Kürt Dilini Tanıyalım

8/6/2019 Krt Dilini Tanyalm

1/16

Krt Dilini Tanyalm

1

KRT DLN TANIYALIM

Giri

Krtler, yerleik olarak drt devletin (Trkiye, ran, Irak ve Suriye) snrlar iindeyaamaktadrlar. Sz konusu lkelerin resmi dilleri ise Trke, Farsa ve Arapadr.

Trke Ural-Altay, Arapa Sami, Farsa da Hint-Avrupa dil ailesindendir.Bu dillerden yalnzca Farsa Krte ile ayn dil grubunda yer almaktadr. Ancak ilgin

olan, yalnzca Arap ve Fars resmi otoritelerinin Krtenin varln ve kendi bana bir dilolduunu kabul etmeleridir. te yandan Trkiye Cumhuriyetinin mevcut yasalar veidarecileri (son dnemlerdeki konuyla ilgili olumlu tartmalar ve anayasa deiikliiamacyla hazrlanan taslaklar ayr tutarsak) hl Krtenin varln ve kendi bana ayr birdil olduunu kabullenememektedirler.

Bu anlay zellikle Cumhuriyetin kurulu yllarndan sonra yaygnlat ve resmi grhaline geldi. Herkese biliniyor ki Cumhuriyetten nce Krtler dilleri, kltrleri ve kavimkimlikleriyle tannyor, biliniyordu. rnein Evliya elebi, Seyahatnamesinde, Krteden

ve Krtenin lehelerinden sz eder. Krtenin zengin ve kadim bir dil olduunu; Fara,branice ve Dericeden ayr olduunu vurgular.

emsettin Sami Kamusl Alm adl eserinde, Ziya Gkalp de eitli makalele vedemelerinin yan sraKrt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikleradl eserinde, Krtenindier dillere benzemediini ve bamsz, zengin bir dil olduunu syler.

Ancak Cumhuriyetin kuruluundan sonra, zellikle de 1924 Anayasasnn yrrlegirmesinden sonra, Krtlerin varl gvenceye alnmad. Krt dili, kimlii, kltr yoksayld. Oysa biliyoruz ki Osmanl mparatorluunun ve Cumhuriyetin birok resmi

belgesinde Krt ve Krdistan ibaresi yer almaktadr.

Btn Krdologlar Krtenin bamsz bir dil olduunu, Arapa ve Trke ile birbann olmadn tespit etmilerdir. te yandan Krtler ve Farslar Ari kkenlidirler. Dilleriayn grup iinde yer alr, ama her biri bamsz bir dildir.

Krtler gemi dnemlerde kendi dilleriyle eitim ve retim yapmlardr.Medreselerde matematik, mantk, gramer, fkh ve benzeri konularda eitim ve retim,Krte ve Arapa yaplrd. Ama retim birlii (tevhidi tedrisat) kanunuyla bu medreselerkapatld ve yeni sistemde Krte retim ve eitime yer verilmedi.

Gnmzde nisbeten olumlu bir tartma ortam var. Eskisi kadar kat ve Krteretime peinen reddiyeci ekilde yaklalmyor. Statkocular artk Krteyi yoksaymyorlar; ama onu geri, mahalli bir dil olarak niteledikleri gibi, mevcut lehe ve

ivelerin varl

n

n da eitim-retim nnde bir engel olduunu ileri sryorlar.


2/16

Krt Dilini Tanyalm

2

Krtede lehe ve ivelerin varl bir gerekliktir. Bu gereklik yalnzca Krteye aitbir zellik de deildir. Tm dillerde lehe, ive ve azlar vardr. Dilde standartlamadan szediliyorsa bu, yaz dilinde aranr. Hangi dilde hem konuma, hem de yaz dilinde birliksalanmtr ki! Standart bir dil iin ise her adan elverili koullara ve zamana, modern

kurum ve kurululara ihtiya vardr.

Krtenin karma ve derleme bir dil olduunu sylerler. Tmyle ar ve z bir dilinvarln hangimiz ileri srebiliriz ki? Her dilde yabanc szckler vardr. Bu konuyla ilgiliilgin bir rnek verilebilir. Btn Mslman toplumlarn dillerinde Arapann etkisi gzearpacak denli fazladr. Hristiyan dinine mensup uluslarn dillerinde ayn etki Latin dili iinsz konusudur. Bu etkinin kayna dinseldir.

te yandan, btn komu halklar birok ayr nedenden tr, dil asndanbirbirlerinden etkilenmiler ve szck alveriinde bulunmulardr.

Gnmzde bile Trke, Krte ve Farsada birok Arapa szce rastlamaktayz. Bir

zamanlar Fars edebiyat etkileyici olduu iin Krte, Trke ve Arapaya Farsadan birokszck gemitir. Bu son derece doal bir olgudur.

Krtler Mezopotamyann yerleik halk olup zengin bir kltre sahiptirler. Krtlerinatalarndan birok kltrel ve tarihi miras kalmtr. Bu tarihi miras ve kalntlarn bir ksmda yazl belgelerdir. Mevcut belgelerden anlalyor ki Krtler, teden beri yazykullanagelmilerdir.

Tabii ki bu kitapk, dnyada birok uzmann ve hatta sradan insann bildii bugerekleri kantlama gibi bir malumu ilan peinde deil. Fakat, son zamanlarda konu ileilgili olarak, Krt tarafnn ya da konuyla ilgilenen enstit vb uzmanlk alanlarnnkatl(a)mad tartmalar ve dezenformasyon abalar, zet birka deinmeyi zorunlu kld.

Temel yaklamlar ve gerekleri ieren bu kitapn, tartmalarn doru bir temeldeyrtlmesine yardmc olacana inanyoruz.

Krtlerin Kulland Alfabeler

Mevcut yazl kantlar, Krtlerin gemi tarihlerinde birok alfabe kullandklarnatanklk etmektedir. Buna ramen Krtlerin ilkin hangi alfabeyi kullandklar henzkantlanabilmi deildir. Aada sralayacamz alfabelerin dnda Krtler Arami, Sryanive Grek alfabelerini de kullanmlardr.

Bugne kadar Krtlerin kullandklar alfabeler:

1) ivi yazs: Medler bu alfabeye alt harf daha eklemiler, bylece bu alfabenin harfsays 36dan 42ye kmtr. Bu alfabe soldan saa doru yazlrd.

2) Avesta alfabesi: 44 harften oluan bu alfabe, sadan sola doru yazlyordu. Kimikaynaklara gre ise bu alfabede 48 harf vard.

3) Arami alfabesi: Krtenin en eski rnleri bu alfabeyle yazlmtr. Bu belgelerHewraman yresindeki maaralarda bulunmutur. Krte belge ve eserlerin ounun bualfabeyle yazld syleniyor. Bulunan belgeler ceylan derisi zerine yazlm metinlerdenoluuyor ve en eskileri M 88-87 yllarna rastlyor.

4) Eski Pehlevi alfabesi: Bu alfabeyle Soran dinkerd adnda bir kitap yazlmtr.

5) Masi Sorati alfabesi: Arap tarihi bn Wehiye, MS 855 yllarnda bitirdii kitabndaKrtlerin Maso Sorati alfabesini kullandklarn ve bu alfabeyle yazlm kitab grdn


3/16

Krt Dilini Tanyalm

3

syler. Bu alfabenin 36 harften olutuunu ve Krtlerce bu alfabeye alt harf daha eklendiinisyler.

6) Yezidi Krtlerin kullandklar alfabe: Bu alfabe yzyllarca Krtler tarafndan

kullan

lm

t

r. 31 harften oluan ve sadan sola doru yaz

lan bu alfabeye Gizemli alfabeya da Hurujul sr da denmitir. Yezidilerin kutsal dini kitab Mushefa Re ile Clwe bualfabeyle yazlmtr.

7) Arap harflerinden oluan Krte alfabesi.

8) Latin-Krte Alfabesi.

9) Kiril-Krte alfabesi.

Bu alfabelerin dnda, rann Krdistan eyaletindeki Zw mntkasnda, gm birtepsi zerinde bir eit yazya rastlanmtr. Aratrmaclara gre bu yaz milattan nce 8.yzyldan kalmadr ve Medler tarafndan kullanlmtr. Bu belgenin dnda baka yerde bu

yaz

ya rastlanmam

t

r

1

.

Krtenin Dnya Dilleri indeki Yeri

Birok dilbilimci ve Krdoloun belirttii gibi, Krt dili Hint-Avrupa dil ailesi iindeyer almaktadr. Bu ailede yer alan ran dil grubu, Krteyi de iermektedir. Krte, bugrubun kuzeybat blmnde yer almaktadr. Bu dil grubunda yer alan baz dilleri ylesralayabiliriz:

Farsa, Krte, Belucice, Osete, Yexnube, Petca, Pamirce vd.

Krt dilinin yerinin iyice bilinmesi iin dilleri snflandrmakta yarar var. Dilbilimciler,

genel olarak dili iki ynden; biimine (morfolojik) ve akrabalk ilikilerine (genetik) greayrrlar2.

a) Biim bakmndan diller

Dilbilimciler biim asndan dili gruba ayrrlar.

1) Tek heceli diller: in ve Tibet dilleri bu grupta yer alr.

2) Sondan eklemeli diller: Trke ve Macarca bu grupta yer alr.

3) Bkml diller: Bu grupta Hint-Avrupa ve Sami dilleri yer alr.

Krte de bkml bir dil olduu iin, bkm zerine birka ey sylememiz gerekir3.Dilbilimciler bkm yle ifade ederler: ekim srasnda kkn, zellikle de fiil kkndekinlnn deimesi.4

Bkml diller iin Arapa iyi bir rnektir. Arapada nszler (konsonant) deimeyip,szcn bana ve ortasna gelen nllerden szckler oluur. rnein ktp nszlerindenkitap, mektep, ktip vb szckler nllerin deimesiyle oluurlar. Yine chl nszlerindencahil, cehele szckleri oluur.

1 Geni bilgi iin baknz Varl, Abdullah; Droka Dugeln Kurdan, Derp 1, Weann Span, stanbul 1997;eliker, Celadet; Kurtedroka Alfabn ku Kurdan Bikaranne, Zend, stanbul Krt Enstits, Say 2, Yl 1994.2

Aksan, Doan; Her Ynyle Dil 1 (Ana izgileriyle Dilbilim), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1987.3 Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger; Krte Dilbilgisi, Doz Yaynlar, beinci bask, stanbul 2000.4 Aksan, Doan; age.


4/16

Krt Dilini Tanyalm

4

Krtede szckler yklendikleri greve gre deikenlik gsterirler ve bklrler. Bukurala gre, deiiklik bazen fiilin kkne kadar yansr. rnein, kirin fiili birinci tekilahs taksn alp imdiki zaman kipine gre ekimlendiinde, di-k-im (yapyorum) olur. Burnekte grld gibi, fiil kknden sadece k sesi deimiyor. Bir baka rnekle,

parastin (korumak) fiilini imdiki zaman birinci tekil ahsa gre ekimlediimizde, ez di-parz-im durumuna geliyor. Ez birinci tekil, yaln ahs zamiridir; di-imdiki zaman taks;parz, emir halindeki fiil kk; -im, birinci tekil ahs zamiri ekidir.

Ayn fiili dili gemi zamana gre ekimlediimizde, min parastoluyor. Min, birincitekil, bkml ahs zamiri; parast, gemi zaman halindeki fiil kkdr.

rneklerden anlald gibi, Krtede yalnzca nszler deil, nller de deiipbklmektedirler.

Parastin fiili imdiki zaman kipinde ekimlendiinde, fiilin kknde (p a r a s t)bulunan a ye; s de zye dnyor.

Trkede ekim srasnda fiil kk deimez ve byle bir vakaya rastlamayz. rneinTrkedeki gitmek fiilini deiik zaman kklerine gre ekimlediimizde, fiilin sonuna

birok ekim eki gelir ama, kurall olarak bir nl veya nsz bkmne rastlamayz. Gittim,gidildi, gidecek, gitmilerdi: rneklerde sadece nsz yumuamasna rastlamaktayz.

b) Akrabalk ilikilerine gre diller

Akrabalk ilikilerine gre diller be gruba ayrlr.

1) Hint-Avrupa dil grubu (ngilizce, Franszca, Krte, Farsa).

2) Sami dil grubu (Arapa, branice, Akata).3) Bantu dil grubu: (Orta ve Gney Afrika dilleri).

4) in dilleri (in ve Tibet).

5) Ural-Altay dil grubu (Fince, Macarca, Uygurca, Trke, Moolca).

Yukarda da belirtildii gibi Krte Hint-Avrupa dil grubunda yer alr. Hint-Avrupa dilgrubu incelendiinde, bu gruba dahil dillerde birok ortak ve yakn szck grlr. Bu durumayn dil grubunda yer alan tm diller iin sz konusudur. Bu yaknlk iin, hazrladmzrnek tabloya bakmakta yarar vardr:

Krte ngilizce Almanca Franszca Farsa Greke

str star stern astre sitare astronkurt short kurz court - -lv lip lippe levre leb -

jen - - geneou - -dilop drop tropfen - - -nav name name nom name -no/na no nein non - -tu - du tu/te - -n/niwe new neu neu - -neh nine neun neuf - -

dot douther - - - - bira brother - - brader -


5/16

Krt Dilini Tanyalm

5

Bu konuyla ilgili olarak Minorsky yle der5:

Krte de Farsa gibi Batran dillerinden biridir. Andreas, Salamann, O. Monn,Meillet, Lent ve T. Tedesco da Batran dillerinin iki gruba ayrldn sylerler. Bunlar

Gney ve Kuzeybat

ran dilleridir ki, iki grup da birbirlerinden ok etkilenmilerdir. Bu etkileim ve benzerliklere ramen, gnmz ran dillerinin birbirlerine yabanc

gelen birok zellikleri vardr. Krte ve Farsa zgn niteliklere sahiptirler. KrteKuzeybatran kolunda yer almaktadr.

Birok kii, Krte ve Farsada bulunan ortak kelimelerden dolay, Krteyi Farsann bir lehesi gibi tanmlar. Ama Krteyi yakndan inceleyenler bunu kesinkes reddederler.Krte ve Farsa arasndaki baz ayrlklar sralayalm.

Krte ve Farsa Arasndaki Farkllklar

Krte ve Farsann ayn dil grubunda yer almalarndan dolay birok ynden benzerlikgsterdiklerini belirtmitik. Birok evre bu konuyu istismar ederek, benzerlikleri siyasalinanlarna, etnik arndrma perspektiflerine malzeme olarak kullanmlardr. Bu istismar

bilimsel bak asndan son derece uzaktr. Tamamyla znel bir durumdur.

Bu tezi ileri srenler, Krtenin karma ve Farsann bozulmu hali olduunusylerler. Bu nedenle yzeysel de olsa bu iki dil arasndaki ayrlklardan sz etmek gerekir.

En belirgin ayrlk Krtede olup da Farsada olmayan cinsiyetliktir. KrteyiFarsadan ayran nemli zeliklerden biri olan cinsiyet zelliine almamzn ilerikiaamalarnda ayrntl olarak deineceiz.

Krtede iki grup ah

s zamiri bulunmas

na ramen, Farsada byle bir zellikgrmyoruz. Bu iki grup ahs zamiri geili fiillerde farklca kullanlmaktadr. Buzelliinden dolay Krte ergatif bir dildir.

Kurmanci iin rnek:

Min nan xwar(Ben ekmek yedim).

Ez nn dixwim (Ben ekmek yiyorum).

Kirmancki (Zazaki) iin rnek:

Min nan werd(Ben ekmek yedim).

Ez nan wena (Ben ekmek yiyorum).

Ksacas, Krtede ahs zamirlerinde erillik ve diillik vardr ama, Farsada byle birdurum yoktur. Ayrca Krtede iki grup iaret zamiri vardr. Ama Farsada byle bir zellik

bulunmaz.

Bu iki dilin birok ayr zelliinden sz edebiliriz, ancak biz sz VlademirMinorskyye brakrsak daha yerinde olur. Krdolog Minorsky, Krte ve Farsann

birbirlerinden ayr ve bamsz diller olduunu syleyerek bu ayrlklar be balk altndatoplar6:

1) Fonetik bakmdan: Krt dilinin fonetii Farsannkinden ayrdr.

5 Mnorsky, Vladmr; Krtler, Koral Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1992.6 Age.


6/16

Krt Dilini Tanyalm

6

2) Ses deimeleri: Farsa ve Krtede bulunan ortak kelimeler ses bakmndan bykbir deiime uramlardr.

3) ekil ayrlklar: Zamirlerden tutalm fiil ekim ve bkmlerine, aitlik taklarndan

isim tamlamalar

na kadar birok ayr

l

k mevcuttur.4) Szdizimi farklar.

5) Kelime ayrlklar.

Krtenin Leheleri

Krtenin leheleri konusunda birok ayr gr bulunmaktadr. zellikle de Krtlerinvarln ve dillerini kabul etmek istemeyenler, btn Krte ive ve azlar leheymi gibigstermektedirler. Hatta bu evreler bazen Krte lehelerin ayr diller olduklarn bile ilerisrerler.

Oysa bu konu uzun zamandan beri Krdologlar ve dilbilimciler tarafndan aydnlatlptanmlanmtr.

Daha 16. yzylda erefxan Bedls, erefname7 adl tannm eserinde, Krteleheleri yle sralamtr:

1) Kurmanci

2) Lori

3) Kelhri

4) Gorani.

1836-37 yllarnda Krt etnografyas zerinde almalar yapan G. Girvinliye greKrte iki gruba ayrlr: Aa Krte, yukar Krte.

Peter Lerch (1857-58) Krteyi be leheye ayrr: Zazaki, Kurmanci, Kelhri,Grani ve Lri.

Oscar Mann, Krteyi bat, gney ve dou olmak zere e ayrr. Mann, Gorani veZazakiyi bir kol ya da lehe saymyor.

E. B. Saane, Gramer of Kurmanji or Kurdish Langauge (1913) adl eserinde,Krteyi blme ayrr: Aa Kurmanci, yukar Kurmanci ve Lori-Zazaki (Hewrami veGorani)8.

Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler9 adl almasnda,Krteyi be leheye ayrr: Kurmanc, Zaza, Soran, Goran ve Lor. Gkalp bu lehelerinkadim Krteden ktklarn syler.

Dr. Mac Kenzie, Krteyi gruba ayrr: Kuzey grubu, orta grup ve gney grubu. Krt dilbilimci Cemal Nebez de Krteyi drt gruba ayrmaktadr. Kuzey Krtesi,

orta Krtesi, gney Krtesi ve Gorani-Zazaki.

7erefxan Bidls, erefname, Hasat Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1998.8

Ciwan, Mrad; Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Weann Jna N, Birinci Bask,Swd 1992.9 Gkalp, Ziya; Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 1992.


7/16

Krt Dilini Tanyalm

7

Alaedin Secadi, Destr Ferheng Kurd, Ereb Farisadl eserinde KrteyiBehdinan Krtesi ve Sorani olarak iki blme ayryor.

Dr. Kemal Fuada gre ise Krte drt leheden oluur: 1) Bat Krtesi (yukar), 2)Dou Krtesi (aa), 3) Gney Krtesi 4) Zazaki-Gorani.

Fuat Heme Xurid, Ziman Kurd, Dabebn Cografyay Diyalktekaniy adlyaptnda Krteyi yle snflandrr: 1) Kuzey Krtesi, 2) Orta Krte, 3) Gney Krtesi,4) Gorani.

Emir Hesenprun10National and Language In Kurdistan (1918-1985) adl eserindeise Krte lehelerin snflandrlmas u ekildedir: Kurmanci, Sorani, Hewrami,Krmanahi.

Bu dilbilimcilerin almalarndan, genel olarak Krtenin balca drt leheyeayrldn grmekteyiz:

1) Kurmanci (Krdasi),2) Orta Kurmanci (Sorani),

3) Krmancki (Krdki, Zazaki-Gorani),

4) Lorani.

Kuzey Kurmancisi (Kurmanci) ve gney Kurmancisi (Sorani) balca iki lehedir. Buiki lehenin zengin bir yazl edebiyata sahip olduklar kabul edilir. Son dnemlerdeKrmancki (Zazaki) lehesi de yazl bir edebiyata doru adm atmaktadr.

Krte leheler iinde en ok konuulan Kurmancidir. Krtlerin yaadklar btnblgelerde bu lehe konuulmaktadr.

Trkiyede sadece Kurmanci ve Zazaki leheleri vardr.

Leheler konusunda karmaklk ou kez adlandrmadan kaynaklanmaktadr. rnein,kuzey Kurmancisine Irakta yaayan Krtler Behdni, randa yaayan Krtler ise kakiderler. Aa Kurmanci (Sorani) iin yalnzca Kurmanci ya da Sorani denir. Ayn karklkKurmancki (Zazaki) iin de sz konusudur. Bu lehe iin, Krmancki, Dmli, Drsmki, Sobvb isimler kullanlmaktadr. Hewrami iin de Gorani ismi kullanlmaktadr. Oysa yukardakirneklerde izah edildii gibi, btn aratrmaclarn zerinde hemfikir olduklaradlandrmalar Kurmanci, Krmancki ve Krdkidir. Dier adlar blge ve airet adlardr.

Krtenin Azlar

Daha nce de belirtildii gibi, Krtenin varln kabul etmek istemeyenler herehrin,her kyn konumasn birive hatta lehe olarak adlandrmaktadrlar. Btn dillerde leheve iveler bulunduu gibi Krtede de lehe, ive ve azlar bulunur. Unutulmamal ki dilde

birlik yazl dilde mmkndr. Bir stat olumadan, uygun, elverili koullar salanmadanstandart bir dil olumaz.

Ehmed Xan (17. yy) nl eseri Mem Znde11 Kurmanci lehesinin temel iveyeayrldn ifade etmitir. Onun bu belirlemesini, aheseri olan Mem Znden bir dizeyleaktaralm:

10 Hesenpr, Emr; Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen Research University Press, Kanada 1992.11 Ehmed Xan, Mem Zn, Hasat Yaynlar, nc Bask, stanbul 1990.


8/16

Krt Dilini Tanyalm

8

Boht Mehmed Silv (Boht, Mehmed ve Siliv iveleri)

Hin lal hinik ji zr zv. (Kimisi altn ve gm, kimisi ll ta)

Ehmed Xannin bu belirlemesi, Krt dili iveleri konusunda yaplm en salkl

belirlemedir. Dilbilimciler, dier lehelerin iveleri konusunda genel olarak aadakisnflandrmalar yaparlar:

Orta Kurmanci (Sorani): Slmani ivesi, Mukri ivesi, Sine ivesi.

Krmancki (Zazaki): Dersim ivesi ve Siverekivesi.

Szdizimi

Szdizimi (sentaks), dildeki szcklerin birbirleriyle hangi ilikiler iindebulunduklarn, nasl sralandklarn anlatr ve bir dilde kurulmas olanakl btn tmcetiplerinin sralanmasn gsterir.

Krtede szckler arasndaki balant harf-i tarif, yani taklar sayesinde oluuyor.Krtedeki taklar iki eittir: Belirli ve belirsizler taklar. nce belirli olanlar iin rneklerverelim.

mala mezin (mal: ev [isim], mezin: byk [sfat], a tak).

mast we (mast: yourt [isim], we: siz [zamir], : tak).

ken bedew: (ke: kz [isim], bedew: gzel [sfat], n: belirli oul taks.)

Belirsiz taklar iin aadaki rnekleri sralayabiliriz:

maleke mezin (mal: ev [isim], mezin: byk [sfat], eke: belirsiz dii, tekil taks).

keine bedew (ke: kz [isim], bedew: gzel [sfat], ine: belirsiz oul taks).

rneklerde grld gibi Krte tamlamalar Trke tamlamalarn tam tersi ekildeoluyor.

rnek:

mala min = benim evim (mal: ev, a: belirli dii tekil tak

s

, min: birinci tekil, bkmlahs zamiri).

Bu tamlamay Trke yazarsakyle olur:

benim evim.

Hem taklarn yerleri hem de cmle kuruluunda elerin dizilii farkldr. Trkedence ahs zamiri, sonra zamire ait olduu belirtilen isim geliyor. Krtede ise nce zamireait olduu bildirilmek istenen isim, sonra zamir geliyor. Trkede zamir tak alrken,Krtede byle birey sz konusu deildir.

Krt dili sentaks, birok ynden Fars dili sentaksndan da ayrlyor. Bu husustaMinorsky yle diyor: zellikle birleik kelimelerde, geili fiillerin gemiinde bilinmeyen


9/16


10/16

Krt Dilini Tanyalm

10

Ez kevirek bi tevo biknim.

(3) (2) (1)

Ez bi tevo kevirek biknim.

(3) (2) (1)

Kevirek bi tevo ez biknim.

(3) (2) (1)

Bi tevo kevirek ez biknim.(3) (2) (1)

Krtede devrik cmleler de vardr. Bu cmleler daha okiirde ve hitabetlerde olur.rnek:

Pit ku roja me b [yklem] tar, mirin xwetir e [yklem]ji ember (Ehmed Xan).

Krt dilinin nemli bir zellii de ergatif oluudur. Geili fiillerle oluturulancmleler, geisiz fiillerle oluturulan cmlelerden farkldr. Bundan dolay da Krtede ikigrup ahs zamiri vardr. Bu durumlarda, fiil bazen zneye gre, bazen de nesneye gre

ekimlenir. rnek:

Ez te dibnim (Ben seni gryorum).

Min tu dt(Ben seni grdm).

Birinci cmlede fiil zneye (ez) gre, ikincisinde nesneye (tu) gre ekimlenmitir. Buzellie gre geili fiillerde, ismin tekil ve oulluu yklem zerinde belli olur. rnek:

Min sv xwar(Ben elma yedim).

Min sv xwarin (Ben elmalar yedim).

Birinci rnekte elma tekil, ikincisinde ouldur. Ama biz tekil ve oulluu ikinci

cmlenin yklemindeki in taksndan anlyoruz. Trke, Arapa ve Farsada byle birolaya rastlamyoruz.

imdiki ve gelecek zaman kiplerinde tekil ve oulluk nesneden belli olur. rnek:

Ez sv dixwim (Ben elmay yiyorum).

Ez svan dixwim (Ben elmalar yiyorum).

Cinsiyet

Krte, cinsiyet zelliine sahip bir dildir. Tm szckler diil ve erildir. Canlvarlklar gibi cansz varlklar da bir cinsiyete sahiptir. Bu cinsiyet, gramatik bir olaydr.


11/16

Krt Dilini Tanyalm

11

Szcklerin cinsiyeti iki biimde; tamlama ve bkm taklar ile belirtiliyor. Szckleryalnken ntr durumdadrlar. rnek:

kevi (kak), av (gz), pns (kalem), giyan (ruh) vs.

Tamlamalarla oluan cinsiyet:av n: mavi gz (av: gz [ad, eril], - tekil, belirtili, erillik taks, n: mavi).

pnsa ziri: kurun kalem (pns: kalem [ad, diil], -a dii, tekil belirlilik taks).

Bkmle oluturulan cinsiyet durumu:

siya dar

nikul dk

Yukarda iaretli -a taks diillii, - taks da erillii ifade ediyor.

Veqetandek

Krtede tamlamalar veqetandek denilen taklarla oluturulurlar. Bu taklar eril vediildir. Belgili ve belgisiz olmak zere taklar ayrca ikiye ayrlrlar. Krtede ismin halleriolmad iin, tamlama ve cinsiyet taklaryla terkipler oluturulur. Taklar aadagsterilmitir:

- : tekil, eril ve belirli

-a : tekil, diil ve belirli

-n : oul, belirli (her iki cinsiyet iin)

-ek : tekil, eril, belirsiz

-eke : tekil, diil, belirsiz

-ine : oul, belirsiz (her iki cinsiyet iin)

Bkm

Krtenin en nemli zelliklerinden biri de bkml bir dil oluudur. Daha nce dedeindiimiz gibi bkm, ekim srasnda kkn, zellikle de fiil kkndeki nlnndeimesidir.

Krtede cmlenin deiken eleri (fiil, isim, zamir, tak, saylar) bklrler.Kurmancide yaln isim ve zamirlerin oul durumu tak ve fiillerin yardmyla oluturulur.Ama Krmanckide yaln isimlerin oul durumu -ekiyle oluturulur. rnek:

Kurmanci:

min pns bir (tekil ve belirli)

min pns birin (oul ve belirli)

min pnsek bir (tekil, belirsiz)

min pns birin (oul, belirsiz)


12/16

Krt Dilini Tanyalm

12

Krmancki:

min say verd

min say werd

Kurmancide eril isimlerin bkm iki halde olur:

a) - eki szcn sonuna gelir.

b) Eer szckte a ya da e sesi varsa, bu ses ye dnr.

Yaln Bkml

ivan gopal ivan/ivn

nan nn/nan bnea Zlan Ronah ji a/ t

nivskar nivskr/nivskar xwe nivsandiye

Diil szcklerin bkm:

nls szcn sonuna gelerek diillik durumu oluuyor. rnek:

meha bihar

por jinik

Krte bkml bir dil olduu iin iki eit ahs zamiri vardr. Bir eidi sade, dieribkmldr.

Sade olanlar Bkml olanlar

ez min

tu te

ew w/w

em me

hn we

ew wan

Not: Yaln szcklerin nne bir edat geldiinde szckler bklrler.

Szck Tretme

Krte nden, ortadan ve sondan eklemeli bir dildir. Krtedeki tretme ekleri ikiyeayrlr. Birinci eidi yaln fiillerden tretilmi bir fiil olutururlar. Dier eit ile isim ve sfattretilir. Bazen szcn kknde meydana gelen bir deiim ile de fiilden isim tretilir. Bu

son kural zellikle de emir kipindeki fiillerin kknde gerekleir. rnein, bi+ewit+e(yan); emir kipinde olan bu szckteki ewit fiil kk, bi emir kipi eki, e de ikinci tekil


13/16

Krt Dilini Tanyalm

13

ahs taksdr. Bu fiilin kk olan ewitteki iy aya dntrdmzde ewat(yanma) ismi oluur. Bunun dnda, emir kipinin kknden ismi failler oluturulur. rnek:

Kutin (ldrmek) fiili emir kipinde ekimlendiinde bi-kuj-e olur. bi emir kipi taks

ve ikinci tekil ah

s tak

s

eyi at

p, agir szcn nne getirdiimizde, agir+kuj (atesndrc) szc oluur.

Tretme eklerinin zerinde uzunca durmayacaz, ancak anlalabilmesi iin, rneklerleksaca deineceiz.

nce fiil treten eklerden rnek verelim:

a) Fiil tretme ekleri

ber+dan (brakmak)

da+dan (kapatmak)

der+ann (karmak)

hil+kirin (skmek)

ra+kirin (kaldrmak)

ro+kirin (dkmek-boaltmak)

ve+xwarin (imek)

v+xistin (yakmak)

wer+girtin (giyinmek-almak)

t+kon (savamak)

imdi de sfat ve isimlerin nne gelerek, yaln fiiller treten ekleri rneklendirelim:

andin, isandin, ijandin

Bu eklerle geili fiiller tretilir. rnek:

Saz+andin=sazandin (kurmak, tertip etmek)

nerm+ijandin=nermijandin (yumuatmak)

rep+isandin=repisandin (tkabasa doldurmak)

Aadaki eklerle de geisiz fiiller tretilir.

n, isn, ijn

rep+isn = repisn (tkabasa dolmak)

saz+n = sazn (kurulmak, tertip olunmak)

nerm+n = nermijn (yumuamak)


14/16

Krt Dilini Tanyalm

14

b) sim ve sfat tretma ekleri

Bunlardan sonra, sfat ve isim treten eklere deinelim. Bu eklerle treyen szcklerikiye ayrlrlar; ism fail (zne) ve ismi mefl (nesne) adlar. Bu ekler, hem szcn nne,

hem de arkas

na gelirler. nce soneklere birka rnek dizelim:

Soneklerle szck tretme:

kar+ker: karker (ii)

ber+ek: berek (testere)

dar+ik: darik (sopack)

ser+ok: serok (bakan)

a+van: avan (deirmenci)

rim+baz: rimbaz (mzrak)

guh+ar: guhar (kpe)

mal+dar: maldar (mal olan)

teng+as: tengas (zorluk, engel)

kirv+at: kirvat (kirvelik)

xwn+: xwn (kanl)

er+oy: eroy (savakan)

yek+t: yekt (birlik)

neklerle szck tretme:

a+jin: ajin (uvaldz ipi)

ber+av: berav (dere kenarnda bireyler ykama)

ser+dest: serdest (egemen)

ne+yar: neyar (dman)

hem+pa: hempa (e, dengi)

hev+kar: hevkar (ibirliki)

kele+gir: kelegir (alamakl)

zir+ke: zirke (vey kz)

bi+kuj: bikuj (katil)

bele+guh: beleguh (kulak arkas kemii)

g+strk: gstrk (atebcei)


15/16

Krt Dilini Tanyalm

15

Ara eklerle szck tretme:

ser+an+ser: seranser (batan baa)

dest+e+bira: destebira (kankarde)

ad++man: adman (mutlu, en)

r+bi+r: rbir (yzyze)

Sonu

Her dilin kendine zg kurallar, zellikleri ve kalplar vardr. Dier dillerden ayrlanfarkllklarnn yan sra, ortak yanlar da vardr. Bu ortak kurallar, ayn dil ailesinden olandillerde okca grlr. Bundan dolay baz dillerin ortak zelliklere ve benzer kurallara sahipolmalar son derece normal ve doal bir durumdur.

Krte, birok kural, kalp ve zellikleriyle Farsa, Arapa ve Trkeden ayrlmaktadr.Sonu blmnde, Krte ve Trke arasndaki dilbilimsel ayrmlara deinmek istiyoruz.

Trkiyede baz dilbilimci, siyaseti, brokrat, hatta deiik ve ilgisiz mesleklerden pekok kimse hl Krtenin bir dil olmadn iddia ederler. Krt dili hakknda merak sahibiolanlarn kafasnda duru bir dnce ve yarg oluabilmesi iin, bu iki dil arasndaki birkasomut farkyle sralayabiliriz:

Krte Hint-Avrupa dil ailesinde, Trke ise Ural-Altay dil ailesinde yeralmaktadr.

Krte cinsiyetli (eril-diil) bir dildir. Trkede byle bir zellik yoktur. Krte bkml bir dildir, oysa Trke eklemeli bir dildir. Krtede iki grup ahs ve iaret zamiri mevcuttur. Trke ve Krte tamlamalar birbirlerinin tam tersi bir biimde oluurlar. Krte nden, ortadan ve sondan ek alrken, Trke sondan eklemeli bir dildir. Krtede szckler iki ve nszle (str, stran vb) balayabiliyorken, Trkede

szck banda birden fazla nsz bulunmaz.

Krte ve Trke gramer, fonetik, sentaks ve tretme bakmndan birbirindenayrlr.

Krte lehe ve iveler hakknda yaplan tartma ve polemiklere de ksaca deinmekteyarar gryoruz. Nasl ki her dilde varsa, Krtede de lehe ve iveler vardr. Krte lehelerunlardr:

1) Kurmanci

2) Orta Kurmanci (Sorani)

3) Krmancki (Krdki, Dmli, Zazaki; bunlar eanlaml adlardr)

4) Lorani.Bu lehelerden Trkiyede sadece Kurmanci ve Krmancki (Zazaca) mevcuttur.


16/16

Krt Dilini Tanyalm

16

Kurmanci lehesinin belli bal ivesi vardr: Boti, Slivi ve Mehmedi. Bu ivelerdenBoti, Kurmanci lehesinin yaz dili iin temel alnmtr. Gramer, imla ve szlk bu iveyegre hazrlanmtr.

K

rmancki (Zazaki) lehesinin iki temel ivesi vard

r: Dersim ivesi, Siverekivesi.Krte uzun sre bir eitim ve retim dili olarak kullanlmtr. Krt medreseleri buna

rnektir. Bu medreselerde Krt dilinin yannda Arapa ile de eitim yaplmtr.

Sonu olarak; Krt dili kendine yetiyor. Eitim ve retim dili olabilmesi iin var olandilsel engeller snrldr. Olanlar da zmlenebilecek, alabilecek, her dil iin geerli olmuengellerdir. Bize gre bu dilin eitim ve retim dili olabilmesinin nndeki en nemliengeller yasal ve anayasal engellerdir.

Kaynaka:

1) Geni bilgi iin baknz Varl, Abdullah; Droka Dugeln Kurdan, Derp 1, WeannSpan, stanbul 1997; eliker, Celadet; Kurtedroka Alfabn ku Kurdan Bikaranne,Zend, stanbul Krt Enstits, Say 2, Yl 1994.

2) Aksan, Doan; Her Ynyle Dil 1 (Ana izgileriyle Dilbilim), Trk Dil KurumuYaynlar, Ankara 1987.

3) Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger; Krte Dilbilgisi, Doz Yaynlar, beincibask, stanbul 2000.

4) Mnorsky, Vladmr; Krtler, Koral Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1992.5) erefxan Bidls, erefname, Hasat Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1998.6) Ciwan, Mrad; Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Weann Jna

N, Birinci Bask, Swd 1992.

7) Gkalp, Ziya; Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, BirinciBask, stanbul 1992.

8) Hesenpr, Emr; Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen Research UniversityPress, Kanada 1992.

9) Ehmed Xan, Mem Zn, Hasat Yaynlar, nc Bask, stanbul 1990.

Documents

Kürt Dilini Tanıyalım