İktisat Tarihi II

X. Hafta

Ekonomik Güç Dengesinin Değişmesi

• 15. yy sonunda Avrupa’da en gelişmiş alan, Akdeniz bölgesinde Orta ve Kuzey İtalya idi.

• 1620’ye gelindiğinde, Yakın Doğu’daki Venedik taşımacılığı tamamen batılı ulusların gerisinde kalmıştı

• 16. yyda İspanya, Avrupa’nın en geniş devletiydi. elverişli şartlara rağmen İspanya ekonomik gelişmeyi başaramadı.

• Nisbî yoksulluğuna rağmen ispanyol halkı 16. yyda Avrupa’da en ağır vergi yükü altında olan milletti.

• Krallık Amerikan altın ve gümüşüyle büyük bir gelir kaynağına kavuştu.

• Borçlanma olağan bir malî uygulama hâline gelmişti.

• Yönetimin ekonomiye verdiği zararların tek örneği kötü malî yönetim değildi.

• Yabancı pazarların kaybedilmiş olması ve enflasyonist maliyet artışları, İspanya’nın mukayeseli avantajını yok etti.

• İspanyol krallarının dinî politikaları ülkenin ekonomik gücünü zayıflatıcı diğer bir nedendi

• İspanya’nın Amerika’daki topraklarına yönelik politikası da dar görüşlüydü.

• İspanya’daki üreticilerin korunması amacıyla sömürgelerde pek çok ekonomik faaliyet sınırlandı.

• İhtisaslaşmış işgücünün azlığı ve devletin isabetsiz politikaları yüzünden ekonomide darboğazlar ortaya çıkmaya başlayınca – üretimdeki genişleme durdu, – fiyatlar yükseldi – talebin büyük kısmı yabancı mal ve hizmetlere kaydı.

• İtalya_____________________________________

• İtalya’nın ekonomik zenginliği, mâmul malların ve

hizmetlerin çok yüksek bir oranını ihraç etmesinden kaynaklanıyordu.

• İtalya ticaret yoluyla ekonomik bir imparatorluk oluşturma başarısını göstermişti.

• 12. yyda da İtalya’da ipekli kumaş üretimine başlandı. Kaliteyi garanti altına alan düzenlemeler yapıldı

• İtalya ilk yazma eser kütüphanelerini kurarak ve kitap yayınına öncülük yaparak Avrupa’nın kültürel ve entelektüel gelişmesine büyük destek verdi.

• İlk önemli olumsuz gelişme İtalyan tüccarlarının baharat ticaretindeki rolünün azalmasıydı.

• Deniz taşımacılığında da olumsuz gelişmeler söz konusuydu.

• 16. yüzyılın sonuna kadar uluslararası pazarlarda talep genişleme eğiliminde olduğu için ekonomi büyük bir güçlükle karşılaşmadı.

• 17. yy’ın başlarında nüfus ve gelirin azalmasına yol açan gerilimli iç durumun bir sonucu olarak İspanyol, Alman ve Türk pazarlarındaki daralma etkisini gösterdi.

• İtalyan mal ve hizmetlerinin yerini başkalarının almasının temel nedeni, İngiliz, Hollandalı ve Fransız mallarının daha düşük fiyatlarla arz edilmesiydi.

• Loncaların geniş kapsamlı kontrolü, vergi baskısı ve ücretlerin yüksekliği nedeniyle İtalya’da üretim maliyetleri de daha yüksekti

• Dış ticaretteki bu değişme ekonomide yeni oluşumlara yol açtı. Emek ve sermaye imalat ve hizmet sektörlerinden tarıma kaydı

• Kuzey Hollanda______________________________ • 17 Eyaletten oluşan iki bölgeye ayrılan Hollanda siyasi

yakınlığı nedeniyle İspanya’nın ticari imkanlarından yararlanıyordu.

• 11. ve 15. yylar arasında Güney Hollanda, Avrupa’da şehirleşme ve ekonomik gelişmede öncü bölgelerden biriydi.

• Kuzey Hollanda’daki Amsterdam, 16. yüzyılda hububat ve kerestede uluslararası ticaretin ana merkezi olmuştu.

• 1568’de İspanya’ya karşı isyanla ve bunu izleyen savaşla birlikte Güney Hollanda harap oldu

• Amsterdam tüm dünyadan gelmiş malların bulunabileceği uluslararası bir pazar hâline geldi.

• Amsterdam’daki fiyatlar diğer Avrupa pazarlarındaki fiyatları da belirliyordu. Sermaye piyasası doğmuş, modern kapitalizmin tüm özellikleri ortaya çıkmıştı

• Hollandalılar ticarî ve askerî filolar arasında işbölümüne giderken, diğerleri ticarî gemilerini ağır ve pahalı silahlarla donatmaya devam ediyorlardı.

• Hollanda’nın ekonomik refahı yalnızca ticarî başarıya dayanmıyordu. Hollanda’da tarım ve imalat sektörleri de oldukça gelişmişti.

• Hollandalıların tarım, ticaret ve sanayi alanındaki başarılarının bir başkası enerji darboğazını aşmalarıydı

• Hollandalıların ekonomik başarılarının temelini, her yerde her şeyi diğer ülkelerin tüccarlarından daha ucuza satabilmeleri oluşturuyordu.

• Fiyat düşürmek için kaliteden fedakârlık yapan Hollandalılar, Ortaçağ’da ve Rönesans dönemi başlarında geçerli bir prensipten ayrılmış oldular.

• Hollanda modern dönemin başlarında Avrupa’nın ekonomik açıdan en gelişmiş, en yoğun nüfuslu ülkesiydi.

• Hollanda’nın 1550-1650’deki altın çağını 150 yıllık bir durgunluk dönemi izledi

• İngiltere__________________________________ • İngiltere 15. yy’ın sonunda İtalya, Hollanda, Fransa

ve G. Almanya gibi gelişmiş ülkelere göre geri kalmış ve nüfus olarak küçük bir ülkeydi.

• Teknolojik ve ekonomik açıdan da kıta ülkelerinin gerisinde olan ingiltere’nin dış ticaretinin %40’ı yabancıların elindeydi.

• Ortaçağ’ın sonlarında yün ve yünlü kumaş, ingiliz ihracatının büyük bir kısmını oluşturmaya başladı

• İngiliz malları G. Hollanda’da Bruj ve Antwerp pazarlarına ihraç ediliyor, oradan kıtanın diğer kısımlarına dağılıyordu.

• Tekstil ihracatındaki canlanma etkisini diğer sektörlerde de gösterdi. Ekili alanlar ham yün ihtiyacını karşılamak için çayırlara dönüştürüldü.

• İngiltere’nin ekonomik büyümesinin en önemli nedeni dış ticaretinde görülen büyük genişlemeydi.

• Londra para piyasası dünyanın en zengin ülkesinin ulusal kredi sisteminin merkeziydi.

• İngiltere’nin bu dünya çapındaki ticaret ağını geliştirmesini mümkün kılan başlıca kaynakları:

– iyi gemicilerin ve riske girme yeteneğine ve

gerekli fonlara sahip tüccarların çokluğu, – fizik ve malî kapitalin nispi bolluğu, – gelişmiş bir kredi, ticaret ve sigorta organizasyonu – tüccar sınıfının isteklerine karşı duyarlı bir

yönetimin varlığı – krallık deniz gücünün rakip ülkeler karşısındaki

üstünlüğü gibi özellikleriydi

• İngiltere karşılaştığı ciddî kıtlıklara karşı sahip olduğu daha bol kaynaklardan yararlanmasını mümkün kılan yeni teknikler geliştirdi

• 16. yy’ın ortalarından itibaren silah imalatçısı ve ihracatçısı bir ülke hâline gelen İngiltere, 1630’lara doğru, kendi ihtiyacına yetecek miktarda bile silah üretemiyordu

Sanayi İnkılabı

• Sanayi Devrimi modern iktisat tarihçileri tarafından insanlık tarihinin ikinci önemli dönüm noktası olarak kabul edilmiştir

• Birinci Dalga uygarlığının tek başına egemen olduğu yıllarda dünyada yaşayan insanlar “ ilkel” ve “ uygar” diye ikiye ayrılabilirdi

• Endüstriyalizm sadece fabrika bacaları ve serî imalat düzeninden ibaret değildir.

• Her kuşağın bir öncesinden daha yüksek üretim ve tüketim düzeyine ulaşmasını sağlayan sürekli ve kendi kendini besleyen bir ekonomik büyüme.

• Sanayi Devrimi ile birlikte dünya tarihinde ilk kez nüfus artışı ile hayat standartlarındaki yükselme birlikte gerçekleşmiştir.

• Sanayi öncesi toplulukların kişi başına gelirlerinde ortaya çıkan değişmeleri belirleyen temel faktör nüfusun artış oranıdır.

• İngiltere’de başlayan ve daha sonra diğer ülkeleri de etkileyen Sanayi Devrimi daha çok insanın daha fazla mal ve hizmet elde etmesini sağlamıştır.

• Kuznets daha önceki büyüme örneklerinden farkını vurgulamak için sanayileşmeyi ‘modern ekonomik büyüme’ olarak nitelendirmiştir.

• Sanayi Devrimi pek çok özel ve istisnaî şartın ingiltere’de son derece uygun bir şekilde bir araya gelmesinin sonucuydu

• Sanayi Devrimi’nin Açıklamaları –Sermaye teşkili oranındaki artış (W. Rostow)

–16. yüzyıldaki coğrafî genişlemenin bir sonucu

olarak dünya ticaretinde modern zamanlarda meydana gelen artışla açıklamışlardır.

–Teknolojik değişmeler (Joel Mokyr)

–Sosyal davranışlarda ortaya çıkan köklü değişmeler

• İktisadî gelişme uygun bir kurumsal çerçeve içinde gerçekleşebilir – Kişisel girişimciliğe ve teşebbüslere geniş imkân tanıyan – meslekî özgürlük ile coğrafî ve sosyal hareketliliğe izin

veren – özel mülkiyete ve yasaların üstünlüğüne dayanan – maddî amaçlara ulaşmak için bilim ve aklı esas alan

• Sanayileşme teknolojik değil, daha çok sosyokültürel bir değişim hadisesidir.

• İnsanların üretimle işbirliğini sağlayacak sosyal çevrenin oluşturulması güçtür

Sanayi Devriminin Zamanı • Sanayi Devrimi’nin kronolojisi, iktisat tarihi

literatüründe verimli bir tartışma kaynağı olmuştur.

• Arnold Toynbee’ye göre 1750’lerde ingiliz ekonomisinde köklü bir değişim başladı ve bunu 1850’lere doğru tamamlanan hızlı ve genel bir sanayileşme süreci izledi

• John U. Nef tarihte devamlılığın esas olduğunu belirterek, büyük ölçekli sanayinin ve teknolojik değişmenin başlangıçlarının 16 ve 17. yüzyıllara kadar götürülebileceğini savundu.

• J. H. Clapham ise 1850’lerde henüz sanayileşmenin

pamuklu dokuma ve demir sanayileri ile sınırlı olduğunu; genel bir sanayileşmenin çok daha ileri tarihlerde tamamlandığını ileri sürdü.

• W. Rostow Sanayi Devrimi’ni uzun bir süreçten çok, Toynbee gibi anî ve hızlı bir değişme olarak görmüş ve onu 1783-1802 gibi çok kısa bir döneme sıkıştıran bir teori geliştirmiştir

Devrimi Hazırlayan Ekonomik Gelişmeler • Sanayileşmenin ön şartları olan belirli değişmelerden

bahsedilemeyeceği gibi tüm sanayileşme olayları tektipleştirilemez.

• Tarımsal Değişmeler_______________________ • Başarılı sanayileşme ile yüksek ziraî verimlilik arasında

sıkı bir ilişki bulunmaktadır.

• Sanayi Devrimi’nin ortaya çıktığı dönemde; – Fiyatların yükselmesi, şehir nüfusunun artması ve taşıma

imkânlarının gelişmesi, – Ekili alanların genişlemesini, maliyet düşürücü teknik

gelişmelerin yaygınlaşmasını, çiftçiliğin profesyonelleşmesini ve tarımın ticarîleşmesini teşvik etti

• Çevirme işlemleri (enclosure) sonucunda açık tarla sistemi süratle tasfiye olmaya başladı.

• Üretken olarak kullanılan toprakların alanı genişledi ve açık tarla sisteminin teknolojik değişmeye getirdiği sınırlar ortadan kalkmış oldu.

• Rotherham’ın üçgen sabanı izlenen geleneksel, yavaş dörtgen sabanın yerini aldı.

• Bütün bu gelişmeler İngiliz tarımında beş önemli değişmeye neden oldu: – Çiftçilik Ortaçağ’ın ortak yararlanılan açık tarlaları yerine

büyük ölçekli işletmelerde yapılmaya başlandı – Bitkisel üretim daha önce işlenmeyen alanlara doğru

genişledi, yoğun hayvan besiciliği benimsendi. – Gelenekler ve topluluğun ortaklaşa kararları ile yürütülen

tarımsal faaliyetlere artık bilime ve deneye dayalı metotlar uygulanmaya başladı

– Kendi kendine yeterli bağımsız küçük üreticilerin yerini ulusal ve uluslararası pazar şartlarına bağımlı hâle gelen tarım işçileri aldı.

– Tarımsal verimlilikte büyük bir artış görüldü

• Sınai Teknoloji ve Yenilikler____________________ • Tarımdaki gelişmeler çiftlik araçlarının daha iyi

düzenlenmesi ile desteklenmişti.

• Modern ekonomik büyüme ile ilgili kesin olan bir husus sürekli teknik değişime bağlı olmasıdır

• Bir ülkede yeniliklerin hızlanabilmesi için ekonomik teşvik ve teknik imkân en temel koşullardır.

• Genişleyen bir pazarın varlığı üreticileri yeni metotları denemeye teşvik eder.

• Bir buluşun ekonomik önemi üretimdeki darboğazı kaldırdığı ya da karşılanamayan bir talebe cevap verdiği ölçüde artar.

• Buluşların yeniliğe dönüşmesini teşvik eden önemli bir değişme de fabrika sistemine geçişti

• Sanayi Devrimi’nde teknolojik gelişme daha sonraki sanayileşme örnekleriyle karşılaştırıldığında daha yavaş bir hızla oldu.

• Yeniliklerin yaygınlaşmasının önünde çok çeşitli engeller vardı.

• Sanayi öncesi bir ekonomide yararlanılabilir enerji kaynakları kas, su ve rüzgâr gücüydü.

• İngiltere’de sanayide kömür kullanımının yaygınlaşmasıyla üretimde büyük bir artış oldu.

• Madenlerde toprak seviyesinin altında biriken suyu dışarı atabilmek için pompalara ihtiyaç vardı.

• Buharlı makine geniş bir alanda derhal uygulama imkânına sahipti.

• 19. yy’da lokomotiflere uygulanan buharlı makine, demir ve kömür gibi ağır hammaddelerin ülkenin her tarafına taşınmasını mümkün hâle getirdi.

• Avrupa’nın kömür bulunan alanları, başlıca nüfus yığılma merkezleri hâline geldi.

• Pamuklu Dokuma Sanayii_____________________

• Rostow’un “ilk kalkışta sürükleyici sektör” • J. A. Schumpeter’in “ingiliz sanayileşme tarihi tek bir

sanayinin tarihine indirgenebilir

• Hint pamuklu dokumaları uzun zamandır Doğu Hindistan Kumpanyası’nın kârlı ithal ürünleri arasındaydı

• Yünlü kumaş sanayiinde olduğu gibi tüm aile üyelerinin yer aldığı üretim faaliyetleri ev içinde elle yapılıyordu. işgücünün verimliliği oldukça düşüktü

• Sanayinin temerküzü, ölçek ekonomisinden doğan tasarrufların artması ve yeniliklerin hızlanması açısından elverişli bir ortam oluşturmaktaydı

• 1733’de John Kay, bir dokuyucunun iki kişinin işini yapmasına imkân veren uçan mekiği icat etti.

• 1764’te James Hargreaves’in icat ettiği iplik yapma makinesi, mekanik güç gerektirmeyen basit bir alet olmasına rağmen iplik işçisinin verimini önemli ölçüde arttırdı

• Pamuklu kumaş alanındaki büyük değişimi sağlayan en önemli yenilik 1769’da patenti alınan Richard Arkwright’ın su gücüyle çalışan pamuk ipliği makinesi oldu.

• İplik yapımı ile ilgili en önemli son yenilik Samuel Crompton’un çıkrık makinesiydi.

• 1790’larda buhar gücüyle çalıştırılmaya başlanmasından sonra pamuk ipliği yapımının esas aracı oldu. Yeni bir üretim organizasyonu olarak büyük ölçekli fabrika sistemine geçildi

• Yüzyıl içinde üretim maliyeti, yüzyılın başındakinin kalın iplikte %2’sine, ince iplikte ise %3’üne indi.

• Tarihte ilk kez büyük bir temel sanayi, ithal bir hammaddeye dayalı olarak kurulmuştu.

• Ham pamuk talebindeki bu artış Amerika’nın güney bölgelerinde pamuk üretimini teşvik etti.

• 1870’lerde İngiltere, Hindistan’dan gelen elle imal edilmiş pamuklu ürünlerin ithal ikamesi sürecini tamamlamıştı.

• İngiltere’nin bir yüzyıl boyunca Hint pamuklu kumaşları sattığı hazır bir pazar var olduğundan satıcılık yeteneği ve talep yaratma gibi problemler söz konusu değildi.

Demir Sanayi • 18. yüzyılın son çeyreğinde teknolojisi önemli ölçüde

değişen bir diğer İngiliz sanayi kolu demir sanayii idi

• Demir sanayiindeki değişmeler pamuklu dokumada olduğundan daha az radikaldi – Dokuma sanayii hem teknolojik ve hem de kurumsal olarak

değişti – Demir alanındaki değişmenin pamuklu dokuma sanayiinden

ayrılan bir diğer özelliği de yerli hammaddelerin önemini arttırmasıdır

– Demir sanayiinin talebi dolaylı bir yatırım malı olması ve kısmen bu nedenle esnek olmayan bir talebe sahip bulunmasıdır.

• Demir sanayiinin pamuklu dokuma sanayiine benzer bir hız kazanabilmesinden önce sanayileşmenin belirli bir düzeye ulaşması gerekliydi.

• 18. yüzyılın başlarında demiri kok kömürü ile eritme metodu keşfedildi

• 18. yyda sanayinin önemli problemlerinden biri de doğru madenî parçalar üretmenin güçlüğüydü

• Sanayileşme 18. yy’ın sonunda dokuma alanındaki yeniliklerle başladı. Sürdürülebilmesi demir sanayiindeki gelişmelerle mümkün oldu.

Uluslararası Ticaretin Katkıları • Dış ticaret, İngiliz sanayiinin ürünlerine talep yarattı.

• Artan nüfus ve sınırlı doğal kaynaklar nedeniyle

büyük miktarlarda yiyecek ve hammadde ithal edilmek zorundaydı.

• Uluslararası ticaret yoksul ve azgelişmiş ülkelere ingiliz mallarını satın alma gücünü sağladı.

• Uluslararası ticaret, sınaî ve ziraî gelişmeyi finanse etmeyi kolaylaştıran ekonomik bir fazla yarattı

• Uluslararası ticaret dış ticaretin olduğu kadar ülke içi ticaretin de gelişmesinde etkili olan kurumsal yapı ve iş ahlâkının doğmasına yardımcı oldu

• Uluslararası ticaretin genişlemesi büyük şehirlerin ve sanayi merkezlerinin gelişmesinin ana nedeniydi

• Uluslararası ticaret İngiliz ekonomisini – kaynak sınırlamalarından kurtararak – Sanayi için gerekli girdi fiyatlarının yükselmesine engel

olarak

Sürekli iktisadî büyümeyi sağladı.

Sanayi Devriminin Sonuçları • Nüfus çok hızlı oranda artmaya başladı

• Batı dünyasında tarım hâkim ekonomik faaliyet

olma özelliğini yitirdi

• Batı dünyası bir şehir toplumu hâline geldi

• Sürekli teknolojik değişme bir kural hâline geldi

• Gelir ve servet dağılımında önemli değişmeler oldu

• Ekonomik faaliyet ülke çapında ve uluslararası pazarlar için üretime doğru ihtisaslaşmaya yöneldi.

• Toprak dışındaki üretim araçları yani sermaye sahipliğinin ya da bu araçlarla ilişkinin belirlediği yeni sosyal ve meslekî sınıflar doğdu