DSOumlye bildirim

yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnuuml yerine getirmekte eksiği olduğu da savunulabilir

Buradaki sorun DSOumlnuumln bu duumlzeltmeyi aylar sonra yapmış olmasındadır

KOVİD-19 salgınında Başkan Trumpın iddia ettiği gibi aylar oumlncesinden boumlyle

bir uyarı gelmediği anlaşılmaktadır Nitekim Lancet tıp dergisi kendilerinin

Aralık ayında bu konuda yayın yaptığı iddiasının doğru olmadığını dergide yer

alan ilk haberin 24 Ocak tarihli olduğunu accedilıklamıştır

(httpswwwthelancetcomactionshowPdfpii=S0140-673628202931206-

X) Ancak DSOuml yetkililerinin neden aylarca internet sitelerinde uumllke bildirimini

31 Aralık diye duyurduklarını accedilıklamaları gerekecektir Oumlrguumltuumln Ccedilin uumllke

ofisinden bağımsız kaynaklardan ve kendi bilgi talebiyle vakaları oumlğrendiğini ve

Ccedilinin bunu 3 guumln sonra doğruladığını en baştan accedilıklamaması ve tarihi aylar

sonra duumlzeltmesi eleştirilecek bir durumdur Ccedilok da oumlnemli olmayan boumlyle bir

konuda tam doğru soumlylenmemişse suumlreccedil iccedilinde başka konularda da bilerek ya da

bilmeyerek tam doğrunun soumlylenmemiş olabileceği konusunda soru işareti

yaratmaktadır

Viruumlsuumln insandan insana geccediltiğine dair bir belirti olmadığı accedilıklamasının

doğru olmadığı kısa suumlrede anlaşılmıştır Ancak DSOuml bu accedilıklamayı Ocak

ayında yani viruumls hakkında ccedilok az bilgi bulunduğu ve insandan insana bulaşmayı

goumlsteren verinin tespit edilemediği bir zamanda yapmıştı Bundan dolayı

succedillanması haksızlık olacaktır

DSOumlnuumln duumlnyayı uyarmakta geccedil kaldığı iddiasının geccedilerli olmadığı ise

accedilıktır Oumlrguumltuumln duumlnyaya uyarı yaptığı 5 Ocakta bu hastalık Ccedilin dışında

goumlruumllmemişti Devletlerin acil durum sistemlerini harekete geccedilirmeleri iccedilin de

aynı guumln ayrıca uyarıda bulunmuştu Hakkında oumlnceden hiccedilbir şey bilinmeyen

yeni bir viruumlsuumln yarattığı bir hastalıkla karşı karşıya olduğunun bilincinde olarak

tıp ccedilalışanlarının bu hastalarla ccedilalışırken oumlnlem alması gerektiğini ve hastalığın

insandan insana bulaşma riski olduğunu belirtmişti 11 Ocakta ise damlacıklarla

yayılma konusunda uyarılar yapılmıştı Hatta Başkan Trump 26 Şubatta

aldıkları oumlnlemler sayesinde Amerikan halkına youmlnelik tehdidin ccedilok duumlşuumlk

olduğunu soumlylemişti (httpsgeusembassygovremarks-by-president-trump-

vice-president-pence-and-members-of-the-coronavirus-task-force-in-press-

conference-february-26) Genel Direktoumlr Mart ayı başında devletlerin her vakayı

bulup izole etmek amacıyla hareket etmesi gerektiğini vurgulamıştı Bunun iccedilin

de guumlccedilluuml bir tarama ccedilabası goumlsterilerek test yapılması şarttı Tuumlm bunlara bakınca

2014 Ebola salgınındaki yavaşlığından dolayı ccedilok eleştirilen DSOumlnuumln bu

salgında durumu tespit etmekte yavaş kaldığı soumlylenemez

Başkan Trumpın pandemi ilanının geccedil kaldığı eleştirisi ise pandemi ilanı

yapılıp yapılmaması viruumlsle muumlcadele accedilısından bir şeyi değiştirmediği iccedilin

temel bir eleştiri oluşturmamaktadır Ccediluumlnkuuml UNHSA ilanı yapıldıktan sonra


29

muumlcadele iccedilin yapılacaklar aynıdır Hatta UNHSA ilanı daha oumlnemlidir ccediluumlnkuuml

2005 Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuumlnuumln verdiği yetkiyle DSOuml bağlayıcı

tavsiyelerde bulunabilmektedir Oysa pandemi ilanı tamamen oumlrguumlt iccedilinde

geliştirilen kılavuzlara bağlıdır ve DSOumlye bağlayıcı herhangi bir yetki

getirmemektedir

21 Ocakta UNHSA ilan edilmemesi youmlnuumlndeki Ccedilin baskısına boyun

eğdiği eleştirisinin doğru olup olmadığı ancak daha sonra ortaya ccedilıkabilir Bu

konuda yetki sahibi olan Acil Durum Komitesinin bu tutumunun nedenleri doğal

olarak irdelenmelidir Bunun nedeni devletlerin bu ilan uumlzerine oumlzellikle seyahat

ve ticaret kısıtlamaları getirme eğilimine girdiği goumlruumllduumlğuumlnden buna yol accedilacak

erken bir tutum almaktan kaccedilınmak da olabilir

DSOuml Ccedilin iccedil seyahat kısıtlamasını alkışlarken ABDnin Ccedilinden seyahatlere

kapatılmasını eleştirmiş 3 Şubatta seyahat sınırlamalarının faydadan ccedilok zarar

getirdiğini soumlylemiştir Başkan Trumpın eleştiri olarak dile getirdiği bu durum

uluslararası ticaret ve seyahate gereksiz engel getirmekten kaccedilınmasının bir

sonucu olabilir Oumlnceki salgınlarda da goumlruumllduumlğuuml gibi DSOuml kuruluşundan oumlnceki

tarihten gelen misyonuyla genel seyahat ya da ulaşım sınırlandırmalarına her

zaman olumsuz bakmaktadır Uluslararası ticareti engelleyecek oumlnlemler

alınmasını engellemek iccedilin karantina kuralları geliştirilmiştir H1N1 ve Ebola

salgınlarında UNHSA ilan edilmesi uumlzerine devletlerin genel seyahat yasaklarına

ve diğer aşırı oumlnlemlere başvurduğu goumlzlemi de yapılmıştır (Worsnop 2017 7)

ve Acil Durum Komitesinin ilk toplantısında bu ilanın yapılmamasının

nedenlerinden biri de bu durumdan kaccedilınma ccedilabası olabilir Ccedilin iccedilindeki seyahat

kısıtlaması hakkında ise devletin ulusal sınırları iccedilindeki bir karar olduğundan

DSOumlnuumln buna dair yorum yapmaması beklenirdi Hastalığın yayılma hızına dair

ccedilok az bilgi varken uluslararası duumlzeyde boumlyle bir kısıtlamaya karşı accedilıklama

yapılması ise şaşırtıcı sayılmaz Ancak bunun pandemi sona erdikten sonra ayrıca

değerlendirilmesi gerekecektir

Ccedilinde ccedilalışan vatandaşlarına ayrımcı muamele yapıldığı gerekccedilesiyle 11

Nisanda şikayette bulunan Afrika devletlerinin mektubundan oumlnce DSOumlnuumln

durumun farkında olduğu ve hiccedilbir yorumda bulunmadığı eleştirisi de pandemi

sonrasında irdelenmesi gerekecek konulardan biridir Sağlık ile insan hakları

arasındaki bağlantıyı bile ancak 1990larda keşfeden DSOumlnuumln bu tutumunu

teknik bir oumlrguumlt olarak siyasi konulara karışmak istememesi biccediliminde

yorumlayanlar vardır ancak bu tutum savunulabilir bir tutum olamaz Nitekim

DSOuml krizden sonra bir eylem-sonrası değerlendirme yapılacağını accedilıklamıştır

(httpseditioncnncom20200518politicstrump-world-health-organization-

coronavirusindexhtml)

Başkan Trumpın Ccedilinin DSOuml uumlzerindeki etkisine dair eleştirileri farklı bir

bağlamda da değerlendirilebilir Ancak iki devlet arasındaki siyasi ve ekonomik


30

ilişkiler başka bir ccedilalışmanın konusudur Başkan Trump BM dahil başka

uluslararası oumlrguumltlere ilişkin olarak da değerlerini sorgulayan accedilıklamalar

yapmış Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuumlnuuml eleştirmiş (httpswwwwhitehousegov

briefings-statementsremarks-president-trump-74th-session-united-nations-

general-assembly) kuumlresel iklim anlaşmalarından ccedilekilmiştir

(httpswwwwashingtonpostcomclimate-environment20191104trump-

makes-it-official-us-will-withdraw-paris-climate-accord) DSOumlye

mektubundan sonra da kendisinin belirlediği 30 guumln suumlreyi beklemek yerine 18-

19 Mayısta yapılan Duumlnya Sağlık Genel Kurulu toplantısından sonra ABDnin

oumlrguumltle ilişkilerini keseceği accedilıklamasında bulunmuştur

(httpswwwpoliticocomnews20200529us-withdrawing-from-who-

289799)

Sonuccedil DSOumlrsquonuumln Geleceği Sorusu

KOVID-19 pandemisi suumlrecinde belki de en ccedilok duyulan yorumlardan biri

boumlyle bir durumda kuumlresel duumlzeyde işbirliğinin şart olduğudur Klişeleşmiş

denilebilecek bu yorumun gereğinin yapılması ise başka bir konu

oluşturmaktadır Ccediluumlnkuuml devletlerin bu durumda ilk endişesi salgının uumllkesine

girmesine engel olmaktır Bu endişe de hep goumlruumllduumlğuuml uumlzere salgının ortaya

ccedilıktığı ya da yayıldığı uumllkelere karşı en aşırı oumlnlemlerin alınmasına neden

olmaktadır

DSOuml pandemi suumlrecinde kimi eskiden beri soumlylenen kimi yeni birccedilok

eleştiri ile karşılaşmıştır Ancak reform soumlzkonusu olduğunda bunun ne youmlnde

olması gerektiği uumlzerinde uzlaşma sağlanması zor goumlruumlnmektedir Yıllar iccedilinde

DSOumlnuumln yerine yeni bir oumlrguumlt kurulmasından oumlrguumltuumln uumlye devletlerin belirleyici

olduğu kuruluş modelinden vazgeccedililip devlet olmayan aktoumlrlere ağırlık veren

başka bir modelle değiştirilmesine kadar birccedilok oumlneri dile getirilmiştir

2000lerdeki yaklaşım Duumlnya Sağlık Genel Kurulundaki uumlye devletlerin

belirleyici olduğu yapı korunurken devlet olmayan aktoumlrlerle ilişkilerin

yuumlruumltuumllmesinde onlara daha fazla soumlz hakkı veren bir model oumlngoumlruumlyordu Son

gelişmeler de uumlye devletlerin sahip oldukları konumdan vazgeccedileceklerini

goumlsteren bir emare iccedilermemektedir Bu oumlnemlidir ccediluumlnkuuml kurucu antlaşmada

değişiklik iccedilin uumlye devletlerin bu youmlnde irade goumlstermesi gerekmektedir

DSOuml ccedilalışma alanında ortaya ccedilıkan yeni konu sorun ya da eleştirilere

bağlayıcı duumlzenlemeler yerine Sekreterlik ccedilıkışlı tavsiyelerle karşılık vermeye

alışmıştır Bu durumu 1990larda BM sistemi iccedilinde ortaya ccedilıkan reform

girişimlerinden ayrı da duumlşuumlnmemek gerekir BM sisteminde kurucu antlaşma

duumlzeyinde değişiklik yapılamamış ancak BM Genel Sekreteri başta olmak uumlzere

idari duumlzeyde birccedilok değişikliğe gidilmiştir Bunların bir taraftan daha etkin bir


31

youmlnetim sağlama amacı guumlderken asıl hedefinin harcamaları kısmak olması

BMnin kendisi accedilısından ccedilok olumlu bir sonuccedil vermiş denemez DSOuml accedilısından

da bu değerlendirme doğrudur Bir taraftan uluslararası duumlzeyde işbirliğine daha

fazla gereksinim duyulan bir alanda ccedilalışan bir oumlrguumlte yeterli finansal kaynağı

veveya kurumsal yapıyı sağlamayıp diğer taraftan bunlar nedeniyle

başarısızlıkla karşılaştığında eleştirmek hakccedila bir tutum sayılmaz

Ancak tek sorunun finansal olmadığını da teslim etmek gerekir SARS

Ebola ve KOVID-19 salgınları sırasında Genel Direktoumlr olan uumlccedil farklı kişi salgın

youmlnetiminde uumlccedil farklı yaklaşım sergilemiştir Bunların en ccedilok eleştirileni Ebola

sırasında Genel Direktoumlr olan ve salgını neredeyse goumlrmezden gelmek isteyen

Margaret Chan olmuştur SARS salgını sırasında Genel Direktoumlr Brundtland

henuumlz hukuksal yetkiye sahip olmadığı halde uumlye devletlere kimi tavsiyelerde

bulunmuştu KOVID-19 sırasında Genel Direktoumlr olan Dr Ghebreyesus ise

teknolojiyi kullanma ve duumlnya kamuoyunu bilgilendirme goumlrevi accedilısından iyi bir

ccedilalışma goumlsterdiyse de DSOuml uumlyesi hiccedilbir devlete karşı onu eleştiren ya da guumlccedilluuml

şekilde youmlnlendiren bir yaklaşım ortaya koymamış aksine yetkinin devletlerde

olduğunu vurgulamayı tercih etmiştir

Ancak bu yaklaşım DSOumlnuumln Ccedilinin etkisinde olduğu yorumunu haklı

ccedilıkarmaz DSOuml devletler uumlzerinde zorlama yetkisine sahip değildir 2005

Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuuml salgınlar accedilısından yetkilerinin uygulandığı alanı

genişletse de bunların iccedileriğini pek de değiştirmemiştir Devletlerin

yuumlkuumlmluumlluumlklerini yerine getirip getirmediği konusunda onların verdiği bilgi ve

raporlara bağlıdır Ancak genel direktoumlruumln yaklaşımının belirleyici olmasına yol

accedilan etken tam da oumlrguumltuumln bağlayıcı belgeler ya da duumlzenlemeler kabul etmekten

uzak durup Sekreterlik duumlzeyinde tavsiyelerle goumlrevini yuumlruumltmeye ccedilalışmasıdır

2014 Ebola salgınında sonuccedilları accedilıkccedila goumlruumllen bu durum KOVID-19 pandemi

suumlrecinde hız accedilısından bir sorun olmamıştır Ancak yapılan accedilıklamalar ve

tavsiyelerin zaman zaman birbiriyle ccedilelişmesi ve salgının başlangıcındaki suumlrece

dair verilerin sonradan değiştirilmesi biccediliminde etkilerini goumlstermiştir İleride

belki de bu durumun değiştirilmesi gerekecektir

UNHSA ilan etme yetkisi ve devlet olmayan aktoumlrler aracılığıyla bilgi

edinme olanağı 2005 Tuumlzuumlğuumlnuumln getirdiği oumlnemli değişikliklerdir ve oumlrguumltuumln

salgın hastalıkları izleme faaliyetini daha etkili hale getirmiştir Ancak H1N1 ve

Ebola salgınları bu olanakların varlığının başarıyı guumlvence altına almadığını

goumlstermiştir Bu salgınlardan sonra yapılan değerlendirmelerde sağlık acil

durumlarını değerlendirecek yeni ve siyasi olmayan ofis ya da komiteler

kurulması hızlı yanıt vermeyi sağlayacak acil durum fonları sağlanması uumlye

devletlerin ortaya ccedilıkan salgınları zamanında DSOumlye bildirmelerini sağlayacak

teşvikler tedavi ve ilaccedil araştırmaları iccedilin yeni fonlar gibi farklı ccediloumlzuumlmler ileri

suumlruumllmuumlştuuml Ancak uumlye devletler paylarına duumlşen buumltccedile paylarının artırılmasını


32

kabul etmemiş oumlrguumltuuml goumlnuumllluuml katkılara bağımlı halde tutmuş kuumlresel duumlzeyde

sağlık taramaları iccedilin gerekli olan ccedilalışmaları ise fondan yoksun bırakmışlardı

Pandemi suumlrecinden sonra bu durumun değişip değişmeyeceğini zaman

goumlsterecektir

Genel Direktoumlruumln pandemi suumlrecinde uzaktan toplanan 2020 Duumlnya

Sağlık Genel Kurulunda yaptığı accedilıklamalarla bitirmek gerekirse DSOumlnuumln bu

suumlreccedilte elindeki tuumlm olanakları kullandığı oumlzellikle sağlık ccedilalışanlarının eğitimi

temel tıbbi araccedilların ihtiyacı olan devletlere goumlnderilmesi yanlış değil doğru

bilgilerin yayılması iccedilin suumlrekli ve duumlzenli bilgi sağladığı accedilıktır Duumlnyaya geccedil

uyarıda bulunduğu iddiasını reddeden Genel Direktoumlr bu uyarıyı yaptıklarında

Ccedilin dışında sadece 100 vaka olduğunun ve oumlluumlm olmadığının altını ccedilizmektedir

SARStan başlayarak oumlnceki salgınlardan alınan derslerle DSOumlnuumln geliştirdiği

araccedilları saymakta ve en oumlnemlisi başka bir plan sistem mekanizma komite ya

da oumlrguumlte gereksinim olmadığını eldekilerin guumlccedillendirilmesi finanse edilmesi ve

kuralların uygulanması gereğini belirtmektedir ABD dışındaki uumlye devletlerin

yaklaşımı da bu youmlnde goumlruumlnmektedir httpsappswhointgbebwhapdf_files

WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila

Kitaplar ve Makaleler

Aginam Obijiofor (2004) Globalization of Infectious Diseases International Law and the World Health Organization Opportunities for Synergy in Global Governance of Epidemics New England Journal of International and Comparative Law 11 59-74

Bashford Alison (2006) Global Biopolitics and the History of World Health History of the Human Sciences 19(1) 67-88

Burci Gian Luca (2019) The World Health Organization at 70 Challenges and Adaptation International Organizations Law Review 16 Cilt 16 229-241

Burci Gian Luca ve Jakob Quirin (2015) Introductory Note to World Health Organization and United Nations Documents on the Ebola Outbreak in West Africa International Legal Materials 54(3) 532-560

Busby Joshua Karen A Grepin Jeremy Youde (2016) Introduction Ebola Implications for Global Health Governance Global Health Governance X(1) 3-11

Charles John (1968) Origins History and Achievements of the World Health Organization British Medical Yearbook 293-296

Chorev Nitsan (2013) Restructuring Neoliberalism at the World Health Organization Review of International Political Economy 20(4) 627-666

Davies Sara E(2017) Infectious Disease Outbreak Response Mind the Rights Gap Medical Law Review 25(2) 270-292

Daugirdas Kristina ve Gian Luca Burci (2019) Financing the World Health Organization What Lessons for Multilateralism International Organizations Law Review 16(2) 299-338


33

Eccleston-Turner Mark ve Scarlett McArdle (2017) Accountability International Law and the World Health Orgaqnization A Need for Reform Global Health Governance IX(1) 27-39

Fidler David P (1998) The Future of the World Health Organization What Role for International Law Vanderbilt Journal of Transnational Law 31(5) 1079-1126

Fidler David P ve Lawrence O Gostin (2006) The New International Health Regulations An Historic Development for International Law and Public Health Journal of Law Medicine and Ethics 34(1) 85-94

Fidler David P (2019) To Declare or Not to Declare The Controversy Over Declaring a Public Health Emergency of International Concern fort he Ebola Outbreak in the Democratic Republic of the Congo Asian Journal of WTO and International Helath Law and Policy 14 287-330

Garrett Laurie (2007) The Challenge of Global Health Foreign Affairs 86(1) 14-38

Garrett Laurie (2015) Ebolas Lessons How the WHO Mishandled the Crisis Foreign Affairs 80-107

Gostin Lawrence O (2017) Our Shared Vulnerability to Dangerous Pathogens Medical Law Review 25(2) 185-199

Gutteridge Frank (1963) The World Health Organization Its Scope and Achievements Temple Law Quarterly 37(1) 1-14

Hooker Claire (2007) Drawing the Lines Danger and Risk in the Age of SARS A Bashford (Der) Medicine at the Border Disease Globalization and Security 1850 to Present (London Palgrave Macmillan) 179-195

Howard-Jones Norman (1981) The World Health Organization in Historical Perspective Perspectives in Biology and Medicine 24(3) 467-48

Isasi Rosario M ve Thu M Nguyen (2005) The Global Governance of Infectious Diseases The World Health Organization and the International Health Regulations Alberta Law Review 43(2) 497-510

Jain Vageesh ve Mishank Jain (2015) The Response to Global Emergencies- How Can the WHO Re-establish Itself as a Leader Journal of Public Health Policy 36 369ndash371

Kamradt-Scott Adam (2020) The Politics of Influenza Preparedness McInnes Colin Lee Kelley Youde Jeremy The Oxford Handbook of Global Health Politics doi 101093oxfordhb978019045681801332 1-22

Lawrence Laci S (2012) Jurisdictional Analysis of WHO and Interpol Journal of Biosecurity Biosafety and Biodefense Law 2 1-24

Lin Tsai-yu (2010) Forgotten Role of WHOIHR in Trade Responses to 2009 H1N1 Influenza Outbreak The Journal of World Trade 44(3) 515-544

McCarthy Michael (2002) A Brief History of the World Health Organization The Lancet 360 1111-1112

Moon Suerie etal(2015) Will Ebola Change the Game Ten Essential Reforms Before the Next Pandemic The Report of the Harvard-LSHTM Independent Panel on the Global Response to Ebola The Lancet 386 2204-2023

Nakajima Hiroshi (1997) Global Disease Threats and Foreign Policy Brown Journal of World Affairs 4(1) 319-332

Reddy Srikanth K Sumaira Mazhar Raphael Lencucha (2018) The Financial Sustainability of the World


34

Health Organization and the Political Economy of Global Health Governance A Review of Funding Proposals Globalization and Health 14 1-12

Samancı Uğur (2016) Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml ve Normatif İşlevi Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi 18(1)55-89

Siddiqi Javed (1995) World Health and World Politics The World Health Organization and the UN System (Hong Kong University of South Carolina Press)

Stop collaborate and listen The pandemic The Economist vol 434 no 9187 28 Mar 2020 p 54(US) Gale General OneFile httpsgogalecompsidop=ITOFampu=ankaraampid= GALE|A618593492ampv=21ampit=rampsid=ITOFampasid=096bcfc2

Sweileh Waleed M (2017) Global Research Trends of World Health Organizations Top Eight Emerging Pathogens Globalization and Health 13(9) 1-19

Taubenberger Jeffery (2010) ldquoInfluenza The Once and Future Pandemicrdquo Public Health Reports 125 (3) 16-26

Taylor Allyn (2003) Global Health Governance and International Law Whittier Law Review 25(2) 253-272

Vaughan Patrick etal (1996) Financing the World Health Organisation Global Improtance of Extrabudgetary Funds Health Policy 35 229-245

Villareal Pedro A (2016) Pandemic Declarations of the World Health Orgaqnization as an Exercise of International Public Authority The Possible Legal Answers to Frictions Between Legitimacies Goettingen Journal of International Law 7 95-129

Webster Robert G (1997) ldquoPredictions for Future Human İnfluenza Pandemicsrdquo The Journal of Infectious Diseases 176 (Suppl1) 514-519

Weir Lorna ve Eric Mykhalovskiy (2007) The Geopolitics of Global Public Health Surveillance in the Twenty-First Century A Bashford (Der) Medicine at the Border Disease Globalization and Security 1850 to Present (London Palgrave Macmillan) 240-263

Worsnop Catherine Z (2017) Provoking Barriers The 2014 Ebola Outbreak and UInintended Consequences of WHOs Power to Declare Public Helath Emergency Global Health Governance XI(1) 7-26

Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml Belgeleri

Address by Dr Tedros Adhanom Ghebreyesus Director-General A733 18 May 2020 httpsappswhointgbebwhapdf_filesWHA73A73_3-enpdf)

Agreements with Other Inter-governmental Organizations httpappswhointgbbdPDFbd47EN agreements-with-other-inter-enpdf

Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml Kurucu Antlaşması httpsappswhointgbbdPDFbd47ENconstitution-enpdfua=1

httpopenwhoint2020-21budget-and-financinggpw-overview

httpopenwhoint2020-21budget-and-financingsummary

Revision of the International Health Regulations Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) httpsappswhointirisbitstreamhandle1066578282ea5648pdfsequence=1ampisAllowed=y

2005 Uluslararası Sağlık Tuumlzuumlğuuml httpsappswhointirisbitstreamhandle106654388397892 41580410_engpdfjsessionid=ED9A1BADF7053545E1EDD4387A77E439sequence=1

WHO Statement on the First Meeting og the IHR Emergency Committee on the 2014 Ebola Outbreak in West Africa (2014) International Legal Materials 54 538


35

Comparative Analysis of National Pandemic Influenza Preparedness Plans httpswwwwhoint influenzaresourcesdocumentscomparative_analysis_php_2011_enpdfua=1

Report of the Ebola Interim Assessment Panel httpswwwwhointcsrresourcespublications ebolareport-by-panelpdf

Kuumlresel Salgın Uyarısı ve Karşılık Ağı httpsextranetwhointgoarn

httpswwwwhointemergenciesdiseasesnovel-coronavirus-2019events-as-they-happen

httpswwwwhointemergenciesdiseasesnovel-coronavirus-2019situation-reports

Internet siteleri (Son erişim tarihi 04072020)

httpsebolaresponseunorgun-mission-ebola-emergency-response-unmeer

httpswwwwhitehousegovbriefings-statementsremarks-president-trump-74th-session-united-nations-general-assembly

httpswwwwashingtonpostcomclimate-environment20191104trump-makes-it-official-us-will-withdraw-paris-climate-accord

httpsitusembassygovremarks-by-president-trump-in-press-briefing-april-14-2020

httpswwwnprorgsectionsgoatsandsoda20200520858911395fact-checking-and-assessing-trumps-letter-of-rebuke-to-who

httpswwwpoliticocomnews20200529us-withdrawing-from-who-289799

httpswwwweforumorgagenda202004who-funds-world-health-organization-un-coronavirus-pandemic-covid-trump

httpsgeusembassygovremarks-by-president-trump-vice-president-pence-and-members-of-the-coronavirus-task-force-in-press-conference-february-26

httpswwwthelancetcomactionshowPdfpii=S0140-673628202931206-X

httpseditioncnncom20200518politicstrump-world-health-organization-coronavirusindexhtml

httpswwwwhointnews-roomdetail29-06-2020-covidtimeline


2

Kovid-19 Pandemisi Uluslararası Hukuk Accedilısından Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuumlne İlişkin Bir

Değerlendirme

Giriş

Duumlnyayı etkisi altına alan salgın hastalıklar yeni bir olgu değildir Yazılı

tarihte bilinen ilk salgın MOuml 430 yılında Atinayı etkisi altına alan salgındır ve

Peloponez Savaşları sırasında Atinanın guumlcuumlnuuml oumlnemli oumllccediluumlde azaltan bir etken

olarak tarih kitaplarında yerini almıştır Orta Ccedilağdaki veba salgını uluslararası

seyahat ve ticaret rotalarını izleyerek yayılmış Asyadan gelerek tuumlm Avrupada

ve Kuzey Afrikada goumlruumllmuumlştuumlr Tarih boyunca uumlccedil salgın hastalık dış politikaları

etkilemiştir Veba kolera ve sarıhumma (Nakajima 1997 320) Duumlnya Sağlık

Oumlrguumltuumlnden (DSOuml) oumlnce sağlığa dair tuumlm uluslararası ccedilabalar salgın hastalıkların

yayılmasının oumlnlenmesi amacına youmlneliktir

Sağlık alanında ccedilalışacak bir uluslararası oumlrguumlt duumlşuumlncesi 1945te

Birleşmiş Milletler (BM) oumlrguumltuumlnuumln kurucu konferansı sırasında konu edilmiş ve

Ekonomik ve Sosyal Komite (ECOSOC) ile işbirliği iccedilinde sağlık alanında

ccedilalışacak bir tek evrensel oumlrguumlt kurulması youmlnuumlnde goumlruumlş ortaya ccedilıkmıştı Bu

goumlruumlşuumln hayata geccedilmesi 7 Nisan 1948de DSOuml kurucu antlaşmasının yuumlruumlrluumlğe

girmesiyle oldu 2019da DSOuml 194 uumlye devlet ile UNESCOdan sonra en

evrensel 8000 ccedilalışan ve 160 devlete yayılmış buumlroları ile de en geniş BM

uzmanlık oumlrguumltuuml haline gelmiştir Buna karşılık uluslararası hukukuluslararası

ilişkiler ccedilalışanlar tarafından goumlreceli olarak az ccedilalışılmış oumlrguumltlerdendir (Burci

2019 229)

Oysa DSOuml teknik bir oumlrguumlt olarak oumlngoumlruumllmesine karşın devletlerin uumlye

olduğu tuumlm uluslararası oumlrguumltler gibi kurulduğundan beri ideolojik ve siyasi

rekabete sahne olan forumlardan biri olmuştu Oumlnce Doğu-Batı sonra Kuzey-

ldquoInternational Conference on COVID-19 Studies 21-23 June 2020 ccedilerccedilevesinde

sunulan ve tam metin kitabında yayınlanan KOVID-19 Pandemisi Ccedilerccedilevesinde

Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuumlne ve Geleceğine Dair Uluslararası Hukuk Accedilısından Bir

Değerlendirmerdquo başlıklı ccedilalışmanın geliştirilmişgenişletilmiş versiyonudur

httpse1b97e56-bc77-40fe-8530-c1a768133478filesusrcomugd614b1f_42f0704

f76144e6e94ad49e8d7718eb2pdf 404-412


3










kalmaktadır




ele alınacaktır


Oumlrguumltuuml























Review 16 229-241


4








































5









































6








































7














1111)










incelenmeyecektir


















8














Eleştiriler

























9









geccedilmiştir
































10









































11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















3










kalmaktadır




ele alınacaktır


Oumlrguumltuuml























Review 16 229-241


4








































5









































6








































7














1111)










incelenmeyecektir


















8














Eleştiriler

























9









geccedilmiştir
































10









































11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















4








































5









































6








































7














1111)










incelenmeyecektir


















8














Eleştiriler

























9









geccedilmiştir
































10









































11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















5









































6








































7














1111)










incelenmeyecektir


















8














Eleştiriler

























9









geccedilmiştir
































10









































11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















6








































7














1111)










incelenmeyecektir


















8














Eleştiriler

























9









geccedilmiştir
































10









































11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















7














1111)










incelenmeyecektir


















8














Eleştiriler

























9









geccedilmiştir
































10









































11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















8














Eleştiriler

























9









geccedilmiştir
































10









































11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















9









geccedilmiştir
































10









































11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















10









































11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















11
















2018 5)























12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















12











































13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















13














ve Jain 2015 369)


























14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















14




Ccedilerccedilevesi
















2007 252)









6)











15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















15









































16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















16










































17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















17









































18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















18




































19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















19


yayılmıştı5




































179-195


20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















20








































21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















21










McArdle 2017 32 34)











konuydu





















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















22









































23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















23














(Gostin 2017 191)

























24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















24


kazandırmıştır







































25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35



















25

















2020)
























26



















belirlemiştir























27








































28
















yaratmaktadır


























29





getirmemektedir





































30












289799)








olmaktadır




















31










































32




goumlsterecektir













WHA73A73_3-enpdf)

Kaynakccedila












33





















34























35
















