Upload
others
View
10
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
ilia WavWavaZis saxelmwifo universiteti
Tbilisi 2009
pirveli qarTuli gamocema
saimon diuringi
kulturis kvlevebi:
kritikuli Sesavali
ISBN 978-9941-9116-3-7
qarTuli gamocemis saavtoro ufleba
© ssip ilia WavWavaZis saxelmwifo universiteti
grZeldeba wignze muSaoba.
© 2005 Simon During
First published 2005by Routledge
wignis Targmani dafinansda saqarTvelos mecnierebisa da ganaTlebis saministros programiT – `sauniversiteto sa xelmZRvaneloebis ganviTareba~. wigns gamosacemad amzadebs ilia WavWavaZis saxelmwifo universiteti.
s a r C e v i
Sesavali............................................................................................. 5
nawili I: disciplina
1.1. globalizacia........................................................................... 7
1.2. samewarmeo kultura............................................................ 21
1.3. Janrebi da genealogiebi.................................................... 29
1.4. problemebi............................................................................... 60
nawili II: dro
2.1. warsuli: kulturis istoria/kulturuli mexsiereba................................................................................. 77
2.2. awmyo ........................................................................................... 94
2.3. momavali: politika da winaswarmetyveleba............108
nawili III: samyaro
3.1. globalizaciis gaazreba........................................... 1253.2. regionaluri, erovnuli, lokaluri...................... 148
nawili IV: media da sazogadoebrivi sfero
4.1. televizia....................................................................... 1654.2. popularuli musika..................................................... 1864.3. interneti da teqnokultura................................... 203
4
nawili V: identuroba
5.1. debatebi identurobaze...............................................2155.2. multikulturalizmi..................................................2285.3. rasa....................................................................................241
nawili VI: seqsualoba da genderi
6.1. feminizmis Sedegi: genderi dRes..............................2536.2. saeWvo kultura ............................................................272
nawili VII: faseuloba
7.1. maRali da dabali donis kultura............................2857.2. kulturis buneba............................................................310
Sesavali
es wigni ar warmoadgens Cveulebriv Sesavals kulturologiaSi – akademiur sferoSi, romelic SegviZlia ganvsazRvroT, rogorc Tanamedrove kulturis kompleqsuri analizi. kulturologia kompleqsuria sami TvalsazrisiT. pirveli, is ar rCeba neitraluri im gamonaklisebis, usamarTlobebisa da crurwmenebis mimarT, romelTac ganixilavs da socialurad daCagrulebis mxares ikavebs. amdenad, `kompleqsuri~ aq politikurs, kritikuls gulisxmobs. meore, is kompleqsuria, radgan cdilobs gaamdidros da didebiT Semosos kulturuli gamocdilebebi: gadmosces sxvadasxva kulturuli formebis siamovneba, nawilobriv, maTi da maTi socialuri safuZvlebis gaanalizebiT. mesame TvalsazrisiT, romelic gamoxatavs mis realur gansxvavebas sxva saxis akademiuri naSromebisgan, is cdilobs kulturas miudges, rogorc yoveldRiuri cxovrebis nawils da ara obieqts. faqtobrivad, kulturologia miiswrafvis msoflios nawili gaxdes.
kulturologiaSi Sesavlebis umetesoba yuradRebas discip linis istoriul ganviTarebaze amaxvilebs, dawyebuli misi saTaveebidan 1960iani wlebis britaneTSi memarcxene sociologiis, zrdasrulTa ganaTlebisa da literaturuli kritikis nazavis saxiT, damTavrebuli misi dRevandeli gavrcelebiT mTel msoflioSi. isini aseve ganixilaven mis ZiriTad meTodebsa da interesebs. am wignis ZiriTadi , marTalia ar tovebs disciplinis istoriisa da meTodis sakiTxebs, Sedgeba mokle esseebisagan disciplinis ZiriTad sakiT xebze, romelTa mizania gamoiwvios debatebi da msjeloba, magaliTad, saklaso oTaxSi. is gamiznulia ara axalbedebisTvis (Tumca, vi medovneb, maTac daainteresebs), aramed ufro maTTvis, vinc garkveuli codnis safuZvelze sagans ufro Rrmad Seiswavlis, aseve gamocdil swavlulTaTvis, romelTac imedia daainteresebT sakiTxisadmi axleburi midgoma.
me gadavwyvite wignis struqturizacia specifikuri Temebis mixedviT momexdina, radgan, rogorc Cemma piradma gamocdilebam miCvena, kulturologiis swavlebis yvelaze efeqturi gza aris studentebSi kulturuli interesis gaRviveba da demonstrireba, Tu rogor SeuZlia akademiur naSroms am interesebis ganvrcoba da maTi kritikuli analizi. mokle esse amis idealuri saSualebaa. ufro vrclad, am wignis mizania studentebis kulturologiiT daintereseba imis CvenebiT, Tu rogor gvexmareba disciplina SeviswavloT rigi instituciebisa, media, koncefciebi da formaciebi – televiziidan multikulturizmamde; kulturuli memkvidreobidan politikamde. wignis pirvel nawilSi mocemulia disciplinis warsulis da awmyos mokle mimoxilva; misi ur TierTqmedeba masTan dakavSirebul akademiur disciplinebTan; misi kavSiri umaRles ganaTlebaSi momxdar cvlilebebTan da ga damwyveti msjelobebi, romelTac mis formirebas Seuwyves xeli.
5
6
7
nawili I
disciplina
1.1. globalizacia
Tanamedrove kulturologiis yvelaze TvalsaCi no maxasiaTebeli SesaZloa iyos misi globalizacia – vaWrobasTan, finansebTan, komunikaciebsa da sauniversiteto sistemebTan erTad. es sagani, Aama Tu im formiT, TiTqmis yvela qveynis akademiur sistemaSi iswavleba, rac niSnavs, rom sadauric ar unda iyoT, aucileblad SexvdebiT adamianebs, romlebic Tqveni kulturisgan gansxvavebuli kulturis sakiTxebze muSaoben. es erTgvar problemas warmoadgens. erTi mxriv, disciplinis globalizaciasTan erTad sul ufro rTuldeba romelime erTi kulturuli konteqstis standartad an universalurad aRiareba. dialogis, gacvlisa da kvlevebis horizontebi gafarToebulia. es kargad ergeba disciplinis orientacias, romelic arasodes moiTxovs mecnierul obieqturobas da iSviaTad Tvlis, rom flobs iseT analitikur meTodebs, romlebic yvela kulturisTvis misaRebia. meore mxriv ki, im xarisxiT, rogoriTac dasavleTSi SemuSavebuli saSualebebiT da meTodebiT msoflioSi regionaluri kulturebis faqtiuri Seswavla xdeba, es disciplina eqceva im logikis gavlenis qveS, romlis mixedviTac regionaluri gansxvavebani realurad mcirdeba maTi gansxvavebad CaTvlis niRbiT. garda amisa, globalizaciis gziT disciplinaSi Sesuli Temebisa da istoriebis aSkara mravalferovneba, saerTo cnobebisa da codnis Sesabamis dakargvasTan erTad, praqtikosebs saerTo proeqtSi CarTvis SesaZleblobas dakargviT emuqreba.
warmodgena, romlis Tanaxmadac kulturisa da codnis warmoebis raodenobasa da specializacias sazogadoebis erTaderTi da amomwuravi daxasiaTebis mocema ar SeuZlia, jer kidev meTvramete saukuneSi iTvleboda banalurad (ix. bareli, 1992). Tumca, Tanamedrove kulturologiur kvlevebSi es azri ufro dabneulobaSi igrZnoba, vidre danakargebSi. magaliTad, wamyvan Jurnal `kulturologiis~ 1998 wlis nomerSi daibeWda
8
tradiciuli literatulkritikuli esse hamletisa da marqsis Sesaxeb; sociologiuri esse momxmareblebis uflebaTa dacvasa da luvrze; arqivis masalebze dayrdnobiT dawerili naSromi samxreT indoeTis kolonialuri mecnierebis Sesaxeb; kulturuli `hibridulobis~ Teoriis feministuri kritika; esse bob marlisa da SavkanianTa transnacionalizmis Sesaxeb; konteqstualuri istoriuli esse meoce saukunis dasawyisSi `saqs romeris~ mier Seqmnili popularuli novelebis Cinel uaryofiT gmirze – fu manCuze; esse sarZeve jirkvlis kibosa da saxelmwifo moxelis Sesaxeb aSSSi; agreTve, TviTrefleqsuri esseebi Tavad disciplinis Sesaxeb.
mTeli am informaciis fonze, SesaZloa adamianma Tavi igrZnos iseT Temebs Soris moxvedril inteleqtualur turistad, romlebic momxiblavia Tavisi egzotikurobiT, magram romel Ta mimarTac naklebi interesi an pasuxismgeblobis grZnoba gaaCnia. gasakviri ar aris, rom gareSe pirebi zogjer gaocebas gamoxataven kulturologiuri kvlevebis ambiciurobisa da bundovanebis gamo. amis pasuxi is iqneba, rom kulturologiis maswavleblebi da studentebi CaTvalon globalurad gafantuli movlenebisa da dinebebis damakavSirebel Zalad, romelic metnaklebi sicxadiT icavs saerTaSoriso moZraobis interesebs eqsploataciisa da centrizmis winaaRmdeg. aucileblad unda aRiniSnos, agreTve, rom mecnierTa mxridan iseTma midgomam, rogoricaa `mdgomareoba gvaiZulebs~ (noblesse oblige) SeiZleba gamoiwvios ufskrulis gaRrmaveba Semdeg or sakiTxs Soris: ra mniSvneloba aqvs am Temebs kulturologiisTvis da ras niSnavs im azriT, rom imas, rasac humanitari mecnierebi fiqroben, didi mniSvneloba ar aqvs. amasTanave, es riskis qveS ayenebs daaxloebas kulturasTan, romelic am sferos ganmsazRvrel maxasiaTebels warmoadgens.
Tanamedrove kultura
gavrceleba, yvelafris miuxedavad, ar aris ganmsazRvreli globaluri kulturologiisTvis. ganmsazRvreli mobilobaa. am disciplinisTvis umniSvnelovanesi kulturuli formaciebi yvelgan mzardi mobilurobiT xasiaTdeba. es WeSmaritebaa
9
pirdapiri gagebiT, radgan maT aqvT manZilisa da sazRvrebis gadalaxvis tendencia da aseve, maTi damokidebuleba socialur da materialur garemosTan (ekonomikasTan, politikasTan, ganaTlebasTan, teqnologiasTan da a.S.), swrafad da Zireulad icvleba, Tumca, gansxvavebuli tempiTa da mimarTulebiT sxvadasxva adgilas. es im gagebiTac aris marTali, rom Sida kulturuli seqtorebi da Janrebi dinamiurad urTierTqmedebs. kultura ar aris sagani da arc sistema: is urTierTkavSirebis, procesebis, mutaciebis, saqmianobis, teqnologiebis, institutebis mTel rigs warmoadgens, romelTagan warmoSobilma sagnebma da movlenebma (rogoricaa filmebi, poemebi an msoflio turnirebi mklavWidSi) unda iarsebon, isini unda ganicado, mianiWo mniSvneloba da sxvadasxvagvarad Seafaso im gansxvavebaTa da mutaciaTa usistemo qselis farglebSi, romelTaganac maTi arseboba daiwyo. (kidev erTxel unda aRiniSnos, rom es modeli arcTu ise Tanamedrovea: kulturis amgvari gagebis safuZveli pirvelad gamoCnda mecxramete saukunis bolos germaneli filosofosis fridrix nicSes naSromSi).
Tanamedrove kulturologiis Tanaxmad kulturuli obieqtebi erTdroulad warmoadgens `teqstebs~ (radgan maT gaaCniaT mniSvneloba), movlenebsa da gamocdilebebs, romlebic warmoSobilia da ubrundeba socialuri Zalebis sferos, romelic araTanabrad Sedgeba: Zalauflebis nakadebisgan, statusebis ierarqiebisgan da SesaZleblobebisgan, mravali saxis transportirebis, identifikaciisa da siamovnebisaTvis.
socialuri institutebic am ricxvs miekuTvneba, romelTagan zogi saxelmwifoebriobas emyareba, zogi bazars an egreT wodebul civilur sazogadoebas. kulturebi aRweven ge ografiul sazRvrebs miRma, erTiandebian da iyofian; yofen da anadgureben politikur da socialur erTeulebs, zogjer aZliereben kidec maT. kulturuli teqnologiebi ibadebian da kvdebian. kapitali da modebi icvlebian sxvadasxva kulturuli formebis saSualebiT. zogi Janri specifikuri da `gansakuTrebuli~ xdeba, zogi ki msoflios ipyrobs.
mas Semdeg, rac kultura aRar mimarTavs saganTa specifikur nakrebs da kulturuli bazrebi ase gavrcelebulia, xSirad rCeba STabeWdileba, rom kulturac da Sesabamisad,
10
kulturologiac, SeiZleba, nebismier sagans Seexos (ix. Read-ings, 1996, 17). rogorc Semdeg vnaxavT, kultura xSirad scdeba Tavis sazR vrebs da iTvisebs iseT alternatiul koncefciebs, rogorica sazogadoebaa. miuxedavad amisa, kulturologia, faqtobrivad, kulturis yvela formas Tanabar yuradRebas ar aqcevs. man mTavari gezi aiRo kulturuli formaciebis im specifikuri jgufisken, romelic yvelaze uSualod aris dakavSirebuli mis ZiriTadad, saero, saSualo klasis, memarcxene, axalgazrdul (an axalgazrdobisken mimarTul) an metnaklebad evrocentrul praqtikosebTan. Sesabamisad, mas gauCnda tendencia ugulebeleyo religia, sakvebi, sporti, sportuli hobi, rogoricaa, magaliTad, Tevzaoba da Treinspotingi, obivateluri da `kiCis~ kultura, gansakuTrebiT ki misi is nawili, romelic ojaxs exeba da saSualo asakis adamianebis gansakuTrebuli interesis sferos warmoadgens, magaliTad, saxlis keTilmowyoba da gamwvaneba. sxvadasxva mizezis gamo man Tavad maRali kulturac ugulebelyo.
kulturis Seswavlac kulturis sferos miekuTvneba. Cven, kulturologebic vqmniT kulturas, Zalze kargad organizebuli institutidan – ganaTlebis sistemidanac ki – da maSinac, Tu Cveni politikuri miznebi, romelTac daaxasiaTebdnen, rogorc kulturis demokratizacias, garkveul SezRudvebs dagviwesebs. nebismier SemTxvevaSi, kulturologiuri koncefcia `kulturis~ Sesaxeb, wyvets kav Sirs `kulturis~ Sesaxeb arsebul im koncefciebTan, romlebic warsulSi dominirebdnen. kerZod, tradiciul maRal xelovnebasTan mWidro kavSiris dakargviT, disciplinas uCndeba tendencia Seafasos yvela kulturuli saqmianoba da obieqti, rogorc eqvivalenturi faseuloba. es marTlac sazogadoebis bralia, sadac gaTanabrebis amgvar Sexedulebas ekonomikuri funqcia ekisreba, saxeldobr ki – kulturuli moxmarebis yvelanairi saxis zrda. es arc meTvramete saukunis didi germaneli filosofosis, imanuel kantis mimdevrebis mier gamoTqmul mosazrebas Seesabameba, TiTqos esTetika kulturis wiaRSi sufevs da warmoadgens saqmianobis sferos, romelic Tavis TavSia Caketili da raime sxva daniSnulebiT ar gamoiyeneba, rogorc, magaliTad, sakvebi an Senobebi. aseve, amoiwura termin `kulturis~ Zveli, anTropologiuri mniSv neloba, romelic moicavda mem
11
kvidreobiT miRebul, moZvelebul da ucilobel Rirebulebebs, agreTve, im rwmenebsa da qmedebebs, romlebic marTavdnen a damianebis urTierTobebsa da sazogadoebebSi maT monawileobas.
meTodi
rogorc ki kulturis es Zveli gansazRvrebebi ukan daxevas iwyebs da rogorc ki kulturas globalurad ganvixilavT, meTodi misi mecnieruli SeswavlisaTvis namdvil problemad iqceva. ra saxis koncefciebi da praqtika unda SevitanoT Sesaswavl masalaSi? interviuebi? statistikuri analizi? filosofiuri warmodgenebi? politikuri kritika? teqstebis dawvrilebiTi ganxilva (rac SeiZleba moicavdes simRerebs, satelevizio Souebs da romanebs)? namdvilad Zalian Znelia ufro meti iTqvas kulturologiis meTodebze garda imisa, rom Tu Zalian ganvazogadebT, is rogorc Teoriul, ise empiriul disciplinas warmoadgens, xolo ukeTes SemTxvevaSi ki orives erTdroulad. is ar unda iyos organizebuli meTodis irgvliv, nawilobriv imis gamo, rom komerciuli, globalizebuli kultura Zalze difuziuri da mimoqcevadia da masTan dakavSirebis uamrav SesaZleblobebs qmnis. garda amisa, kulturologiaSi Teoriebi da Tavad meTodebi maRali socialuri wreebis logikasTan mudmiv daqvemdebarebaSia (Tuki amas ganaTlebis sistema uwyobs xels). amasTan, kulturologia Tanmimdevrulad ubrundeba tradiciuli, hermenevtikuli disciplinebis interpretaciul da empaTikur meTodebs, literaturuli kritikis CaTvliT, romelsac (rogorc Semdgom vnaxavT) didad unda umadlodes. meTodebs, romlebic, rogor paradoqsuladac ar unda gveCvenebodes, meTodis simkacres uaryofen.
miuxedavad amisa, rodesac „meTodis~ koncefcia, amoRebuli socialuri mecnierebebidan (da rogorc wesi, warmodgenili mecnierTa moTxovnebSi kvlevebis dafinansebis Sesaxeb), kulturologiis dargSi kvlevebis identifikaciaSi centralur adgils ikavebs, Zalian male Zalze ganzogadoebuli xdeba. magaliTad, nik qoldri, Tavis brwyinvale wignSi, sa xelwodebiT: „kulturis wiaRSi~, meTods, romelsac miiC
12
nevs „msje lobis gzad~, kulturologiis centrSi aTavsebs, radgan es meTodi gvaZlevs „saerTo CarCos, romlis saSualebiTac SesaZlebelia gavigoT, ras warmovadgenT dialogSi~ (qoldri 2000, 143). es aSkarad gansxvavdeba im mecnierTa mosazrebebisgan, vinc (CemsaviT) kulturologias, ZiriTadad, antimeTodologiur dargad miiCnevs, magram, miuxedavad amisa qoldris pozicia aRniSvnis Rirsia. misi azriT, kulturologias sammagi meTodi gaaCnia: materialisturi da refleqtoruli (mudmivad Seiswavlis Tavis ganviTarebasa da procesebs); antipozitivisturi (ar Tvlis, rom kultura obieqturi faqtebisgan Sedgeba); da Teoriulad ekleqturi. es garkveulwilad danebebas niSnavs, radgan safuZvlianad ar ganmartavs meTods, romelic kulturologiisaTvis erTaderTi da unikaluria. gancxadeba, rom kulturologia meTodebze damyarebuli mecnierebaa, gamoxatavs mis wiaRSi arsebul erT, gansazRvrul mimarTulebas an, SeiZleba, mxolod imeds.
bunebrivia Cndeba kiTxva: Tu kulturologiisTvis calkeuli da stabiluri meTodebis erTianoba damaxasiaTebeli ar aris da Tu is amdenad totaluri da aramdgradi koncefciaa, maSin sad aris kulturologiis mizidulobis centri? am kiTxvaze pasuxi amtkicebs, rom kulturologiis Camoyalibebis periodSi Seqmnili Teoria (da ara meTodi, rogorc aseTi), kulturologebisTvis mTel msoflioSi iyenebs lingua fran-cas: saerTo safuZvels, saidanac SeiZleba saTave aiRos debatebma, swavlebam da kvlevaZiebam, miuxedavad imisa, rom is yovlismomcvel monopolias ar warmoadgens. eWvgareSea, rom kultrologiuri kvlevisas mecnierTa didi nawili iyenebs sakuTari saxelebis uzarmazar cnobarebs (reimond uiliamsi, antonio gramSi, miSel de sero, stiuart holi, miSel fuko, eduard saidi, pol Jilroi da a.S.), romlebic standartul saxelmZRvaneloebSia Tavmoyrili, Tumca, maTi umravlesoba ufro mniSvnelovania inglisuri an franguli kulturologiisaTvis, vidre, magaliTad, aziurisTvis.
isic SeiZleba iTqvas, rom kulturologias ara Teoriuli cnobebis ganyenebuli nakrebi aerTianebs, aramed ormagi impulsebi, romlebic kidev ufro gaurkvevelia, vidre meTodi: kulturis interpretaciis survili akademiuri codnis protokolis SigniT (argumentebis, damamtkicebeli sabuTebisa
13
da citatebis warmoadgena; sayo velTaod aRiarebuli zogadi koncefciebis gamoyeneba; naSromis aSkarad an farulad disciplinarul CarCoebSi moTavseba; sakuTari naSromis wardgena debatebisTvis da sxvebTan debatebSi CarTva da a.S.) iseve, rogorc akademiis gareT arsebul yoveldRiur cxovrebasTan dakavSirebis (politikuri) survili, gansakuTrebiT ki iseT cxovrebasTan, romliTac SedarebiT dabali gavlenisa da statusis mqone adamianebi cxovroben. kulturologias, ukeTes SemTxvevaSi, saqme aqvs iseT sruliad arateqnikur terminebTan, rogorebicaa: „popularuli kultura~, „rasizmi~, „globalizacia~, „heteroseqsualoba~ – sityvebi, romelTac Sesaferisi Sesatyvisebi aqvT saxvadasxva enaSi da aqtiurad gamoiyeneba akademiis gareT. magram, aqac ki SeuZlia kulturologiis globalizms problemebis Seqmna: aseTi terminebidan zogierTs (multikulturalizmi, ucnauri – queer) sul cota, gansxvavebuli cirkulacia, axsna da damatebiTi mniSvneloba gaaCnia msoflios sxvadasxva kuTxeSi. samwuxarod, es mcire gansxvavebani xSirad ikargeba. zedmeti gulmodgineba kulturologiis kuTvnil „saerTo kulturis~ SeswavlaSi SeiZleba emsxverplos im siZneleebs, romlebic yovelTvis Tan sdevs erTianobisa da Tanmimdevrobis Ziebas – Sinagani siZneleebis gadalaxva, ganzogadoebisa da abstraqciisken daxeva, aseve, warmosaxviTi saerTo niSnebis maregulirebel normebad TiTqmis SeumCneveli gardasaxva.
kulturologiis gansazRvris alternatiuli varianti nominalisturia: kulturologia imas niSnavs, rasac misi saxeli gamoxatavs, anu, rogorc mas icnoben – kulturis Seswavla. vfiqrob ar unda viyoT aseTi minimalistebi: minda gamovyo kidev ori damaxasiaTebeli niSani, romelic am sferos daxasiaTebaSi dagvexmareba da romelTagan erTer Ti nik qoldris mier aris aRiarebuli. mimaCnia, rom kulturologiuri kvle va Ziebis pirveli damaxasiaTebeli niSani, rogorc mimaCnia, aris misi kulturiT dainteresebuloba. dainteresebulobaSi vgulisxmob yuradRebas im sakiT xis mimarT, Tu rogor axdens gavlenas kultura (nawilobriv) im Zalauflebis TvalsazrisiT, romelic akavSirebs centrebsa da periferiebs, statusis ierarqiebs da im normebs, rom lebic aweseben represiebs an axdenen marginalizacias. aseve vgulisxmob midrekilebas kulturuli
formebis qebis an kritikisken (xSirad im socialur sferosTan dakavSirebiT, romelSic isini warmoiSvnen), kulturis Sesaxeb iseTi Sexe dulebebis Seqmnisken, romlebic SeiZleba daukavSirdes kulturis warmoSobas da/an yoveldRiur cxovrebaSi axali kavSirebis Seqmnas sxvadasxva kulturul formebsa da adamianebs (umTavresad, ra Tqma unda, studentebs) Soris.
swored amgvari dainteresebulobis gamo, kulturologia ufro humanitarul sferos miekuTvneba, vidre socialur mecnierebebs, romlebic amtkiceben, rom TavianTi obieqtebis analizs obieqturad akeTeben. imave mizeziT advili SesaZlebelia is kulturis Seqmnis faqtoradac iqces. kulturulogia kulturuli muSaobis mravali sferos elementad iqca. maga liTad, 1980iani wlebis axalgazrda, Savkaniani britaneli msaxiobebi – Caila burmani, sonia boisi, aizek julieni, qeiT faiferi – gatacebulni iyvnen TeoriiT, romelsac im dros ayalibebdnen homi bhabha, kobena merseri, pol gilroi da sxvebi (makrobi 1999, 6). anjela makrobim aRniSna, rom bevr axalgazrda Jurnalists, romlebsac oTxmocdaaTiani wlebis axalgazrda qalTaTvis gankuTvnil JurnalebSi muSaobis gamocdileba hqondaT, garkveuli momzadeba hqondaT gavlili mediasa da kulturologiaSi, rac SemdgomSi maT samuSao adgilebis miRebaSi daexmara (makrobi 1999, 28). iseTi amerikeli mwerlebi, rogorebic arian don delilo da jonaTan franzeni, kargad icnoben Tanamedrove kulturul Teorias da magaliTebis saxiT iyeneben mas TavianT nawarmoebebSi. danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, rom iseT qveynebSi, rogoricaa avstralia da didi britaneTi, kulturologia iZleva Tanamedrove kulturisa da sazogadoebis ZiriTad ganmartebasa da interpretacias xelovnebaSi, arqi teqturasa da modebis skolebSic ki, da SesaZloa am sferoebSi misgan kidev ufro mets elian, gansakuTrebiT ki avangardSi. kulturologiis rolis politikuri mniSvnelo ba Zalze martivad erwymis mis ufro neitralur, TiTqmis ekonomikur rols.
kulturologiis meore idealuri damaxasiaTebeli niSani (romelsac qoldri aRiarebs) isaa, rom igi TviTrefleqtoruli unda iyos. mas sWirdeba mudmivi, kritikuli TviTSeswavla, gansakuTrebiT ki Tavisi damokidebulebisa, erTi mxriv, ganaTlebis sistemasTan, xolo meore mxriv, araakademiur
14
kulturul institutebTan. es TviTrefleqtoruloba ufro metad institucionaluri moTxovnaa, vidre meTodi. kulturologiisTvis aucilebelia marTos mudmivi cvlilebebi urTierTobebSi Tavis sakuTar saxls – universitets – da gare, ufro vrcel samyaros Soris, sadac aseve mudmivi gardaqmnebi mimdinareobs. es aucilebloba, romelic mis winaSe dgas, rogorc misi arsebobis faqti da ganaTlebis sistemaSi misi gadarCenis survili, Seadgens misi proeqtis nawils, metoqeobas uwevs ufros disciplinebs da kulturisa da ganaTlebis didi xnis win Camoyalibebul debulebebs. amgvari TviTrefleqturoba xSirad sakuTari istoriis Seswavlis formas iRebs. warmoadgens Tu ara kulturologia calke disciplinas Tu mxolod arsebul disciplinebs miRma an gareT arsebobs? iqneb ukeTesi iqneboda is gangvexila ara rogorc disciplina, aramed rogorc kritika? kulturologiaSi arsebuli amgvari kiTxvebi ar SeiZleba meorexarisxovnad CaiTvalos, maT Tavad disciplinis warmoSobas Seuwyves xeli.
disciplinaruloba
meTodisa da Tanmimdevrulobis Sesa xeb arsebuli kiTxvebi SeumCnevlad gadadis kiTxvebSi disciplinarulobis Sesa xeb, rac dRemde mwvave kamaTis sagnad rCeba. toni beneti, magaliTad, myarad dgas mosazrebaze, rom uunaroba saTanado disciplinis formirebis saqmeSi institucionalur marcxad unda CaiTvalos (beneti 1998b, 533534), maSin, rodesac am sferoSi SedarebiT adre momuSave xalxis azriT is disciplinarulobas ar unda SeezRuda. am Tvalsazrisidan gamomdinare, disciplinaruloba zRudavs Temebis, interesebis, poziciebis, konteqstebisa da meTodebis mTel rigs, romelTa damorCilebac SeuZlia. am davas ar SeiZleba hqondes garkveuli pasuxi, nawilobriv, imis gamo, rom humanitarul mecnierebebSi disciplinarulobis statusi da funqcia cvalebadia. modiT, gavixsenoT, rom humanitarul da socialur mecnierebebSi akademiuri disciplinebi arasodes warmoadgendnen unitarul formaciebs: isini aerTianebdnen sxvadasxva meTodebs, sakvlev obieqtebsa da profesiul interesebs.
15
16
arsebobs saintereso mosazreba, romlis Tanaxmadac yvela disciplina interdisciplinas warmoadgens. Camoyalibebis Semdeg isini iZulebulni arian xazi gausvan TavianT diferencirebulobas da avtonomias, Tumca mainc dakavSirebulni arian erTmaneTTan zogierTi saerTo interesiTa da meTodiT: magaliTad SeiZleba moviyvanoT literaturul kvlevebsa da istorias Soris arseubligarkveuli sirTuleebi da azrTa sxvadasxvaoba. calkeuli disciplinebi erTmaneTTan dakavSirebulni rCebian im subdisciplinebis saSualebiT, romlebic maT sazRvrebSi aRweven da aerTianeben maT: socialuri Teoria, magaliTad, erTdroulad sociologiasac miekuTvneba da kulturologiasac.
kidev ufro mniSvnelovania is, rom disciplinebi martivad da mxolod maTi inteleqtualuri proeqtebiT ar ganisazRvreba: benetis azriT, isini warmoadgenen instituciebs, romlebic universitetebSi garkveul ganyofilebebs (departamentebs, skolebs, fakultetebs) ukavSirdebian. Znelia ganzogadoebulad visaubroT disciplinarulobasa da sauniversiteto sistemebze, radgan sxvadasxva qveyanaSi gansxvavebuli sauniversiteto sistemebi (gansxvavebuli dafinanseba, saxelmwifo xelmZRvaneloba) da disciplinaruli investiciebia. es qmnis im siZneleebs, romlebic warmoiSveba am sakiTxebis Sesaxeb swori daskvnebis gakeTebis dros msoflio masStabiT. disciplinaruloba kargavs Tavis adgils sauniversiteto sistemaSi: dadasturebulia, rom msoflio masStabiT, „sauniversiteto sawarmos~ menejerebi, rogorc mas saimon marginsonma da konsidainma uwodes, sul ufro nakleb yuradRebas uTmoben disciplinebs (marginsoni da konsidaini 2000). amgvarad, disciplinebi kidev ufro viTardeba yvelgan, garda universitetebis saprogramo departamentebisa – gansakuTrebiT ki periodul gamocemebsa da konferenciebze. swored am adgilebSi ukavSirdebian erTmaneTs mecnierebi da magistrantebi auditoriebidan da fakultetebidan moSorebiT da swored iq yalibdeba kulturologia, rogorc disciplina. mniSvnelovania aRiniSnos, rom es adgilebi xdeba gansakuTrebiT transnacionaluri.
akademiuri garemo
17
amgvarad, kulturologia aris disciplina, warmoSobili iseT administraciul konteqstSi, romelic aqtiurad ar uwyobs xels disciplinarulobas. universitetebis mmarTvelebi TavianT Tavs disciplinebis ganviTarebisTvis xelsayreli garemos Semqmnelebad ki ar Tvlian, aramed erTi mxriv, kvlevis saSualebiT codnis Semqmnelebad, rac, sa boloo jamSi, erovnuli produqtiulobis amaRlebis mizniT xdeba, meore mxriv ki studentTa (romelTac, Cveulebriv, ganaTlebis momxmareblebad moiazreben) profesiulteqnikur moTxovnilebaTa damakmayofilebel subieqtebad. maT ukan mdgomi mTavrobebi ki, Cveulebriv, dainteresebulni arian savaldebulo ganaTlebis Semdgom safexurze TavianTi monawileobis gazrdiT da garantiis micemiT imaze, rom saxelmwifo dafinanseba gamoiyeneba erovnuli ekonomikuri interesebis sasargeblod da ara iseTi socialuri miznebisTvis, rogoricaa Tanasworoba.
aseTi universitetebis marTvisas aqcenti keTdeba efeqturobaze, produqtiulobasa da pasuxismgeblobaze. aseTi +midgoma zRudavs humanitarul dargebs (sociologiasTan da Teoriul mecnierebebTan erTad) da Tavis mxriv, xels uwyobs fakultetebis gaerTianebas, interdisciplinarulobasa da iseT kursebs, romlebsac dasaqmebisaken mimaval gzas gvTavazoben. es upiratesobas aniWebs kulturologias masze ufros disciplinebTan SedarebiT da ueWvelia, rom kulturologiis aRmavloba, nawilobriv, 1970iani wlebis Semdgomi periodis sauniversiteto mmarTvelobis da mis ukan mdgomi socialuri Zalebis damsaxurebac iyos. aq, ra Tqma unda, erTgvari daZa buloba igrZnoba: kulturologiis Tanaxmad, disciplinis aRmavloba Tanmimdevrulad mimdinareobda elitizmis, evrocentrizmisa da kulturuli konservatizmis winaaRmdeg misi brZolis fonze, xolo Tu sakiTxs kulturologiis garedan SevxedavT, ise Cans, TiTqos is momgebian poziciaSia axali, bazarze orientirebuli politikuri ekonomikisa da sauniversiteto mmarTvelobis ekonomikuri modelebis pirobebSi. orive Tvalsazrisi dasaSvebia: swored es aris kulturologiasa da neoliberalizms Soris arsebuli uxerxulobis Semqmneli pirveli faqtori, romelic mocemulia am wignSi da
18
gvawvdis informacias kulturologiis Sesaxeb: Tu ras warmoadgens es sagani, romelic cvalebadi ekonomikisa da Tanamedrove, globaluri bazrebis produqtia.
rogorc ukve aRvniSne, „sauniversiteto sawarmo~ msoflioSi farTod gavrcelebuli fenomenia, magram mas kvalifikacia sWirdeba, radganac, universitetebis globalizacia saerTaSoriso akademiis masStabiT axal ierarqiebs qmnis. kerZod, aSSs akademia, romelsac zurgs aSSs samxedro da ideologiuri Zalaufleba umagrebs, TanadaTanobiT sul ufro da ufro dominanturi xdeba. anglofonur samyaroSi da aseve, raRac procentiT, aziasa da samxreT amerikaSi, Teoriebi da qvedisciplinaruli formaciebi aRmavlobas ganicdis im zomiT, ra zomiTac arian gavrcelebulni da sanqcionirebulni aSSs elitaruli universitetebis mier. da mainc, aseT elitarul universitetebSi susti antidisciplinaruli wnexia da tradiciuli humanitaruli mecnierebebi gavlenas kvlav inarCunebs kulturuli kapitalis gavrcelebis saqmeSi yvelaze privilegirebul socialur fenebSi an im individebSi, visac aseT jgufebTan SeerTebis saSualeba gaaCnia. amdenad, arc aseT universitetebSi da arc britanul an evropul elitarul universitetebSi kulturologia institucionalur aRmavlobas ar ganicdida. saukeTeso sauniversiteto sivrceebSi, sadac kulturologia formalurad Seiswavleba (magaliTad, rogorc harvardis kulturologiis centrSi), is ufro metad warmoadgens sferos, romelSic sxvadasxva disciplina iyris Tavs, rac ufro disciplinaTa gadakveTaze miuTiTebs, vidre interdisciplinarulobaze. am sakiTxSi mcire daZabuloba igrZnoba. kulturologia ukve aRar aris marginaluri sfero: bolos da bolos, is neoliberaluri samTavrobo politikis mixedviT, nawilobriv, ufro amaRlda, magram, globaluri sauniversiteto sistemis mwvervalebi, romlebic amgvari politikisgan daculia, misTvis mainc miuwvdomeli rCeba.
kulturologiis globalizacia, ra Tqma unda, ar niSnavs imas, rom institucionalurad mas Tanabari mdgomaroba ukavia msoflios yvela kuTxeSi, Tumca, mravali anglofonuri gamokvleva amas saTanadod ar asaxavs (ix. stratoni da engi 1996). marTlac, Tavad humanitaruli mecnierebebic yvelgan ar iReben CrdiloeT amerikis/evropis an britaneTis yofili
19
koloniebis mosaxleobisaTvis nacnob formas. laTinur amerikaSi isini terminiT „Facultad de Letras~ aRiniSneba (imis gamo, rom istoriulad eTnikuri politika iq yovelTvis SedarebiT susti iyo, yovelTvis naklebad iyvnen dainteresebulni „multikulturalizmiT~ da ufro metad „hibridulobis~ koncefcia ainteresebdaT). aziaSi kultura, ZiriTadad, enebis an socialur mecnierebaTa fakultetebze iswavleba (ix. iudisi 2001, 218219). CineTis saxalxo respublikaSi, sadac winaaRmdegobis politikis akademiurad gadakeTeba advili ar aris, kulturologias xSirad afaseben, rogorc mxolod Teoriul sagans (Tumca, mis mimarT didi interesic arsebobs). es aris imis mizezi, rom swored aziaSi kulturologiis muSaoba ufro metad aris damokidebuli araakademiur an kvaziakademiur garemoze, vidre, vTqvaT, britaneTSi. garda amisa, metropoliebisTvis damaxasiaTebeli kulturologiuri tradiciebis gansazRvruli sakvanZo problemebi naklebad aris gamokveTili egreT wodebul „mesame samyaroSi`, sadac vesternizacia, modernizacia, nacionaluri avtonomiuri erTeulebi da eris Seqmnis procesebi SeSfoTebas iwvevs da sadac akademiuri sekularizmi TavisTavad ar igulisxmeba.
Tavad kontinentur evropaSi, kulturologia, rodesac igi ganixileba kulturis, gansakuTrebiT ki popularuli kulturis, politikasTan dakavSirebul kvlevad, imdenad kargad ar aris Camoyalibebuli, rogorc anglofonur samyaroSi. iq kulturuli ierarqiebis gamoyeneba ekonomikur ierarqebSi klasebis struqturulad dasayofad (es Zalian kargad aqvs aRwerili frang sociolog pier bordies Tavis klasikur nawarmoebSi „gansxvaveba~) Zalian myarad aris fesvgadgmuli. safrangeTSi, anu, rogorc mas mark fumaroli moixseniebs, „kulturul qveyanaSi~, romelic marTavs da xels uwyobs kulturis ganviTarebas – es ukeT Cans, vidre sxva, nebismier kapitalistur qveyanaSi (ix. fumaroli, 1991).
omis Semdgomi socialuri keTildReobis triumfi evropis mTel kontinentze, agreTve amerikuli kulturis SesamCnevi dominantoba naTelhyofda, rom aq Sejibris obieqts, aSSsa da gaerTianebuli samefosgan gansxvavebiT, kulturuli Rirebulebebi ar warmoadgenda. antiamerikanizmi evropaSic garkveul rols asrulebda im akademiuri disciplinebis wi
20
naaRmdeg, romlebic komerciuli kulturis mimarT dadebiT damokidebulebas gamoxatavdnen. ufro zustad rom vTqvaT, germaniaSi, magaliTad, dominirebs kritikuli Teoria, romelic, upirveles yovlisa, kapitalisturi kulturis kritikisken aris mimarTuli, xolo safrangeTSi Tanabrad aris gavrcelebuli kulturis mimarT rogorc Teoriuli (romelsac Jan bodriari warmoadgens), ise kritikuli, empiriuli midgomebi (warmodgenili bordies mier). amdenad, miuxedavad imisa, rom frangma Teoretikosebma kulturologia ZiriTadi koncefciebiTa da meTodebiT gaamdidres, am disciplinas safrangeTSi aRmavloba mainc ar ganucdia. iseTi frangi moazrovneebi, rogorebic arian miSel de serto da fuko, Zalian mniSvnelovanni arian am disciplinisaTvis TavianTi radikaluri da Seurigebeli poziciebis gamo, magram kulturuli tradicionalizmi, romelic stimuls aZlevda maT radikalizms, aSkarad Cans safrangeTSi kulturologiis SedarebiT SeumCnevel arsebobaSi.
msoflio kulturologiaSi arsebuli gansxvavebebis Sesaxeb ufro dawvrilebiT Semdgom TavebSi visaubrebT. manamde ki saWiroa ufro naTeli warmodgena SeviqmnaT samewarmeo kulturis Sesaxeb, romelic globalizaciis procesebSi TandaTanobiT sul ufro wamyvan adgils ikavebs.
damatebiTi sakiTxavi: Ceni 1998; qoldri 2000; deningi 2004; holi, morli da Ceni 1996; morli 2000.
1.2. samewarmeo kultura
21
kulturologia ase intensiurad swavlobs Tavis Tavs ara mxolod imis gamo, rom sayovelTaod aRiarebuli meTodebis naklebobas ganicdis, an imitom, rom globalizacia avrcelebs an mobilizebas ukeTebs mas, aramed imitomac, rom miuxedavad yvelafrisa, Tavad ar aris zustad garkveuli imaSi, Tu ra pi robebSi warmoiSva. rogorc cnobilia, misi warmoSobis pirobebi saTanadod ar aris aRwerili cnobil epikur istoriaSi gmiri, disidenti britaneli inteleqtualebis (riCard hogarti, reimond uiliamsi da stiuart holi birmingemis skolidan) Sesaxeb, romlebic demokratiis mosapoveblad 6070ian wlebSi elitizmisa da hegemoniis winaaRmdeg ibrZodnen. kulturologiis warmoSoba arc am istoriis kidev ufro gavrcelebul versiaSia aRwerili, romelic gadmogvcems maikl deningis Sexedulebas kulturologiaze, rogorc transnacionaluri, `axali memarcxene~ mimdinareobisa da samociani wlebis feTqebadi popularuli kulturis Serwymis Sedegze (deningi 2004, 7690). TandaTanobiT ukve vxedavT, Tu rogor poulobs sauniversiteto menejerizmi Sexebis wertils kulturologiasTan. vxedavT imasac, Tu rogor aris gadaxlarTuli kulturologia axali kapitalisturi kulturis konfiguraciasTan. axla saWiroa ufro meti yuradRebiT SeviswavloT, Tu ras warmoadgens es konfiguracia, romelsac movixseniebT, rogorc samewarmeo kulturas.
samewarmeo kultura, pirvel rigSi, kulturaSi socialu ri elementis swraf zrdasTan asocirdeba – ekonomikuri, saxelmwifoebrivi da konceptualuri TvalsazrisiT, anu, rogorc analitikosebi ityodnen, asocirdeba misi pozitiuri wonis zrdasTan. zogierTi kompetenturi azris Tanaxmad, Tanamedrove sazogadoebebi `kulturul sazogadoebebad~ gadaiqcnen (Svengeli 1991; Sulce 1992). aSkaraa, rom kulturul industriaSi dasaqmebuli adamianebis procentuli raodenoba bolo aTwleulebis manZilze sagrZnoblad gaizarda: avstraliaSi, ma galiTad, mxolod 90ian wlebSi es maCvenebeli TiTqmis 23%iT gaizarda. UNESCO-s bolo monacemebis mixedviT, ukanaskneli 20 wlis manZilze saerTaSoriso vaWroba kulturuli nawarmi T xuTjer gaizarda (UNESCO 2001 a, 4). aSSs udides saeqsporto erTeulad gasarTobi industria iTvleba.
22
saSualo fenis mosaxleobis ociocdaaTi wlis warmomadgenlebi, romlebic ganaTlebis sistemidan samuSao adgilebze gadadian, erTgvar SemoqmedebiT saqmianobaSi arian CarTulni. aseT adamianebs mraval ganviTarebul qveyanaSi eZlevaT e.w. `daxmareba umuSevarTaTvis~ (zogierT qveyanaSi SemoqmedebiTi sferos muSakebs da momaval SemoqmedebiT muSakebs umuSevarTa daxmarebis sakuTari forma aqvT) (ix. makrobi 1999, 36). msoflios umetes qveyanaSi, yovel aTwleulSi (zogjer ki yovelwliurad) mosaxleobis raodenobis zrdis Sesabamisad, izrdeba satelevizio arxebisa da translaciis saaTebis raodenoba, aseve, filmebis, wignebis, komiqsebis, Jurnalebis, turistuli centrebisa da kurortebis raodenoba. meti arCevania, agreTve, cxovrebis stilis gaumjobesebis TvalsazrisiT, meti produqcia iyideba dizainis mixedviT, meti Canawerebi, Cndeba samodelo brendebi, kompiuteruli TamaSebi, kidev ufro xelmisawvdomi xdeba interneti. mosaxleobis saerTo raodenobasTan mimarTebiT, bevrad ufro izrdeba sportuli movlenebisa da cnobili pirovnebebis raodenoba.
yovelive aman, didi gavlena moaxdina Zvel, maRal kulturaze, romelic am vrceli sferos mxolod erTerT punqtad iqca da ara mis mwvervalad. maRali kultura sul ufro metad xdeba damokidebuli saxelmwifo subsidiebze – sadac mas konkurenciis gaweva uxdeba rogorc sazogadoebriv xelovnebasTan, ise mis monaTesave avangardul mimdinareobebTan. mas sul ufro da ufro naklebi statusi aqvs Tavis momxreebs Soris. TiTqmis yvela anglofonur sazogadoebaSi, Raribi Tu mdidari, ufro prestiJulad Tvlis egzotikur qveynebSi saTavgadasavlo mogzaurobas, vidre, magaliTad, imas, rom kargad icnobdes jorj eliotis nawarmoebebs, jakobo tintoretos xelovnebas an feliqs mendelsonis musikas. amdenad, im akademiurma disciplinebma, romlebic iZleodnen eliotis, tintoretos an mendelsonis Semoqmedebis Cawvdomisa da Sefasebis unars, asparezi iseT disciplinebs dauTmo, romelTa mizans, ufro metad, kulturul industriaSi gzis gakvalva warmoadgens. faqtobrivad, kulturologia xSirad mimarTulia studentebisken, visTvisac sxvaobaTa Zveli ierarqia, romlis mixedviTac maRali kultura met kulturul kapitals flobs, vidre popularuli kultura, arc imdenad miuRebelia, rom mas win aRudgnen, rogorc uaz
23
robas. ras warmoadgens sinamdvileSi es axali, samewarmeo kul
tura? es aris kidev erTi termini, romelic ori mimarTulebisken miuTiTebs: pirveli – sawarmoebisa da mewarmeobisaken, rogorc socialuri da ekonomikuri saqmianobis farTo sferosken, meore – kulturis samewarmeo sferosTan Serwymisken, ufro viwro gagebiT ki, Tavisufal dros gasarTob saqmianobaTa erTianobisken. samewarmeo kulturis orive forma gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebs `karieris~ koncefcias, sadac Sromis Zveli gansazRvreba Secvlilia axliT, romelic TviTorganizebul, ekonomikurad produqtiul kulturul saqmianobas gulisxmobs. am konteqstSi, kulturologia iZulebulia Tavisi Tavi ise warmoaCinos, TiTqos xels uwyobs studentebis momzadebas im unarCvevebSi, romlebic karieris gasakeTeblad da imave dros kulturaSi produqtiuli monawileobisaTvis aris aucilebeli. rogorc samewarmeo, ise memarcxene TvalsazrisiT, sul ufro da ufro rTuldeba akademiuri swavlebis, rogorc ganaTlebis keris, an rogorc SeZenili kulturuli standartebis SemanarCunebeli saSualebis dacva. mewarmeobis TvalsazrisiT, akademiuri swavlebac kulturuli saqmianobis erTerT ganxras warmoadgens.
sxva mxriv, samewarmeo kultura xazs usvams gansakuTrebuli pirovnuli an eTikuri Tvisebebis erTobliobas: damoukideblobas, riskisken midrekilebas, individualobas, SemoqmedebiTobas da gambedaobas iseve, rogorc TviTkontrols, finansuri sakiTxebis codnasa da menejerul unarCvevebs. amgvari eTika, ra Tqma unda, Tavisufal dros saqmianobiT ar Semoifargleba (Tumca mas adgili aqvs sportul saqmianobaSi). is Sromis samyaros ekuTvnis, gansakuTrebiT ki Sromis im formebs, romelTa anazRaureba xelfasebiT xdeba da romlebic ukve kulturas miekuTvneba. samewarmeo kulturis eTika safinanso sferosac moicavs iseve, rogorc xelovnebis, qonebis an akademiur sferoebs. swored am TvalsazrisiT, damsaqmeblebi cdiloben marTon TavianTi samuSao adgilebis kulturebi, radgan gansxvavebuli nacionalurkulturuli specifika, romelsac muSebi TavianT samuSao adgilebze warmoaCenen, rogorc wesi, Seusabamod an konfliqturad gamoiyureba, garda iseTi SeTxvevebisa, rodesac ̀ mravalferovnebis~
24
demonstrirebas akeTeben. produqtiuloba damokidebulia gundis samuSao su
liskveTebaze, gauTvaliswinebel garemoebebze reagirebis moxdenaze, prevenciaze da ara reaqciis unarze, ganwyobaze, siamovnebaze, kompaniis miznebis gaTavisebaze, an Tu filosofiurad mivudgebiT, SegrZnebaze, rom saarsebo moTxovnilebebi samsaxuris saSualebiT dakmayofilebulia, erTi sityviT – kulturaze. samuSao kultura saSualebas iZleva, agreTve, uarvyoT Sromis marqsistuli ganmarteba, rogorc `gaucxoebuli~, rac imas niSnavs, rom is saerTod ver gamoxatavs adamianis moTxovni lebebsa da potencials. kulturis mniSvnelobis mimarT aseTi xazgasmuli yuradReba saSualebas aZlevs TiToeul adamians, minimaluri winaaRmdegobiT miiRos kompaniis mier dawesebuli specifikuri protokolebi (mag. angariSebi samuSaos Sesrulebis Sesaxeb). mecnierTa erTi, sakmaod seriozuli skola, miSel fukos naSromebze dayrdnobiT, samuSao adgilebTan mimarTebaSi sawarmoo kulturis gamoyenebas ganixilavs, rogorc `saxelmwifoebriobis~ formas, an `saxelmwifoebriv racionalizms~, romlis mizania mSromelTa subieqturobis Secvla imgvarad, rom maTi sakuTari cxovrebac ise aRiqmebodes da mimdinareobdes, rogorc erTgvari sawarmoebisa (du gei 1996, 5658). es paradigma riskis qveS ayenebs mxedvelobidan swored imis gaSvebas, rac izidavs adamianebs sawarmoo kulturisken: jildos miRebis Taobaze dapireba ki ara (romlis ukanac damarcxebis SiSi dgas), aramed gamowvevis gancda da piradi pasuxismgeblobis momxibvleloba.
ar arsebobs sawarmoo kulturis raime martivi politikuri gansazRvreba. arsebobs argumentebi, TiTqos sawarmoo kultura qmnis axal subieqtebs, romelTac winaaRmdegobis gawevis naklebi unari SeswevT, an naklebad SeuZliaT gaumklavdnen sazogadoebis kritikas, vidre es SeeZloT sacialuri uzrunvelyofis organizaciebs an liberalur ideologiebs, romlebic entrepreniuralizmma Caanacvla. imasac amboben, rom is niRbavs umuSevrobisgan daucvelobisa da gakotrebis SemTxvevebis raodenobaTa radikalur zrdas an rom ZiriTadad, SedarebiT ufro mdidari fenisken aris mimarTuli, rac simarTles Seesabameba. Tumca es yvelaferi ar aris. entrepreniuralizmma waaxalisa adamianebi (savaraudod, umTavres
25
ad SedarebiT mdidrebi), imisken, rom TavianTi niWi bazarze gaetanaT, anu, ufro zustad rom v TqvaT, 80iani wlebis Semdeg sagrZnoblad gazarda kulturuli aqtiuroba. gaerTianebul samefoSi man gaamartiva samuSao adgilebis xelmisawvdomoba kulturul sawarmoebsa da sxva dawesebulebebSi maTTvis, visac oqsfordisa da kembrijis universitetebi ar hqonda damTavrebuli (nawilobriv imis gamo, rom am sferoebis Seswavla gacilebiT iafia da moxvedrac ufro martivia). entrepreniuralizmma ufro mravalferovani gaxada samuSao adgilisa da drois arCevani; SemoqmedebiTi muSakebisgan moiTxovda, rom meti seriozulobiT mohkidebodnen TavianT auditoriebsa da moTxovnebs; mas axasiaTebs sakuTari utopizmi, radganac gvTavazobs sazogadoebas, Semdgars energiuli individebisgan, romlebic erTimeores exmarebian (rogorc momxmareblebi) da konkurenciasac uweven (rogorc mwarmoeblebi) da amiT erTmaneTis ocnebebs axorcieleben. amasTanave, unda aRiniSnos, rom xelovnebaSi mas ise uaryofiTad ar umoqmedia ufro Zvel sistemebze, romlebic maRali xarisxiT gamoirCeodnen (ra Tqma unda, arsebobs gamona klisebic, rogoric aris, magaliTad, britanuli televizia, romelic produqtis autsorsingma da reitingebis mimarT ga daWarbebulma yuradRebam iseTi kompaniac ki rogoric aris BBC, misi msmenelebis azriT, naklebad azriani da originaluri programebis Seqmnamde miiyvana).
sawarmoo kulturaSi, kulturuli dargebi, Cveulebriv, ekonomikur kontributorebad, damqiraveblebad, turizmisa da biznesis momzidavebad da urbanuli regeneraciis agentebad aRiqmebian. es saxelmwifo struqturebis sul ufro met CarTulobaze metyvelebs. saxelmwifoebs unari aqvT Tavad miiniWon kulturuli brendebi, magaliTad, toni blers hqonda moklevadiani mcdeloba brendi mieniWebina didi britaneTisaTvis, rodesac 1998 wels `Cool Britannia~ uwoda mas. hobi SeiZleba swrafad gadaiqces mcire biznesad, rac xSirad im saxelmwifo dawesebulebebis daxmarebiT xdeba, romlebic mewarmeobas uwyoben xels. samuSao adgilebis raodenoba swrafad izrdeba xelovnebis dargebis administraciasa da proeqtebis menejmentSi, romelTa mizania kulturuli mewarmeobisaTvis mewarmeebis mozidva. ufro metic, gamewar
26
moebuli kultura Riaa saxelmwifos mxridan CarevisaTvis ara marto imitom, rom waaxalisos biznesi dafinansebis (`angariSgebis~) pirobebis gaumjobesebiT, aramed, imisTvis, rom cxovrebisa da Rirebulebebis formireba moaxdinos. kultura iTvleba iaraRad, romlis saSualebiTac mTavrobebs SeuZliaT marTon sazogadoebis sxvadasxva sazogadoebrivi faseulobebi da tradiciebi (beneti 2007, 17). ase, magaliTad, avstraliaSi, 1980ian wlebSi multikulturalizmi oficialur politikad iqca maSin, roca margaret tetCerma britanuli skolebis programaSi Seqspiri Seitana. SegaxsenebT, rom meTvramete saukunis londonSi healthy theatres Semosavali xSiri aRniSvnis sagani iyo, arada saxelmwifo sferos ufro mkacrad aregulirebda (da cenzuras awesebda produqciaze), vidre dRes.
kulturuli omebi
entrepreneuralizmi daaxloebiT ukanaskneli oci wlis ganmavlobaSi dominantur kulturul modelad iqca, dasavleTSi mainc (da ara marto iq, Tu mxedvelobaSi miviRebT singapurs) da Tavis TavSi sawarmoo universitetebis saSualebiT gaaerTiana kulturologia, rac ar niSnavs imas, rom kulturis yvela sxva mniSvneloba gaqra. multikulturalistebi da (rogorc aSSSi amboben) `umciresobebi~ kulturas Cveulebrivi, ufro tradiciuli mniSvnelobiT aRiqvamen, nawilobriv, imis gamo, rom rogorc pol gilroi amtkicebs, isini, vinc formaluri politikidan, iseve, rogorc ekonomiku ri saqmianobis mravali sferodan gaaZeves, kulturas kvlav Zveli mniSvnelobiT aRiareben (ix. gilroi 1987). yuradRebas imsaxurebs kulturis koncefciis gansxvavebulad ganmsazRvreli ori momenti.
pirveli maTgania semuel hanTingtonis mniSvnelovani Careva geografiul TeoriaSi Tavis nawarmoebiT `civilizaciaTa Sejaxeba~ (1997). hanTingtoni amtkicebda, rom sabWoTa saxelmwifos daSlis Semdeg civi omis ormagi politika, romliTac demokratiuli kapitalizmi komunizmis winaaRmdeg ilaSqrebda, Secvala dapirispirebam xuT sxvadasxva bloks Soris, romelTaganac TiToeuli gaerTianebuli iyo `centraluri~ saxelmwifos irgvliv, romelic im droisaTvis ara ekonomi
27
kurpolitikuri orientaciiT, aramed kulturiT gamoirCeoda. kulturis hanTingtoniseul interpretacias bevri saerTo aqvs tradiciul anTropologiasTan. misi azriT, kultura memkvidreobiT gadaecema da metnaklebad ucvlelia. yovel sazogadoebas erTi kultura gaaCnia. TiToeuli individi mTlianad im erTaderTi kulturis mixedviT yalibdeba, romelsac memkvidreobiT iRebs. es Sexeduleba Zireulad gansxvavdeba im mobiluri, cvalebadi, bazarze orientirebuli, samewarmeo da globalizebuli kulturisgan, romelzec me vsaubrobdi da romelsac Tanamedrove kulturologia miekuTvneba. SemTxveviTi ar aris, rom hanTingtoni icavs monokulturalizms da aSSs mouwodebs winaaRmdegoba gauwios `multikulturalizmis gamanadgurebel, cru mowodebebs~ (hanTingtoni 1997, 40). kulturuli siwmindis politika, Tavisi saCvenebeli mxridan, imis mcdelobaSi mdgomareobs, rom rogorme daamtkicos sxvadasxva kulturebis sruli gansxvavebuloba, rac am wignSia gadmocemuli da asaxavs im politikas, romelsac mTeli msoflios konservatorebi uWeren mxars. hanTingtoniseuli Sexeduleba, romelic im tradiciebis maxeSi gvaqcevs, romelTa urTierTdamokidebuleba, sabolood, urierTgagebis ararsebobiTa da undoblobiT xasiaTdeba, gvexmareba davinaxoT progresuli Zala rogorc kulturologiaSi, aseve, mobiluri, cvalebadi komercializebuli kulturis samewarmeo koncefciaSi.
meore, mniSvnelovani sfero, romelSic `kulturas~ samewarmeo kulturisgan bevrad gansxvavebuli mniSvneloba eniWeba, aris egreT wodebuli `kulturuli omebi~, romlebic anglofonur dasavleTSi mimdinareobda, Tavis piks oTxmociani wlebis bolos – oTxmocdaaTiani wlebis dasawyisSi miaRwia da jer kidev ar damTavrebula. faqtobrivad, mravali sxvadasxva kulturuli omi gaCaRebula, romelTagan, amjerad, sams gamovyofT. pirveli, koncentrirebuli iyo moralisa da cenzuris problemebze, gansakuTrebiT ki `nebadarTulobaze~, anu liberalizmze, romelic Tamamad ilaSqrebda ̀ wesierebisa~ da ̀ ojaxuri Rirebulebebis~ winaaRmdeg. meore, koncentrirebuli iyo im riskebze, romlebic komerciuli kulturis mxridan tradiciul memkvidreobasa da kulturul Rirebulebebs emuqreboda. mesame, fokusirebuli iyo muqaraze, romelic
28
konsensussa da erTian memkvidreobas emuqreboda multikulturalizmisa da migraciis mxridan. (meoTxe kulturuli omis aRniSvnac SegviZlia, romelic yoveldRiurad mimdina reobs yvelgan, aSSs sazRvrebs gareT: es aris omi amerikanizaciasa da mis mowinaaRmdegeebs Soris).
am TiToeuli davis gadawyveta mocemulia momdevno TavebSi, Tumca, aucilebelia aRiniSnos, rom es erTi omis sxvadasxva fronti ar aris, isic unda gaviTvaliswinoT, rom arseboben multikulturalizmis mravali momxreebi, romlebic, magaliTad, amarTleben `nebadarTulobas~. mTavari is aris, rom zustad iseve, rogorc hanTingtoni politikuri da ekonomikuri dominirebis sakiTxebs cvlis kulturis sakiTxebiT geopolitikis zeobis pirobebSi, aseve, konservatoruli mxare sxvadasxva saxis kulturuli omebis pirobebSi kulturis sakiTxebs centralur adgils uTmobs nacionalur saxelmwifoSi. gamodis, TiTqos, politikuri sxvadasxvaoba, romelic mis marjvniv da marcxniv ganlagebuli tradiciuli problemebis – keTildReobisa da ekonomikuri politikis – SuaSi mdebareobs, qreba, kultura ki win wamoiwevs da mis adgils ikavebs, rogorc debatebisa da uTanxmoebebis obieqti. swored ase moxda, rodesac qristianul sarwmunoebebs (protestantizmsa da kaTolocizms) Soris moqceulma mwvaleblobam Zala dakarga da misi adgili sekularulma kulturam daikava. faqtobrivad, yoveli kulturuli omi aris Sedegi samewarmeo kulturis aRmavlobisa da im kulturis dacemisa, romelic moZvelebuli standartebis erTobliobas warmoadgens. kidev vimeoreb, rom kulturologiam, gamonaklisis gareSe, gauZlo konservatorul zewolas TiToeul aseT frontze, im erTianobis wyalobiT, romelic erTdroulad akavSirebda rogorc samewarmeo kulturasTan, ise progresulobasTan.
damatebiTi sakiTxavi: diu gei 1997; luisi 1990; luri 1996; marjinsoni da qonsidaini 2000; makrobi 1999; leqciebi 1996.
29
1.3. Janrebi da genealogiebi
kulturologias aqamde ganvixilavdiT, rogorc erTian mecnierebas, miuxedavad imisa, rom SeiZleba mas gamaerTianebeli meTodi arc ki hqondes. realurad, kulturologia mravali, gansxvavebuli formiT arsebobs da termini `kulturologiac~ xSirad sxvadasxva mxriv gamoiyeneba. rogorc adre vnaxeT, sxvadasxva erSi Camoyalibda kulturologiis gansxvavebuli saxesxvaobebi. amasTanave, iq gansxvavebuli kulturulpolitikuri mdgomareoba, gansxvavebuli inteleqtualuri traeqtoriebi, gansxvavebuli disciplinaruli kavSirebi da kulturologiis gansxvavebuli inteleqtualuri aRqma Camoyalibda. msurs am gansxvavebul formebs Soris anglofonuri kulturologiis sami nacionaluri mode li gamovyo: britanuli, amerikuli da avstraliuri.
Tu gaviTvaliswinebT Cems daJinebas, rom kulturologia globalizaciis swraf process ganicdis da gaazrebul unda iqnes axali, globaluri movlenebis gaTvaliswinebiT, SeiZleba ucnaurad mogeCvenoT, rom axla, kidev erTxel vcdilob xazgasmiT aRvniSno am disciplinis kargad danergili anglofonuri nacionaluri tradiciebi. Cemi argumentebi, samwuxarod, pragmatulia da aSuqebs politikur da komerciul sinamdviles, iseve rogorc inteleqtualurs. ar msurs vamtkico, rom britanuli kulturologia gansakuTrebiT mniSvnelovania am sferoSi, magram es wigni inglisur enazea dawerili da pirvel rigSi amerikel, avstraliel da britanel mkiTxvelzea gaTvaliswinebuli. Cemi kompetencia da moqmedebis sfero SezRudulia (Zalian minda, ufro meti vicode, magaliTad, im naSromebis Sesaxeb, romlebic yoveldRiurad qveyndeba `samxreT afrikis kulturologiis JurnalSi~) da Tu kulturologia gansxvavebuli formebiT da gansxvavebuli genealogiebis wiaRidan, sxvadasxva adgilas Cndeba, ar unda uarvyoT, rom yvelaze farTod gavrcelebuli naSromebi, xSirad iyeneben Zveli, anglofonuri samyaros imperiuli qveynebis kulturologiis mier Seqmnil gamokvlevebs. codnas araviTar SemTxvevaSi ara aqvs mxolod erTi mimarTuleba – centridan gareT
30
– magram isic ar unda vifiqroT, TiTqos centrebi ar gamoyofen centriskenul Zalas, Tundac evrocentrizmis sawinaaRmdegod. am sakiTxze kamaTi mxolod sasurvelis realobad CaTvla iqneboda.
britanuli kulturologia
Cemi idealizebuli warmodgena am sferos, rogorc Tanamedrove kulturis erTdroulad Teoriuli da empiriuli kuTxiT Semswavleli mecnierebis Sesaxeb, Tavidan bolomde Camoyalibebulia britanuli kulturologiis mixedviT, romelic, xSirad (da seriozuli mizezebis gamo), am disciplinis sabadod iTvleba msoflio masStabiT. swored gaerTianebul samefoSi ganisazRvra kultura erTdroulad, rogorc cxovrebis wesi, teqstebis erToblioba da socialu ri dayofis instrumenti. britaneTSi kulturologi aRiqmeboda, rogorc `organuli inteleqtuali~, SezRuduli an SedarebiT uuflebo jgufis warmomadgeneli – adreul xanebSi garkveuli klasis, Semdeg sqesis, rasis an seqsualuri orientaciis, mogvianebiT ki raime jgufis an subkulturis mixedviT. kulturologs (sulerTia, qali iqneba es Tu kaci), ganaTlebisadmi iseTi damokidebuleba aqvs, rogorc progresuli politikis iaraRisadmi (britanuli kulturologia mSromelTa saganmanaTleblo moZraobidan iRebs saTaves) da SeiaraRebulia Teoriuli da interpretaciuli koncefciebiT, romlebic saSualebas miscemen siRrmiseulad Caswvdnen nebismier teqsts an kulturul situacias.
britanuli kulturologia mudmivi davis sagans warmoadgenda. amJamad ar vapireb am davis detalurad ganxilvas (ix. terneri 1996; dvorkini 1997; stili 1997). aucilebelia gvaxsovdes, rom britaneTSi kulturologia aRmocenda `centrSi~ (birmingemis universitetSi), romelic daafinansa Pen-guin Booksis mflobelma. gamomcemloba im droisaTvis xarisxian literaturas avrcelebda. misi pirveli xelmZRvaneli iyo riCard hogarti, romlis nawarmoebma `ganaTlebis upiratesoba~ (The Uses of Literacy 1957) es axali sfero Tavis irgvliv gaaerTiana. am droisaTis kulturologia dialogis procesSi iyo literaturuli kritikis erTerT formasTan, romelic
31
f. r. livisma ganaviTara. livisizmi (rogorc mas daerqva) miiCnevda, rom ena Seicavs SemorCenil mniSvnelobebs, romlebic srulad ar aris CarTuli Tanamedrove, dabalxarisxovan komerciul kulturaSi. is Seicavs elementebs, romelTac unari SeswevT asaxon cxovrebis ufro metad sazogadoebrivi da harmoniuli wesi. erTi sityviT, ena Tanamedrove meqanizaciisgan dacvis saSualebaa (malherni 2000, 18). livisis azriT, es ufro literaturul enas exeboda, radgan literaturuli kritika, romelic literaturasTan aris dakavSirebuli, yvelaze met safuZvels iZleoda kulturuli kritikisTvis – rogor ucnauradac ar unda gveCvenebodes es Tvalsazrisi dRes.
reimond uiliamsma uaryo azri, rom literaturuli ena am saxis eTikur kapitals Seicavs da yuradReba literaturidan kulturaze gadaitana. `kulturasa da sazogadoebaSi~ (1958) man gaaanaliza istoria, romelSic `kultura~ didi xnis ganmavlobaSi aRiqmeboda, rogorc Tanamedrove sazogadoebis komercializaciisgan da demokratizaciisgan dacvis saSualeba. man uCvena, Tu rogor viwrovdeboda TandaTanobiT, edmund burkidan livisamde (e.i. daaxloebiT 17601960 wlebs Soris) absoluturi kulturis koncefcia, sustdeboda misi mimdevrebis kavSiri Zlier socialur ZalebTan da rogor xdeboda maT mimarT gaJRerebuli qebis ritorika sul ufro da ufro civi. `ordinaluri~ kulturis SegrZneba daikarga. amdenad, misi proeqtis mizani iyo kvlav SeekavSirebina kultura, xelovnebisa da literaturis saxiT, ordinarul (Cveulebriv) adamianTa kulturasTan (es, nawilobriv, dakavSirebuli iyo e.w. ̀ axal memarcxeneTa~ mier oficialuri leninisturi doqtrinis uaryofasTan, romelic komunistur partias Cveulebriv muSaze ufro maRal, privilegirebul mdgomareobaSi ayenebda). swored es aris britanuli kulturologiis warmoSobis sakvanZo momenti.
`kulturisa da sazogadoebis~ problema imaSi mdgomareobs, rom Tavad uiliamss ar SeeZlo kulturis ukugdeba, rogorc es burkes konservatoruli moZraobis mier iyo gansazRvruli, radgan iziarebda mis uaryofiT Sexedulebebs Tanamedrove sazogadoebis mowyobis Sesaxeb. `kultura da sazogadoeba~ mTavrdeba mtkicebiT, rom Cven gvWirdeba kulturis ufro vrceli gansazRvreba, rogoricaa `cxovrebis
32
wesi~ (es fraza Semoitana t.s. eliotma, amJamad ki mas radikaluri elferi mieca, romelic uiliamsma kidev ufro ganaviTara Tavis Semdeg wignSi `xangrZlivi revolucia~), magram, rogorc gairkva, aqac Secda, radgan gairkva, rom muSaTa klasis solidarobas SeeZlo maRali kulturis sakuTari demokratiuli saxesxvaobis Seqmna kapitalisturi, bazarze orientirebuli Tanamedroveobis winaaRmdeg.
mogvianebiT, mas Semdeg, rac uiliamsma Camoayaliba, rogorc Tavad uwodebda, `kulturuli materializmis~ Teoria, misi mTavari Tema gaxda urTierToba politikurs, ekonomikursa da kulturuls Soris. kulturuli materializmi aRmocenda marqsistuli `bazisisa da zednaSenis~ Teoriis mravalwaxnagovani kritikis safuZvelze. am Teoriis mixedviT cvlilebebi `zednaSenSi~ (e.i. kulturasa da ideologiaSi, socialuri Rirebulebebisa da stereotipebis mniSvnelobiT) ganisazRvreba cvlilebebiT mis `bazisSi~ (anu ekonomikaSi). uiliamsi amis sawinaaRmdegod amtkicebda, rom cvlilebebi ekonomikur struqturebSi ver axsnian cvlilebebs kulturis organizaciaSi an mis SinaarsSi. kulturuli formebi da movlenebi ufro mravalferovania, kulturuli muSakebisTvis xelmisawvdomi specifikuri SesaZleblobebi ufro didi raodenobiT arsebobs, vidre nebismieri ekonomikuri fondis cnobarSia. ufro metic, uiliamsma ganacxada, rom `bazisisa da zednaSenis~ Teoria sakmaris yuradRebas ar uTmobs uSualod kulturis materialurobas. misi azriT, kultura Sedgeba saqmianobaTagan, romlebic msoflios formirebaSi monawileoben da isinic materialurebi arian: rogorc kulturologiis erTerTi fuZemdeblis, stiuart holis cnobili fraza gveubneba `sityva iseve materialuria, rogorc msoflio~. bolos, uiliamsi kicxavs `bazisisa~ da `zednaSenis~ gancalkevebas. misi azriT, orive maTgani ufro didi, erTiani socialuri cnebis aspeqtebs warmoadgens, romlebic mudmivad urTierTqmedeben da icvlebian.
uiliamsis Teoria mis adreul wignSi efuZneba varauds, rom sazogadoebebi urTierTdakavSirebul mTlianobebs warmoadgenen, da radganac yvela socialuri saqmianobac aseve, kulturul saqmianobas wamoadgens, e.i. warmoadgenen saqmianobebs, romlebsac koleqtiuri mniSvneloba aqvT. es argu
33
menti, romelic `kulturalizmad~ moinaTla, adreul 70ian wlebSi Setevis obieqtad iqca. Tavad uiliamsi miubrunda omamdeli italieli komunistis, antonio gramSis naSromebs, raTa wamoeWra misi adrindeli `organuli~ kulturalizmis, gansakuTrebiT ki gramSis `hegemoniis~ koncefciis problema. gramSis mixedviT hegemonia iZleoda imis axsnas, Tu ratom ar iRebda klasobrivi konfliqti epidemiis saxes, miuxedavad imisa, rom Zalaufleba da kapitali ase araTanabrad iyo ganawilebuli da mSromeli klasi (kerZod, italiaSi samxreTeli glexoba) aseT gaWirvebaSi cxovrobda. gramSi amtkicebda, rom Raribebi nawilobriv imis gamo eguebodnen TavianT mZime mdgomareobas, rom mdidrebTan saziaro hqondaT garkveuli kulturuli faseulobebi. klasTaSorisi aliansebi, anu `blokebi~ yalibdeboda garkveuli interesebis irgvliv garkveul pirobebSi an garkveul garemoebaTa Tanxvedris dros. erTerTi yvelaze mniSvnelovani aseTi `kulturuli fronti~ warmoadgens popularul nacionalizms. Tumca, hegemonia, gansakuTrebiT ki, Selamazebuli saxiT, rogorc mas uiliamsi warmogvidgenda, mxolod rwmena, interesi an `ideologia~ ar yofila. rogorc uiliamsi werda: is mTlianad moicavda `praqtikas da molodins, Cveni energiis gadanawilebas, Cven mier adamianis bunebisa da misi garemomcveli samyaros Cveulebriv aRqmas~ (uiliamsi, 1980 b, 38). rac mTavaria, is iZleoda cvlilebis dapirebas, zogjer ki SesaZleblobasac. hegemonia imdenad mWidrod iyo dakavSirebuli rwmenebTan da vnebebTan, rom SeeZlo cxovrebiseuli praqtikis ZiriTadi arsis formireba.
samocdaaTiani wlebis ganmavlobaSi gramSis ideebi ilaSqrebden socialuri analizis sxva, marqsistuli meTodis winaaRmdeg, romelsac `struqturalisturi~ meTodi uwodes. struqturalisturi analizi uaryofda kulturis kategorias da sTavazobda sazogadoebis iseT ganmartebas (igi frangi revizionisti komunistis lui alTuseris did gavlenas ganicdida), romelic warmoadgenda mas, rogorc `SedarebiTi avtonomiis mqone~ (anu, erTmaneTTan sustad dakavSirebuli da TviTmyofadi) instituciebis – romelTa Soris ganaTlebis sistemas wamyvani adgili ekava – erTianobas, romlebic morigeobiT qmnidnen codnisa da faseulobaTa sxvadasxva formebs (e.w. `gamomsaxvelobiTi formebi~) romlebic, bolo magaliTis
34
mixedviT, ise iyo organizebuli, rom warmoebis kapitalisturi urTierTobebi ukvdaveyoT.
gramSianizmsa da struqturalizms Soris brZola etapobrivad oTxmociani wlebis ganmavlobaSi dasrulda. im droisaTvis stiuart holi (igi reimond uiliamsis gzas gahyva, rogorc britanuli kulturologiis yvelaze gavleniani Teoretikosisa da romelic amgvar inteleqtualur debatebSi didi mondomebiTa da seriozulobiT monawileobda) muSaobda modelze, romelic ganixilavda pluralistul, decentralizebul, postfordistul sazogadoebas, romelSic gansxvavebuli socialuri da kulturuli sferoebi (ekonomikuri, politikuri da kulturuli) mudmiv da mudmivad cvalebad urTierTqmedebaSi arseboben. arc erTi sfero ar gansazRvravs danarCenebs, miuxedavad imisa, rom ekonomika kvlav awesebs SezRudvebs, romelTac danarCenebi emorCilebian (holi 1996, 44). (am tipis modeli, odnav Secvlili saxiT, zeviT maqvs ganxiluli). am modelis mixedviT, calkeuli urTierTqmedebebi socialur da kulturul sferoebs Soris lokaluria da ar unda axdendes gavlenas sazogadoebaze mTlianobaSi. ufro sworad, TiToeul urTierTqmedebas Zlieri gavlena gaaCnia, radganac calkeuli pirovnebebis cxovrebas gansazRvravs. garda amisa, individebs aqvT gansxvavebuli, xSirad cvalebadi identurobaTa mTeli rigi da ara erTaderTi mudmivi identuroba. identurobaTa amgvari gavrceleba, gamogonebisa da kombinaciebis Secvlis SesaZleblobebi, romelsac is iZleva, politikuri da kulturuli urTierTobebis safuZvels qmnis.
marTlac, am Teorias Tu ar CavTvliT, individisa da sazogadoebis Sesaxeb warmodgena wlebis ganmavlobaSi Seicvala. magaliTad, birmingemis skolis avtorebis koleqtivis mier Seqmnil SedarebiT adreul naSromSi – `krizisuli politikis gatareba~ (holi da sxv. 1978) aRwerilia, rom mediis panikam, romelic 1973 wels axalgazrda Savkaniani mamakacis mier hendsvorTSi Ca denil xulignobis aqts mohyva, saSualeba misca saxelmwifos, gaetarebina politika, romelic ara imdenad danaSaulis winaaRmdeg, aramed zogadad Savkaniani axalgazrda mamakacebis winaaRmdeg iyo mimarTuli. aman uCvena, rom ideologia, romelic sazogadod aRiarebuli rwmenebisa da stereotipebisgan Sedgeba, gansxvavebuli, zogjer ki dapirispirebu li
35
Zalebis urTierTqmedebis Sedegad aris Seqmnili. maT umetesobas grZeli da rTuli istoria aqvs da rasistuli faseulobebis hegemoniisken da Savkaniani adamianebis SezRudvisken iyo mima rTuli. isini Savkanian axalgazrdebs miiCnevdnen ideologiis, policiis, mediisaTvis da a.S. safrTxis Semcvel obieqtebad da ara moTamaSeebad, romlebic molaparakebas marTaven da am socialur sferoSi dominanturi Zalis winaaRmdeg gamodian.
oTxmociani wlebis kulturologiaSi unda Secvliliyo msxverplis pasiurobis koncefcia, radgan adamianebs ukve Tvlidnen moqmed Zalad da ara ufro didi ideologiuri da socialuri struqturebis obieqtebad. amis Sedegad `warmomadgenlobiTi politika~ Zalian mniSvnelovani gaxda. am nabijiT warmomadgenlobam ori mniSvneloba miiRo: pirveli iTvaliswinebs imas, Tu rogor iqna warmodgenili TiToeuli socialuri jgufi, gansakuTrebiT ki mediaSi da agreTve, is politikuri sargebeli, romelsac im warmomadgenlobebis kritikis Sedegad miiRebdnen, romlebic maT daRs asvamen. meore mniSvneloba ki exeba im saSualebebs, romlebiTac warmomadgenlobiTma politikosebma Zalaufleba daakargvines garkveul interesebsa da erTeulebs da Seamcires maTi politikuri Zalaufleba, gansakuTrebiT ki umciresobebis, amerikuli gagebiT.
britanulma kulturologiam pasiurobidan Semdegi nabiji gadaidga `eTnografiis~ mimarTulebiT, romelic mecnierebas ki ar warmoadgens warmomadgenlobebis (rogorebicaa satelevizio Souebi an reklamebi) an instituciebis Sesaxeb, aramed imis analizs, Tu rogor gamoiyeneba da aRiqmeba kultura individebis an jgufebis mier. eTnografia or formas iRebs. is SeiZleba iyos `raodenobiTi~, rac didi masStabis gamokvlevebs da (xSirad) statistikur analizebs aerTianebs. Tumca, am tipis kvlevaZieba, sabolood, ufro socialur mecnierebebs miekuTvneba, vidre kulturologias. is, agreTve, SeiZleba moicavdes interviuebs adamianTa mcire jgufebTan an calkeul pirovnebebTan – e.w. `xarisxob rivi~ kvle va. britanuli (da avstraliuri) kulturologia, samocdaaTiani wlebis bolos, eTnografiuli kvlevis am ukanasknel formas miubrunda, rac didi gayriT aRiniSna humanitarul mecniere
36
baSi iseT gabatonebul teqstur da saarqivo disciplinebTan, rogorebicaa literaturuli kritika da socialuri Teoria. Tavdapirvelad, kulturologiurma eTnografiam koncentrireba moaxdina imaze, Tu rogor miiRebda an uaryofda cvalebadi klasobrivi, sqesobrivi an eTnikuri Semadgenlobis auditoria axali ambebisa da sxva programebis politikur ganxras. male gairkva, rom sazogadoebis naklebad privilegirebuli wevrebi umetesad, konservatiul programebs aniWebdnen upiratesobas, kulturologiuri eTnografia gadaerTo televiziis, kiTxvis, musikis da a.S. momxmarebelTa yoveldRiur cxovrebaze gavlenis moxdenis sakiTxze da yuradReba miapyro im siamovnebas, Sefasebebs, miRwevebs, kavSirebsa da SezRudvebs, romlebsac kulturuli cxovreba Seicavda. oTxmocdaaTiani wlebisaTvis britanuli kulturologiuri eTnografia moicavda moxsenebebs garkveuli Janrebis Tayvanismcemlebis (fanebis) Sesaxeb, Tavad es momxseneblebic Tayvanismcemlebi (fanebi) iyvnen da erTdroulad swavlulebic – erTi sityviT warmoadgendnen inteleqtualebs gemovnebis subkulturebSi.
marTalia, britanuli kulturologiis traeqtoria zogadad kulturologiisaTvis gansakuTrebul mniSvnelobas inarCunebs radgan pirvelad swored britaneTSi gamoiyo es sfero institucionalurad. samarTlianoba moiTxovs vaRiaroT, rom britanuli kulturologia, amJamad, msoflio kulturologiis mxolod erTerT periferiad iqca. amJamad, is sakmaod SezRudulia britaneTze misi mzardi koncentrirebiT. disciplinam globalizacia ganicada da ganmazogadebeli Teoriebis mxardaWera ufro gaZnelda, swored amis gamo britanulma kulturologim ukan daixia da sakuTari nacionaluri saxelmwifos CarCoebSi moeqca.
aSS-s kulturologia
kulturologias aSSSi britanulisgan sakmaod gansxvavebuli mniSvneloba aqvs, Tumca, mis britanul versiebs aSSSic hyavT mimdevrebi. maT Soris aRsaniSnavia jeims qeri (masobrivi komunikaciebis sferodan), lourens grosbergi da jorj lipsici amerikanistikis sferos warmomadgeneli (misi kari
37
eris dasawyisi muSaTa moZraobas ukavSirdeba) (ix. qeri 1983 da 1997; grosbergi 1997; lipsici 1990). araerTi mcdeloba yofila imisa, rom kulturologiisaTvis amerikaSi warmoSoba mieweraT (ix. mag. grosbergi 1996). yvelaze damajerebeli maikl deningis mcdeloba aRmoCnda, romelic Seecada saxalxo frontis kulturologiis dargis inteleqtualTa, im moazrovneTa mier datovebuli memkvidreoba Seegrovebina, romelTac, marTlac gadamwyveti roli Seasrules omisSemdgomi amerikanistikis ganviTarebaSi (deningi 2004, 136142). (`saxalxo fronti~ iyo memarcxene Zalebis antifaSisturi aliansi, romelic rogorc komunist, ise arakomunist aqtivistebs aerTianebda da acxadebda, rom xalxis nebas gamoxatavda). aRsaniSnavia, agreTve, rom meoce saukunis dasawyisis pragmatikosebi, rogoric iyo, magaliTad, jon diui, seriozul da sul ufro mzard yuradRebas aqcevdnen damokidebulebas arsebul kulturasa da socialur samarTlianobas Soris da aqtiurad iswrafodnen SeeqmnaT iseTi instituciebi, romlebic muSaTa klass Tvalsawieris gafarToebaSi daexmareboda. am miznis gansaxorcieleblad SemdgomSi iseTma marqsistma sociologebma ganagrZes muSaoba, rogorebic arian magaliTad, s. raiT milzi (misi sadoqtoro Sroma diuianistur pragmatizms exeboda). milss klasisa da Zalauflebis sakiTxebi ukeTesad esmoda, vidre diuis; swored man gaavrcela termini `elita~ da yuradReba (uaryofiTi gagebiT) `masobriv kulturas~ miapyro. es memercxene, inteleqtualuri tradicia, gavlenas axdenda iseT figurebze, rogoric aris, magaliTad, feministi beti feridani, romelic 60iani wlebis muSaTa moZraobidan movida da romlis Sroma pirdapir ukavSirdeba kulturologias.
meore mxriv, myari argumentebis moyvana SeiZleba imis sasargeblodac, rom afroamerikeli lideri, u.e.b. diubua amerikul kulturologiur mimdinareobas mivakuTvnoT samociani wlebis moZraobis – `Zalaufleba Savkanianebs~ – inteleqtuali lerua jonsis meSveobiT. SeiZleba iTqvas, rom iseT JurnalebSi, rogorebicaa `politika~ da `partizanuli mimomxilveli~, omisSemdgomi periodis antikomunisti, memarcxene `niu iorkis inteleqtualebi~ (gansakuTrebiT ki duait makdonaldi), romelTac axlo kontaqti hqondaT nacisturi
38
germaniidan gandevnil ebraelebTan, magaliTad, maqs horxeimerTan (frankfurtis skolidan) kulturas britaneli kulturologebis – livisis, oruelis da hogartis msgavsad ganixilavdnen. arsebobdnen iseTi mwerlebic, rogorebic arian robert uorSou, meni farberi da parker taileri, romlebic saxalxo (popularul) kulturas (gansakuTrebiT ki filmebs), meti TanagrZnobiT ganixilavdnen, vidre `partizanuli mimomxilveli~ da isini, vinc Suamavlebis rols asrulebdnen Jurnalistikisa da amerikanistikis ganuxrelad mzard sferoebs Soris.
kulturologiis amerikuli warmomavlobis saTanadod dasabuTeba cota rTulia da warmoSobs kiTxvas: YRirs ki Tavis Sewuxeba? ratom iTreven debatebSi erovnul siamayes? faqti is aris, rom analizis formebi, romlebic uiliamsma da holma ganaviTares (gramSis, miSel de sertos, alTuseris, fukosa da sxv. kvaldakval) unikaluri da specifikuria da aSkarad mimarTulia tradiciul memarcxeneTa (amerikel memarcxeneTa CaTvliT) humanisturi sistemebis winaaRmdeg. es adgilobrivi, istoriis Semqmneli mosazrebebi xSirad ugulebelyofs im faqts, rom, tradiciuli disciplinebi, romlebic rTuli profesionalizmiT arian SeiaraRebulni, xSir SemTxvevaSi aSSSi ufro Zlierni arian, vidre laTinur amerikaSi, aziaSi, britaneTsa Tu avstraliaSi.
Tanamedrove aSSSi kulturologia, Cveulebriv, asocirdeba mecnierTa `umciresobasTan~, anu multikulturalizmTan da rasisa da Zalauflebis analizTan. (aq, ra Tqma unda, `umciresobas~ sruliad gansxvavebuli mniSvneloba aqvs, vidre f.r. livisisTvis hqonda, visTvisac `umciresobis kultura~ masobrivi komunikaciis winaaRmdegobaSi dadanaSaulebulTa alyaSemortymul samecniero kulturas aRniSnavda; gansxvavebuli mniSvneloba hqonda mas frangi Teoretikosis Jil deliuzisaTvis da raRac ufro `marginalurs~ aRniSnavda).
aSSSi kulturologia SeiZleba popularuli kulturis mxolod Seswavlas gulisxmobdes, rei Cou amtkicebda, rom misi amerikuli warmoSobis dasamtkiceblad oTxi, sakmaod gansxvavebuli mosazreba unda gaeTvaliswinebinaT (ix. Cou 1998, 24). pirveli maTgania aradasavluri kulturebis dasavluri gamovlinebebis kritika, razec pirvelad edvard saidma
39
isaubra Tavis wignSi `orientalizmi~ (1978). meore, gaiatri spivakis mniSvnelovani Sromis mixedviT, daqvemdebarebulTa problemas (e.i. uufleboTa da gabatonebulTa) da imis analizs warmoadgens, Tu rogor moqmedeben erToblivad sqesi, rasa, kulturuli sxvadasxvaoba da klasi daqvemdebarebulobis dasaweseblad (spivaki, 1988). mesamea – `umciresobis diskursis~ analizi, anu yuradReba daqvemdebarebulTa azris mimarT. meoTxe da bolo ki exeba `hibridulobas~ (ix. gb. 1502 qvemoT). naklebad SesaZlebelia, rom britaneTsa da avstraliaSi amgvari problemebi sxavadasxva disciplinarul rubrikaSi moxvedriliyo. SesaZlebelia, rom isini ufro protokolonialistur, multikulturalistur an iqneb eTnikuri mecnierebebisaTvis miekuTvnebinaT, vidre kulturologiisaTvis.
aSSSi kulturologia ufro naklebad aris Sepyrobili amerikiT, vidre britaneTSi aris Sepyrobili britaneTiT. SeiZleba amis mizezi is iyos, rom aSS udidesi msoflio Zalaa da saerTaSoriso masStabiT akademiuri personalisa da studentebis ufro did raodenobas izidavs. am konteqstSi, mniSvnelovania aRiniSnos, rom aSS is qveyanaa, sadac `mxareTmcodneoba~ ukeT aris ganviTarebuli, rac specifikuri regionebis interdisciplinaruli TvalsazrisiT Seswavlas niSnavs da `erovnuli gamocdilebis avtoritetulobisa da auTentikurobis~ mimarT yuradRebas abalansebs. rogorc hari haruTuniani aRniSnavs, amas potenciuri sargebloba moaqvs oficialuri sagareo politikisTvisac (haruTuniani 2000, 41). ix. aseve, miioSi da haruTuniani 2000). savaraudod, am regionebma im uxeSad da yofili da koherentuli gaerTianebebis formireba unda moaxdinon, romlebic ganviTarebas saWiroeben. kulturologia, romelic xazs usvams sxvadasxva kulturebs Soris mobilurobisa da urTierTqmedebis mniSvnelobas, produqtiulad axdens `mxareTmcodneobis~ problematizeba maSinac ki, rodesac masTan dialogSi Sedis. swored amgvari problematizeba Sesaxeb iyo gamarTuli kamaTi iseT JurnalebSi, rogoricaa `saxalxo kultura~. miuxedavad amisa, `mxareTmcodneobis~ upiratesobam, amerikuli sauniversiteto sistemis ierarqiul struqturasTan erTad, romelic sxva qveynebis universitetebTan SedarebiT ufro naklebad imarTeba saxelmwifos mier, daxmareba
40
gauwia am qveyanaSi kulturologiis ganviTarebas.
avstraliuri kulturologia
avstraliuri kulturologiis warmoSoba ufro metad britaneTis kulturologiasTan aris dakavSirebuli, vidre aSSs kulturologiasTan. avstraliaSi kulturologiis importireba moxda axalgazrda britaneli mecnierebis nakadis mier, romlebmac samocdaaTiani wlebis bolosa da oTxmociani wlebis dasawyisSi avstralias samuSaos Sovnis imediT miaSures. eseni iyvnen toni beneti, jon fiske, jon harTli, qolin merseri, devid saundersi da sxvebi, maT Seqmnes nayofieri importirebuli inteleqtualuri kultura rogorc akademiis sazRvrebs gareT, ise mis momijnave sferoebSi muSaobiT. maTi gansakuTrebuli interesis sagans uaxlesi evropuli mimdinareobebi warmoadgenda, gansakuTrebiT ki iseTi sakiTxebi, rogoricaa, magaliTad – Tu ras akeTebdnen axali alTuserianebi, raSi mdgomareobda fukos bolodroindeli gamokvlevebi an romeli aqtiuri figurebi SeuerTdnen ien hanTers da megan moriss. rogorc aRmoCnda, kulturologiam avstraliur akademiur sistemaSi ukeT moikida fexi, vidre sadme sxvagan, rac imas niSnavda, rom misi moTxovna Zireuli politikuri faseulobebis mimarT ufro rTulad SesanarCunebeli unda yofiliyo, magram es swrafad mogvarda.
miuxedavad amisa, sakmaod mniSvnelovan esseSi, romelic avstraliis kulturologiis krebuls mimoixilavda, jon frou da megan morisi amtkicebdnen, rom avstraliur kulturologias hqonda unari, ganexila `warmosaxviTi socialuri jgufebi~ rogorc saSiSroebis Semcveli da `kulturebi CaeTvala procesebad, romlebsac rogorc gamyofi, ise gamaerTianebeli funqcia gaaCniaT~ (frou da morisi 1993, ix). aseT pirobebSi, avstraliurma kulturologiam demistifikatoris roli Seasrula, romelic msgavsi iyo im Zveli, marqsistuli Teoriisa, romelic klass yvela socialuri formirebis centrSi aTavsebda da Cveul, erTian kulturas iluzorulad, cru cnobierebis produqtad Tvlida. frousa da morisis azriT, migrant/mkvidrTa da kolonizator/kolonizebulTa
41
jgufebi da ara klasebi warmoadgendnen adgilobrivi disciplinebis gansakuTrebuli interesis sferos, romelic, Tundac, popularuli kulturis interesebis win ikavebs adgils.
amJamad rTulia zustad ise aRviqvaT saqmis viTareba, rogorc es iyo oTxmocdaaTiani wlebis dasawyisSi, miuxedavad imisa, rom arsebobs mniSvnelovani naSromebi, romlebic migrantTa kulturis Sesaxeb Seqmnes (magaliTad), ien engma (2001) da gasan heigma (1998), aseve, adgilobrivi inteleqtualebis axalma Taobam – toni birCma, marSa lengtonma da filip morisem – romelTac Tanamedrove aborigenuli kulturis axali koncefcia Camoayalibes stiven muekesa da erik maiklsis pioneruli Sromis Semdgom (misi cudi aborigenuli mxatvroba mniSvnelovan sakiTxavad rCeba am sferoSi momuSave nebismieri adamianisTvis msoflios nebismier adgilas) (ix. mueke 1992; maiklzi 1994).
Tanamedrove avstraliuri kulturologia TandaTan normaSi dgeba, koncentrirebas axdens kulturuli politikis Seswavlaze da xSirad, kritikis gareSe, popularul kulturasa da mediazec. friskesa da harTlis Sromebis Semdeg swored avstraliaSi daiwyo popularuli kulturis aRniSvna ganmaTavisuflebel Zalad (amis Sesaxeb ufro detalurad qvemoT visaubrebT) . samocdaaTiani wlebis axalgazrda populistebs amJamad seriozuli Tanamdebobebi ukaviaT da rac adre gzis gakvalvad iTvleboda, axla normad aris miRebuli. avstraliis mTavrobebis mTeli rigis Tanmimdevrulma mzadyofnam samewarmeo universitetebis xelisSewyobis saqmeSi, daexmara mesame klasis, teqnikuri ganaTlebis ufro Zvel fakultetebis ganviTarebas iseT dargebSi, rogorebicaa, mag. komunikaciebi, ramac saSualeba misca maT, gavlena moexdinaT kulturologiis ufro abstraqtul da Teorizebul dargebze iseTi saSualebebiT, romlebic TiTqos am ukanasknelT kritikis Zalas ukargavdnen. garda amisa, kvlevis dafinansebis struqtura, romelic axalgazrda mecnierebsac ki grantebis mopovebisken ubiZgebs, konformistuli xdeba. iqneb avstraliuri kulturologia imas gviCvenebs, Tu rogori gaxdeba es disciplina, humanitarul mecnierebebs Soris SedarebiT meti gavlena rom moipovos.
42
lokaluri kvlevebi
lokaluri kulturologiuri kvlevebis nacionaluri versiebi diferencirebul unda iqnes kvazidisciplinebisgan, romlebsac specifikur naciebze an sazogadoebebze fokusireba axasiaTebT: magaliTad, Cikano/Seswavla, britanistika da amerikanistika, romelTagan TiToeuli `lokalur kvle vas~ warmoadgens. damabnevelia is, rom lokalur kvlevebs, zogjer SeiZleba ufro viwro mniSvnelobis qveformaciebi gaaCndes, romlebic fokusirebulia mxolod kulturaze, magaliTad, CikanoTa/kulturologia da britanuli kulturologia. amgvarad, anTologiaTa axlaxan gamosuli krebuli, romelic oqsfordis universitetma gamosca (Oxford University Press) saTauriT `britanuli kulturologia~, `amerikuli kulturologia~ da a.S. sinamdvileSi ar miekuTvneba kulturologias im gagebiT, romelzec aq vimsjeleT (`WeSmariti~ kulturologia); isini ubralod acnoben studentebs britanul da amerikul kulturebs rigi socialuri da humanitaruli perspeqtivebidan. amgvari akademiuri formaciebi imis gamo ganviTarda, rom mosaxerxebelia klasebSi maTi mTlian Sekvrad efeqturad swavleba, xSirad iseTi studentebisTvisac ki, romelTa specialobas saerTod ar warmoadgens socialuri da humanitaruli mecnierebebi, an, sulac arakvleviTi institutebis studentebisTvis. swored amis gamo maT ver miaRwies aRiarebuli, kvlevaze dafuZnebuli disciplinebis statuss. amasTanave, maT hqondaT tendencia emuSavaT erovnuli identurobis yvelaze mniSvnelovan cnebebze da xSir SemTxvevaSi (rogorc avstraliuri kvlevebis SemTxvevaSi) Ria nacionalisturi ganxriT. lokalur kvlevebs Soris amerikul disciplinas gamorCeuli adgili ukavia: is am disciplinaTagan yvelaze metad dawinaurda profesionaluri TvalsazrisiT, Tanac realuri memarcxene fesvebi hqonda, Tumca misi nacionaluri CarCoebi da Teoriisadmi daumorCileblobis tendencia gviCvenebda, rom misi mecnieruli gacvlagamocvla WeSmarit kulturologiasTan SezRuduli iyo (medoqsi 1999).
zog SemTxvevaSi, WeSmariti kulturologia loka luri kvlevebis wiaRidan aRmocenda. magaliTad aviRoT hong kongis kulturologia. misi kvlevis ZiriTadi sagani hong kongis
43
gamorCeuloba iyo: hong kongis britaneTis koloniis saxiT arsebobis xangrZlivi istoriis, kapitalizmTan da globalur saeqsporto bazrebTan misi mwvave damokidebulebis, aseve 1997 wlidan misi, rogorc CineTis saxalxo respublikasa da danarCen samyaros Soris ekonomikuri mediatoris rolis gaanalizebam, is dasavleTisa da aziis sazRvarze daayena (ix. erni 2001; Cani 1995; Ciu 2001). gareSe piris TvalsazrisiT, hon kongis kulturologia, Tundac britanuli kulturologiis Tvalsawieridan, cota provincialurad gamoiyureba, magram eWvgareSea, rom misi, rogorc akademiuri disciplinis lokaluri warmateba imis niSania, rom sazogadoebisaTvis aucilebelia arastabilurobis dros msoflio viTarebaSi gaerkves, raTa is inteleqtualuri kapitali SeinarCunos, romelic saWiroa saeqsporto audiovideo bazrebisTvis da rac aranakleb mniSvnelovania, imisaTvis, rom Tavis Tavs is konceptualuri iaraRi misces, romlis saSualebiTac moergeba an (frTxilad) winaaRmdegobas gauwevs CineTis saxalxo respublikas.
kulturologiaSi, garda amgvari nacionaluri da lokaluri mimdinareobebis arsebobisa (qvemoT, TavSi, romelic kulturologiis warsuls eTmoba, kulturologiis calkeul magaliTebs ganvixilavT), mniSvnelovania gamovyoT kidev ori mimdinareoba, romelic ganisazRvreba ara geografiuli niSniT, aramed TviT disciplinis antielitizmTan da ordinarulobasTan damokidebulebiT.
kulturuli populizmi
rogorc vxedavT, kulturuli populizmi warmoadgens kulturulogiis mimarTulebas, romelic, gansakuTrebulad, avstraliel jon fiskesa da jon hartlis kvlevebze dafuZnebul SromebTan asocirdeba (ix. fiske 1989; hartli 1992; kritika ix. makgigani 1992 da kelneri 1995). is gulisxmobs, rom popularuli kultura mxolod maRali kulturis sawinaaRmdego cneba ki ar aris, aramed dominanturi kulturis sawinaaRmdego cnebacaa, rac imas niSnavs, rom misTvis popularulis dacvas politikuri Rirebuleba aqvs (mulherni 2000, 138). amis cnobili magaliTia madonas mier maskaradis gamoyenebis
44
gamawonasworebeli zemoqmedeba, romelic jon friskem oTxmociani wlebis bolos ganixila (fiske 1987). radikaluri populizmis Tvalsawieridan, popularuli kultura yovelTvis hegemoniis winaaRmdeg ilaSqrebs, am SemTxvevaSi elituri hegemonia igulisxmeba. is Tavdayira ayenebs maRali kulturis momxre `umciresobis~ mravalferovan tradicionalistur Sexe dulebebs, romelic maRal kulturas trivialuri masobrivi kulturisgan dacvad miiCnevs. amgvari poziciis SenarCuneba kidev ufro garTulda samewarmeo kulturis epoqaSi ara marto imitom, rom maRali kultura ubralod Tavis Rirebulebas kargavda, aramed, rogorc ukve davinaxeT, popularulma kulturam Tavad daiwyo sxvadasxva niSebSi gafantva, Serwyma da auditoriis ufro didi diapazonis gamoxmaurebis moTxovna.
yoveldRiuri cxovreba
kulturologiis mimarTuleba, romelic yoveldRiur cxovrebas ukavSirdeba, meoce saukunis dasawyisis inteleqtualuri tradiciidan aRmocenda. man scada yoveldRiuri cxovrebis Teorizacia im mizniT, rom Caswvdomoda da ganeeitralebina Tanamedrove yofis mniSvnelovani gardaqmnebi. SesaZlebelia sakvanZo momenti frangul siurealizms ukavSir deba, avangardul moZraobas, romelic omTaSorisi periodis ganmavlobaSi miznad isaxavda gamoevlina yoveldRiurobaSi dafaruli saidumloebi (sulieri saidumlo, da ara saidumlo Serlok holmsis gagebiT – Tumca, siurealistebis azriT, deteq tivebSi SeiniSneba tendencia dagvanaxon yoveldRiuri cxovrebis bneli mxa re). daaxloebiT imave dros imis gaazrebam, rom raRac Rirebuli SeiZleboda amoeRoT nacnobi, yoveldRiuri cxovrebidan, SiSma, rom SesaZloa TviT yoveldRiur cxovrebasac ki damuqreboda safrTxe Tanamedroveobisgan, xeli Seuwyo britaneTSi, 1940ian wlebSi saocari, farTomasStabiani moZraobis Seqmnas, saxelad `masebze dakvirveba~. moZraoba TviT sazogadoebas mouwodebda mTeli qveynis masStabiT CaeniSnaT yoveldRiuri cxovrebis detalebi (haimori 2002).
45
kulturologiasTan kidev ufro axlos dgas frangi komunisti Teoretikosi anri lefevri, romelmac 1940ian wlebSi yoveldRiuri cxovreba surrealistebis sapasuxod, akademiuri socialuri Teoriis kategoriad Camoayaliba. misTvis (rogorc ungreli Teoretikosis, georg lukaCis nawarmoebebis erTguli mkiTxvelisTvis) yoveldRiuroba adgilia, sadac muSebi `gaucxoebiT~ cxovroben: is isevea dayofili, rogorc adamianebis cxovreba kapitalizmis pirobebSi, samsaxursa da dasvenebas Soris. lefevris azriT, kapitalistur Sromas, misi specializaciiTa da ganmeorebadobiT, ar SeuZlia srulad gamoxatos muSaTa adamianuri potenciali (ris gamoc isini `gaucxoebas~ ganicdian TavianTi WeSmariti potenciuri bunebisgan), xolo Tavisufal dros dasveneba mxolod Zalebis aRdgenisa da energiis dagrovebis saSualebas warmoadgens samuSaos gasagrZeleblad, raTa kvlav ganagrZon kapitalizmisTvis mogebis motana. lefevrisTvis, yoveldRiuri cxovreba, marTlac, kapitalisturi Tanamedroveobis produqtia: adre cxovreba ritualizebuli iyo, adamianebi Tayvans scemdnen kosmiur Zalebs da swamdaT, rom tradiciebi unda SeenarCunebinaT. es niSnavda, rom cxovreba arasodes iyo erTferovani Cveni yoveldRiurobis gagebiT. Tanamedrove yoveldRiuri cxovreba warmoiSoba socialuri wyobis sicarieleSi, romelsac fesvebi ar gaaCnia da romlis pirveladi mizani ekonomikuri dovlaTis Seqmnaa. miuxedavad yovelive amisa, is mainc rCeba sivrced, sadac adamianebs Tavisufali moqmedebis saSualeba eZlevaT da sadac politikuri dominantoba marcxs ganicdis. amgvarad, yoveldRiuri cxovreba orazrovania: is naklebad mniSvnelovania, vidre unda iyos, magram amavdroulad avtonomias da sistemis mimarT winaaRmdegobas jer kidev aqvT raRac Sansi (ix. lefebvri 1991).
yoveldRiuri cxovrebis lefevriseuli, pioneruli ganmarteba Znelad aRsaqmelia, radgan igi iyenebs mas, rogorc Tanamedrove kapitalisturi sazogadoebis mier gancdili zaralis, ise daumorCileblobisa da gardaqmnebis SesaZleblobebis dasakonkreteblad Tanamedrove kapitalizmis pirobebSi. `yoveldRiuri cxovrebis~ miseuli ganmarteba namdvilad met niuansebs Seicavs, vidre reimond uiliamsisa da riCard hogartis mowiweba yovelive `ordinarulis~ winaSe
46
da maTi, SedarebiT, sworxazovani mcdelobebi kulturuli Rirebulebebisa da solidarobis lokalizaciisa Cveulebriv cxovrebaSi. mogvianebiT kulturologias `yoveldRiuri cxovrebis~ lefevriseuli rTuli kategoria unda SeeTanxmebina uiliamsiseul martiv kategoriasTan. es moxerxda iezuiti mRvdlisa da qristianuli misticizmis istorikosis, miSel de sertos wignis gavleniT. am wignma – `yoveldRiuri cxovrebis wesebi~ (`The Practices of Everyday Life~), romelic inglisurad 1984 wels iTargmna, udidesi gavlena moaxdina oTxmociani wlebis bolosa da oTxmocdaaTiani wlebis dasawyisis kulturologiaze. sertos mimarT kulturologiis Teoretikosebis keTilganwyobis mizezi imaSi mdgomareobda, rom man kulturuli winaaRmdegobis depolitizacia moaxdina da pirovnuli aqtiurobis koncefcia ganavrco. misi azriT, pirovnebas sazogadoebasTan urTierTobisas yvela xerxis gamoyenebis ufleba unda hqondes. is amtkicebs, rom kontrolisa da saSualebebis qselebi, romelTa meSveobiTac calkeuli individebi arseboben, kidev ufro Zlieri da racionaluri gaxda, Tumca, maTSi kvlav rCeba susti wertilebi. amdenad, jer kidev arsebobs iseTi garemoebebi, rodesac moqmedeba SeiZleba sistemis logikis gareSe, an mis sawinaaRmdegodac, Tundac isini, Cveulebriv, damalulni iyvnen. aseTi SemTxvevebi ufro taqtikuria (yoveldRiuri cxovrebidan aRebuli) vidre strategiuli (ramiT gamowveuli da dagegmili yoveldRiuri cxovrebis garedan). isini, rogorc de serto uwodebs, `Sesrulebis xelovnebas~ (Arts de Faire) moiTxoven, rac zogjer raRac sruliad axals, moulodnels, gamomsaxvels qmnis da rogorc wesi, amovardnils Sromis an moxmarebis im formebidan, romlebic mogveTxoveba (de serto 1984, xiixix). amis magaliTad SeiZleba miviyvanoT daqiravebuli mSromeli qali, romelic Tavisi damqiraveblis resursebsa da dros sakuTari saWiroebisaTvis iyenebs formalurad qurdobisa da motyuebis gareSe. de sertos koncefcia avstralielma Teoretikosma megan morisma kidev ufro ganavrco da masSi kulturul saqmianobaTa ufro farTo speqtri Seitana (morisi 1988 da 1998).
ufro axlo warsulSi kulturul TeoriaSi kidev erTi cxovrebiseuli koncefcia gamoCnda – es aris jorjo agam
47
benis `SiSveli cxovreba~. agambeni gulisxmobs amoucnob biologiur organizms da fukes msgavsad iyenebs mas imisTvis, rom warmoadginos Tanamedroveoba, rogorc cxovrebis arsis sul ufro mzardi politizacia da rogorc umaRlesi Zalauflebis (anu saxelmwifos) sakuTar moqalaqeTa cxovrebaSi maTi ZiriTadi biologiuri funqciebis doneze Carevis unari (agambeni 1998). gaurkvevelia, Tu ramdenad gamosadegi iqneba es koncefcia kulturologiisaTvis. misi erTi versia, warmoadgenili maikl hardtisa da antonio negris bestselerSi `imperia~, amtkicebs, rom globalizaciisa da axali teqnologiebis danergvis arsebul pirobebSi, adamianebma bolos da bolos miaRwies nacionaluri da klasobrivi niSnebiT SezRudvis gauqmebis zRvars msoflio masStabiT. magram, am nawarmoebSi `cxovreba~ Zalian Sors dgas uiliamsis mier Camoyalibebuli yoveldRiuri wesCveulebebisgan. is ufro metafizikur cnebas warmoadgens, romelic abstraqtul politikur funqcias asrulebs, vidre kategorias, romelic istoriasa da politikaSi CarTul yoveldRiur arsebobaSi gamoixateba da SeuZlia konteqstis Seqmna kritikuli analizisa da moqmedebisaTvis (hardti da negri 2000).
kulturologia da misi monaTesave sferoebi
kulturologia xSirad sxva, institucionalurad ukeT daculi disciplinebis gverdiT (an SigniT) viTardeba. kerZod, mas aqvs kompleqsuri da axlo kavSiri literaturul kvlevebTan, mediis kvlevebTan, anTropologiasTan, sociologiasTan, geografiasTan, istoriasTan, politikur Teoriasa da socialur politikasTan. geografiasa da istoriaze drosa da sivrcesTan dakavSirebul TavebSi SevCerdebiT. (Sesabamisad, 2 da 3 nawilebi). Cemi survilia mokled davaxasiaTo kulturulogiis kavSirebi literaturul kvlevebTan, anTropologiasTan da sociologiasTan. modiT, pirvel rigSi yuradReba gavamaxviloT lite ratu rul kvlevaze. inglisuri literaturis ganyofilebebSi, gansakuTrebiT ki aSSSi, kulturologias gauCnda tendencia gamxdariyo daSlis, feminizmis, postkolonializmisa da axali istoricizmis procesis gamgrZele
48
beli, TiTqos es li teraturis `Seqmnis~ axali mimarTuleba yofiliyo. sinamdvileSi es gasaanalizebeli obieqtebis, anu popularuli teq stebis raodenobis zrdas gulisxmobs, aseve, literaturis – rogorc kulturuli produqtis – Seswavlas. nacvlad calkeuli teq stebis gauTavebeli interpretaciisa, amgvari gardaqmnis Semdeg kulturologiam meti yuradReba miapyro literaturul kvlevebs, rogorc sxvadasxva sazogadoebisa da individis arsebobis Seswavlas sxvadasxva adgilas da dros. magram, ra Tqma unda, araswori iqneboda gvefiqra, TiTqos kulturologia, umTavresad, literaturuli kvlevebis erTerTi ganxraa. aseTi azri, albaT, ufro literaturul mecnierebaTa Zalauflebisken swrafvis gamoxatulebaa.
kulturologias sociologiasa da anTropologiasTan ufro rTuli damokidebuleba aqvs. sociologia kulturologias xSirad ufro literaturul disciplinad Tvlis, romelsac postmodernizmisa da poststruqturalizmis elferi dahkravs, zedapiruli damokidebuleba aqvs empiriul kvlevasTan da warmodgena ara aqvs statis tikur ana lizze. kulturologiuri mxriv ki, sociologiis mizania faseulobaTa mimarT neitraluri poziciis SenarCuneba, rac SeuZlebelia da ris gamoc is xSirad iqceva pozitivisturi azris msxverplad, TiTqos faqtebsa da monacemebs socialuri realobis asaxva valdebulebebisa da faseulobebis gaTvaliswinebis gareSec SeuZliaT. maTi azriT, sociologia axSobs kulturas misgan gamoyofiT. sociologiuri kvlevebis didi nawili, kulturologiis TvalsazrisiT, gamartivebuli abstraq ciebisgan Sedgeba. am bolo dros, kulturul sociologiaSi Semavalma seqtorebma kulturuli sferos racionalizacia scades misi yovlismomcveli socialuri Teoriebis zewolis qveS moqceviT, raTa kulturologiis TiTqosda anarqia ganedevnaT. aseT gacnobierebul Canacvlebas SeiZleba anarqia mohyoloda (ix. smiti 1998). Tumca, sinamdvileSi, sociologiis zogierTma seqtorma kulturologiis elementebi SeiTvisa (amis kargi magaliTia reimond uiliamsis Sesaxeb dawerili Tavi entoni gidensis wignSi `sociologiis dasacavad~ 1996) da kulturologiis didi nawili gadajaWvulia sociologiasTan. magaliTad, pol uilisis `Sromis swavleba~ (1977), mniSvnelovani wigni, ro
49
melic amtkicebda, rom muSaTa klasidan gamosuli biWebis saskolo ganaTlebis mimarT winaaRmdegobis mizezi racionalur strategiul pasuxs warmoadgenda im SezRudvebze, romlebic maT dabadebidan sdevdaT Tan, orive disciplinisTvis klasikad iqca (longi 1997).
kulturologiam ufro metad anTropologia ze moaxdina gavlena, vidre sociologiaze. amis mizezia is, rom anTropologiuri kvle vis klasikuri obieqtebi – `adgilobrivi mkvidrni~, romelTa sazogadoebebi da kulturebi SedarebiT xeluxlebeli darCa koloniuri da dasavluri gavlenisgan – Seiwovebian globalur qselebSi da radgan dRes amgvari kulturebis TiTqosda, mecnierul Seswavlas politikuri mxardaWera ar gaaCnia. bolos da bolos, is adgilobriv mosaxleobas pasiur da daqvemdebarebul poziciaSi ayenebs. rodesac `sxva~ kulturebi CaiTvleba dasavlur TanamedroveobasTan gaerTianebulad (rac maincdamainc imas ar niSnavs, rom TavianTi gansakuTrebuloba da damoukidebloba unda dakargon) da rogorc ki Casuli mecnierebi maT mimarT araobieqtur pozicias daikaveben, maSin gaxdeba rTuli anTropologiis gansxvaveba kulturologiisgan (markusi 2001; anTropologiaze kulturologiis gavlenis magaliTebisTvis ix. aivi 1995 da cingi 1993). dRes kamaTi ar wydeba am or disciplinas Soris, radgan anTropologia amtkicebs, rom kvleva unda efuZnebodes gansazRvrul savele samuSaoebs – e.w. `monawileTa dakvirvebas~, romlis drosac mecnierebi TavianTi sakvlevi obieqtis cxovrebas – samyaros iziareben. magram, Tu ufro Rrmad CavwvdebiT, anTropologia, rogorc Cans, metwilad kvlav im azrze rCeba, rom kulturebi da sazogadoebebi, romelTac is Seiswavlis, avtonomiursa da sistematizacias daqvemdebarebad erTeulebs warmoadgenen (mokle istoriisa da kritikisaTvis ix. klifordi 1988, 125). kulturologiaSi saqme sxvagvaradaa, is, rogorc CvenTvis cnobilia, amJamad Tavis obieqtebs Seiswavlis (magaliTad, urbanul umciresobaTa qvekulturebs an satelevizio gadacemebis – Big Brother [realiTi Sous] auditoriebs), rogorc erTmaneTTan da sxva formaciebTan Tavisuflad dakavSirebulebs rogorc uwyveti, xangrZlivi procesiT, ise dinamiuri urTierTqmedebiT da romelTa Sesaxebac kulturologebs SeiZleba erTdroulad mravali, gansxvavebuli pozicia ekavoT. yovelive amis gamo,
50
ueWvelia, rom es disciplinebi sul ufro metad ukavSirdebian erTmaneTs.
politikuri Teoria da postmarqsizmi
kulturologia meTodebisa da ideebis sxva, naklebad cnobili sferoebidan, gansakuTrebiT ki politikuri Teoriidan, importirebis saSualebiTac viTardeboda. daaxloebiT, bolo aTwleulis ganmavlobaSi amgvari wyaroebidan umniSvnelovanesi, rogorc mas xSirad moixsenieben – `postmarqsizmi~ iyo, romlis kvali kulturologiis Teoriuli mimarTulebis mraval sferoSi SeiniSneba. postmarqsistuli politikuri Teoria ganaviTares iseTma Teoretikosebma, rogorebic arian: ernesto laklo, iudiT batleri da slavoi JiJeki, romlebic kulturologiis dargSi momuSaveTa msgavsad, ukuagdebdnen tradiciul marqsizms misi aqcentiT klasobriv brZolaze, proletariatis rolsa da ekonomikuri urTierTobebis gadamwyvet Zalaze. moZraoba aRmocenda, rogorc bolo dros farTod gavrcelebuli marqsistuli Teoriis – lui alTuseris `ideologiis~ gansazRvrebis kritika (simi 1998 da 2000). ideologiis alTuseriseuli formulireba samociani wlebisTvis iyo damaxasiaTebeli im TvalsazrisiT, rom pirovnulisa (ufro zustad ki, subieqturis) da politikuris calcalke ganxilvas SeuZleblad Tvlida. es imas ki ar amtkicebda, rom Cveni yoveldRiuri cxovrebis Semadgeneli urTierTobebi im struqturebis mier izRudeba, romlebic politikuri reformebis gatarebas eqvemdebarebian, aramed imas, rom Tavad Cveni warmodgena samyaros Sesaxeb politikur niuansebs Seicavs. is faqti, rom Cven es ar viciT an ar gvgonia, rom es asea, swored imis maCvenebelia, Tu ramdenad Zlieria politika, romelic cvlis Cven mier realobis aRqmis unars. imis gamo, rom alTuseris mimdevrebis azriT, warmodgenebi, socialuri stereotipebi, gamoukvlevi normebi, mediis istoriebi da saubris xalxuri formebi, rogoricaa, magaliTad, anekdotebi, politikuri Rirebulebebis SekavSirebas iwvevs, politika ar Semoifargleba im instituciebiT, romlebSic politikosebi muSaoben da romlebSic politikosi mecnierebi swavloben. politika yvelganaa. alTuseris azriT, individebis identuroba Tavad
51
ideologiis funqcias warmoadgens. adamianebisaTvis socialuri identurobis mopoveba mxolod ideologiurad Camoyalibebul modelebTan Tavis gaigivebiT – `daqvemdebarebuli poziciiT~ – aris SesaZlebeli. Cven sakuTar Tavs amovicnobT Cveni msgavsi adamianebis gamosaxulebebSi, romlebic gvekontaqtebian mediis saSualebebiT an sxvagvarad. es gamosaxulebebi gvizidavs da gvacdunebs (teq nikurad rom vTqvaT, `interpelacias~ gvikeTebs), radganac gvTavazobs miviRoT maTi versia imis Sesaxeb, Tu ras warmovadgenT sinamdvileSi. sabolood is, rac subieqtebs identifikaciis am procesSi iTrevs, aris maTi ltolva mTlianobisa da Tanmimdevrulobisaken, ltolva, romelic amqveynad usafrTxoebis naklebobiT aris gamowveuli da romelic alTuserma frangi fsiqoanalitikosis Jak lakanis gavleniT, fsiqoanalitikuri TvalsazrisiT Teoriad Camoayaliba.
postmarqsizmi Tavisi arsiT alTuserianulad rCeba, Tumca, iTvaliswinebs alTuseris Sromis mimarT xSirad gamoTqmul kritikas – TiTqos is amcirebs individTa damoukideblobasa da Tavisuflebas, radgan maT ideologiis anareklad Tvlis. garda amisa, alTuseris Teoria, rogorc Cans, Seicavs winaaRmdegobas: adamians identifikaciis procesebamde ukve unda earseba, raTa am procesebs zemoqmedebis saSualeba hqonodaT, sxvagvarad rogor unda momxdariyo misi Camoyalibeba am procesebis zegavleniT? iseTi marqsistebis azriT, rogoric JiJeki iyo, identuroba myarad dafiqsirebuli arasodes aris. Cven SeiZleba vacnobierebdeT sakuTar Tavs garkveul damokidebulebaSi raRac rasis, eris, eTnikuri jgufis, religiis, teritoriis, sqesis da a.S. mimarT, magram rCeba kidev raRac mas Semdeg, rac davadgenT, rom varT Savkaniani, mdedrobiTi sqesis, zambieli, protestanti da a S. am TvalsazrisiT Cven ar gagvaCnia identuroba, ufro swored gagvaCnia mxolod identifikaciis procesebi: kidev vimeoreb, Cven iZulebiT mivdivarT am procesebisken, radgan socialuri struqturebi ver akmayofilebs subieqturobis yvela moTxovnas – moTxovnebs, romelTa mTlianad dakmayofileba arasodes iqneba SesaZlebeli, radganac subieqturoba Zaladobisgan Sedgeba, romliTac individebs aSoreben TavianT dedebs – da motivirebulni arian surviliT. amave dros, ideologia fragmentirebulia. is yalib deba ara
52
mTlianobad, aramed sxvadasxva gamosaxulebebis, diskursebisa da daqvemdebarebuli poziciebis simravled, romlebic ar aris aucilebeli erTmaneTTan iyvnen dakavSirebulni, erTi da igive mizani amoZravebdeT an erTnairi Sexedulebebi hqondeT faseulobebze an siamovnebis wyaroebze.
amdenad, Sexeduleba, romelic adamianebs sakuTari Tavis Sesaxeb aqvT, sando ar aris: TviTSefaseba imaze mets gvpirdeba, vidre mocema SeuZlia (rogorc lakanma aRniSna mas `gadaWarbebuli mniSvneloba~ aqvs). es simarTles Seesabameba maSinac, rodesac vsaubrobT gaerTianebebze: rodesac erTianobaze aqvT pretenzia, sinamdvileSi sust konstruqciebs warmoadgenen, `ararsebul mniSvnelobebs~, romlebic Tavs stabilurad da Tanmimdevrulad warmogvidgenen mxolod performatiuli Zalisxmevis an mudmivi ideologiuri an fizikuri muSaobis saSualebiT, romelTa Sedegad gansxavebebi ispoba da ~sxvebi~ ganidevnebian. es mimdinareoba Seicavs erTgvar kritikas progresuli politikis iseTi formebis mimarT, romelTac ivaraudes an miznad daisaxes ararealuri gaerTianebebis Seqmna: magaliTad, arsebobda feministuri ocneba, TiTqos yvela qals erTnairi survili da moTxovnileba aqvs. aqedan gamomdinareobs, rom politikuri moZraobebi yovelTvis iqneba cvalebadi heterogenuli jgufebis kavSirebi, romlebic garkveul dros da garkveuli miznebiT iqmneba.
postmarqsizmi aris analizis Teoriuli forma, romelic dafuZnebulia ganzogadoebul warmodgenaze subieqturobis Sesaxeb, rac xSirad standartuli koncefciebis saxecvlilebad miaCniaT evropuli filosofiis (hegeliseuli/fsiqoanalitikuri) istoriidan. postmarqsizmi kulturologias ase Rrmad imitom ukavSirdeba, rom urTierTobebs socialur struqturebs, politikur Zalauflebasa da individebs Soris ufro kompleqsurad ganixilavs, vidre es tradiciul socialur mecnierebebs SeuZliaT. postmarqsistuli subieqti mudmivad moZraobs kanonebsa da struqturebs Soris da dauRalavad moqmedebs simbolur da politikur samyaroSi mis gardasaqmnelad imitom, rom es garemo ver akmayofilebs mis survilebs. politikurad, postmarqsizmi saWiroa imisTvis, rom ugulebelyofs politikis subieqtebs (gaerTianebebs, romlebic politikur nebas ganageben), rogorc drois
53
miRma fiqsirebuli identurobis mqoneT; postmarqsizmis war mod geniT, politikis mizani arc stabiluri, mudmiv principebze an uflebebze dafuZnebuli reJimis damyarebaa. misi wi naswarganusazRvrelobiT, cvalebadobiTa da aramyari ga erTianebebiT, promarqsistuli politika sarkesaviT ireklavs cvale bad kulturas. sxvagvarad rom vTqvaT, promarqsistuli kultura, kulturologiis msgavsad, baZavs kapitalistur aqtiurobas da inovaciisa da destruqciis warmoudgenel Zalas. swored amitom, postmarqsizmi da kulturologia nayofier niadags warmoadgens erTmaneTisaTvis.
kulturologia sazogadoebriv sferoSi
me Seviswavle kulturologiis damokidebuleba sxva akademiur sferoebTan da disciplinebTan. ra Tqma unda, is sxva araakademiur instituciebTanac aris dakavSirebuli, magaliTad, studentebis momaval damsaqmeblebTan, kulturis mwarmoeblebsa da mediasTan. CamoTvlilTagan ukanaskneli yvelaze met yuradRebas ipyrobs. marTlac, debatebi kulturologiis dargis mecnierebs, Jurnalistebsa da e.w. sajaro inteleqtualebs (anu inteleqtualebi, romelTac mniSvnelovani urTierToba aqvT mediasTan) Soris ufro intensiuria. ganxilvis sagani iyo Semdegi sakiTxi: rogor SeiZleboda kulturologias pretenzia hqonoda imaze, rom is CarTulia `miwier praqtikaSi~, eduard saidis terminis Tanaxmad, Tuki is mecnierebazea mijaWvuli? arsebobs mTeli rigi mosazrebebisa imis Sesaxeb, rom kulturologiis dargis mecnierebma ver SeZles TavianTi movaleobis Sesruleba sazogadoebis winaSe da Tavi Teoriasa da Jargons Seafares. am TvalsazrisiT, mecnierebs sWir debaT TavianTi sazogadoebrivi profilis amaRleba, sakuTari Tavis popularizacia da mediisaTvis misawvdomoba.
aRsaniSnavia sawinaaRmdegoc, rom kulturologia zedmetad ganicdis midrekilebas Jurnalistikisadmi da aucileblad sWirdeba analitikuri da kritikuli distanciis aRdgena Tavis Tavsa da Tavis obieqtebs Soris (seviji da friTi 1993). kidev erTi Tvalsazrisi mdgomareobs imaSi, rom akademiu ri kulturuli kritika, sinamdvileSi, SecdomaSia Seyvanili:
54
distancirebuli avtoritetis pozicia, romlis saxeliTac is wers, qimeraa. xolo maT, vinc am mimarTulebiT midis, SeiZleba moeCvenoT, rom Jurnalistebi, romlebic ufro axlos arian kulturul warmoebaSi mimdinare yoveldRiur cvlilebebTan da romelTac umTavresad moeTxovebaT weron aramecnieri mkiTxvelisTvis, ukeTes poziciaSi arian imisTvis, rom kultura Seafason, vidre mecnierebi, romlebic valdebulni arian gaiTvaliswinon mecnieruli abstraqcia da analizi. sxva, daaxloebiT msgavsi argumentia, rom inteleqtualebma, ZiriTadad, marginalizacia ganicades da rom aRar arian mowodebulni kulturuli liderobisTvis, aseve, Tanamedrove TeoriaTa umetesoba (romelTa mixedviT samyaro ufro metad decentralizebuli da mouwesrigebeli gaxda, vidre adre iyo), imis gamoxatulebaa, rom inteleqtualebma Zalaufleba dakarges (baumani 1988).
am saxis debatebSi ar arsebobs erTi swori pozicia. magaliTad, ra kriteriumebiT SeiZleba ganisazRvros, rom Zalian cota Tu zedmetad bevri sajaro inteleqtuali gvyavs? (piradad me im mxares vemxrobi, romelic ambobs, rom `zedmetad bevri~ gvyavs, radganac, sajaro inteleqtualebi xSirad iaffasiani aslis funqcias asruleben mediisaTvis da avseben sivrces, romelic, umjobesi iqneboda, Tavad Jurnalistis mier gadmocemuli kargad dasabuTebeli, magram bevrad ufro ZviradRirebuli ambebisTvis SemoenaxaT.) rogor SeiZleba dabalansdes erT mxares zewola da SezRudvebi, romelTa simZimis qveSac uxdebaT muSaoba Jurnalistebs, rogorc mediis konglomeratebis TanamSromlebs, romelTa produqti – siuJeti – maT menejerebs, reklamis ganmTavsebelTaTvis auditoriis miwodebiT kapitalze mogebis miRebaSi exmareba, xolo meore mxares – zewola da SezRudvebi, romlebic qmnian dausrulebel, akademiur, kritikul ritorikas, romelic ucnobia, kulturis savaWro saqonlad qcevas dastiris Tu mis hibridulobas da mis mier sazRvrebis gadakveTas zeimobs?
aseT situaciaSi Znelia sxva ramis gakeTeba, garda TiTqmis banalur principebze dabrunebisa. socialuri samarTlianobisTvis sasurvelia gansxvavebuli azrebisa da msjelobebis mosmena, rogorc samecniero, ise arasamecniero wreebis mxridan. gansakuTrebiT sasurvelia, waxalisdes media komentari
55
(sul erTia, vin gaakeTebs mas, Jurnalistebi Tu mecnieri inteleqtualebi), romelic Seecdeba socialuri sakiTxebi kulturuls iseTi saSualebebiT daukavSiros, romlebic mravalferovan gamomsaxvelobiT SesaZleblobas iyeneben (rac kulturologiis didi nawilis daxasiaTebis erTerTi saSualebaa). mediis gabatonebul saSualebebs es kargad arc gamosdiT, swored imitom, rom ekonomikuri interesi aqvT im distanciis SenarCunebaSi, romelic kritikasa da Tavisufali drois komerciul dagegmvas Soris arsebobs. Cemi azriT, kulturologia, pirvel rigSi dainteresebuli unda iyos ganaTlebis sistemasTan, da ara mis did konkurentTan – mediasTan damokidebulebiT. es swored is Temaa, romelsac mogvianebiT, politikasTan dakavSirebul seqciaSi ganvavrcobT (ix. gv. 6067).
kulturologiis warsuli
rogorc CvenTvis cnobilia, myari meTodologiuri bazis ararsebobisa da sauniversiteto disciplinad aRiarebis TvalsazrisiT orazrovani mdgomareobis gamo, kulturologia iZulebuli gaxda sakuTari sagani ufro dawvrilebiT Seeswavla. man daiwyo sakuTari istoriis zedmiwevniT Seswavla. kulturologia, rogorc disciplinaruli, ise geografiuli TvalsazrisiT, msoflioSi Zalian aris gafantuli da swored amitomaa misi istoriac igive mdgomareobaSi. kulturologias erTi istoria ver eqneba. ufro zustad, azri, rom kulturologia hogartisa da uiliamsis naRvawiT daiwyo, rac is kulturologiis yvela saxelmZRvanelos safuZvels warmoadgens (winamdebares CaTvliT), ar niSnavs imas, rom pirdapiri kavSiri aqvs im Sromebis umravlesobasTan, romelic dRes kulturologiis saxeliT gamodis. ufro metic, zedmeti yuradReba am istoriis mimarT axSobs tradiciebs sxva, nacionalur kulturologiebSi. es problema gansakuTrebiT mwvaved dgas msoflios im regionebSi, romelTac axlac naklebad miuw vdebaT xeli saerTaSoriso Jurnalebze, gamomcemlobebsa da konferenciebze, magaliTad, afrikasa da laTinur amerikaSi (ix. raiTi 1998; kalimani 1998). Tu sakiTxs global
56
uri TvalsazrisiT SevxedavT, ratom ar unda CaiTvalos fernando ortizi, aSSSi mcxovrebi `transkulturaciisa~ da afrikuli diasporis sakiTxebis mkvlevari kubeli Teoretikosi kulturologiis fuZemdeblad reimond uiliamsis gverdiT? an oqtavo pazi, xose enrike rodo, alfonso reiesi da mravali sxva? am laTinoamerikel kulturis ganmmartebelTagan (romlebic ar iyvnen swavluli mecnierebi) bevrma xeli Seuwyo iseTi mecnierisa da Teoretikosis ganviTarebas, rogoricaa nestor garsia kanklini (warmoSobiT argentineli, ganaTleba miiRo parizSi, amJamad muSaobs meqsikaSi), romelic kulturologiis msoflio akademiis muSaobaSi iRebs monawileobas.
kulturologiis istoriis amgvari gafantulobis gamo, sasargeblo iqneboda Tu ganvasxvavebdiT mis winamorbedebs, wya roebsa da praqtikosebs. warsulis praqtikosebis ganxilva SedarebiT mokled SeiZleba: isini Tanamedrove, akademiuri kulturologiis CamoyalibebaSi uSualod monawileobdnen da Tavis rols asrulebdnen ara mxolod koncefciebis, meTodebisa da Tematuri gamokvlevebis CamoyalibebaSi, aramed, SesaZloa, mogvianebiT studentebs da mecnierebs moZRvravdnen da xelmZRvanelobdnen kidec. amaTgan yvelaze didi gavlena stiuart hols hqonda. misi studentebi da axalgazrda kolegebi, romlebic anglofonur samyaroSi da mis miRma muSaobdnen, kulturologiis institucionalizaciis pirveli warmomadgendlebi iyvnen.
winamorbedebis naSromebi garkveulwilad Tanamedrove kulturologiis msgavsi iyo, magram sxva institucionalur garemoSi iqmneboda da xSirad, naklebi aRiareba hqonda. maT institucionalizebuli kulturologiis mimarT winaswar ganWvretis msgavsi damokidebuleba hqondaT, anu, winaswar ganWv rites mecnierebis sfero, romelsac Tavad verc ki warmoidgendnen. s.r.l. jeimsis, franc fenonis, jorj oruelis da fernando ortizis msgavsi radikaluri moazrovneebic, romlebic muSaobdnen, rogorc aqtivistebi da Jurnalistebi, Zalian mniSvnelovani winamorbedebis ricxvs unda mivakuTvnoT, radgan maT kulturasTan damokidebulebis iseTi suraTi dagvixates, romelic akademiis CrdilqveS ar eqceoda. magaliTad, jorj oruelis erTerTi proeqti (misi saukeTeso) imaSi mdgomareobda, rom eCvenebina rogori uCinari iyo muSaTa klasebis gabatonebul
57
britanul (misTvis igive inglisur) kulturaSi da warmoeCina, rom komerciuli masobrivi kultura, romelic muSaTa klasisTvis iyo Seqmnili, gamoxatavda rogorc TviTgadarCenis ZiriTad survils, ise mis stoicizmsa da boboqar gamowvevas (orueli 1961, 461 da 1970, 194). oruelis argumentis versia mogvianebiT samecniero kulturologiaSi kulturuli populizmis saxiT Sevida. Tumca, orueli amas socialisti Jurnalistis farTo mkiTxvelisTvis gankuTvnili, yoveldRiuri komentarebis saSualebiT gamoxatavda da ara avtonomiuri, mkacri, Teoriebisaken mimarTuli da Caketili akademiuri sferosaTvis.
kulturologiaSi `wyaros~ koncefcia ufro sadavoa, vidre winamorbedisa an praqtikosisa. erTi mxriv, wyaroebs mecnierTeoretikosebi warmoadgenen, romelTac Seqmnes is koncefciebi, romlebic kulturologiis ama Tu im mimdinareobaSi gamoiye neba, Tumca, Tu maTi saerTo proeqti da disciplinaruli orientacia sferos gareT aris moqceuli. amasTan dakavSirebiT mravali mecnieri SeiZleba gagvaxsendes, umravlesoba frangi – rolan barte, miSel fuko, Jul deliuzi, miSel de serto, antonio gramSi – post marqsistebi. am saxelebis garda, kulturologia humanitarul mecnierebaTa ufro farTo nakadebis STamomavalicaa.
magaliTad, germaniaSi, kulturologiis WeSmarit damaarseblad iTvleba iohan gotfrid fon herderi, romelmac pirvelad gamoiyena cneba Kultur nacvlad Enlightenmentis (ganaTlebuloba) racionalizmisa da universalizmisa, romelic meTvramete saukunis moazrovneebis mier gamoiyeneboda. herderis azriT, gansxvavebul sazogadoebebs gansxvavebuli kulturebi gaaCniaT (romelTac adgilobrivi garemo da pirobebi gansazRvravs), romelTa saSualebiTac eqmnebaT warmodgena sakuTar Tavze, im samyaroze, romelSic cxovroben da romlis saSualebiTac TavianT adamianur Tvisebebs gamoxataven. aqvea mocemuli anTropologiis adreuli da Zalze mniSvnelovani Sexeduleba kulturaze. nebismieri varaudi imis Sesa xeb, rom kulturologia herderma daaarsa araistoriulad da mcdarad iTvleba, gamomdinare Tanamedrove kulturologiis specifikidan, amis sabolood uaryofa ar SeiZleba. kulturologiis erTerTi problema is aris, rom is Zalian Sors idga kulturasa da sazogadoebaze fiqris Zveli tradiciisgan, da
58
rom Tavs arc ki moiazrebda im disciplinebis STamomavlad, romelTac pirvelebma Seqmnes kulturis cneba, Semdeg ki misi disciplinaruli kvleva daiwyes (ix. kitleri 2000). garda amisa, kulturologiaSi kvlav rCeba herderis mtkicebulebis aSkara kvali imis Sesaxeb, rom kultura koleqtiuri gamoxatulebaa.
amgvari amneziidan gamonaklisia frensis malhernis Tamami wigni kultura/metakultura (2000), romelSic cneba `metakultura~ gamoyenebulia im procesis aRsawerad, romlis drosac kulturebi `Tavis Tavze saubroben~ (mulherni 2000, xvi). malhernis argumentis Tanaxmad, kulturologiis Tanamed rove disciplinam ver SeZlo imis aRiareba, rom kulturuli kritikis ufro Zvel meTodebs imeorebs (is germanul termins `Kulturkritik~ iyenebs) maSinac ki, rodesac Tavdayira ayenebs kulturuli kritikis socialur poziciebs da faseulobebs maRali kulturis normebis popularuli kulturis normebiT SecvliT. kulturuli kritikis istoriuli Sejamebis saSualebiT malherni gvagonebs, ramdenad Zlieri da gavrcelebuli iyo azri, rom bazarze damyarebuli kapitalisturi kultura daculi iqneboda fragmentaciisa da zedapiru lobisgan mxolod im SemTxvevaSi Tu imdenad ganaTlebuli da Tavisufali droiT uzrunvelyofili adamianebi marTavdnen, romelTac ar eqnebodaT piradi daintereseba da seriozul da informirebul damokidebulebas gamoavlendnen kulturuli tradiciebis mimarT. malhernis azriT, kulturologiis mizania moipovos da masobriv kulturasac moupovos is avtoriteti, romelic erT dros hqondaT meTiu arnolds, f. r. liviss da t. s. eliots, magram TamaSis wesebis Secvlis gareSe. orive SemTxvevaSi, kulturas reformatoris samuSaos Sesruleba evaleba, rac, sinamdvileSi, mxolod politikas SeuZlia ikisros. marTlac, malhernis azriT, kulturis energia politikisgan daSorebas moiTxovs: swored maT Soris `SeuTavsebloba~ aZlevs kulturas saSualebas flobdes im socialur Zalauflebas, romelic gaaCnia.
amgvarad, malherni, arnoldi, livisi da elioti kulturologiis araRiarebul wyaroebs warmoadgenen. es sakamaTo sakiTxia Tavad britanuli kulturologiis farglebSic ki (swored mas mimarTavs malherni). kulturologiis mizani ar aris (mcire raodenobis populistebis gamoklebiT) maRali
59
kulturis savaraudo Zalaufleba socialuri anarqiis marTva, Secvalos popularuli kulturis savaraudo SesaZleblobiT, Ziri gamouTxaros memkvidreobiT miRebul socialur ierarqiebs. piriqiT, is cdilobs uCvenos, Tu rogor daexmar nen garkveuli kulturuli formebi socialur jgufebs da gamo naklisebs da xeli Seuwyos kulturas, romelic gansxvavebulad moqmedebs: mobiluri, araierarqiuli, mravalferovani, naklebad normatiuli kultura, romelic zogjer axali tipis, araformalizebuli politikis interesebidan gamomdinare – rac srulebiT gansxvavebul proeqts warmoadgens. malhernis daJineba, rom arnoldisa da eliotis msgavsi figurebi kulturologiis winamorbedebi arian, sul cota, imas mainc gvaxsenebs, rom kulturologiis `wya rod~ vinmes CaTvla disciplinis proeqtis individualur interpretaciazea damokidebuli.
damatebiTi sakiTxavi: dvorkini 1997; frou da morisi 1993; haimori 2002; longi 1997; makgigani 1992 da 1996; mileri 2001; simi 2000.
60
1.4. problemebi
kulturologiisadmi kidev erTi vargisi midgomaa debatebis ganxilva im meTodebisa da interesebis Sesaxeb, romelTac am sferos Sinagani dayofa gamoiwvies. marTlac, swored amgvar debatebs miuZRviT didi wvlili imaSi, rom am disciplinam TviTgamoxatva SeZlo. maTgan aRsaniSnavia sami: 1) debatebi imis Taobaze, rom kulturas (e.i. kulturologiasac) didi politikuri Zalaufleba gaaCnia; 2) debatebi kulturul formaciebze ekonomikuri struqturebis Zlieri zegavlenis Sesaxeb da 3) debatebi im rolze, romelic individualurma gamocdilebam unda Seasrulos kulturologiis analizSi. ganvixiloT ToToeuli maTgani.
kulturologia da politika
britanulma kulturologiam samociani wlebis axali memarcxeneebis mimdinareobis gezs gadauxvia, igi sakmaod daSorebuli iyo orTodoqsaluri marqsizmisa da Sromis organizebuli formisgan (stiuart holi erT dros britanuli marqsistuli Jurnalis `axal memarcxeneTa mimomxilvelis~ redaqtori iyo), misi uZlieresi kritikosebidan zogierTi, rogoricaa, magaliTad, frensis malherni, rogorc axla uwodeben `Zveli~ axali memarcxeneebidan movida. am kritikosebs ar moswondaT gavrcelebuli azri, rogorc kulturologiaSi, ise postmarqsizmSi, rom kultura igive politikaa. yvelaze metad swored es azri qmnis kulturologiis mtkicebis safuZvels, rom is imdenad akademiuri disciplina ar aris, ramdenadac politikuri Zalis mqone `kritikuli saqmianoba~. es mtkiceba, ra Tqma unda, skepticizms iwvevs: rogor SeiZleba saklaso oTaxSi jdoma da televiziaze saubari politikuri aqtiurobis TvalsazrisiT SevadaroT kandidatis mxardasaWerad flaerebis momzadebas? swored es TviTkmayofileba, romelic igrZnoba kulturologiis pretenziebSi politikuri
61
aRmavlobis Sesaxeb, xels uwyobs im azris Camoyalibebas, rom kulturologiur azrovnebaSi arsebobs garkveuli Sabloni, romelic igive saxis politikurad koreqtul ritorikas qmnis nebismieri sakiTxis Se saxeb (ix. morisi 1990).
sinamdvileSi, kulturologiis politikuri ambiciebis kritika am disciplinis sami ZiriTadi meTodis arsebobaze miuTiTebs, esenia: kulturuli populizmi, romelic (rogorc davinaxeT) ise epyroba popularul kulturas, rogorc kontrhegemoniurs; identurobis politika, romelic adasturebs eTikis garSemo gaerTianebul sazogadoebriv gaerTianebebs, seqsualur da lokalur identurobas; da ideologiis kritikuli analizi, romelic (kulturuli populizmis sawinaaRmdegod) realur politikur Rirebulebebs miawers iseTi gadacemebis miwodebas, romlebic mayureblebs ubiZgeben gabatonebuli normebis miRebisken. mogawvdiT bolo meTodis erTi formis magaliTs: bob marlis Sesaxeb bolo dros gamocemul erTerT sakmaod saintereso esseSi miSel stivensi amtkicebs, rom bob marli apolitikurad Seracxes imis gamo, rom misi Canawerebi Zalian mniSvnelovani gaxda audioCanawerebis mTavari kompaniisaTvis. marlis rastafarizmi da mari xuanas mwevelis reputacia, rogorc seqsualizebuli da `uxeSi biWisa~, daeca, aseve Sesustda misi winaaRmdegoba kolonializmis mimarT. rogorc ki misi politikuri simwvave da meamboxeoba Sesustda, Seiqmna `legendebi~ mis karg meojaxeobasa da mistikosobaze (stivensi 1998; jilroi 1987, 169). amgvari midgoma politikur Zalebs saSualebas aZlevs aCvenon, rogor warmoSobs komercia lizacia SezRudul normebs.
Cven ukve ganvixileT frensis malhernis ieriSi kulturologiis politikur pretenziebze, misi azriT, kulturologiaSi politikis koncefcia mxolod Jestikulaciuri gaxda, anu, rogorc Tavad acxadebs, `faturi~. misi azriT, kulturologi mecnierebis mier politikuri Zalauflebis miwera sxva araferia, garda survilisa; formaluri politika ki kvlav im arenad rCeba, romelzec imarTeba mniSvnelovani debatebi resursebTan dakavSirebuli politikis, socialuri samarTlianobisa da keTildReobis Sesaxeb. Tu kulturologias marTlac aqvs politikuri programa, maSin is dezinformaciuli da Seusrulebadia da imaSi mdgomareobs, rom politikurze
62
kulturulma gamarjveba moipovos imis gancxadebiT, rom kulturuli igive politikuria. sinamdvileSi, aman kulturologia unda daadanaSaulos imaSi, rom ufleba misca kulturis koncefcias Tavis sazRvrebs gascdenoda imdenad, rom TiTqmis yvelaferi gadaefara. SedarebiT ufro axalma mwerlebma, rogoricaa toni beneti, gansxvavebuli perspeqtividan msgavsi argumentebi moiyvanes: maTi azriT, kulturologia mxolod im SemTxvevaSi SeZlebs moipovos Jestikulaciurze meti politikuri neba, Tu kulturuli politikis gaanalizebas daiwyebs da masze zegavlenas moipovebs.
SeiZleba imis aRiareba, rom kulturologia Tavisufali politikuri statusisa da efeqturobis moTxovnebiT aris gadatvirTuli. aSkaraa, imedebi, rom kulturologiis dargis mecnierebi axali sociopolitikuri formaciebisaTvis organul inteleqtualebad iqcevian, aseve moTxovnebi, romlebic disciplinis britaneTSi gamoCenis dros arsebobda, ar Sesrulda (holi 1996, 267268). kritikosebi saTanadod ver aRiareben, rom bolo ocdaaTi wlis ganmavlobaSi umetes qveyanaSi, politikasa da kulturas Soris damokidebuleba namdvilad Seicvala da maTi uaryofiTi damokidebuleba kulturo logiis im politikis mimarT, romelsac igi kulturis mimarT atarebs, politikis iseT praqtikas gulisxmobs, romelic sul ufro da ufro iSviaTi xdeba.
dasavleTSi politikasa da sazogadoebriv kulturas Soris damokidebulebaSi swored es cvlilebaa gansakuTrebiT rTuli, Tumca imis aRsaniSnad, rom memarjveneebad da memarcxeneebad moZvelebuli dayofa, romelic istoriis filosofiaze (memarcxeneTa azriT, istoria, rogorc uTanasowrobisgan gaTavisufleba, xolo memarjveneTa azriT, istoria, rogorc wesrigisa da stabilurobis SenarCuneba) da klasobriobaze (memarcxeneebi, rogorc muSaTa klasisa da maTi liberaluri mokavSireebis momxreebi; memarjveneebi, rogorc damsaqmebelTa da maTi tradicionalisti mokavSireebis momxreebi) iyo damyarebuli, namdvilad ar gamqrala. es im situaciasac exeba, romelmac marqsizmi adamianTa didi raodenobisTvis sarwmuno gaxada. marqsistebis mTavari argumenti iyo is, rom kapitalisturi wyobilebis dros sazogadoebrivi warmoebis mesakuTre ara xalxi, aramed burJuazia iyo. Tumca, ro gorc ki
63
ekonomika redistribucionaluri sagadasaxado sistemisa da ke TildReobis donis mixedviT ganisazRvra, ro g o rc sazogadoebrivi sakuTreba, romelsac saxelmwifo marTa v da da romlis resursebi ara mxolod sakuTrebisa da kapita lis interesebis, aramed Tanasworobis principiT, keTildReobis donis mixedviT unda gadanawilebuliyo, marqsistuli ana lizis gavlena bevrad Sesustda. ra Tqma unda, umuSevarTaTvis daxmarebis gacemisa da progresuli sagadasaxado reJimebis dewesebas SeeZlo kapitalisa da socialuri resursebis Tanabari ganawilebis moTxovnebis aRdgena mTavari politikuri dinebebis fonze.
imis gamo, rom masobrivi moxmareba kapitalisturi ekonomikis sayrden wertilad iqca, konfliqti muSa/mesakuTre, momxmarebeli/mwarmoeblis solidarobam waSala. amitom, mravali politikuri argumenti teqnikurad iqca. romeli ekonomikuri politika imuSavebda ukeTesad, Tu nebismier, specifikur situaciaSi, yvelas interesebs daicavda, anu umuSevrobasa da inflacia/deflacias gaakontrolebda, erovnuli produqciis warmoebis zrdas SeinarCunebda da Sida saxelmwifoebrivi Semosavlis usamarTlobas SezRudavda – rac mdgomareobs unarSi, uwyvetad marTos ekonomika da moaxdinos misi politizireba indikatorebisa da mimarTulebebis Sesaxeb informaciis Segrovebis sul ufro swrafi, kompiuterebze damyarebuli saSualebebiT. Tumca, maSin, rodesac politika ekonomikur menejmentze iyo koncentrirebuli, saxalxo meurneobebi Sinaganad sul ufro da ufro daumorCileblebi xdeboda, imis gamo, rom maT beds sul ufro da ufro metad ganagebda globaluri finansuri nakadebi (`kapitalis gadineba~), uzarmazari multinacionaluri korporaciebi, samuSao da saeqsporto bazrebi da gauTvaliswinebeli teqnologiuri inovaciebi.
Zveleburi, memarjvenememarcxened dayofa ar Secvlila sxva, Zlieri da yovlismomcveli politikuri dualizmiT. memarjveneebi namdvilad gansxvavdebian memarcxeneebisagan, rogorc Tavisi `ojaxuri~ kulturuli faseulobebiT, ise ekonomikis marTvis gansxvavebuli gziT – rac politikis centrSi kulturalisturi elementis arsebobaze migvaniSnebs. yovelive es niSnavda, rom masobrivi politika dauZlurda. partiulma politikam dakarga adamianebze is zegavlena, ro
64
melic adre hqonda. politikuri partiebi sul ufro metad urTierToben sazogadoebasTan `sazogadoebasTan urTierTobis~ (PR), mediisa da gamokiTxvebis saSualebiT. kampaniebis mowyoba sul ufro da ufro met fuls moiTxovs, rac aiZulebs politikosebs da maT partiebs ufro metad dainteresdnen fuliT. formaluri radikaluri politika (e.i. organizebuli memarcxene politikosebi, romlebic partiis struqturebs gareT arian) sul ufro da ufro Sordeba sazogadoebriv aRiarebas da naklebad misaRebi xdeba misTvis, asevea, maTi politika, romelic xSirad, mxolod mediis yuradRebis mipyrobisken aris mimarTuli. ra Tqma unda, warmoiSva naklebad organizebuli radikaluri politikac, romelic, umTavresad, iseTi specifikuri kulturuli erTeulebisagan Camoyalibda, rogorebicaa: feministuri, eTnikuri da rasobrivi politikebi; geebis, lesboselebis, transseqsualebis moZraobebi; multikulturalizmi; mwvaneTa moZraoba; msoflio samarTlianobis moZraoba. mTavrobebis azriT maTi umetesoba moqmedebs, rogorc SedarebiT susti da sporadulad xmauriani, dainteresebuli jgufebi.
aseT situaciaSi usamarTloba iqneboda imis Tqma, rom kulturologiam politikas gza gadauRoba. ufro swori iqneboda imis Tqma, rom politikuri sfero ufro didma socialurma Zalebma gamofites. nebismier SemTxvevaSi, kulturologiis politikuri miswrafebebis ganxilva swored am dauZlurebuli politikis farglebSi unda moxdes. radgan kultura sul ufro met informacias awvdis politikas, kulturologias SeuZlia pretenzia hqondes politikurobaze; daJineba, rom socialuri da kulturuli ierarqiebi erTmaneTs exeba da xels uwyobs; gaxseneba, rom gansxvavebul socialur da kulturul sazogadoebebs awmyoSi dominirebisa da Seviwrovebis sxvadasxva istoriebi SemoaqvT; demonstrireba, rom kultura mravalia da nawilobriv, araTanazomieri (SeuZlebelia maTi erTimeored gardaqmna ZiriTadi racionaluri kodis saSualebiT); muSaoba iseT ganaTlebis sistemaze, romelic iTvaliswinebs (magaliTad) kulturul nacionalizmsa da kritikul analizs sawarmoo kulturis mamoZravebeli Zalisa; kulturuli gansxvavebebis aRiareba; `teroris~ cnebis istoriisa da Teoriis Seswavla `terorizmTan globaluri omis~ fonze da Tu ufro utopiur gadaxvevas moviyvanT, kulturuli ana
65
lizis gziT axali socialuri urTierTobebis warmodgena – ai es aris politikuri programebi politikuri sferosgan gaTavisuflebis konteqstSi.
zog SemTxvevaSi kulturologias SeuZlia politikuri iyos ufro praqtikuli gagebiT: instituciebi gamoiyenos rogorc adgili, sadac aqtivistebi, mecnierebi da studentebi erTmaneTs xvdebian, sadac pedagogika damyarebulia TviT gamomsaxvelobiT dialogze rogorc studentebs, ise studentebsa da pedagogebs Soris da warmoadgens kargad organizebuli sazogadoebrivi sferos magaliTs (am saxis pedagogikisTvis ix. anri Jiros Teoria 1992). dResdReobiT, albaT, am saxis kulturologiuri aqtivizmis yvelaze efeqturi magaliTia Sidsisadmi reaqcia: moZraoba gmobda homoseqsualistebis mimarT siZulvils, romelic, Tavis mxriv, xels uSlida SidsiT daavadebulT mieRoT is saxelmwifo da profesionaluri daxmareba, romelic maT sWirdebodaT. kulturologiam da misma Teoretikosebma amgvar aqtivizmSi mniSvnelovani roli Seasrules, rogorc amas mogvianebiT, me6 nawilSi vnaxavT, romelic sqess exeba.
es sakiTxi SegviZlia sxva kuTxiTac gavaSuqoT da xazi gavusvaT im politikur SesaZleblobebs, romlebic ixsneba ganaTlebis sistemis Signidan, imis gamo, rom mas centraluri adgili ukavia Tanamedrove sazogadoebaSi. ganaTlebis sistema sazogadoebrivi instituciaa (anu, imgvarad aris organizebuli da SenarCunebuli, rom sazogadoebrivi interesebis gaTvaliswinebiT imoqmedos, pasuxi agos am interesebze da ara mxolod kerZo saqmianobis sferos warmoadgendes) da mraval qveyanaSi saxelmwifos uSualo nawils warmoadgens. amgvarad, TviT ganaTlebis sistemis Signidan SeiZleba kulturisa da sazogadoebis daaxloeba. kulturologias gaaCnia saTanado politikuri energia da SesaZleblobebi, rom itvirTos funqcia, idges am sakvanZo institucionalur punqtSi, sadac kultura da sazogadoeba/saxelmwifo erTmaneTs ukavSirdeba. dResdReobiT, akademiuri humanitaruli mecnierebebi avtomaturad ki ar gadascemen swavlebis obieqtebs kulturul Rirebulebebs, aramed kars uReben ganaTlebul sazogadoebas, romelsac ganaTlebis sistema qmnis. maT SeuZliaT daicvan da oficialuri xma miscen im kulturul formaciebs, romelTac
66
ugulebelyofs rogorc bazari, ise oficialuri politika, swored es aris maTi politikuri Zlierebis safuZveli. es mainc ar niSnavs imas, rom universitetebi universalurni arian Zveli gagebiT: imis gamo, rom saqme humanitarul mecnierebebs exeba, mecnierebica da kritikosebic dainteresebulni arian, gamoxaton gansazRvruli interesebi. neitraluri, gulgrili poziciis arCeva mxolod teqnikuri samuSaos SemTxvevaSia SesaZlebeli. rogorc ki saqmeSi interpretacia da Sefaseba erTveba, pirovneba mimarTavs gare kulturulpolitikur dajgufebebs (feministuri, diasporuli gaerTianebebi, kulturuli konservatorebi, fanebis bazebi) iseve, rogorc ganyofilebebs, romlebic Tavad instituciebSi damoukideblad arseboben (gansazRvruli disciplinebi an qvedisciplinebi) da pedagogebs, romlebic maT mixedviT cxovroben.
tradiciulad, kulturologiis mizani, ra Tqma unda, kulturis `demokratizacia~ iyo. reimond uiliamss Tavis uaRresad mniSvnelovan wignSi `xangrZlivi revolucia~, argumentebi mohyavda `uSualo monawileobis demokratiis~ sasargeblod, romelic gulisxmobda, rom yvela adamians, rogorc Sinaganad kreatiulsa da dainteresebuls, mniSvnelovani roli unda Seesrulebina arsebuli, formalurad demokratiuli saxelmwifoebis winaaRmdeg (uiliamsi 1961, 118). es idea SeiTvises maT, vinc kulturologias aRiqvams Zireulad `demokratiul~ disciplinad (qoldri 2000, 26). am midgomis sirTule imaSi mdgomareobs, rom ̀ demokratiis~ ena mTlianad amerikulma samarTalma STanTqa da mas Semdeg warmatebiT aRniSnavda umravlesobis tiraniasa da individualuri momxmareblis arCevanis suverenitets. swored es aris, risTvisac ibrZvis jorj buSi `borotebis RerZis~ winaaRmdeg da ara is, risTvisac ibrZvian multikulturalistebi qristianuli Tu nacionalisturi uflebebis winaaRmdeg, an is, risTvisac muSaTa moZraoba ebrZvis eqsploatator damsaqmeblebs. demokratia, upirveles yovlisa, politikuri cnebaa, magram iseTi, romelsac SeuZlia moicvas uamravi, gansxvavebuli formireba da organizacia, ris gamoc misi gamoyeneba SezRudulia iseTi humanitaruli sferos aRwe risTvis, rogoricaa kulturologia.
swored am TvalsazrisiT, ufro sworad migvaCnia ganvacxadoT, rom kulturologiis mizani imdenad demokra
67
tizacia ar aris, ramdenadac liberalizaciaa – kultura unda ganimartos individebisa da jgufebis interesebis, maTi represiuli cru Sexedulebebis mier dawesebuli SezRudvebis, socialuri ierarqiebisa da ekonomikuri uTanasworobis gaTvaliswinebiT. kulturologias uWirda liberalizmis Camotoveba, imis aRiareba, rom garkveuli sagnebi da faseulobebi TavisTavad Rirebulni arian. kulturologia ewinaaRmdegeba Tavis liberalad warmoCenas ara marto imitom, rom liberalizmi individebs ver aRiqvams, rogorc socialurad da ekonomikurad Camoyalibebulebs, aramed imitomac, rom inarCunebs midrekilebas sxvadasxva saxis koleqtivizmisaken. Tumca, rogorc davinaxeT, misi koleqtivizaciis unari SezRudulia. ukeTes SemTxvevaSi mas SeuZlia moizidos Tavisi praqtikosebi institucionalur da profesionalur CarCoSi, romelic mxolod iribad ukavSirdeba sxva socialur Tu kulturul formirebebs.
kulturologia da politikuri ekonomika
albaT ukve droa vaRiaroT, rom kulturis formireba, pirdapir Tu iribad, ekonomikuri struqturebis mier xdeba. magram ra xarisxiT da zustad rogor (da ramdenad misaRebia am SemTxvevaSi sityva `formireba~) gansazRvravs ekonomikuri struqturebi kulturul formirebebs? Tanac, Tu ekonomikuri uTanasworoba umniSvnelovanes socialur problemad rCeba, maSin rogor SeZlebs kulturologia kulturuli formebis aRiarebas uTanasworobis SenarCunebasTan maTi damokidebulebis gaTvaliswinebis gareSe?
kulturo logiis formirebas swored aseT sakiTxebze msjelobam Seuwyo xeli. nikolas garnhemis azriT, disciplina didad dazaralda, rodesac politikuri ekonomika seriozulad ver aRiqva (garnhemi 1997 da 1999). ras Seexeboda politikuri ekonomiis analizi garnhemis azriT? pirveli, disciplinis centrSi kulturuli produqciis warmoebis da ara moxmarebis an miRebis dayenebas; meore, im klasobrivi ierarqiebis miReba, romlebic kapitalizmSia CarTuli, kulturuli analizis saboloo horizontad da miznad; mesame, `cru cnobierebis~,
68
rogorc sakvanZo kategoriis aRdgenas, im mize ziT, rom socialurekonomikuri `dominirebis struqturebi~ masobrivi kulturiT arian SeniRbulni da swored kultu rologebis saqmea dafaruli WeSmaritebis gamovlena; meoTxe, sxva, metnaklebad Camoyalibebuli socialuri dajgufebebis (feministuri, eTnikuri, da sxv.) marginalizacias imis gamo, rom arasakmarisad arian ganviTarebulni mTavari mimarTulebebiT: klasebisa da kapitalizmis urTierTdamokidebuleba.
SeiZleba bevrs moeCvenos (maT Soris mec), rom es `Zveli axali memarcxeneebis~ mimarTulebaa, romelic saTanadod ar iTvaliswinebs Zvrebs, romlebic sawarmoo kulturis globalizaciam da Zveli stilis politikaSi mimdinare cvlilebebma gamoiwvia. amgvarad, sapirispiro Tvalsazrisis mqone lourens grosbergi miuTiTebs, rom garnhemis koncefciebi kapitalizmis, cru cnobierebisa da klasebis Sesaxeb, istoriulad da sivrcobrivad aradiferencirebul abstraqciebs warmoadgens; rom klasi, rasa da sqesi erTimeores gansazRvravs da rom, garnhemis azriT, bazari da misi SesaZleblobebi kapitalsa da Sromas Soris arsebul klasikur antagonizmamde daiyvaneba (grosbergi 1998). amas SeiZleba daematos, rom garnhemi mTlad naTlad ar ayalibebs, Tu ra miaCnia kapitalizmis alternativad an rogor unda daexmaros kulturis politikuri ekonomikis kvleva am alternativis gansazRvras.
aRsaniSnavia, agreTve, rom praqtikuli TvalsazrisiT, kulturologiis sferoSi Seqmnili mravali Sroma ekonomikuri struqturebisa da kulturuli formaciebis urTierTqmedebas marTlac Seiswavlis (maqsueli 2001a, 129136). ise Cans, TiTqos dava politikuri ekonomiis Sesaxeb agrZelebs istoriul oms or Zvel antagonists: liberalizmsa (romelic pirovnul Tavisuflebas da damoukideblobas wina planze ayenebs) da materializms (romelic kulturul da socialur formirebebs ekonomikuri struqturebis epifenomenad Tvlis) Soris. Tumca, amgvar zedmetad gamartivebul terminebSi, rogorc zemoT aRvniSneT, naTlad Cans, rom kulturologia imdenadve miekuTvneba liberalizms, ramdenadac materializms. bolos da bolos, es sfero, prvel rigSi, vulgaruli marqsistuli dogmis – `bazisi gansazRvravs zednaSens~ – uaryofazea damyarebuli, da meorec, im koncefciaze, rom kulturis Si
69
naarsi da Rirebuleba unda movZebnoTYimaSi, Tu rogor iyeneben mas adamianebi cxovrebaSi da ara imaSi, rom garkveuli Rirebulebebis sawyobad iyos gamoyenebuli.
sinamdvileSi am debatebSi gamoyenebuli Sexedulebebi gamartivebulia, radganac kulturologias tendencia aqvs erTsa da imave dros warmoadgendes rogorc liberalizmis, ise materializmis formas. SeiZleba iTqvas, rom Teoriis doneze, kulturologiur formaTa umetesoba alTuserisa da fukos koncefciis gavlenas ganicdis (romelic SegviZlia mivakuTvnoT im tradicias, romelic meCvidmete saukuneSi mcxovrebma filosofosma, baruq spinozam Seqmna), konkretulad, rom ideebi da saqmianoba SeiZleba CaiTvalos socialuri energiisa da Zalauflebis formebad (ix. alTuseri 1971, 168169). rogorc reimond uiliamsma Camoayaliba `cnobiereba da misi produqtebi yovelTvis, cvalebadi formebis saSualebiT, socialuri procesis nawils warmoadgens~ (uiliamsi, 1977, 60). Tu politikuri TvalsazrisiT es niSnavs, rom Cagvrisa da subordinaciis yvela forma ar aris ekonomikuri, kulturologiis TvalsazrisiT aRniSnavs, rom kulturuli produqciisgan miRebuli siamovneba, misi gamoyeneba da aRqma ar saWiroebs politikurekonomikuri TvalsazrisiT ganxilvas, da rom ekonomikuri da `kulturuli~ zonebi SeiZleba warmovidginoT erTmaneTTan dinamiuri urTierTkavSiris monawileebad da ara ise, TiTqos erTi, ubralod, gansazRvravs meores.
modiT, es azri ufro davakonkretoT da warmovidginoT, Tu rogori iqneboda warmatebuli kulturologiuri analizi jenis redueis sanimuSo aSSs `Tvis wignis klubis~analizze dayrdnobiT wignSi: `wignebis siyvaruli: Tvis wignis klubi, literaturuli gemovneba da saSualo klasis survili~ (1997). 1990ian wlebSi wignebis klubebis aseTma popularobam sagamomcemlo industriaSi sakuTrebis, Serwymisa da marketinguli meTodebis cvlilebebi gamoiwvia, iseve, rogorc cvlilebebi wignis beWdvis teqnologiaSi. amas mohyva im adamianTa urTierTdamokidebulebebis, motivaciebisa da miznebis (ar aris erTi da igive) kvleva, romlebic wignis klubebSi iyvnen dasaqmebulni, iqnebodnen eseni moyvaruli organizatorebi, marketingis menejerebi, kritikosebi Tu sareklamo masalebis avtorebi, romlebic werdnen wignis klubebisTvis an
70
klubebis Sesaxeb. es Seqmnida garkveul warmodgenas zogadad kiTxvis, rogorc televizoris yurebis an internetiT sargeblobis msgavsi saqmianobis kulturuli statusis Sesaxeb da gviCvenebda, rom `wignis klubis~ mier warmoCenili wignebis kiTxva, Tavisufali drois gatarebis erTerT arCevans warmoadgenda. imave dros, is warmodgenas Segviqmnida mkiTxvelis ekonomikur da socialur mdgomareobaze (maTi samsaxuris, sqesis, Semosavlis Sesaxeb). SesaZloa moeca informacia im pirobebze, romlebic arsebobs garemoSi, sadac is wignebi gamodis da romlisTvisac, Cemi azriT, araliteraturuli midgoma da dabali xelfasebia damaxasiaTebeli.
wignis klubebis biznesisa da socioekonomikuri struqturebis da maTi mkiTxvelebis mimarT amgvari yuradReba, aseTi klubebis arsebobas saTanado axsnas ver miscems. kulturologiis centraluri seqciis midgoma wignis klubebisadmi, savaraudod, gagvacnobs Tu ras fiqroben da grZnoben Tavad monawileebi, miuxedavad imisa, iqnebian isini industriis warmomadgenlebi Tu mkiTxvelebi. mkiTxvelebs waaqezebdnen aReweraT, Tu rogor aisaxeboda wakiTxuli maT cxovrebaze. kulturologiis mizani iqneboda daxmareboda adamians wignis klubis samyaros inteleqtualur, kritikul da emociur gaazrebaSi. inteleqtualuri gaazreba niSnavs im industriul da kulturul pirobebSi Cawvdomas, romlebSic klubebi aRmavlobas ganicdis; kritikuli gaazreba niSnavs mixvdnen amgvari socialuri da kulturuli danaxarjebis azrs da gaiazron gamonaklisebi am pirobebidan (da im pirobebidan, romelTac es pirobebi ganapirobes), iseve, rogorc daZabulobebi da uwyvetoba – da erTianobebi – biznesis faseulobebsa da mkiTxvelTa faseulobebs Soris. efeqturi gaazreba niSnavs TanagrZnobas rogorc mkiTxvelebis, ise gamomcemlebis mimarT da SesaZloa maT waxalisebas klubebSi gawev rianebisa an wignebis klubebis axali saxeobebis Seqmnaze.
individualizmi, daqvemdebarebuli poziciebi da disciplinaruloba
kulturologiaSi, rogorc Cans, adamianis (pirovnebis) rolic sakmaod problemuria. yvela interpretaciuli disci
71
plina mimarTulia iqiT, rom maTi obieqtebis personalu ri da individualizebuli gaazreba gamoiwvion, miuxedavad imisa, rom ritorikul da akademiur SromebSi xSirad gamoiyeneba `me~snacvlad `Cven~ (gamomsaxvelobiTi saSualeba, romelic kulturologias warmogvidgens, rogorc politikur gaerTianebas). imdenad, ramdenadac kulturologia uaryofs kulturul individualobas (mag. gei, amerikeli, muSa, TeTrkaniani), romelic uaryofs amgvari individualobiT gansazRvrul Sinagan gansxvavebebs gaerTianebebis farglebSi; imdenad, ramdenadac is uaryofs fsiqoanalitikur midgomas, romlis mixedviTac individualur fsiqologiur struqturebs seriozuli stimulebi marTavs da imdenad, ramdenadac is gamocdilebiT da adamianTa cxovrebiT interesdeba, kulturologia cdilobs sayrdeni eZebos pirovnul SexedulebebSi kulturuli formaciebis Sesaxeb. amdenad, am sferos mecnierebi sul ufro didi raodenobiT weren esseebs, romlebSic isini gamoxataven TavianT pirad damokidebulebas da grZnobebs ama Tu im kulturuli formis mimarT (maga liTebisTvis ix. kipnisi 1992 da repingi 2002).
piradi Sexedulebebis mecnieruli Rirebuleba yovelTvis SezRudulia: akademiur Sromebs moeTxovebaT, rom codnas iZleodnen an iseTi Teoriuli datvirTva hqondeT, romelic saWiro da gamosadegi iqneba adamianebisTvis, aRsarebis tipis Sromebi ki am moTxovnebs xSirad ar akmayofileben. am daZabulobis daregulireba Zalian mcire raodenobis wignebma SeZlo. erTerTi maTgania kerolin stidmanis `landSafti kargi qalisTvis~ (1986), romelSic avtoris cxovrebiseuli gamocdileba gadaxlarTulia Tavisi muSaTa klasis wris warmomadgeneli dedis cxovrebasTan. wigni yuradRebiT da gaazrebiT ganixilavs istoriasa da sazogadoebas, romlis wiaRSic maTi erTmaneTisgan gansxvavebuli karierebi yalibdeboda. nawarmoebSi pirovnuli axal Suqze warmoaCens ufro mniSvnelovan istorias da exmaureba mimdinare akademiur debatebs, aseve stidmanis uamravi (magram ara yvela) mkiTxvelis cxovrebis Tanmdevs warmoadgens. Tumca, mniSvnelovania aRiniSnos, rom stidmani Tavs ar miakuTvnebs arc erT gamokveTil politikur gaerTianebas: es rom ase yofiliyo, mis midgomas, romelic aRsarebas hgavs, naklebi mniSvneloba eqneboda.
72
zogadad, kulturologia Tavisi energiis nawils iRebs sistematuri, xangrZlivi socialuri Semobrunebidan dasavleTis individualizmisken, romlis Sesaxebac Teoriebs aya libebdnen sociologebi, dawyebuli fukodan da damTavrebuli qristofer laSiT (fuko 1978, laSi 1978). arsebobs ramde nime kiTxva, romelic studentebis kulturologiiT kidev ufro met dainteresebas gansazRvravs, vidre iseTi kiTxva, rogoricaa: ras warmoadgens garemo pirobebi, romelTac Camomayalibes da romelTa saSualebiTac sakuTari Tavis Secnoba SemiZlia? Tumca, roca am kiTxvas aqcenti garemo pirobebis analizidan pirad gamocdilebaze gadaaqvs, saxifaTo teritoriaze SevdivarT. sabolood: ra aris piradi gamocdileba? adamianma SeiZleba ifiqros, rom metnaklebad, yvelaferia. ufro zustad, gamo cdileba imdenad zemoqmedebs cnobierebaze, rom xels gviSlis Cveni qmedebebis gamomwvevi rTuli mizezebis amocnobaSi. gamodis, TiTqos Cven, rogorc SemosazRvruli Sinagani samyaroebi, romlebic mudmivad ivseba SegrZnebebiT, mogonebebiT, fiqrebiTa da grZnobebiT, Cvenive cxovrebis Semqmnel Zalas warmovadgenT. magram es Sinagani sisavse, romelic amgvar SegrZnebas iwvevs, dakvirvebisas SeiZleba sakmaod faqizi aRmoCndes. is uCinaria; is arc imdenad unikaluria, rogorc gveCveneba; is warmavalia. magram, is bevrad metia, vidre subieqturoba, romelic unikaluri Sinagani fsiqologiuri movlenebis nakadad migvaCnia da imavroulad sisavses da gaqrobis wertilsac warmoadgens. amis kidev erTi mizezi is aris, rom imisaTvis, rom subieqturoba gaaCndes vinmes an vinmesTvis (an zogjer, Tundac CvenTvis) mniSvneloba hqondes, is komunikacias saWiroebs, xolo komunikaciis aqtebi (romlebic, Cveulebriv, niSnebiTa da SeTanxmebebiT gamoixateba), safrTxes uqmnis gamocdilebis individualobas, an sul cota, dadgenili sakomunikacio meTodebis batonobis daqvemdebarebaSi mainc gadahyavs, radganac individualobis TviTgamoxatva mxolod amgvari meTodebis saSualebiT SeiZleba. (ra Tqma unda, fizikuri da emociuri urTierTobac SegviZlia – magaliTad, tkivilisgan gamowveuli yvirili, Sexeba, romelTac SeiZleba TanagrZnoba gamoiwvion, magram, individualobas naklebad gamoxataven).
modiT, am saTuT sakiTxs sxva kuTxiT mivudgeT: ramde
73
nad xdeba subieqturi azrovnebisa da gamocdilebis struqtuireba da SezRudva ufro Zlieri istoriuli procesebiT, romlebic socialur struqturebSia asaxuli? am sakiTxTan dakav SirebiT gamoTqmuli erTerTi yvelaze mniSvnelovani mosazrebis Tanaxmad, Tu miSel fukos termins gamoviyenebT, `pirovnebebad individualobis procesis Sedegad CamovyalibdiT~. Tavad termin `pirovnebis~ arsi istoriisa da kulturis ganviTarebis procesis ganmavlobaSi gansxvavebul cnebebs warmoadgenda, radganac pirovnebebi iqmnebian rogorc `TviTformirebis~, ise garkveuli Teoriebis safuZvelze. magaliTad, mecxramete saukunis bolos, bevri dasavleli adamiani imyofeboda aracnobier an qvecnobier mdgomareobaSi, romlis drosac grZnobebi da mogonebebi `represirebulia~ da uadgilo an moulodnel azrovnebaSi gamoixateba. es aris individualobis mdidari, istoriulad gansazRvruli tipi, romelic didad aris damokidebuli fsiqoanalitikur Teoriaze da romelic farTod aris gavrcelebuli iseT specifikur sferoebSi, rogorebicaa bavSvis movla da mkurnaloba, romlebic, Tavis mxriv, rTuli socialuri da institucionaluri garemos produqtebs warmoadgenen. amgvari procesebis Sedegad Camoyalibebuli pirovnebebi xSirad Tavs aseTebad ar scnoben da hgoniaT, rom rogoric arian, iseTebi spontanurad gaxdnen. marTlac, sakuTari Tavis istoriuli da socialuri TvalsazrisiT gagebas (mecnieruli Seswavlis saSualebiT) iqneb imitom ki ar vcdilobT, rom raRac axali gavigoT, aramed imitom, rom sakuTari Tavis axali forma SeviZinoT.
kulturologia individualobas yovelTvis cota gansxvavebulad, rogorc `daqvemdebarebul pozicias~, ise ganixilavda da aRniSnavda metnaklebad fiqsirebul poziciebs, romelTac SeuZliaT individs individualoba mianiWon garkveul socialur formaciebSi. aSkara aratradiciuli orientaciis pirovnebebi, iraneli qalebi an brius springstinis fanebi akeTeben garkveuli formis gancxadebebs da aqvT garkveuli formis damokidebulebebi, romlebic, uxeSad rom vTqvaT, maTTan ukve gamzadebuli saxiT modian. ai, swored amas aRniSnavs ̀ daqvemdebarebuli pozicia~. magram, es analizi cota gamartivebulad gamoiyureba, radgan aSkaraa, rom ar SeiZleba am `poziciebis~ daufiqreblad miReba. taqtikuri mizezebiT an
74
daskvnebis gamosatanad maTi elementebis SerCeva Segnebulad unda moxdes. ratom SeiZleba, magaliTad, rom viRac, muSaTaklasis warmomadgeneli qali konservatiul partias ekuTvnodes, xolo viRac – mumbaiSi mcxovrebi farsi italiuri operis Tayvanismcemeli iyos? iqneb individualobis gamosaxatad, an monawileobis misaRebad imaSi, raSic Tqveni adgili ar aris, iqneb imis uarsayofad, rac TqvenTvis winaswar gansazRvrulia an piriqiT, imasTan gasaigiveblad, rasac ar warmoadgenT? zogadad, kulturologiis mixedviT, memkvidreobiT miRebuli an dakisrebuli daqvemdebarebuli poziciebis daZleva SesaZlebelia, maSinac ki, rodesac adamianis SesaZleblobebi maTi daZlevis TvalsazrisiT, garkveulad SezRudulia.
rodesac davfiqrdebiT imaze, Tu rogor moqmedebs daqvemdebarebuli pozicia yoveldRiur cxovrebaSi, swori ar iqneba, Tu vityviT, rom dadgenili daqvemdebarebuli poziciebi memkvidreobiT gvergeba. piriqiT, Cven vgrZnobT maTTan damokidebulebas da zogjer `biTumad~ viRebT maT mier SemoTavazebul individualur Tvisebebs (cnobierad an gaucnobiereb lad). magram, amasTanave, xSirad Tavs varidebT maT, risTvisac viyenebT saWiro tonalobebisa da meTodebis farTo diapazons, romlebic amis saSualebas gvaZleven, ironiisa da gulubryvilobis CaTvliT (am sakiTxTan dakavSirebiT).
nebismier SemTxvevaSi, individualoba ar aris is kategoria, romlis iolad gamoyeneba SeiZleba imisaTvis, rom davicvaT kulturuli analizi abstraqciisa da gansxvavebaTa uxeSad damalvisagan. igi warmoadgens kategorias, romelic SeiZleba gamoyenebul iqnes kulturologiis xelovnebisa da literaturisken misamarTad. Tumca, rogorc ar unda iyos, literatura, xelovneba da saSemsruleblo xelovneba kulturis is dargebia, romlebSic individualoba aisaxeba da romlis kultivirebac sajarod xdeba, iqneb imave mizeziT, ris gamoc kulturis dargebi yvelaze metad arian gaxsnili impresionizmisa da narcisizmisTvis. ra Tqma unda, Zlieri aqcenti individualizmze Seicavs Serwymis saSiSroebas popularuli liberaluri individualizmis iseT saxeobasTan, romelTa konceptualuri bazisi TiToeuli adamianis unikalurobas eyrdnoba da romlis politika mudmivad mimarTulia TiToeuli adamianis uflebisken, gamoxatos sakuTari Tavi da icxovros pirovnu
75
li Taviseburebebis Sesabamisad, xolo eTika fokusirebulia Cvens movaleobaze, yuradRebiT movepyraT da pativi vceT sxva adamianebis unikalurobas.
kulturologiisaTvis sirTule imaSi mdgomareobs, rom mas ar SeuZlia dauSvas koleqtivizmis Sesaferisi forma, romelic am tipis individualizms daupirispirdeba. am TvalsazrisiT, mis xelT arian mxolod pedagogebi/mecnierebi, romlebic am sferoSi moRvaweoben da studentebis Taobebi, romelTac isini aswavlian. xolo amgvar institucionalur koleqtivizms `me~s Zala da avtoriteti ar gaaCnia, miuxedavad im individualobis aramyarobisa, romelsac es nacvalsaxeli gamoxatavs.
damatebiTi sakiTxavi: diuringi 1999; grosbergi da sxvebi 2000; maqsueli 2001a; malherni 2000.
76
77
nawili II
dro
2.1. warsuli: kulturis istoria/kulturuli mexsiereba
kulturologias kidev ufro rTuli damokidebuleba aqvs istoriasTan, vidre literaturaTmcodneobasTan, sociologiasa an anTropologiasTan. oficialurad, is kulturis istoriisgan gansxvavebiT, Tanamedrove kulturazea fokusirebuli. es gansxvaveba ufro mniSvnelovani rom yofiliyo, is SezRudavda kulturologiis interess istoriis mimarT warsulis im gzebisa da gamovlinebebis TvalsazrisiT, romlebic Tanamedrove kulturas ukavSirdeba. magaliTad, interess ara Tavad jadoq rebis, aramed imis mimarT, Tu ra saxiT arsebobs jadoqroba dRes, gansakuTrebiT ki, dRevandel popularul kulturaSi. marTalia, kulturologia aqcents xSirad warsulze akeTebs, magram amgvari warmodgena mainc cota ar iyos martivia. bolos da bolos, rodesac gvinda arsebuli mdgomareobis axsna, yovelTvis gviCndeba survili, moviyvanoT warsulis magaliTebi, romlebic SeiZleba imis dadgenaSi dagvexmaron, Tu ra gziT movediT Tanamedrove mdgomareobamde. amgvari magaliTebi (romelTagan mravali am wignSia warmodgenili) ufro metad imeds gvisaxavs, vidre sinamdvileSi gvadgeba, radgan istoria srulad verasodes ganmartavs Tanamedroveobas: is yovelTvis ufro SerCe viTi da mikerZoebulia. miuxedavad amisa, ukeTesia vicodeT istoriuli ambebi da ganmartebani, romlebic marTlac gamartivebulia, vidre araviTari warmodgena ar gagvaCndes sakuTari warsulis Sesaxeb.
garda amisa, cneba `Tanamedrove~ arc Tu ise zustia, rogorc amas ufro detalurad 2.2 nawilSi vnaxavT. zustad rodis mTavrdeba warsuli (kulturis istoria) da rodis iwyeba awmyo (kulturologia)? es rTuli sakiTxia, romelic auqmebs kultu rologiis sazRvrebs. metic, sxvadasxva kategoria, romelTac viyenebT, raTa sistemaSi moviyvanoT samecniero
78
da arasamecniero azrebi da daskvnebi am sakiTxis Sesaxeb, yovelTvis pirobiTia, xSirad farul politikur azrs Seicavs da ar SeiZleba upirobod iqnes miRebuli kritikuli azris mier, maT Soris yvelaze naklebad ki `progresis~ koncefcia, romelic erTerTi ZiriTadia Tanamedrove istoriaSi. amgvarad, es nawili eZRvneba warsulis konceptualizaciebis axsnas da TanamedroveobaSi warsuli cxovrebis mokle mimo xilvas.
garkveuli TvalsazrisiT, awmyo sxva araferia, Tu ara warsulis gamoxatuleba – araferi Cndeba arafridan da Tu Cven gamov ricxavT RmerTsa da Sanss Cveni konceptualuri CarCodan, yvelafris SesaZlebloba gveZleva da warsulis realizacia xdeba struqturebis saSualebiT. Cveulebrivi cxovreba savsea warsuliT: magaliTad, warmovidginoT samzareulo, sakvebi da is, Tu rogor aris is CabeWdili Cvens mexsierebaSi. kerZebis receptebi Taobidan Taobas gadaecema da iqneb, samudamod asocir deba bebiasTan; aseve, Taobebs gadaecema sufrasTan moqcevis manerebi; restornebis romeliRac qseli Cveni cxovrebis romelime periodTan gvakavSirebs – iqneb yofil samsaxurSi muSaobisas iq sadilad siarulis gamo; sakvebi, romelic ar gviyvars, im dros gvagonebs, rodesac mSoblebi mis Wamas gvaiZulebdnen; yofili Seyvarebulis sayvareli kerZi mas gvagonebs; `smarti~ an `em end emi~ Soreul bavSvobaSi gvabrunebs, rodesac isini yvelafers gverCivna amqveyanad; Sokoladi kanfetSi ki im sisxliT gaJRenTili industriis mier aris warmoebuli, romelmac monawileoba miiRo Tanamedrove samyaros formirebaSi, amis fesvebi ki kolonizaciis istoriaSia da a.S.
yoveli qmedeba atarebs warsulis kvals, Tundac misi gaucnobierebeli mogonebebis. Tanamedrove Teoriebis umetesobis analizis sagans warmoadgens is, Tu rogor xdeba warsulis awm yoSi SeumCnevlad gadmotana. individebis SemTxvevaSi, warsulis mier awmyos ararefleqtorul gansazRvraze saubrisas yovelTvis gamoiyeneba termini `Cveva~, romelic Tavis TavSi socialur Cvevebsac aerTianebs. xSirad ise Cans, TiTqos moulodnelad Zveli socialuri formaciebi cocxldeba da raRac amoucnobi Zalis saSualebiT Cvens cxovrebaSi warsuli Semodis. gana Tanamedrove antiislamuri paranoia ganmeoreba ar aris im Suasaukuneobrivi qristianuli crur
79
wmenebisa, romlebic erT dros moZvelebulad gveCveneboda da amis gamo gaucnobierebeli mogonebebiT savse?
Tumca, akademiuri mecnierebebis TvalsazrisiT, warsuli umTavresad ara ganmeorebebis, socialuri Cvevebisa da aracnobieri kauzaluri jaWvebis, aramed swored istoriis saxiT arsebobs. mniSvnelovania imis Tavidanve gaazreba, rom `istoria~ warsulis Secnobis mxolod erTerTi gzaa. rogorc xSirad aRniSnaven, Tavad es sityva orazrovania: is gulisxmobs rogorc warsulis Sesaxeb codnas (akademiuri disciplinebis doneze), ise Tavad warsuls, rogorc aseTs, da gansakuTrebiT ki warsuls, romelic awmyomde agrZelebs arsebobas. marTlac, arsebobs mosazreba, romelic mTel istorias awmyos miakuTvnebs. rac awmyoSi ar arsebobs, imas arc warsuli aqvs, is ubralod daviwyebulia. es orazrovneba, istorias, rogorc codnasa da istorias, rogorc movlenas Soris, imas niSnavs, rom istoria warsulis warmodgenis disciplinaruli gzaa, Tanac, warsulis warmodgenis SedarebiT axali gza, rac imas niSnavs, rom marTalia istoria evropuli Tana medroveobis qmnileba ar aris, im istoriam, romelic Tana medrove evropaSia Seqmnili, daTrguna CvenSi arsebuli warmodgena warsulis Sesaxeb.
es azri cota paradoqsulad JRers, radganac Tavad Tanamed roveoba istoriuli da sakamaTo cnebaa. Cveulebriv, is aRniSnavs transformacias im sazogadoebisa da ideologiisa, romelmac renesansis xanaSi RmerTis garSemo koncentrirebuli istoriuli azri CamoiSora da SemdgomSi komerciuli da teqnologiuri ganviTarebisken aiRo gezi. Tanamedroveoba, sruli ZaliT, daaxloebiT safrangeTis revoluciis periodSi aRmocenda, rodesac aSkara gaxda, rom dasavleTis garkveul regionebSi `uxsovari drois~ tradiciuli sazogadoeba dasasruls uaxlovdeboda (ix. kose leki 1985). istoria, romelic Tanamedroveobis suliskveTebiT Seiqmna iyo `ganaTlebuli~ istoria, romelic garkveul teqnologiebze iyo dafuZnebuli (sargeblobda arqivebiT) da garkveuli eTikiT iyo aRWurvili (misi mizani iyo WeSmaritebis Zieba da miTebisa da legendebis uarmyofeli hipoTezebis damamtkicebeli sabuTebis moZebna). aranakleb mniSvnelovani iyo is, rom Tana medrove istoria dafuZnebuli iyo konceptualur struqturaze, romlis
80
Tanaxmadac garkveuli istoriuli faqtebi moTxrobili iyo im qronologiuri TanmimdevrobiT, romlis mixedviTac adamianebi TandaTanobiT TavianT sakeTildReod awyobdnen sazogadoebasa da bunebas. e.i. istoria progress aRniSnavs. istoriis Sesaxeb araprogresuli Sexedulebebi (magaliTad, TiTqos is statikuria da amdenad misi mxolod Sesabamisi gakveTilebis mowodebis wyarod gamoyeneba SeiZleba; an, rom TandaTanobiT degradacias ganicdis da esqatologiurad gankiTxvis dRes damTavrdeba; an TiTqos moZraobs ciklebad, romlebic imperiebis aRmavlobisa da dacemisgan Sedgeba) marcxs ganicdis. igive moxda istoriis `providencialur~ Sexedu lebasTan dakavSirebiT, romlis mixedviTac RmerTi aqtiur interess iCens adamianebis cxovrebis mimarT da mudmivad ereva masSi. marTalia, bolo aTwleulebis ganmavlobaSi (rogorc Semdgom vnaxavT, 2.3 TavSi) progresivizmze mniSvnelovani Teoriuli ieriSebi ganxorcielda, Tanamedrove akademiuri mecniereba mainc mis gavlenas ganicdis, momavalSic igive gezis gagrZelebas apirebs da imedi aqvs, rom xels Seuwyobs socialur da kulturul winsvlas.
istoriis progresuli gageba, TavisTavad, orazrovania: is ganadidebs humanurobas, rogorc istoriul cvlilebaTa mamoZravebel Zalas da imavdroulad ganadidebs istoriasac, romelic TandaTanobiT eTikuri standarti da socialuri arsebobis safuZveli xdeba. swored amgvari qronologiuri wyobis safuZvelze gakeTebuli Sedarebis Sedegad iTvleboda, rom sxva, ko lonizebuli sazogadoebebi `istoriis~ naklebobas ganicdidnen da ufro warsuls miekuTvnebodnen, vidre awmyos. am gagebiT, istoria xSirad iqceva didi ganxeTqilebebis asparezad sxvadasxva tipis sazogadoebebs Soris, romelTagan erTi nawilis qmedebebs memkvidreobiT miRebuli modelebi gansazRvravs, xolo meorisas – improvizireba da sakuTari momavlis Seqmnisaken swrafva. swored Tanamedrove qronologiurma wyobam ganapiroba, rom rac (istorikosTa TvalsazrisiT) sazogadoebaSi ucvlelad darCa, an is, rasac progresi ar Sexebia, `moZvelebulad~, `tradiciulad~ an antiistoriulad iTvleboda. aseve amgvarma qronologiurma Tanmimdevrobam ganapiroba, rom instituciebi da Cveulebebi (rogoricaa CamoxrCoba, Treva da Sayis kvra), romlebic
81
Tana medrove cxovrebaSi aRar arseboben, istorias Cabardnen kidev erTi gagebiT: usargeblo nivTebad iqcnen.
sazogadoebebi, romlebic mudmiv cvlilebas ganicdian da romlebic sakuTar istorias qmnian, istorias am gziTac qmnian (agroveben): dangreuli da moZvelebuli iseve axasiaTebs Tanamedroveobas, rogorc axlis brwyinvaleba. mkvdari istoria gansazRvrul problemas warmoSobs: warsuli iseTive ucxo xdeba, rogorc sxva kulturebi. es meTodologiuri problemis winaSe gvayenebs. rogor unda CavwvdeT warsuls misive pirobebis codnis gareSe, im pirobebisa, romlebic Cven, Tanamedrove adamianebs aRar gvesmis, aRar viziarebT da metnaklebad dakargulia? azrovnebis amgvar mimarTulebas, romelic warsuls, rogorc misgan Zireulad gansxvavebul, `sxva~ kulturad miiCnevs, `istorizms~ uwodeben da progresivizmTan axlos mdgom, mis meore mxared Tvlian.
istorizmis Tanaxmad, warsuli gvexmareba awmyos aRqmaSi umTavresad, Txrobisa da sasiamovno gaucxoebis (defamiliari zaciis) saSualebiT iqamde, vidre Zalebi, romelTaganac awmyo warmoiqmneba, mxolod umniSvnelod ukavSirdeba warsuls, im SemTxvevaSic ki, Tu misgan gamomdinareobs. warsuls SeuZlia bevri ram gvaswavlos ara imitom, rom mis msoflmxedvelobas vi ziarebT, aramed imitom, rom gvaxsenebs, rom raRacis misaRwevad sxva gzebic arsebobs. amgvarad, maSinac ki, rodesac warsuli gvaZlevs sasargeblo gakveTilebs, (magaliTad, rodesac mogviTxrobs orTodoqsaluri ekonomikis ganmeorebad warumateblobebze sabazro urTierTobebis rac SeiZleba metad gafarToebis saqmeSi), am gakveTilebs ugulebelvyofT. warsulis Zireuli Seswavla momavlis gansazRvris mizniT ukve ise mniSvnelovnad aRar iTvleba, rogorc adre, meTvramete saukunis bolomde iTvleboda, rodesac istoria jer kidev ufro metad providencialuri iyo, vidre saero. metic, Tanamedrove TvalsazrisiT istorias SeuZ lia warmodgena Segviqmnas awmyoze, miuxedavad imisa, rom am warmodgenas SeiZleba akldes Zala an mecnieruli dasabuTeba, rac igivea, rom, magaliTad, CavwvdeT pirovnebis qmedebebis azrs misi ganzraxvebis safuZvelze.
amave dros, imis gamo, rom warsuli `ucxod~ da warmavlad iTvleba, misi dacva sul ufro da ufro met Zalisxmevas
82
moiTxovs. misi dacva, Senaxva da gamofena dRes muzeumebis sferos evaleba. mniSvnelovania aRiniSnos, rom istoriis es mdgomareoba, romelic warsuls ukvdavyofs, gulisxmobs da atarebs evropuli Tanamedroveobis faseulobebsa da protokolebs, kolonializmis Semdgomi periodis kritikosTa, gansakuTrebiT ki dipeS Cakrabartis kritikis sagani gaxda, romlis mizani iyo daecva warsulis mimarT aradasavluri da araistoriuli midgoma (ix. Cakrabarti 1992). faqtobrivad, miuxedavad imisa, rom warsulis Sesaxeb Tana medrove dasavlur SexedulebebSi istoricizmsa da progresivizms gabatonebuli mdgomareoba ukaviaT da simarTles Seesabameba is, rom saero da kritikuli azrovneba maTzea koncentrirebuli, maT araviTar SemTxvevaSi ara aqvT monopolia Tundac dasavlur kulturaSi. istoria inarCunebs Zalian specifikur da axlo kavSirebs konservatizmTan, rac warmoadgens mizezs erTerT imis, rom kulturologiis damokidebuleba istoriasTan Zalian problemuria.
es kavSiri pirvelad edmund burkes antirevoluciur nawarmoebebSi warmoCnda (gansakuTrebiT ki mis `fiqrebSi safrangeTis revoluciaze~ 1790), romelic safrangeTis revoluciis Semdeg, Zalian male daiwera. burke civilizebul erovnul memkvidreobas (kulturul istorias) upirispirebs ganaTlebul, radikalur socialur politikas (mizezs) da am ukanasknels ara warsulidan memkvidreobiT miRebuli sibrZnis, keTilSobilebisa da faseulobebis mimarT upativiscemlobaSi adanaSaulebs, aramed ganixilavs rogorc arastabilurobisa da danawevrebulobis mizezs. burkes kvleva gansakuTrebiT mniSvnelovani iyo im TvalsazrisiT, rom man kulturis, rogorc politikisgan calke mdgomi zonis, gansazRvraSi Seitana wvlili. burkes opozicia, rogorc Cans, aRar asrulebda wamyvan rols dasavlur politikaSi, magram misi logika kvlav ar kargavs mniSvnelobas ersa da kulturas Soris kavSiris moZebnis sakiTxSi. is azri, TiTqos erovnuli identuroba axlo kavSirSia maRali kulturis memkvidreobasTan, romelic kvlavac mniSvnelovania evropaSi da sul ufro metad imkvidrebs adgils aziaSi, safuZvlianad damarcxda. aSSs erTerTi mniSvnelovani damaxasiaTebeli niSani, garda imisa, rom Tavs sxvadasxva diaspo ruli jgufebis gaerTianebiT
83
ganaTlebuli revoluciis (romelsac, unda vaRiaroT, rom axalgazrda burke did pativs scemda) Sedegad Seqmnil qveynad cnobs, aris is, rom postburkeanistulia. is erTmaneTTan axlos arasodes akavSirebda erovnul identurobas da memkvidreobiT miRebul kulturas.
istoriis politikuri buneba kidev ufro naTlad ikveTeba debatebSi imis Sesaxeb, rasac avstraliaSi `Savi samklauris~ istoriad moixsenieben. es aris Tanamedrove sazogadoebis istoria, romelSic xazgasmulia, rom dasavleTis aRmavloba da msoflio batonoba arahumanurobisa da Zaladobis, kerZod ki, kolonializmis droindeli sistematuri mkvlelobebisa da afrikuli monobis istoriazea agebuli. am tipis kritikuli istoria dafuZnebuli iyo imperializmis axal, postkolonistur gagebaze, romelic ormocdaaTiansamocian wlebSi Zveli, formaluri imperiebis daSlis Semdeg gamoikveTa, magram, romlis popularizaciis mcdelobebi dasavleTSi ukve arsebobda. kerZod, qristefore kolumbis mier amerikis egreT wodebuli `aRmoCenis~ 500 wlis iubiles aRsaniSnavad gamosul wignSi, rogoricaa magaliTad, kerkpatrik seilis bestseleri `samoTxis dapyroba~ (sainteresoa, rom am wignis saTauri nasesxebi aqvs ridli skots gaxmaurebuli, araerTmniSvnelovnad revizionistuli filmisTvis `1492: samoTxis dapyroba~). aSSSi afroamerikelTa moqalaqeobrivi uflebebis damcavma moZraobam amerikis istoriaSi monobis rolisa da rasizmis Sesaxeb revizionistuli Sexedulebebis gavrcelebaSi seriozuli roli Seasrula. amgvari kritikuli istoriebi mwvave opoziciaSi udganan iseTi tipis Sexedulebebs, romlebic xazs usvamen, magaliTad, dasavleTis TviTgaTavisuflebas cru rwmenebisa da tiraniisgan, mis mier warmoebis iseTi meTodis – kapitalizmis – gamogonebas, romelsac masebi materialuri keTildReobis ufro maRal doneze ahyavs an mis misias, msoflioSi civilizacia Seitanos. postkolonialisturma istoriebma Zalze gaamwvava holokostis mier danergili eWvi dasavluri Tanamedroveobis istoriuli safuZvlebis Sesaxeb. `Savi samklauris~ istoriis mimarT winaaRmdegoba mniSvnelovan stimulad iqca konservatorebisTvis, raTa oTxmociani wlebis Semdeg ieriSi mietanaT `multikulturalizmze~. am droisaTvis ise Cans, TiTqos ufskruli warsulis
84
Sesaxeb arsebul akademiur Sexedulebebs, romlebic kvlav imperializmisa da rasizmis revizionistul da kritikul poziciaze dganan da im gavrcelebul msoflmxedvelobas Soris, romelic am formaciebs esazRvreba, TandaTanobiT izrdeba da es mxolod dasavleTSi ar xdeba.
modiT, ganvixiloT rogor aris warmodgenili da rogor gamoiyeneba warsuli Tanamedrove dasvenebis kulturaSi. Cven vcxovrobT iseT sazogadoebaSi, romelSic, rogorc amboben, awmyo uprecedento masStabiT dominirebs warsulze, magram, miuxedavad amisa, warsuli yvelgan gvxvdeba. ufro abstraqtulad rom gamovxatoT, yoveldRiur cxovrebaSi warsulisken Semobruneba, ZiriTadad, ori gziT xdeba: reaqtiulad, anu ukan daxeviT rTuli, gaurkveveli awmyodan da pozitiurad, rac gamoixateba didi droisa da Tanxebis dabandebaSi siZveleebis dacvisaTvis, es ki pirvel rigSi, dasvenebis kulturis interesebSi xdeba. garda amisa, warsuli, ra Tqma unda, xSirad SenarCunebulia TanamedroveobaSi yovelgvari formaluri istorizaciis gavlis gareSe. amasTan dakavSirebiT gvaxsendeba musikaluri semplingi (gansakuTrebiT ki Zveli simRerebis gamoyeneba hiphopSi); Zveli simRerebis radiogadacemebi; Zveli satelevizio programebisa da Zveli filmebis ganmeorebiTi Cveneba. amgvari obieqtebi arsebobs zogierT naklebad gansazRvrul zonebSi Tanamedrovesa da istoriuls Soris, sadac warsuli (romelic warsulad iTvleba) ar aris muzeumisa da mecnierebis xelSi da ubralo moxmarebisaTvis aris gankuTvnili.
romeli gzac ar unda avirCioT, misi ufro konkretuli gaanalizebisas naTeli xdeba, rom Tanamedrove istoria mravalgvar yovlismomcvel da urTierTgadamkveT funqcias asrulebs da sxvadasxva interess akmayofilebs. zogierTisTvis romelime qvekulturis an raime sazogadoebis aRmoCena mxolod hobis sagans warmoadgens. istoriis moyvarulTa sxvadasxva jgufebi, magaliTad, didad arian dainteresebulni sxvadasxva periodebiT an mimarTulebebiT (mamakacebSi gansakuTrebiT popularuli iyo samxedro istoria, magaliTad, nacistur germaniaSi). sxvebi saqmeSi ufro aqtiurad da SemoqmedebiTad erTvebian, magaliTad, adgilobriv istoriul sazogadoebebTan erTad an arqeologiuri gaTxrebis sa
85
SualebiT praqtikulad Seiswavlian siZveleebs; an warsuls `TamaSis~ saxiT aRadgenen, rasac xSirad `cocxal istorias~ uwodeben. gaerTianebul samefoSi warsulis `aRdgenis~ moda 1968 wels SemoiRo samoqalaqo omis TayvanismcemelTa jgufma, romelsac `daluquli kvanZis sazogadoeba~ erqva da, romelic dResac britaneTis am tipis udides sazogadoebas warmoadgens. samoqalaqo omi aSSSic yvelaze popularuli `dadgmebis~ umTavres Temas warmoadgens, Tumca iq amgvar `dadgmebs~ ufro konservatoruli, rom araferi vTqvaT rasizmze, xasiaTi aqvs, radgan maTSi jer kidev Zlieria nostalgia konfederaciis mimarT (samxreTuli monaTmflobeloba). istoriis aRdgenis moyvarulebs Soris arsebobs aqtivistebis birTvi, romelic umZimes pirobebSi cxovrobs mxolod imitom, rom icxovros ise, rogorc warsulSi maTi winaprebi cxovrobdnen, Tanamedrove komfortis yovelgvari pirobebis gareSe.
danarCenebisTvis ki istoria ufro pasiuri garTobis formas warmoadgens, kerZod, televiziis saSualebiT dokumenturi filmebis yurebiT Semoifargleba. es filmebi bolo dros uaRresad komerciuli gaxda. aviRoT, magaliTad, A & B sakabelo televiziis istoriis arxi, romelsac (iseve, rogorc mis msgavs biografiebis arxs) saerTaSoso mauwyebloba aqvs da SeuZlia awarmoos didi moculobis filmebi, romelTac kompania Tavad yidis, rogorc `msoflio programebis movlenas~. aseTia, magaliTad, 2000 wels gamoSvebuli am tipis pirveli aTsaaTiani programa `Tanamedrove saocari saTamaSoebis kvira biWebisaTvis~, romelic sxvadasxva teqnikuri mowyobilebebisa da saTamaSoebis istorias warmoadgenda da specialurad im mamakacebisaTvis iyo gankuTvnili, romlebic gulis siRrmeSi kvlavac biWebad rCebian. istoria, gansakuTrebiT ki istoriuli biografia, sagamomcemlo industriis ZiriTad Janrsac warmoadgens. am Temaze dawerili wignebi saukeTeso saCuqaria iseTi mamakacebisTvis, romlebic `namdvil mkiTxvelTa~ kategorias ar miekuTvnebian. did britaneTSi, periodul gamocemas `Tanamedrove istoria~, warmoudgeneli warmateba xvda wilad. istorias, garTobis mizniT, fantaziis elementebi emateba: istoriuli mxatvruli literatura, romlis fuZemdeblad mecxramete saukunis Sotlandieli
86
mwera li uolter skoti iTvleba, araviTar SemTxvevaSi ar SeiZleba dasrulebulad CaiTvalos (skotis mizani iyo Tanamedrove, progresuli istorizmisa da burkeanuli konservatizmis Serigeba istoriuli Zalebis mier formirebuli iseTi mxatvruli garemosa da personaJebis SeqmniT, romlebic Tanamedroveobis msubuq SemoWras Seeguebodnen).
Tanamedrove, istoriul mxatvrul literaturas, rogorc nabeWdi, ise audiovizualuri mediis saxiT, msgavsi ideologiuri miznebi iSviaTad amoZravebs. amis magaliTad SegviLZlia gamoviyenoT barbara kartlendis bestseleri romanebi, romelTac didi wvlili Seitanes inglisis regentobis sicocxliT savse da Tavisufali periodis asaxvaSi (swored im periodisa, rodesac ser valter skoti Tavis romanebs qmnida). Tumca, bolo dros, mxatvrul literaturaSi mwerlobis axali Janri aRmocenda, romelic gaurkvevlad urevs erTmaneTSi istoriasa da beletristikas. mwerlobis es saxeoba istoriis miwisqveSa dinebebs acocxlebs da faseulad mxolod imitom iTvleba, rom sazogadoebis farTod gavrcelebuli mexsierebis miRmaa darCenili da maTi xseneba, swored am mizezis gamo, garkveul riskTan aris dakavSirebuli. am Janris yvelaze kargad cnobil warmomadgenlTa ricxvs miekuTvnebian ingliseli mwerali ien sinkleri da germaneli v. g. sebaldi, romelTa nawarmoebebSi ganwyoba sakmaod melanqoliuria. awmyos saSinelebas mxolod virtuozuli literaturuli stili arbilebs. gansakuTrebiT sebaldis nawarmoebebSi, drois warmav lobis uZvelesi Tema cocxldeba da istorias sasaflaos barokosdroindel (mistikur) mniSvnelobas aniWebs.
miuxedavad istorizmisa da progresivizmisa, warsuli funqcionirebas agrZelebs, iseve, rogorc identurobaTa safuZveli sxvadasxva doneze. magaliTad, ojaxis doneze, genealogiis aR mavloba daaxloebiT meCvidmete saukunis meore naxevridan, `postmodernuli~ droidan iwyeba. Tanamedrove dasavleTSi mravali biblioTekis arqivi specialurad am sakiTxebze muSaobs – adamianebs TavianTi sagvareulo xazebis moZebnaSi exmareba. es, Cemi azriT, ufro imaze mianiSnebs, rom zogierT asakovan da adgilebis Semcvlel adamians bevri Tavisufali dro da fuli aqvs, vid re imisa, rom kulturis warsulTan damokidebulebaSi raRac seismuri cvlilebebi
87
moxda.socialur doneze istoriuli gadmocemebi eTnosebisa
da erebis identurobis safuZvlis Seqmnas agrZelebs. aman SeiZleba garkveuli movlenebis (gansakuTrebiT, tragikuli movlenebis) pirdapiri identifikaciis forma miiRos da Tanamedrove cxovrebis wesebi da grZnobebis struqtura gansazRvros: amis magaliTebia afroamerikelTa monoba, kolonizacia mravali kolonizebuli qveynisTvis da Tundac, londonis dabombva londonis mcxovrebTaTvis. franguli identuroba kvlavac im Segnebis garSemoa koncentrirebuli, rom safrangeTma msoflios Tanamedrove civiluroba da racionaluroba SesZina ideologiis elementi, romelic ufro mniSvnelovania, vidre es ucxoelebs warmoudgeniaT (isini safrangeTs ufro sxva, istoriuli momentebiT afaseben, gansakuTrebiT ki mecxramete saukunis bolo periodiT belle epoch (mSvenieri dro). CineTis saxalxo respublikaSi, komunisturma partiam, kapitalisturi wyobis damkvidrebisaken misi SemobrunebiT gamowveuli socialurad mougvarebadi uTanxmoebebis daregulireba, CineTSi uZvelesi civilizaciis arsebobiT gamowveuli siamayis grnobis aqcentirebiT scada. samociani wlebis bolosa da samocdaaTiani wlebis dasawyisis feministurma moZraobam energiis didi nawili istoriisken Zalze warmatebuli mibrunebidan miiRo, raTa qalebis Rvawli samudamo daviwyebi s g an gadaerCina da axali pirobebis Sesabamisad, transistoriu li, genderulad Tanasworuflebiani sazogadoeba Seeqmna.
istoriis saSualebiT mopovebulma identurobam SeiZleba kidev ufro susti formac miiRos, magaliTad, rogoricaa nostalgia. nostalgia imperialisturi da klasobriv principze damyarebuli sazogadoebisTvis, gansakuTrebiT ki saSualo klasis britaneTisTvis imdenad aris damaxasiaTebeli, rom bevrs im mniSvnelovan tradiciad miaCnia, romelic maT britanelobas gansazRvravs. kritikosi frederik jeimsoni, Tanamedrove nostalgiis Teorizacias axdens da mas awmyoSi namdvili istoriis (e.i. materialisturi istoriis, romelic revoluciuri moZraobis safuZvels qmnis) uqonlobis niSnad miiCnevs. ufro mizanSewonili iqneboda, Tu amgvar nostalgias (genealogiiT gatacebis msgavsad) ganvixilavdiT, rogorc warsulisa da memkvidreobiTobis rolebis Sesustebas
88
socialur identurobaTa Seqmnis procesSi. nostalgia da genealogia warmoadgens postistoriuli epoqis sust istoriebs, romelic istorias sul ufro metad miiCnevs garTobis sagnad da imave dros, sul ufro naklebad adardebs warsuli.
istoriasTan diletanturi damokidebulebebis gaerTianeba SeiZleba terminiT `memkvidreobiTi industria~, rogorc mas of icialur instituciebSi uwodeben, an terminiT `kulturuli mexsiereba~, rogorc uSualod sazogadoebaSi moixsenieba. es terminebi urTierTdakavSirebulia, radganac orive maTgani warsulis im elementebs mimarTavs, romlebic formaluri da specializebuli mecnierebis miRma arseboben. amasTanave, kulturulma mexsierebam uaRresi biurokratizacia da komercializacia ganicada, anu igi memkvidreobis industriam CaiTria. warsuli, romelic gvaxsovs, umeteswilad, warmoadgens warsuls, romelic awesrige bda Cvens interesebs, ZiriTadad komerciuls, romlebic CvenTvis ukve awmyoa, raTa gvxsomeboda isini. marTlac, istoria, vinaidan is arakvleviT saganmanaTleblo dawesebulebebSi Seiswavleba, axlo kavSirSi Sedis memkvidreobiT industriasTan, vinaidan, am dawesebulebebis mizania daaintereson studentebi istoriiT, es ki misi prezentaciis komercializebuli meTodebiT keTdeba. memkvidreobis istoria istoriuli garTobis iseT formebs moicavs, romlebic cota xnis win ganvixileT, magram aerTianebs saqmianobebisa da organizaciebis kidev ufro farTo speqtrs: muzeumebs, qalaqTmSeneblobisa da sxvadasxva industriebis memorialebs (magaliTad, aSSs `arakomerciuli foladis industriis memkvidreobis korporacia~, romlis valdebulebaSi foladis mwarmoebeli Zveli teqnologiebisa da sawarmoebis naSTebis dakonserveba da dacva Sedis) da aseve, turizms.
Tavad kulturologiaSi, dava memkvidreobis industriis mniSvnelobisa da Sedegebis Sesaxeb grZeldeba. erTerTi TvalsazrisiT, aseTi aqcenti memkvidreobaze yuradRebis gadatanis mcdelobiT aixsneba (hiuisoni 1987). is aRmocenda gaerTianebul samefoSi oTxmocian wlebSi mimdinare socialuri movlenebis Sedegad, kerZod ki, socialuri uTanasworobis zrdisgan, romelic tetCeris neoliberalizms mohyva. sxva TvalsazrisiT, memkvidreobis industria eyrdnoba sazogadoebas (metwilad saSualo klass) da gacilebiT naklebad
89
elitaruli, vidre kulturuli mexsierebisa da istoriografiis ufro Zveli formebi (semiueli 1994). vnebaTaRelva am debatebis irgvliv, albaT, gulisxmobs, rom warsuli kidev ufro mniSvnelovania, vidre sinamdvileSia. ueWvelia, rom memkvidreobis industriis Zlieri mimzidveloba warsuls amartivebs da xSirad sentimentalur stereotipebamde dahyavs, magram isic ueWvelia, rom arsebobs uamravi aseTi mimzidveli obieqti, romelic mnaxvels seriozul informacias awvdis warsulis Sesaxeb. soveren hilSi (mdebareobs balaratis maxloblad, viqtoria, avstralia) vizitis dros davaTvaliere oqros mompovebelTa aRdgenili (daaxloebiT 1865 wlis) sofeli (rekreacia) da imaze meti gavige oqros mopovebis teqnologiis Sesaxeb, vidre sxva raime saSualebiT iyo SesaZlebeli. amave dros, istoriis mTeli siRrme sadRac gauCinarda: Zaladoba, sicrue, fantaziebi, imedgacrueba, sirTuleebi, antiCinuri rasizmi, rac oqros ciebcxelebas Tan sdevda da es yvelaferi nostalgiur, vizitorisTvis sasiamovno sanaxaobad gardaiqmna.
msgavsi daZabuloba warmoiSoba maSinac, rodesac kategoria `memkvidreoba~ maregulirebeli xdeba, rac arc Tu ise iSviaTia. misi saxeliT kanonebis miReba Zveli Senobebis dangrevis an saxecvlilebis akrZalvis Sesaxeb, xan mniSvnelovani da lamazi Senobebis SesanarCuneblad xdeba, xan ki Tanamedroveobis sawinaaRmdego `meSCanobis~ gamo. am SemTxvevaSi daZabuloba Cndeba konservatizmsa (winaaRmdegoba cvlilebaTa mimarT) da istoriuli procesis uwyvetobas (am SemTxvevaSi, esTetikur faseulobaTa safuZveli) Soris.
Tumca, kulturuli mexsierebis yvela formis institucionaluri memkvidreobisTvis mikuTvneba ar SeiZleba. popularuli kulturuli mexsierebis erTerTi gansakuTrebiT mniSvnelovani da saintereso forma, romelic win aRudga `memkvidreobad~ gardaqmnas, TaobaTa mexsierebaa, romelic aTwleulebad iyofa. yovel aTwleuls sakuTari saxe, ganwyobileba, nostalgiisa da kontrnostalgiis (Svebis SegrZneba imis gamo, rom raRacas gadaurCi) nazavi axasiaTebs: ociani, ocdaaTiani, ormociani, ormocdaaTiani, samociani, samocdaaTiani, oTxmociani, oTxmocdaaTiani wlebi. garkveul momentSi es popularuli mogonebebi xundeba da mTeli aT
90
wleuli daviwyebas miecema. aviRoT, magaliTad oTxmociani wlebi, romelTac odesRac unikaluri identuroba axasiaTebda, magram axla, ramdenime profesionalis garda, ukve aRaravis axsovs es. zogi aTwleulis dros ufro Zlieri pirovnebebi iyvnen asparezze, vidre sxva dros: oTxmociani wlebis dasawyisis gadmosaxedidan samocdaaTiani wlebi uferul, ubralo gardamaval periodad gamoiyureboda (hanti 1998). rogor Seicvala yvelaferi! es mogonebebi xSirad mRelvarebas da awmyos ukeT aRqmas iwvevs: konformistuli ormocdaaTianebis Sexedulebebi (gansakuTrebiT ki groteskuli gamartiveba, Tumca, im droisaTvis dafuZnebuli popularul sociologiaze) Semdgom Taobebs uflebas aZlevs sakuTar Tavs gaTavisufleba da TavgadasavalTa Ziebisken swrafvis survili miulocon; samocdaaTiani wlebis dasawyisSi mamakacurobis simbolod warmodgenili ostin pauersis msgavsi SiSveli mamakacis gamosaxulebebi, Tumca xumroba iyo, magram, garkveul protests gamoxatavda feminizmis winaaRmdeg, romelic aseve, am aTwleulSi gamoCnda.
sazogadoebrivkulturuli mexsierebis kidev erTi forma, romelsac Zala Seswevs winaaRmdegoba gauwios `memkvidreobis industrias~, myarad eyrdnoba adgilobriv mosaxleobas, gansakuTrebiT ki iseT gaerTianebebs, romelTac erTobisa da sauTari fesvebis SegrZneba aqvT. aseTi mexsiereba SeiZleba istoriulad iqces zepiri gadmocemebis, memuarebis, `adgilobrivi istoriebis~ samoyvarulo kvlevisa da Caweris saSualebiT. SemTxvevis wyalobiT, kulturologi mecnierebi daexmarnen izolirebul sazogadoebebs kulturuli mexsierebis istorizaciasa da SenaxvaSi. batetaunis istoriisa da xelovnebis centrma, romelic glen jordanma kardifSi daaarsa, Seqmna muzeumi, arqivi da gamosca Zveli, multikulturaluri, kardifis Taiga beis portis muSaTa klasis zepirsityviereba, romelsac gareSe pirebi xSirad an kritikis qarcecxlSi atarebdnen, an sruliad sawinaaRmdegod, romantikul xotbas asxamdnen (jordani da uildoni 2000). am saxis istorias mravalgvari funqcia da mniSvneloba aqvs: is warmoadgens saSualebas am sazogadoebis wevrTa Svilebisa da SvilTaSvilebisTvis, maTTvis, visac ojaxuri kavSiri aqvs sazogadoebasTan, magram vinc maTTan erTad ukve aRar cxovrobs. es naTlad war
91
moaCens, aseve, statussa da solidurobas aniWebs sazogadoebas. saerTo jamSi, yovelive es identurobis safuZvels qmnis. Taiga beis SemTxvevaSi, organizebul kulturul mexsierebas SeuZlia winaaRmdegoba gauwios da Sesworebebi Seitanos gareSe pirebis mcdar SexedulebebSi, xolo Raribebisa da marginalizebuli pirebis sazogadoebebSi kulturuli mexsierebis formalizaciam SeiZleba politikuri rezonansi gamoiwvios. es gansakurebiT marTebulia im sazogadoebebisTvis, romelTa Sesa xebac jer kidev arsebobs mcdari Sexedulebebi da romlebic Seviwroebul mdgomareobaSi arian. es yvelaze marTebulia kolonizebuli qveynebisTvis, romelTa mkvidrTaTvis mogonebebi da miTebi, romlebic wina koloniur warsuls exeba, yvelaze mniSvnelovan kapitals warmoadgens.
oTxmocdaaTiani wlebis ganmavlobaSi, damokidebulebam istorias – rogorc usamarTlobasa da Tanamedroveobas Soris – erTgvari cvlileba ganicada. es or, urTierTdakavSirebul sferoSi moxda: pirveli sazogadoebrivi sfero iyo, meore ki _ kerZo. sazogadoebriv sferoSi warsul usamarTlobaTa msxverplTaTvis sul ufro da ufro SesaZlebeli xdeba kompensaciis axla, awmyoSi miReba; kerZo sferoSi ki sul ufro meti masStabebiT xdeba istoriul saSinel movlenaTa naxevrad fsiqoanalitikuri gagebiT diagnozireba, rogorc travmulisa, im pirTaTvis, vinc isini gadaitana. warsulsa da awmyos Soris arsebuli am axali damokidebulebis centrSia holokosti, romelic evropuli Tanamedroveobis ganmsazRvrel movlenad da imavdroulad, ganmanaTleblobis SesaZlo marcxis, adamianebis erTimeoris mimarT arahumanurobisa da evropuli antisemitizmis sisastikis simbolod iqca. holokostis saSinelebaTa gamosworebis mcdeloba Tanamedrove sazogadoebis civilurobis moTxovnis gamoxatu lebad iqca. travmis koncefcia holokostis mier miyenebul zarals aRiarebs da imave dros misgan erTgvari gamojansaRebis dapirebas Seicavs.
is, rom istoriuli travmis problema holokostze iyo fokusirebuli, arafers niSnavs, radgan istoriis, rogorc travmis, aRmoCena moxda maSin, rodesac bavSvebis mimarT sastik damoki debulebaze da CvenTvis nacnobi socialuri Zaladobis sxva formebze sul ufro Riad daiwyes msjeloba.
92
am msjelobaSi iuridiuli da samedicino dargebis mTeli rigi CaerTo. travma iqca popularul paradigmad warsulze fiqrisaTvis, gansakuTrebiT ki mas Semdeg, rac amerikeli jariskacebi vietnamidan Sin dabrundnen. maTi gancdebi, ganvlili saSinelebis amsaxveli kadrebis xilvebi, halucinaciebi, mrisxaneba da depresia diagnozirebul iqna, rogorc axali sindromi – posttravmatuli stresiT gamowveuli aSliloba (PTSD). mogvianebiT, organizebulma koleqtiurma usamarTlobam, rogoric iyo „moparuli Taoba~ avstraliel aborigenebSi (aborigenul sazogadoebebSi mTavrobis mier sanqcionirebuli SezRudva bavSvebis gaCenaze), an iaponelebis mier II msoflio omis dros koreeli qalebisTvis prostituciis iZuleba, romelic aseve travmatulad iqna aRiarebuli, sajaro gamoxmaureba da kompensaciisa da bodiSis moxdis moTxovnebi gamoiwvia (ix. frou 2001).
travma sakamaTo koncefciaa (ix. leisi 2000), magram safuZvlad udevs azri, rom zogierTi movlena imdenad damangrevelia, rom masTan gacnobierebulad gamklaveba SeuZlebelia. travmis msxverplni Trgunaven TavianT tkivilebs, ris Sedegadac isini gardaiqmnebian simptomebad, romelTa umetesoba Tavad travmatuli movlenebis damaxinjebul ganmeorebas warmoadgens. am ganmeorebebSi warsuli kvlav cocxlobs, magram, gaucnobierebeli, arakontrolirebadi mogonebebisa da warmodgenebis saxiT. gadamwyveti kiTxva, romelic travmis Teorias fsiqologiuri TvalsazrisiT upirispirdeba, aris: Tu ramdenad warmoadgens is xasiaTis gamovlinebas, romelSic qceva da zegavlena tkivilTan da paTologiasTan arian Sereuli. magaliTad, rogor unda SevafasoT holokosti: rogorc travma zogadad TanamedroveobisaTvis YTu mxolod im mcire raodenobis adamianebisaTvis, romlebic mas ga daurCnen? warmoadgens Tu ara avstraliis kulturuli identuroba, garkveulwilad, koleqtiur pasuxs galipolis (II msoflio omis damRupveli kampania, romlis drosac, umniSvnelo samxedro mizans 8000 adamiani Seewira da romelic angloavstraliuri xasiaTis oficialur gamoxatulebad iTvleba) travmaze? travmis Teoriis problema, rodesac is ara individebs, aramed sazogadoebriv dajgufebebs exeba, zedmetad usvams xazs am dajgufebebis erTianobisa da saerTo ga
93
mocdilebis mniSvnelobas da zedmetad aqcevs awmyo realobas warsuli gamocdilebis gavlenis qveS. garda amisa, Tuki arsebobs raime mosazreba, romelic mxars uWers warsulis gaSuqebas kulturologiis TvalsazrisiT, aris is, rom warsuli, romelic Cven dRes gvaqvs, araviTar SemTxvevaSi ar aris warsuli, romelic odesRac sxvadasxva saxiT arsebobda. magram, es araviTar SemTxvevaSi ar niSnavs imas, rom rogorc istoria varaudobs, is sruliad gansxvavebuli cnebaa.
damatebiTi sakiTxavi: qonertoni 1989; hiuisoni 1987; laisi 2000; morisi 1998; noura da kricmani 1996; semiueli 1994; uiliamsi 1961).
94
2.2. awmyo
Tanamedroveoba
rogorc ukve vnaxeT, kulturologia iseTi disciplinebisgan, rogoricaa literaturaTmcodneoba, kinomcodneoba an xelovnebaTmcodneoba, nawilobriv, imiT gansxvavdeba, rom Tanamedoveobazea koncentrirebuli. Cveni mizania, am TavSi Tanamedroveobis mniSvnelobis analizi mogawodoT. amisaTvis pirvel rigSi mas ganvixilavT rogorc koncefcias, Semdeg ki postmodernizmis, rogorc Tanamedroveobis Teorizaciis yvelaze mniSvnelovani kategoriis, mokle mimoxilvas SemogTavazebT. amasTanave, unda gavixsenoT, rom Tanamedroveobas dRes ufro meti gavlena aqvs dasavleTze, vidre odesme hqonia. iseTi STabeWdileba iqmneba, TiTqos wina TaobebTan SedarebiT Cven ufro met interess viCenT awmyos, vidre warsulis mimarT – rasac Tavad kulturologiis Seqmna mowmobs. kulturologiis kavSiri TanamedroveobasTan mimarTavs mas, Tanamedrove termini rom gamoviyenoT „prezentizmisaken`, rac gulisxmobs rogorc warsulis Tanamedrove kuTxiT danaxvas (imgvarad, rom misi „ucxooba` TvalSi sacemi ar iyos), aseve istoriis enaze rom vTqvaT, narcisizmisken, rac imis gadaWarbebul rwmenaSi gamoixateba, rom istoriuli mimarTulebebi TavianT apogeas swored axla aRweven (Tumca, rogorc TavSi 2.1. aRvniSneT, antiprezentizmsac aseve, Tavisi danakargebi aqvs).
amgvarad, ras niSnavs Tanamedroveoba? erTi mxriv, gulisxmobs awmyos, magram, amis Tqma bevrs arafers niSnavs, radganac awmyo warmavali kategoriaa: is imavdroulad nulicaa, romlis gavliTac momavali warsuli xdeba da siuxvec, romelSic Cven vcxovrobT. rogorc semiotika gvaswavlis, awmyo mniSvnelobas iZens mxolod im upiratesobis gamo, romelsac mas aniWebs Tavisi adgili misgan gansxvavebuli elementebis mowesrigebul rigSi, anu warsulTan da kidev ufro naklebad, momavalTan mimarTebaSi. awmyos raRac mniSvneloba aqvs mis mier warsulidan SeTvisebuli gansxvavebebisa da saerTo niSnebis TvalsazrisiT, warsuli ki warmodgenilia, rogorc
95
daxvavebuli debatebis, movlenebis, gamosaxulebebis, tendenciebis, ganmeorebebisa da Cixebis grova. amgvarad (dasavleTSi), awmyo aRniSnavs imas, rasac aRniSnavs iseT movlenebTan mimarTebaSi, rogorebic iyo safrangeTis revolucia da holokosti, romlebic gansazRvraven mas, rogorc garkveul moments TanamedroveobaSi. igive SeiZleba iTqvas, Tundac, SedarebiT ufro mSvid warsulTan mimarTebaSi, rogoric warmogvidgenia, magaliTad, metnaklebad miTiuri, tradiciuli inglisuri sofeli mediisa da momxmarebelTa uflebebis dacvis gareSe, daubinZurebeli garemoTi. momavalTan mimarTebaSi ki awmyos mniSvneloba aqvs misi damokidebulebis TvalsazrisiT momavalTan, winaswarmetyvelebebTan im drois Sesaxeb, rodesac CineTi ufro Zlevamosili gaxdeba, vidre aSS, an, vTqvaT, rodesac adamianebi sinTezirebulni iqnebian manqanebTan. awmyos araviTari mniSvneloba ara aqvs warsulis qronikebis an warmosaxuli momavlis gareSe, im qronikebis da warmosaxvebisa, romlebic movlenebisa da procesebisgan Sedgeba. rac ufro didia survili, ufro metad mniSvnelovani gavxadoT awmyo (es albaT imitom xdeba, rom vkargavT istoriis, rogorc metakoncefciis rwmenas), miT ufro metad aris mosalodneli, rom warsulebi da momavlebi, romlebic mas mniSvnelobas aniWeben, zedmetad gamartivebulad warmoCndes. aqedan gamomdinareobs, rom mecnieruli istoriografia, romelic istoriis gamartivebis winaaRmdegia im SemTxvevaSi, Tu is warmatebulia, Zarcvavs warsuls da arTmevs mas mniSvnelobas.
Tanamedroveoba, ubralod, awmyos ar aRniSnavs. zogi ram, rac axla xdeba, ufro Tanamedrovea, vidre sxva raRacebi, rac aseve axla xdeba. Tanamedroveoba warsulis nawilia, romelic Cvens sakuTrebad migvaCnia axla, is nawili, romelic jer arqivSi ar Caketila. reimond uiliamsma awmyo sam nawilad araCveulebrivad dayo: gadmonaSTi (arsebuli formaciebi, romlebic memkvidreobiT gadmogveca, magram mokle momavali aqvT); dominanturi (formaciebi, romlebic awmyos akontroleben); da axlad ganviTarebadi (romlebsac jer saboloo saxe da Zala ar SeuZeniaT). Tumca, dRes socialuri formaciebis aseT kategoriebad dayofa arc Tu ise advilia: romel kategorias unda mivakuTvnoT, magaliTad, religiuri
96
fundamentalizmi? Tavisi uryevi progresivizmiT uiliamsis sqema sinamdvileSi `Tanamedroveobis~ kategorias ar exeba, radganac, is, rac garkveul istoriul momentSi yvelaze Tanamedroved iTvleba, aucilebeli ar aris dominanturi iyos. namdvilad aris garkveuli azri imaSi, rodesac Tanamedroveobas efemerulad miiCneven (magaliTad, bolo dros gamosuli kinohiti efemerul fenomens warmoadgens), maSinac ki, rodesac kulturologia efemeruls naklebad efemerulad aqcevs misi disciplinarul arqivSi SetaniT da zog SemTxvevaSi, uflebas aZlevs efemerul movlenebs, sayrden wertilebad iqcnen Semdgomi analizisa da sociologiuri kvlevebisTvis. unda gvaxsovdes, rom akademiuri disciplinebi da instituciebi mniSvnelovan rols asruleben warsulis awmyoSi da aseve awmyos momavalSi gadatanaSi. amasTanave, isini mexsierebis bankebs warmoadgenen. maT Soris aris kulturologiac, romelic rac ufro xandazmuli xdeba am TvalsazrisiT, miT ufro met mniSvnelobas iZens.
arsebobs, agreTve, garkveul damokidebulebaTa jgufi Tanamedroveobas, axalgazrdobas, modasa da kulturlogias Soris. axalgazrdoba ufro Tanamedroved gvesaxeba, vidre sxva kulturuli niSebi da kulturologiasac masTan gansakuTrebiT mWidro kavSiri aqvs (gansakuTrebiT ki axalgazrdobis garkveul seqtorTan) imis gamo, rom swored isini avseben auditoriebs, romlebic kulturologiis umniSvnelovanes institucionalur sferos warmoadgenen. radgan kulturologia warmoadgens disciplinas, romelic ar sargeblobs arc sakuTari da arc im disciplinebis ZalauflebiT, romlebic mas aRiareben, mas ufro gansxvavebuli damokidebuleba aqvs studentebTan, vidre SedarebiT Zvel disciplinebs. is usmens Tavis studentebs da maT interesebsa da codnas iTvaliswinebs. kulturologia students aRiqvams ara rogorc cariel WurWels, romelic codniT unda Seivsos, radganac swavlis unari aqvs, ara med, rogorc Tanamosaubres, romelsac azrovnebis garkveuli meTodebi, perspeqtivebi da msoflmxedveloba unda gauziaron da pedagogebTan dialogis reJimSi unda iyvnen. yovelive amis gamo, asakobriv (Taobebs Soris) sxvaobas studentebsa da pedagogebs Soris didi mniSvneloba eniWeba. zogjer (gansakuTrebiT ki anglofonur
97
qveynebSi), saSualo asakis adamianTa interesi axalgazrdebis mimarT vuaieristulad, odnav Seufereblad iTvleba. garda amisa, arsebobs mkacri logika, romlis mixedviTac moduri mimdinareobebi jer aqtualobas kargaven da Semdeg mosawyenni, naxevrad miviwyebulni da sasacilonic ki xdebian, magram dgeba dro, rodesac isini kvlav aqtualobas ibruneben `retros~ stilis gavleniT. es ki saklaso oTaxis pirobebSi imas niSnavs, rom is pedagogi, romelic Tavisi axalgazrdobis droindeli kulturuli simpaTiebis (am SemTxvevaSi modis) erTguli rCeba (daaxloebiT, 1977 w. konfliqti) da pedagogi, romelic wlidan wlamde gmirulad cdilobs ukanasknel modas misdios, Tanabari saSiSroebis winaSea sasacilod gamoiyurebodes Tavisi studentebis TvalSi. Taobebis mixedviT cvalebadi stilebis Cvenebis procesSi Tanamedroveoba modamde dadis, xolo awmyo `tendenciebamde~.
ufro abstraqtuli TvalsazrisiT, Tanamedroveoba xSirad ganixileba, rogorc Znelad xelCasaWidi cneba, es ar xdeba filosofiuri mizezebis gamo. erTerTi argumentis Tanaxmad, romelic amas asabuTebs, Tanamedroveoba axla ufro swrafad icvleba, vidre adre, faqtobrivad, imdenad swrafad, rom inteleqtualuri analizi mis aRqmas ver axerxebs (ix. grosbergi 2000, 149). Zneli saTqmelia, istoria axla ufro swrafad viTardeba, vidre adre viTardeboda Tu ara, radganac ar arsebobs iseTi kriteriumebi, romelTa daxmarebiTac amgvari Sedareba moxerxdeboda. varaudis doneze Tu vimsjelebT, aseTi ram naklebad aris SesaZlebeli. amis dasamtkiceblad moviyvanoT ori gansakuTrebiT mwvave magaliTi: ras ifiqrebdnen 1939 wels britanelebi an 1862 wels, samoqalaqo omis dros, amerikelebi aseTi mosazrebis Sesaxeb? meore mxriv ki, ras vityviT sul ramdenime wlis win gavrcelebul mosazre bebze istoriis dasasrulis moaxloebis Sesaxeb (rac imas niSnavda, rom demokratiulma kapitalizmma gamarjveba moipova, rogorc globalurma sistemam da misi aranairi realuri alternativa aRar arsebobda)?
Tamedroveoba Znelad xelCasaWid cnebad iTvleba kidev erTi mizezis gamo, Cven aRar gagvaCnia saerTo da sazogadod SeTanxmebuli Tvalsazrisi, romlis saSualebiTac misi gaanalizeba gaxdeboda SesaZlebeli. codnisa da Rirebulebebis
98
fragmentacia moxda da amasTan erTad adamianTa winsvlisa da Tavisuflebisken swrafvis `ZiriTadi qronika~ damajereblobas kargavs (ix. liotari 1984). mokled rom vTqvaT, rogorc frederik jeimsonma Camoayaliba (1991), Tanamedroveobas lokaciis adgili ar gaaCnia. asea Tu ise, arasodes arsebula iseTi sazogadoeba, romelsac imaze meti infromacia eqneboda sakuTari Tavis Sesaxeb, vidre Cven gvaqvs. moviyvanoT ramdenime magaliTi: kompaniebs, romlebic bazars ikvleven, uamravi da detaluri aRweriloba aqvT imis Sesaxeb, Tu rogor vrceldebian samomxmareblo modelebi sivrceSi, anu, rogorc dik hebdijma (1989, 53) uwoda, `socialuri survilebis rukebi~, romlebic aregulireben samarketingo kampaniebs, axali produqciis warmoebasa da sacalo gasaRebis bazrebis Seqmnas; samarTaldamcav organizaciebs danaSaulebaTa aRwerilobisa da gavrcelebis geografiis Sesaxeb uamravi monacemi gaaCniaT; ekonomikuri geografia uaRresad detalur informacias flobs teritoriaze ekonomikuri saqmianobis Sesaxeb; politikuri moRvaweebi da/an biurokratebi mTeli saarCevno istoriis manZilze yvelaze ufro xSirad aweseben saarCevno sazRvrebs quCebisTvis; sul ufro ukeT aRweren da Seiswavlian mcenareTa da cxovelTa gavrcelebis adgilebs (Tumca, isini bevrad uaresad arian asa xulni rukaze, vidre adamianTa sazogadoeba da kultura), imdenad, rom zogierT, ganadgurebis piras myof saxeobaTa calkeuli individebisaTvis saxelebic ki aqvT darqmeuli. faqtobrivad, qseliT dakavSirebul samomxmareblo sazogadoebaSi, yoveli moqmedeba kvalis datovebas niSnavs: sakredito baraTiT raimes SeZenis dros maSinve rCeba kvali samomxmareblo rukaze. problema imaSi ki ar mdgomareobs, rom Tanamedrove sazogadoebebi da kulturebi rukaze saTanadod asaxuli ar aris, aramed imaSi, rom mzardi Seusabamoba arsebobs maT Sesaxeb arsebuli informaciis raodenobasa da im normatiul struqturebs Soris, romlebic amgvari informaciis gamosayeneblad unda SevimuSavoT.
naTeli mxolod erTia: Cven Tanamedroveobas ufro procesebisa da tendenciebis, da ara fiqsirebuli maxasiaTeblebis mixedviT ganvixilavT, is ki mudmivad icvleba rogorc mocemuli, ise sxva TvalsazrisiT. amgvarad, rogor unda moxdes
99
misi periodizacia?
postmoderni
kulturis momavali istorikosebi oTxmocian da oTxmocda aTian wlebs postmodernizmis xanad miiCneven. postmodernizmi, rogorc aseTi, swored am periods – meoce saukunis bolo aTwleulebs miekuTvneba. im droisaTvis es mimdinareoba koncefciis saxiT aRmocenda, radgan zogierTi inteleqtualis azriT (maT Soris yvelaze mniSvnelovani figura iyo marqsisti literaturis kritikosi frederik jeimsoni) ukve SeuZlebeli xdeboda sazogadoebis istoriis logikuri gadmocema. es daskvna dakavSirebuli iyo Tanamedroveobis rTul diagnozTan, romelic askvnida, rom emociuri cxovreba nadgurdeboda (e.w. `emociebis dacema~); rom warsuli dausruleblad da uazrod ga damuSavdeboda; rom sul ufro metad xdeboda awmyos ironizi reba, misi, TiTqosda, brWyalebSi Casma da mis mimarT zedapiruli damokidebulebis zrda (siRrmis nakleboba); rom Usaukuneebis manZilze arsebuli progresis rwmena gaqra da rom Tavad realobac warmavalia, radgan sul ufro metad ixlarTeba warmosaxvasTan, xolo arsebuli sinamdvile Tavis sakuTar aCrdilSi qreba (jeimsoni 1991).
Tumca, axal saukuneSi postmodernizmi sul ufro da ufro naklebad emsgavseba epoqis damajerebel diagnozs an kulturaTa erTianobas da sul ufro metad – im stilis dasaxelebas, romelic im gansazRvruli droisaTvis mraval Janrs aerTianebda. SeiZleba mogveCvenos, TiTqos postmodernizmi, rogorc Tanamedroveobis diagnozi, globalizaciam Caanacvla, magram, sabolood, globalizacia kulturuli meTodis dasaxelebas ki ar warmoadgens, aramed ekonomikuri, socialuri da politikuri procese bisas. amdenad, Cven sakmaod ucnaur mdgomareobaSi aRmovCndiT, romelSic kultura uprecedentod aris warmodgenili, magram, mas ar gaaCnia sayovelTaod aRiarebuli konceptualuri da kritikuli struqtura. verc imas vityviT, rom adekvaturi TviTSefaseba, romelic postmodernistuli kulturis Teoriasa da kritikaSi naTlad aris Camoyalibebuli, moZvelebulia. yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, raRa mniSvneloba aqvs postmod
100
ernizms? am kiTxvaze pasuxis gasacemad unda CavuRrmavdeT postmodernizmis, rogorc koncefciis, warmoSobis sakiTxs.
virjinia vulfma gamoTqva cnobili mosazreba, rom adamianis buneba, daaxloebiT 1910 wlisaTvis sagrZnoblad Seicvala. dRes SeiZleba sagonebelSi Cagvagdos kiTxvam: nuTu 1900 wels mcxovrebi adamianebi marTla amdenad gansxvavdebodnen 1920 wels mcxovrebTagan? ramden adamianze imoqmeda amgvarma gansxvavebam? Tu SevecdebiT imis mixvedras, Tu ram gamoiwvia virjinia vulfis amgvari gazviadebuli daskvna, Cvens Tvalwin warsdgeba is mniSvnelovani cvlilebebi, romelTac mecxramete saukunis bolos hqondaT adgili. am cvlilebebis jgufs vaerTianebT `modernizmis~ saTauriT. xelovnebaSi es cvlilebebi moicavdnen realizmTan daSorebas da utopiuri eqsperimentebisken gezis aRebas; socialur RirebulebaTa sferoSi aRiniSna naklebad moralisturi damokidebuleba seqsualuri damokidebulebebis TvalsazrisiT, es gansakuTrebulad araheteroseqsualur urTierTobebs exeba. cvlilebebi aRiniSna, aseve, klasobriv urTierTobebSic: muSaTa klasi ukve Zireulad aRar gansxvavdeboda burJuaziisgan; aseve, gaCnda ekonomikuri warmoebisa da momxmareblobis axali meTodebi, rac imas niSnavda, rom xangrZlivi moxmarebis saqonelma gadaavso bazrebi, romlebic sul ufro naklebad Semoifarglebodnen mxolod mdidrebiT; sul ufro izrdeboda, agreTve, to lerantoba saxelmwifos mxridan xalxis keTildReobis sakiTxebSi Carevis mimarT.
vinc sityva `postmodernizms~ im epoqis aRsaniSnavad iyenebs, romelSic cxovrobs, igives amtkicebs, rasac Tavis droze virjinia vulfi amtkicebda. daaxloebiT 1980 wels sazogadoeba kvlav icvleba im TvalsazrisiT, romelzec vsaubrob. SesaZlebelia Tu ara gamovkveToT is socialuri pirobebi, romelTac postmodernizmi eyrdnoba iseve, rogorc isini, romelTac mo dernizmis diagnozi eyrdnoboda? amis pasuxia kompetenturi `diax~ _ kompetenturi imis gamo, rom saboloo jamSi, postmo dernizmi modernizmTan ubralo ganxeTqilebas ki ar aRniSnavs, aramed mis gaZlierebul formas warmoadgens. mravali (magram ara yvela) procesi, romelic meoce saukunis dasawyisSi moqmedeb da, amave saukunis samocdaaTian da oTxmocian wlebSic agrZelebda moqmedebas,
101
Tumca, maTi kulturuli zemoqmedeba, albaT, ramdenadme gansxvavebuli iyo.
naTelia, rom zogierTi socialuri garemoeba Seicvala. im mravalferovan movlenaTa Soris, romlebsac postmodernizmi moicavs, SeiZleba gamoiyos: neoliberalizmisa da imijis politikis aRmavloba, gansakuTrebiT dasavleTSi, magram ara marto iq; qalTa moZraobis gasaocari (Tu ara sayovelTao) warmateba, esec gansakuTrebiT dasavleTSi; civi omis dasasruli 1989 wels da msoflioSi socialisturi idealebis warmatebuli damxoba; klasebis, rogorc identurobisa da kulturuli gansxvavebulobis maCveneblis Sesusteba; mediis centrSi televiziis moqceva; umaRlesi ganaTlebis gavrcelebis zrda mravali ganviTarebadi qveynis mosaxleobaSi; migrantTa nakadebis zrda msoflio masStabiT, ramac gamoiwvia multikulturalisturi politikis gatareba.
msurs gansakuTrebuli yuradReba kidev ramdenime faqts mivapyro: postmodernizms axlo kavSiri aqvs samociani wlebis utopiuri idealebis msxvrevasTan. Tanamedroveobis kritikul Sefasebas, rogorc `postmodernistulisa~, LSD –s mier gamowveul halucinaciebTan ucnauri msgavseba axasiaTebs (araTanmimdevruloba, ganmeorebebi, uemocioba, Sizofrenia [kidev erTi termini, romelsac postmodernisti Teoretikosebi iyeneben]) da es SemTxveviTi ar aris. rogorc ki im aTwleulis revoluciuri imedebi gacruvda, TiTqos maSinve ganadgurda Tanamedrove normaluri cxovreba da araferi darCa, rasac misi adgilis dakaveba SeeZlo. Tu amas ~msoflio istoriis~ doneze ganvixilavT, magaliTad SeiZleba moviyvanoT dasavleTis SeiaraRebuli Zalebis maTi yofili koloniebidan gayvana, rasac dekolonizaciis formaluri gamarjveba SeiZleba daerqvas (`formaluri~ imitom, rom im dros dekolonizacia saxelmwifo da samarTlebrivi kontrolis, magram ara yovelTvis ekonomikuri da kulturuli dominirebis daTmobas niSnavda). es imitomac iyo ase mniSvnelovani, rom dasavleTis mier sakuTari Tavis warmodgena, rogorc msoflio progresis da ganaTlebis matareblis Sesaxeb, Zalian mWidrod iyo gadaxlarTuli mis rwmenasTan, rom koloniebSi civilizaciis Setanis misia ekisreboda. mas Semdeg, rac yofili koloniebi, Teoriulad mainc, Tanasworuflebian saxelmwifoebad iqc
102
nen da ganaTlebuli civilizacia mxolod dasavleTiT aRar Semoifargleboda, yvelaferi Seicvala. Znelia ar SeewinaaRmdego daskvnas, rom postmodernisti Teoretikosebis im azrs ukan, TiTqos Tanamedrove progresivizmsa da racionalurobas safrTxe emuqreba, faruli (Tanac, daufiqrebeli) pasuxi imaleba dasavleli TeTrkaniani Tanamdebobis pirebisaTvis (mamakacebis Tvis) globaluri hegemonis uflebis gadacemaSi (ix. morli da robinsi 1995). amgvari hegemoniis dasrulebis Semdeg standartul msoflmxedvelobad iqceoda ~relativizmi~ romelic gulisxmoda yvela kulturis, erovnebisa da rwmenis gaTanabrebas imgvarad, rom arc erTi maTgani sxvaze dawinaurebuli ar unda yofiliyo – an standartul msoflmxedvelobad iqceoda mxolod liberalurad ganwyobili mdidrebisTvis.
am cvlilebebis sxvagvari interpretaciac SeiZleba: ara mosalodneli safrTxisa da muqaris, aramed zedmeti Tavdajerebulobis kuTxiT. SesaZloa, yvelaze metad, postmodernizmi swored im cvlilebas warmoadgens, romelic warsulis Cveneul aRqmaSi moxda da romelzec 2.1 TavSi mivuTiTe. istoriis nacvlad, romelic progresze mogviTxrobda: xangrZliv, mtkivneul brZolaze, romelic socialuri samarTlianobis ganmtkicebisa da ayvavebisken iyo mimarTuli, is socialur struqturebSi da cxovrebis wesebSi momxdari cvlilebebis amsaxvel cnebad iqca. amgvari azrovneba `relativizmis~ asociacias iwvevs, radgan, Tuki cxovrebis arc erTi modeli (wesi) ar dawinaurdeba, rogor SeiZleba istorias progresi daerqvas? rogori paradoqsulic ar unda Candes, amqveynad sruli daculobis aseTi Tvalsazrisi srulyofilebis maCvenebelad iTvleba, anu iZleva imis rwmenas, rom istoria gverds ar auvlis demokratiul kapitalizms – sazogadoebrivi organizaciis im formas, romelsac ase ufrTxildebian dasavleTSi da romelic amJamad mxolod nominalurad arsebobs msoflios umetes nawilSi. es azri SeiZleba Semdegnairad Camoyalibdes: idea progresis Sesaxeb, bolos da bolos, SeiZleba ignorirebul iqnes, radga nac progresma Tavis apogeas ukve miaRwia.
Tanamedrove demokratiuli kapitalizmis legitimuroba da atmosfero, Tavis mxriv, didad aris damokidebuli mis unarze kooptireba gaukeTos mis winaaRmdeg mimarTul mTel
103
winaaRmdegobas. liberalur pirobebSi, demokratiasa da bazris kooptirebis erTobliv Zalauflebas SeiZleba orgvari interpretacia mieces. SeiZleba iTqvas, rom demokratiuli kapitalizmi Tavis msxverplT da disidentebs gamoxatvis araviTar realur saSualebas da Zalauflebas ar aZlevs misTvis konkurenciis gasawevad. amis erTerTi ZiriTadi mizezi is aris, rom dRes medias da gansakuTrebiT ki televizias, SeuZlia zegavlena moaxdinos faseulobebze, uzrunvelyos rwmeniT, mianiWos siamovneba, SezRudos protesti da moTxovnebic ki, im zomamde, rom maT, vinc warumatebelia arsebuli sistemis dros, saSualeba ar eqneba protesti gamoxatos an zarali warmoadginos. dRevandeli demokratiuli kapitalizmic, aseve, kapitalizmis postmodernistul suraTs warmoadgens: Cemi azriT, gamodis, rom media qmnis da zRudavs nacvlad imisa, rom Cveni realoba asaxos.
meore mxriv, SeiZleba vifiqroT, rom mediizirebulma demokratiulma kapitalizmma im wertils miaRwia, rodesac maspinZlis rolis Sesruleba SeuZlia identurobaTa masStaburi da pozitiuri zrdis saqmeSi: uflebamosilebis miniWebis gziT is saSualebas aZlevs adamianebs, icxovron rogorc: `geebma~, `feministma separatistebma~, `axali eris~ warmomadgenlebma, `mwvaneebma~, `sicocxlis uflebisa~ da `iesos xalxis~ sazogadoebebis wevrebma an, Tundac rogorc radikalurma muslimanebma. amgvari jgufebi naklebad miekuTvnebian sazogadoebriv sferos, romelSic erovnuli an geografiulad SemosazRvruli sxva sazogadoebebi arian gaerTianebulni, vidre ekonomikuri sistemis sivrces moklebuli sakomunikacio da samomxmareblo qselebi, romlebic sul ufro metad iReben gezs mzardi moTxovnilebebisa da qselebisken, romlebic produqciis warmoebaze maRla dganan.
amgvar situaciaSi – da esec postmodernizmis damaxasiaTebeli niSania politika, rogorc ukve vnaxeT I nawilSi, xdeba ekonomikis menejmentis sakiTxebis Sesaxeb debatebis asparezi, romlebic informaciis moZiebis saocrad rTuli teqnologiebisa da gamosaxulebaTa konstruirebis gamoyenebiT warimarTeba. es ukve aRar warmoadgens memarcxeneebis, Tanasworuflebianobisa da socialuri samarTlianobis partiis dapirispirebas memarjveneTa, pirovnebis Tavisu
104
flebis partiasTan. postmodernul, formalur politikaSi adamiani xmas ar aZlevs imas, rac samarTliania, an imas, rac mis interesebs gamoxatavs, imitom, rom es interesebi SeiZleba, ubralod, politikurad, molaparakebis gziT gamoixatos (magaliTad, geebis an feministebis interesebi). magram, postmodernizmis yvelaze ufro niSandoblivi gavlena Cans im meTodebSi, romlebic isea SemuSavebuli, rom warmomadgenlobiTi damokratiis pirobebSi SesaZlebeli arCevanis gakeTebis sistema im survilebisa da moTxovnilebebisaken iyos mimarTuli, romlebic, mniSvnelovanwilad, Tavadve media konstruqciebs warmoadgenen. sazogadoebrivi azris Seswavlis Sedegad aSkara xdeba, rom amomrCevlebi xSirad xmas iseT kandidatebs aZleven, romlebic swored im kanonebis gayvanas ewinaaRmdegebian, romelTa amoqmedebac Tavad amomrCevlebs yvelaze metad surT. yofili msaxiobi, romlis mier omze gadaRebul filmebSi Sesrulebuli rolebi gamoyenebuli iyo, rogorc misi sakuTari biografiis nawili, amerikis prezidentad airCies. magram, rodesac amgvari tyuilebi saaSkaraoze gamoaqvT, amas yuradRebas aravin aqcevs, araviTari mniSvneloba ar eniWeba. es iyo udidesi Soki, romelmac saSualeba misca postmodernistebs, ganecxadebinaT, rom realoba ukve aRar arsebobda da sayovelTao gulgriloba gabatonda. rodesac erovnuli gaerTianebebi winaaRmdegobas uweven demokratiul kapitalizms, postmodernistuli diagnozis damajerebloba safuZvels kargavs. Tuki arsebobda movlena, romelsac postmodernizmisTvis, rogorc koncefciisTvis, safuZvlis Seryeva SeeZlo, es 9/11 iyo – romelmac demokratiuli kapitalizmi aiZula Tavis mtrebs dapirispireboda.
Tqven SeiZleba sapirispiro azri gamoTqvaT da ganacxadoT, rom postmodernizmi ufro kulturuli, vidre politikuri an ekonomikuri fenomenia. isic marTalia, rom es termini pirvelad xelovnebaSi gavrcelda (kerZod ki arqiteqturis kritikaSi), Tumca, misi kulturuli aspeqtebi sul ufro metad emsgavseboda zemoT aRwerili gardaqmnebisa da movlenebis manifestacias. magaliTad, ganvixiloT arqiteqtura. `postmodernizmi~ am konteqstSic or mniSvnelobas iZens: pirveli mniSvneloba im moZraobas SeiZleba davukavSiroT, romelsac warmatebiT warmoadgenda britaneTis princi Carlzi. es moZ
105
raoba adgilobrivi sazogadoebebisa da pirovnebebis saxeliT yovelgvar modernizms uaryofda. Zveli stilis modernistuli arqiteqtura, romelic asocirebulia msxvilmasStabian, mravalsarTulian sacxovrebel kvartlebTan, socialur gegmarebaSi utopiur xedvasa da Tavdajerebulobas ganasaxierebda. aseTi arqiteqtura urbanistul, uklaso, anonimur da komfortul moqalaqeTaTvis iyo gansazRvruli. moqalaqeTa Sesaxeb amgvari warmodgena keTilganwyobilma mTavrobam Seqmna, xolo betonisgan Camoasxes arqiteqtorebma, romelTa gemovnebasac araferi hqonda saerTo popularul kiCTan an nebismieri saxis ornamentaciasTan. arqiteqturuli postmodernizmi (am tipis) uaryofs modernistul imedebs da proeqtebs, romlebic am imedebs gamoxatavdnen, raTa, ukeTes SemTxvevaSi, SeeqmnaT garemo identurobaTa (tipiur SenobaTa) swrafi zrdisaTvis. magram, sabolood, ise Cans, rom is arqiteqturul stilebs mxolod imiT SemosazRvravs, rac warsulidan aris memkvidreobiT miRebuli.
arqiteqturuli postmodernizmis meore tipi cvlis modernistul Sexedulebas SenobebiT, romlebic did socialur da esTetikur programebs (faseulobebs) ar gamoxataven. garegnulad es Senobebi an wina stilebis ̀ citirebas~ akeTeben harmoniisa da Tanmimdevrulobis wmindaTawminda cnebebis gaTvaliswinebis gareSe an sulelur Seusabamobas interiersa da eqsteriers Soris. maTi interierebi araviTar warmodgenas ar qmnian farTis daniSnulebaze, xolo eqsterierebi, mibaZvisa da didi raodenobis gaurkveveli detalebis daxvavebiT, araprogresuli gaTavisuflebis simbolos warmoadgens. am tipis postmodernizms analogebi xelovnebis sxva dargebSic, kerZod ki literaturasa da mxatvrobaSic gaaCnia. am dargebSi, Sexeduleba, rom xelovneba garkveul, myar realobas an myar faseulobaTa (silamaze, harmonia) erTianobas unda asaxavdes, an kiTxvis, danaxvis an yofis radikalurad gansxvavebuli meTodebisken miiswrafvodes, warmoudgenlad, an sul cota, utopiurad iTvleba. amis nacvlad, amgvari kulturuli postmodernizmi `pastiSiT~ aris dakavebuli, anu Tavisuflad sesxulobs Zvel simboloebs (kodeqsebs) da stilebs. maTi azriT, gansxvaveba maRal kulturasa da masobriv, popularul kulturas Soris aRar arsebobs – anu maRali
106
kulturuli formebi ufro faseulad (ufro gamorCeulad da momwifebulad) aRar iTvleba, vidre masobrivi kulturisa. (am gagebiT, Tavad kulturologiac postmodernistuli swavlebis/codnis/formaa). es, nawilobriv, imiT aris gamowveuli, rom Taviseburebebi, rogoricaa TviTSemecneba da ironiuli interteqstualoba, romlebic odesRac, ZiriTadad, mxolod eqsperimentul da maRal xelovnebas axasiaTebda, axla komerciuli kulturisTvisac banaluri, Cveulebrivi damaxasiaTebeli niSani gaxda (kolinzi 1995, 23). bolos aRvniSnavT, rom postmodernistulma xelovnebam da literaturam saerTo ena gamonaxes bazarTan. azri, rom xelovnebis brwyinvale nimuSebi ubralo moxmarebis sagnebze mets niSnavdnen, rTuli SesanarCunebeli gaxda, rac, isev da isev postmodernizmis mxardamWerTa TvalsazrisiT, SeiZleboda ufro metad sargeblobis, vidre zaralis momtanad aRqmuliyo.
SevajamoT yovelive zemoTqmuli: postmodernizmis, rogorc koncefciis, Zala imaSi mdgomareobs, rom gvaiZulebs yuradReba mivapyroT imas, Tu rogor Seicvala Tanamedrove samyaro, es cvlilebebi ki an oTxmocian wlebSi daiwyo, an iqneb kidev ufro adre. magram, unda vaRiaroT, rom postmodernizmis Teoria cvlilebas yovlismomcvelad ar ganixilavs. zogierTi gansakuTrebiT mwvave kiTxva da eWvi upasuxod rCeba. aRsaniSnavia, magaliTad, rom yvela ar cxovrobs postmodernizmis pirobebSi: Tundac, magaliTad, is indonezielebi, romlebic aSSs bazrisTvis tansacmels saaTSi 70 centad keraven. postmodernizmi, ZiriTadad, mxolod urbanizebul, mdidar fenas exeba msoflios nebismier kuTxeSi. swored amitom aris, rom mis mier asaxuli samyaro moumzadebeli iyo terorizmTan omis geopolitikisTvis.
udidesi inteleqtualuri sirTule, romelic postmodernizms axasiaTebs, misi Sinagani araTanmimdevrulobaa. postmodernizms Cvens sazogadoebaSi gabatonebuli mdgomareoba rom hqonoda im TvalsazrisiT, romelsac misi kritikosebi gulisxmobdnen, sinamdvileSi, verasodes mivxvdebodiT imis gamo, rom postmodernizmi asparezze gamovida ara rogorc sazogadoebis sxva, gasayidad gamotanili forma, aramed, rogorc obieqturi aRweriloba imisa, rasac sazogadoeba realurad da namdvilad warmoadgens. miuxedavad amisa, pirdapir
107
rom vTqvaT, postmodernizmi, albaT, WeSmaritebasa da realobas ar asaxavs. iqneb, sabolood, am kategoriam Tavisi Zala marTla amgvar winaaRmdegobaSi ipovos. yovel SemTxvevaSi postmodernizmi gviCvenebs, rom `awmyos~ istoriulad unda mivudgeT da rom `post~, bolos da bolos, droebiTi cnebaa, romelic imas gulisxmobs, rom socialurpolitikuri reJimi, romelsac is aRwers, mxolod meoce saukunis dasasrulis istoriis sakuTrebaa. postmodernizmis kritikul analizs Tu sxva kuTxiT mivudgebiT, gamoCndeba, rom postmodernistuli samyaros winaaRmdegobrivi suraTi, romelic progresuli kritikosebis mier aris warmodgenili, maT sxvadasxvagvar SiSs asaxavda, im xarisxiT, ramdenad sworadac afasebdnen isini samyaros. SesaZloa, rom swored amgvari SiSebis gamoxatva dagvexmaros sistemisken gezibs aRebaSi, romelSic amgvari SiSebi safuZvels iqneba moklebuli da swori diagnozis dasmaSic dagvexmareba.
damatebiTi sakiTxavi: grosbergi 2000; laturi 1993; liotari 1984; morisi 1990.
108
2.3. momavali: politika da winaswarmetyveleba
Tavisi progresulobis miuxedavad, humanitaruli mecnierebebi yovelTvis, Tundac qvecnobierad, ufro warsulisken iyvnen mimarTulni, vidre momavlisken. rodesac momavlisken iyvnen orientirebulni, maT, ZiriTadad, filosofia da abstraqtuli humanizmi amoZravebdaT. Teoriulad mainc, yovelTvis arsebobda pirovnebaTa sruli da dabalansebuli potencialis Seqmnis idealisturi proeqti imisTvis, rom samomavlod, ufro civilizebuli da erTiani sazogadoeba SeeqmnaT Semdegi TaobisaTvis. mecxramete saukunis kulturis kritikosebma, rogoric iyo, magaliTad, meTiu arnoldi, Tavis tradiciul humanizms daamates cneba, rom kultura SeiZleboda socialuri cvlilebebisTvis Sesaferis niadagad qceuliyo. daaxloebiT imave dros, idealisti moazrovneebi, rogoric iyo, magaliTad, t. h. grini, amtkicebdnen, rom kultura swored is sfero iyo, sadac Cveni `saukeTeso nawilis~ arseboba da cxovrebac ki SeiZleboda warmogvedgina. kulturam utopiuri mniSvneloba SeiZina. rogorc ukve vnaxeT, reimond uiliamsis azriT, Cveulebriv (ordinarul) kulturas aqvs saSualeba gasaqani misces koleqtiuri gamocdilebis iseT formebs, romelTac socialuri status qvos gauqmebis unari gaaCniaT. am konteqstSi, kritikis roli amgvari kulturis gafrTxilebaSi mdgomareobs.
reimond uiliamsis mixedviT, kulturologiis azri imaSi mdgomareobs, rom igi momavlis Sesaxeb socializmis tradiciuli, progresuli Sexedulebis ukanasknel amosunTqvas warmoadgens, im momavlisa, romelic warmoadgens mxolod dapirebas, rom sazogadoeba ganaxorcielebs kontrols produqciis warmoebis pirobebze. mas Semdeg, ra Tqma unda, momavlis amgvari xedva da nebismieri, sworxazovani progresuli azris farTo masStabiT arseboba TiTqmis SeuZlebeli gaxda, iseve, rogorc im azrisa, TiTqos humanitaruli dargebi momavlis formirebis umniSvnelovanes Zalas warmoadgenen. Tanamedrove akademiuri codna humanitarul sferoSi, rogorc adre vivaraude, kvlav progresulad rCeba gaumjobesebis
109
imediT, magram mas ar gaaCnia saerTaSorisod aRiarebuli imedebi sazogadoebisa da kulturis axali formebebis SeqmnasTan dakavSirebiT. garda amisa, is sul ufro naklebad acnobierebs Tavis sakuTar rols amgvari momavlis momzadebis saqmeSi. Tavi davaneboT postmodernizmis Teoretikosebs da movubrundeT miSel fukos, romlis Sromebmac gansakuTrebuli zegavlena moaxdina progresivizmis dacemaze. fukos azriT, istoria ufro metad Cavardnebisa da erTi formaciidan meoreze mkveTri gadasvlebis rigs warmoadgens, vidre uywvet nakads (ix. fuko, 1972). fukos wvlili msjelobaSi ufro metad iyo Tavisuflebisken mimarTuli, vidre istoriis progresisti kritikosebisa, romelic, ZiriTadad, kritikuli iyo. rogorc ukve vnaxeT, isini progress amarTlebdnen, radganac am ideiT iyvnen Sepyrobilni, xolo yvelafer danarCens, gazviadeba ar iqneba Tu vityvi, sikvdils uTanabrebdnen. garda amisa, fuko amtkicebda, rom socialur politikas, romelic istoriis progresivistul Teoriaze iqneboda damyarebuli (magaliTad, rogoricaa sasjelis Zveli da sastiki formebis patimrobiT Secvla), socialuri da calkeuli qmedebebis mogvareba SeeZlo meTodebiT, romlebsac mosaxleobis ara imdenad gaTavisufleba, ramdenadac Semdgomi damorCileba unda gamoewvia. magram swor xazovani istoriis amgvarma demontaJma misi sakuTari institucionaluri sferos – humanitaruli mecnierebebis – mniSvnelobis Semcireba gamoiwvia.
aSkara gaxda – Tumca, es fukos azrovnebis mimarTulebas ar warmoadgenda rom saxelmwifo struqturebis mier progresis ritorikis gamoyenebas, gansakuTrebiT ki e.w. `ganuviTarebel~ regionebSi, iseTi proeqtebis waxaliseba SeeZlo gamoewvia, romelTa ganxorcielebasac, xSirad, RaribTa mdgomareobis gauareseba an garemos dabinZureba mohyveboda. amis klasikuri magaliTia CineTsa da samxreT aziaSi dambebis mSenebloba, rasac gamanadgurebeli kritika mohyva iseTi aqtivistebis mxridan, rogoricaa, magaliTad, novelisti arundhati roi (ix. roi 1999 da aseve, seni 2001, rogorc developmentalizmis liberaluri mxar daWeris magaliTi). aseTi SemTxvevebis dros, faseulobaTa Rrma inversiis gamo, progresuli politika jiutad dgeba mdgradi ganviTarebisa da bunebis dacvis sadarajoze. developmentalizmis kriti
110
kul analizs exmaureba kidev ufro Rrma azriT gaJRenTili uxerxuloba, romelsac braleulobis elferi dahkravs, imis Sesaxeb, rom dRevandeli mosaxleoba saboloo resursebis gaTvaliswinebiT, imaze mets xarjavs, vidre mas samarTlianad ekuTvnis, riTac sakuTar Taobas seriozuli pasuxismgeblobis winaSe ayenebs Tavisi STamomavlebisTvis myari da usafrTxo momavlis uzrunvelyofis TvalsazrisiT (am TemasTan dakavSirebiT gansxvavebuli mosazrebis gasacnobad ix. endriu rosi gv. 2112).
Cndeba kiTxva: ra adgili ukavia momavals kulturologiaSi (anu, garkveulwilad, kulturaSi) progresivizmis Semdeg? rogorc warsulis SemTxvevaSi, am kiTxvas ori mimarTulebiT mivyavarT: momavali arsebobs momavlis Sesaxeb Cveni warmodgenebisa da suraTebis saxiT (romlebic, ra Tqma unda, SeiZleba winaswar metyvelebis elementebsac Seicavdnen); is arsebobs, agreTve, dagegmvaSic, romelic momavlisTvis momzadebis mcdelobas aRniSnavs. am Tavis umetesi nawili swored am ukanasknels daeTmoba, radgan kulturologia Rrmad aris dakavSirebuli dagegmvis procesebTan, rac `kulturuli politikis~ rubrikiT aris warmodgenili, magram mniSvnelovania imis codnac, Tu rogor warmogvidgenia momavali dRes.
CvenTvis cnobilia, rom progresivizmis meryeobam ver SeZlo daebrunebina Zveli azri istoriis, rogorc cikluri, winaswargansazRvruli, mesiis molodinSi myofi an uwyveti degradaciis procesSi myofi (yovel SemTxvevaSi, xangrZlivi drois ganmavlobaSi) cnebis Sesaxeb. miuxedavad imisa, rom naTelmxilvelobam, qiromantiam da taros kartiT mkiTxaobam samocdaaTiani wlebidan axali aRmavloba ganicada, meryevma progresivizmma mainc ver moaxerxa dasavleTSi winaswarmetyvelebis sxvadasxva formebis iseTive gamococxleba gamoewvia, rogoric ganmanaTleblobis wina epoqisTvis iyo damaxasiaTebeli. faqtobrivad, progresis koncefciis daRmavloba, rogorc Cans, racionaluri winaswarmetyvelebis mimarT ndobis zrdas ukavSirdeba (rac nawilobriv, albaTobis kalkulaciebs emyareba). winaswarmetyvelebam, rogorc mas ormocdaaTian wlebSi daerqva, prognozis saxe miiRo da momavals warmosaxvis an gansjis sferod ki aRar aRiqvamda, aramed, rogorc awmyo qmedebebis Sedegs, miuxedavad imisa, es
111
qmedebebi gamiznuli iyo Tu ara (binde 2001, 94). prognozireba imas ki ar niSnavs, rom Cven darwmunebulni varT, TiTqos raRac xarisxiT momavlis gakontroleba SegviZlia da amis gakeTebas albaTobis kalkulaciebis gamoyenebiT vcdilobT kidevac, aramed imas, rom Tu Tavidanve gvecodineba, ra gvelis momavalSi (miuxedavad imisa, SevZlebT Tu ara mis gakontrolebas), materialuri upiratesobis movipovebas SevZlebT. nebismier SemTxvevaSi, momavlis Sefaseba damokidebulia Cven mier rogorc warsulis, ise momavlis Sesaxeb sakmarisi informaciis mopovebaze. saSineli panika, romelic aSSSi iseTma movlenam gamoiwvia, rogoric 9 seqtemberi iyo, SeiZleba aseve aixsnas, rogorc pasuxi TviT prognozirebasa da prognozirebis riskebs Soris gaTiSulobis arsebobaze. es gauTvaliswinebeli iyo epoqaSi, sadac, TiTqos, yvelaferi gaTvaliswinebulia, yovel SemTxvevaSi, `makro~ (farTomasStabur) doneze mainc. es ki, ra Tqma unda, pirdapir ewinaaRmdegeba postmodernistul azrebs. momavlis ganWvretis unari niSnavs imas, rom momavali sul ufro da ufro metad xdeba politikuri da menejeruli procesis obieqti. magaliTad, globaluri daTboba, garda imisa, rom yvelaze mwvave saerTaSoriso problemaa, aseve, umniSvnelovanes politikur da teqnikur problebas warmoadgens nawinaswarmetyvelevi momavlis safuZvelze.
nawinaswarmetyvelevi momavali kulturul formas iRebs da eqspertebisgan pirdapir garTobisa da kulturis sferoSi inacvlebs im gamoxatulebebiT, romlebic Semdeg, Tavad, Janrebad iqcevian. amgvar gamoxatulebebs SemdgomSi `futuristuls~ vuwodebT mecnierul fantastikasTan maTi gansakuTrebuli kavSiris gamo, romelic Tavad warmoadgens warmosaxviTi momavlis Janrs axal teqnologiebTan siaxlovis gamo. magaliTad, hiugo gernsbeki, romelic sayovelTaod aris aRiarebuli Tanamedrove mecnieruli fantastikis fuZemdeblad, pirveli radioJurnalis prodiuseri da eleqtro xelsawyoebis pirveli (sacalo) gamyidveli iyo. (termin `futuristis~ istoria sxva kulturul epoqaSi daiwyo, xolo futuristebi im adamianebs ewodebodaT, romelTac swamdaT, rom RmerTis movlineba adamianTa Tvalmisawvdom istoriaSi moxdeba. futuristuli moTxrobebi da suraTebi Sinaganad utopiur da disutopiur xedvebad iyofa: futuristul xed
112
vas Rrma istoriuli fesvebi akavSirebs utopizmTan, magram, miuxedavad amisa, disutopiuri xedva metad Zlierdeba maSin, rodesac gveCveneba, rom momavali mTlianad eqceva menejerialisturi Zalebisa da socialuri dagegmvis gavlenis qveS. marTlac, sad aris dRevandel masobriv kulturaSi Blade Run-ner, The Truman Show an Minority Reportis utopiuri alternativebi?
momavlis futuristuri suraTebi, ra Tqma unda, im awmyos proeqcias warmoadgens, romelSic iqmnebodnen. ormocdaaTiani wlebis samecniero fantastikis Janris filmebis yurebisas SeiZleba ucnauri grZnoba dagveuflos, radganac erTis mxriv, moZvelebul teqnologiebs vxedavT (telefoni rotaciuli diskoTi an koWebiani kompiuteri), romlebic im drois teqnikis ukanasknel miRwevebs warmoadgendnen, xolo meores mxriv, im momavals, romliskenac faqtiurad mivdivarT (saocari simaRlis caTambrjenebi, romlebic Ria kosmosamde aRweven da erTmaneTs mzis energiaze momuSave, araCveulebrivad organizebuli sazogadoebrivi satransporto saSualebebiT ukavSirdebian) da am or momavals erTmaneTTan Zalian cota ram aqvs saerTo (gleiki 1997). miuxedavad amisa, progresivizmis meryeobam migviyvana xSir SemTxvevaSi farul, erTgvarad mougvarebel da aralogikur azramde, rom Cven axla moma-valSi vcxovrobT. es, nawilobriv im kampaniebis damsaxurebaa, romlebic sazogadoebis yuradRebis axali teqnologiebisken mipyrobiT arian dakavebulni. ociani wlebis Semdeg teqnologiebi, rogoricaa: eleqtroba, televizia, radio da personaluri kompiuterebi, iyideboda, rogorc momavali teqnologiebi – magaliTad SeiZleba moviyvanoT 1939 wlis eqspozicia `momavlis qalaqi~ niuiorkis msoflio gamofe naze, romelic warmoadgenda ocdameerTe saukunis warmosaxviT megapoliss `mecnierebis, atomuri energiis, kosmosSi mogzaurobisa da maRali kulturis qalaqs~ – rogorc werda Jurnali Amazing Stories. magram, rogorc bolo magaliTSi iyo warmoadgenili, awmyos aRqma, rogorc momavlisa, romelic dRes da aq aris, unda gaviazroT, rogorc Sedegi dasavluri utilitarizmis xangrZlivi istoriisa, romelic mimdinare situaciebisa da politikis abstragirebas tradiciebisa da cxovrebis wesebis mixedviT axdenda, raTa Semdeg momavali Sedegebis Tvalsaz
113
risiT SeefasebinaT. aqedan gamomdinare, awmyoze misi momavali Sedegebis mixedviT msjeloba, mniSvnelovanwilad, ukve momavalSi cxovrebas niSnavs.
awmyos mier momavlis miTviseba mraval kulturul sferoSi igrZnoba. gavixsenoT, magaliTad, samecnierofantastikuri filmebis qveJanri `ukan, momavlisken~ Back to Future, romlebSic droSi mogzaurobas kvlevis forma ki ara aqvs (ra Seusabamobac ar unda iyos), aramed, momavlis gadarCenisa – anu, momavalSi mogzauroba im awmyoSi Carevis uflebas iZleva (rogorc momavalis warsulSi), romelmac momavali unda Secvalos.
am JanrSi damokidebuleba warsulsa da awmyos Soris gaaqtiurebulia da maT Soris didi gansxvaveba ar keTdeba. es im fantastikur filmebSic igrZnoba, sadac dRevandeli yoveldRiuri cxovreba, romelic samkaod Cveulebrivad mimdinareobs, uecrad araCveulebrivi da axali movlenebisTvis ixsneba: magaliTad, kunZulze klonirebuli dinozavrebis gamoCena `iuruli periodis parkSi~, an kosmosuri xomaldis daSveba amerikis qalaqebis gareubnebSi filmSi ET. aq momavali gansxvavebuli ki ar aris, ubralod patara gadaxvevaa iqidan, rac sinamdvileSi xdeba.
miuxedavad amisa, awmyosa da momavlis gadakveTa, rogorc xSirad amboben, radikaluri siaxlis saSualebiT xdeba. cnobili futurologis, Tomas homerdiqsonis azriT: `gasuli saukunis uTvalavma, mzardma cvlilebebma, rogorc mTeli planetis sazogadoebebSi, ise teqnologiebsa da garemomcvel bunebriv garemoSi, Tavi moiyares, raTa xarisxobrivad axali samyaro SeeqmnaT~ (homerdiqsoni 2000, 3). paradoqsulia, rom es axali samyaro swored is momavlis samyaroa, romelSic amJamad vcxovrobT. es is siaxlea, romelic Tavisi arsiT mxolod politikuri an kulturuli ar aris, radgan poltikisa da kulturis oficialuri struqturebi radikalurad ar Secvlilan, Tumca maTi damokidebuleba socialuri formaciebis mimarT namdvilad Seicvala. ucnauri Seusabamoba arsebobs im siaxles Soris, romelTa Teorizacia iseTma figurebma moaxdines, rogoricaa homerdiqsoni da stiven spilbergis uwyinar `momavlebs~, holivudSi Seqmnil damTrgunvel futurizmsa an meoce saukunis Suaxanebis distopiuri klasikosebis
114
mier Seqmnil nawarmoebebs Soris, rogoricaa, magaliTad, oldos haqslis Brave New World an jorj oruelis 1984. SeiZleba vinmem ifiqros, rom Tanamedrove warmodgena momavlis Sesaxeb, zogadad, zomieri utopianizmisken aris mimarTuli maSin, rodesac komunikaciebsa da socialur urTierTkavSirebzea koncentrirebuli, xolo distopianizmisken rodesac socialur kontrolsa da bunebaze axdens fokusirebas (am Temebze ufro dawvrilebiT visaubrebT Semdeg TavebSi, romlebic digitizaciasa da bunebas exeba). momavlis Sesaxeb Cveni warmodgenis yvelaze didi safuZvelia azri, rom adamiani wyvets biologiur arsebobas bunebriv garemoSi da teqnikisa da mecnierebis garemoSi gadadis. sxvanairad rom vTqvaT, arsebuli gansxvaveba organulsa da araorganuls Soris qreba, rac gvaTavsebs posthumanur momavalSi, romlis mzardi SesaZleblobebisa da safrTxeebis winaswar gansazRvra SeuZlebelia. es swored is samyaroa, romelSic totalizmi (erTian sistemaSi Tavmoyra), bunebasac moicavs ise, rom amgvari miTvisebis mTavari mamoZravebeli Zala (romelic, saboloo analizis Semdeg aSkara xdeba, rom sxva araferia, garda kapitalizmisa), kidev ufro Zlieri da usafrTxo gveCveneba vidre winaT, magram, amasTanave, ufro daucvelic seriozuli riskebisa da totaluri katastrofebis winaSe, ubralod imis gamo, rom sistema aseTi sirTulis da erTianobis gamo.
kulturuli politika
rogorc ukve vnaxeT, kulturis kritika humanitaruli mecnierebebis dargSi, ukve aRar ganicdis aucileblobas, rom dawv rilebiT gangvimartos, ra saSualebebiT gaxdeba SesaZlebeli Tanamedrove pirobebis Secvla. swored dagegmvis epoqaSi Seqmnilma socialurma mecnierebebma gadadges konkretuli nabijebi momavlis mowesrigebisaTvis mas Semdeg, rac pirvelma sociologebma, ogiust komtma da anri sensimonma momavali sazogadoebebis detaluri gegma SeimuSaves da amiT safrangeTis saxelmwifos mmarTvelobis xasiaTi gansazRvres (britaneTSi daaxloebiT igive, magram naklebad saxelmwifoebrivi mniSvnelobiT, gaakeTes jeremi benThemma
115
da misma mimdevrebma). kulturologiis mimarTulebam ganaviTara dagegmva, nacvlad momavlis mimarT humanuri damokidebulebisa, rac procesebisa da warmoebis normebis Seswavlis safuZvelze taqtikis SemuSavebaSi mdgomareobda.
Tavad kulturul politikasac aqvs istoria. jim makgiganma aRwera britaneTSi misi ganviTarebis sxvadasxva momenti dawyebuli mecxramete saukunis Sua xanebidan da mogvca sqema, romelic dasavleT evropis sxva qveynebisTvisac aris gamosadegi (mcire variaciebiT). is gamoyofda oTx moments, romelTagan TiToeuli eqvemdebareboda specifikur paradigmas, romelic kulturuli saqmianobisaTvis saxelmwifo mxardaWeras akanonebda. esenia: sazogadoebrivi kontroli (sadac kulturis mxardaWera/daaxloebiT 18501940 wlebSi/xorcieldeboda imisaTvis, rom win aRdgomodnen warmosaxviT gaTanabrebas da demokratiis anarqiul tendenciebs); erovnuli prestiJi (ormociani wlebis dasawyisidan samociani wlebis dasawyisamde); socialuri misawvdomoba, romelic aqcents akeTebda ignorirebuli sazogadoebebisTvis xelis Sewyobaze, raTa maTTvis saSualeba miecaT ufro farTo kulturaSi mieRoT monawileoba (samociani wlebis Suaxanebidan samocdaaTiani wlebis bolomde); da Tanamedroveobis bazarze orientirebuli politika (makgigani 1996, 5460).
rogorc kulturologiis mimarTulebas, kulturul politikas ufro viwro sfero da Sesabamisad, viwro istoriac aqvs. is daiwyo, rogorc analizebis rigi, miSel fukos damsaxurebiT, romelmac eWvqveS daayena kulturologiis kritikuli saqmianobis efeqturoba. man yuradReba gaamaxvila imaze, rom kulturologia saTanadod ar xsnida, Tu rogor SeeZlo kritikas praqtikuli Sedegebis miRweva (ix. beneti 1998 a). kulturuli politikis TvalsazrisiT, praqtikuli Sedegebis miaRwevisTvis saWiroa kulturis uSualo mmarTvelobasa da organizaciaze zemoqmedeba, rac mxolod im SemTxvevaSia SesaZlebeli, Tu, pirvel rigSi, iarsebebs saimedo adgili socialuri sistemis SigniT (e.i. diskretuli, gamWvirvale da principuli akademiuri disciplina), xolo Semdeg saqmeSi is instituciebi CaerTvebian, romlebic namdvilad `marTaven kulturas~, rac imas niSnavs, rom isini namdvilad CaerTvebian politikis Seqmnis procesSi.
116
es niSnavs, rom Tavi unda davaneboT biurokratiis Zagebas da inteleqtualebis, rogorc binZuri da korufciuli samyarosgan ganze mdgomi xalxis idealizebas. Teoriis doneze Tu ganvixilavT, am moZraobas zurgs umagrebda Tanamedrove Zalauflebis miSel fukoseuli interpretacia, romlis mixedviTac, Zalauflebis nakadebi represiisa da kontrolis instrumentebad ki ar unda CaiTvalos, aramed, piriqiT, maTi obieqtebis formirebis da maTTvis uflebaTa miniWebis instrumentebiT, rac, Cveulebriv, saxelmwifo procesebis saSualebiT xdeba (ZiriTadad ki maSin, rodesac Zalaufleba e.w. `saxelmwifoebrioba~ xdeba). mniSvnelovania, rom samTavrobo Zalauflebis amgvari nakadebi Tvisobrivad Riaa kritikisa da molaparakebebisaTvis. swored am TvalsazrisiT, kulturologiam mimarTa germaneli sociologis, maqs veberis `faseulobaTa racionalurobis~ koncefcias, romelic sanqcias aZlevda faseulobaTa biurokratiul Sesrulebas. vebers warmodgenili hqonda grZeli, prusiuli istoria, romelSic moTxrobili iyo, rom, daaxloebiT, 1800 wels iseTi germaneli filosofosebi da Teoretikosebi, rogorebic iyvnen, magaliTad, iohan fihte da vilhelm fon humbolti, CarTulni iyvnen gadawyvetilebaTa miRebaSi da mmarTvelobaSi (ix. hanteri 1994, romelic sakvanZo dokuments warmoadgens am mimarTulebiT). nebismier SemTxvevaSi, kulturologiis am mimarTulebam gavlena moaxdina kulturis, Teoriisa da mTavrobas Soris TanamSromlobis misaRebi da naklebad winaaRmdegobrivi formiT Camoyalibebaze. amas xeli Seuwyo garkveulma wnexmac, romlis qveSac mouxdaT muSaoba mecnierebs imisTvis, rom samuSao praqtikuli SedegebiT daesrulebinaT.
Tu sxvadasxva kuTxiT SevxedavT, kulturis ekonomikuri da nacionaluri faseulobis sayovelTaod aRiarebam stimuli misca mTavrobebs ganeviTarebinaT kulturuli politikebi. mTavrobebi am mimarTulebiT oTx mniSvnelovan, magram erTmaneTisgan Zalian gansxvavebul Zalas iTvaliswinebdnen: pirveli maTgani iyo kulturuli industriebis ekonomikuri mniSvnelobisa da potencialis, gansakuTrebiT ki kulturuli turizmis mzardi mniSvneloba; meore – saSiSroeba, romelic nacionalur kulturas neoliberaluri saerTaSoriso savaWro politikisa da holivudisa da aSSs brendebis finans
117
uri da distribuciuli yovlisSemZleobis mxridan emuqreboda; mesame – ukureaqcia subsidirebuli maRali/avangarduli xelovnebis winaaRmdeg, romelic Seuracxyofas ayenebs e.w. sazogadoebriv faseulobebs (termini, romelic, am konteqstSi, kulturuli konservatorebisa da zog SemTxvevaSi, `Cumi~ umravlesobis Sexedulebebs aRniSnavs); dabolos, multikulturalizmis aRmoceneba, romelsac mTavroba marTavda da mxars uWerda. ese igi, arsebobs, sul cota, oTxi gansxvavebuli struqtura mainc, romelTa saSualebiTac nacionaluri politikis naTlad formulireba SeiZleba: kulturul industriebze an uSualod xelovnebis organizaciebze koncentrirebuli; nacionalur ekonomikaze koncentrirebuli; kulturul nacionalizmsa da TviTdawinaurebaze koncentrirebuli da adgilobriv kulturul sazogadoebebze koncentrirebuli.
aSSSi sadac kulturuli politikis koordinirebuli sistema ar arsebobs, mis mimarT interesi ufro sustia, vidre sxva ganviTarebul qveynebSi. kanadaSi, gaerTianebul samefosa da avstraliaSi – Tu marto anglofonur qveynebs CamovTvliT – kulturuli istoriis Zveli, neofukodianuri forma `SemoqmedebiT industriebad~ da `kulturul ganviTarebad~ gardaiqmna. termini `SemoqmedebiT industriebi~ SedarebiT axalia da samocdaaTian wlebSi inglisis regionalur sabWoebTan erTad Seiqmna (gansakuTrebiT aRsaniSnavia `londonis didi sabWo~), Semdeg ki 1994 wels avstraliuri Tanamegobrobis kulturuli politikis dokumentSi `SemoqmedebiTi eri~ mimarTulebas gansazRvravda. SemoqmedebiTobis koncefcia, romelsac termini gulisxmobs, bevrad ufro Zvelia: azri, rom Cveulebrivi kulturuli saqmianobac SemoqmedebiTia da maRal kulturasTan SedarebiT meorexarisxovnad ar unda iTvlebodes, gvabrunebs kulturologiaSi reimond uiliamsis `xangrZlivi revoluciis~ pirvel TavTan. uiliamsis azriT, SemoqmedebiToba maRal, romantikul koncefcias ki ar warmoadgens, romelic Semoqmeds RmerTis tol Zalauflebas aniWebs, aramed ubralo, adamianur SesaZleblobebsac. Tumca, dRevandelobaSi is ufro xSirad gamoiyeneba, rodesac, magaliTad, sareklamo saagentoebs `SemoqmedebiTi direqtorebi~ uZRvebian. es mniSvnelovan niuansebsa da gansxvavebebze – Sei
118
Zleba sakvanZozec ki – Tvalis daxuWvas niSnavs. maSin, rodesac adamianTa umniSvnelo raodenoba privilegirebul, esTetiur, SemoqmedebiT warmoasaxvis ideas emSvidobeba, mainc rCeba realuri gansxvaveba unarisa da niWis saxiT maT Soris, visac SeuZlia `simpsonebis~ scenari daweros da maT Soris, visac mxolod samarketingo katalogis Sedgena SeuZ lia.
`kulturuli ganviTarebis~ koncefcia Tavdapirvelad UNESCOs frangma warmomadgenlebma Camoayalibes 1960ian wlebSi. lisan gibsonisa da tom o’reganis mier am koncefciis gansazRvra ki seriozul kiTxvas warmoSobs: `kulturuli ganviTareba prioritets kulturuli SesaZleblobebis Seqmnasa da gaZlierebas ormagi mizniT aniWebs: socialuri da kulturuli CarTulobisa da industriis ganviTarebisaTvis (gibsoni da o’regani 2002, 5). kiTxva, romelsac es koncefcia warmoSobs, SemdegSi mdgomareobs: SeiZleba ki sinamdvileSi iTqvas, rom industriis ganviTareba da socialuri da kulturuli CarTuloba erTi mimarTulebiT moqmedeben? meore mxriv, SemoqmedebiTi industriebis diskursi moicavs kulturul saqmianobas, romelic damyarebulia individualur niWze marketinguli potencialiT da gansakuTrebul yuradRebas iseT kulturul formebs uTmobs, romlebic inteleqtualur qonebas qmnian (aSSs ekonomikur wreebSi, sadac termini `SemoqmedebiTi industria~ naklebad gamoiyeneba, amgvar industriebs ubralod `saavtoro uflebaTa industriebs~ uwodeben). amgvarad, SemoqmedebiTi industriis cneba, energias im azridan iRebs, rom Tanamedrove ekonomikuri sistemebi sul ufro metad emyarebian aramaterialur faseulobebs, maT Soris, proeqtebs, stilsa da warmosaxvas. xSirad ise Cans, TiTqos, `SemoqmedebiTi industria~ iqca terminad, romelic, umTavresad, im pirovnebebis mier gamoiyeneba, romlebic didad arian dainteresebulni ilaparakon TavianT mniSvnelovan wvlilze nacionaluri ekonomikis romelime specifikuri seqtoris ganviTarebaSi. garkveuli TvalsazrisiT, SemoqmedebiTi industriis politika sxva industriebis politikebisgan arafriT gansxvavdeba da koncentrirebulia iseTive sakiTxebze, rogorebicaa, magaliTad, sagadasaxado SeRavaTebi da sainkubacio sqemebi.
ufro konkretulad Tu vityviT, SemoqmedebiTi indus
119
triebisa da kulturuli ganviTarebis organizaciebis mizans, sazogadoebriv da kerZo seqtorebSi erToblivi organizaciebisa da amxanagobebis Seqmna warmoadgens, romelTa daxmarebiTac SesaZlebeli gaxdeba dasvenebis ufro metad gamravalferovneba da aseve, specifikur adgilebSi kulturuli interesebisaTvis saTanado infrastruqturis Seqmna (o’regani 2002, 1820). amgvari sia SeiZleba moicavdes: sacurao auzebs, xelovnebis centrebs, internet kafeebs, komediur festivalebs, fexiT sasiarulo marSrutebs, biblioTekebs (Tumca, sajaro biblioTekebi, albaT, yvelaze popularuli da yvelaze naklebad komerciulia saxelmwifos mier subsidirebul instituciebs Soris), modebis Cvenebebs, sacekvao kompaniebs da sazogadoebrivi xelovnebis nimuSebs. garda amisa, kulturuli ganviTarebis politikam aucileblad unda miaqcios yuradReba qalaqebis mSeneblobis, industriisaTvis xelis Sewyobis programebisa da marketingis saxelmwifo departamentebis muSaobas sxvadasxva doneze. rodesac amdenad davkonkretdebiT, kvlav dgeba SemoqmedebiTi industriebis statusis sakiTxi: ramdenad gaaCniaT maT sakuTari, gansazRvruli statusi da ekonomikuri struqtura, an ramdenad warmoadgenen isini, sinamdvileSi, momsaxurebis industriis sferos? terminis momxreebs mtkicebulebebi am ukanasknelis sasargeblod mohyavT, Tumca, amiT isini esTetikis, rogorc aseTis, mimarT uaryofiTi damokidebulebis gamovlenis riskis qveS eqcevian, radgan xelovneba da SemoqmedebiTi potenciali, tradiciulad, arasodes iTvleboda momsaxurebis sferod (qaninghemi 2002, 5960).
amgvarad, kulturuli gegmareba, pirvel rigSi, kvlav specifikuri adgilebis (ZiriTadad, qveynebis an qalaqebis) ganviTarebazea fokusirebuli da rogorc wesi, sxva politikebTan erTad (romelTa mizanic amgvari adgilebis ganviTarebaa da romlebic globalur dinebebsa da neoliberalur politikurekonomikur garemoze reagireben) iRvwian dasaxuli miznebis misaRwevad. es asea miuxedavad imisa, rom argumentebi imis Sesaxeb, rom kulturuli ganviTareba qalaqebSi xels uwyobs ekonomikis aRmavlobas, araerTmniSvnelovania. SeiZleba, nawilobriv, amiT iyo gamowveuli ramdenime mcdeloba, urbanul arealebSi kulturuli ganviTarebisTvis
120
iseTi pirobebis Seqmnisa, romlebic viwro ekonomikurTan erTad iseT cnebebs iTvaliswinebdnen, rogoricaa `kulturuli uflebebi~ (ix. lendri da biankini, 1995). `kulturuli uflebebi~ tradiciulad, aRniSnavs adamianis uflebebs monawileoba miiRos da gamoxatos Tavisi Tavi im kulturaSi, romelsac Tavad airCevs, magram is SeiZleba gafarTovdes da Tavis TavSi gaaerTianos ufleba, rom kulturuli pativiscema miiRos sxva adamianebisgan. kulturuli politika kulturul uflebebTan TanamSromlobs iseT sakiTxebSi, rodesac pirvelis erTerTi mizani meoris usafrTxoebis garantirebas warmoadgens (ix. http://www.unescobkk.org/culture). kulturologia, ra Tqma unda, Tavis simaRleze dgas, raTa warmoaCinos kulturul uflebaTa da gansxvavebis politikis mniSvneloba, romlebic mas miekuTvnebian.
seriozuli debatebis Sesajameblad, SegviZlia xSiri kamaTis sagnad qceuli problemebi, romlebic SemoqmedebiTi industriis midgomas ukavSirdeba, kulturologiasTan mimarTebiT, xelovanebis, politikosebisa da mecnierebis rakursiT ganvixiloT. SemoqmedebiTi sferos warmomadgenlebis (mwarmoeblebis) TvalsazrisiT, gadawyvetilebis mimRebebs (maRali Tanamdebobis pirebs) midrekileba aqvT daakninon maTi monawileoba procesSi da garda amisa, saTanado yuradRebas ar aqceven prestiJisa da inovaciis logikas, romliTac isini samuSaos Sesrulebisas xelmZRvaneloben, es gansakuTrebiT maRali xelovnebis sferos exeba. (aSkaraa, rom Cveulebriv, rogorc xelovanTaTvis, ise mwarmoebelTaTvis (prodiuserebi), meti mniSvneloba aqvs Janris ganviTarebaSi maT mier Setanili wvlilis xarisxs da am wvlilis Tavis wreSi aRiarebas). kulturuli politikis pirobebSi kultura dgeba safrTxis winaSe, rom formaluri da uintereso gaxdes. bolos da bolos, is xom winaswar unda damtkicdes da daigegmos. am procesSi SeiZleba cenzurac CaerTos, rac gulisxmobs, rom xelovnebam an unda gaiziaros umravlesobis, SeiZleba, arc imdenad demokratiuli, ramdenadac umravlesobis mier dadgenili faseulobebi da interesebi (gansakuTrebiT, Tu isini bazris mxardaWeriT sargebloben), an iqces kulturuli mravalferovnebis oficialuri politikis nawilad. Zlieri da radikaluri kulturis didi nawili amgvar politikur da
121
biurokratiul wnexs ver uZlebs. kulturuli politikis formirebis procesSi TandaTano
biT ikargeba gansxvavebani xelovnebis sxvadasxva dargebsa da kulturis sferoebs Sorisac. maRali xelovnebis Zveli dargebi gansakuTrebiT cdiloben individualobis SenarCunebas da im idealebiT sazrdoobas, romlebic xelSeuxebeli rCeba da winaaRmdegobis gawevasac ki axerxeben burJuaziuli da ekonomikuri faseulobebisaTvis (maSinac ki, rodesac TavianT meTodsa da stils regularulad ufro komerciul formas aZleven). aq bevri paradoqsi iCens Tavs. magaliTad, rogorc, albaT, oficialuri pirebi aRniSnaven, rac ufro arakomerciulia xelovani programuli TvalsazrisiT, miT ufro met subsidias iTxovs, Cveulebriv, mTavrobisgan, raTa farTomasStabiani proeqtebi ganaxorcielos. racionalizmi da kulturuli dargebis gaTanabreba, rac kulturuli politikis ZiriTad moTxovnas warmoadgens, xarisxis sakiTxis marginalizacias iwvevs. argumentebi fondebis ganawilebasTan dakavSirebiT iseT maRal doneze subsidirebuli da maRali statusis mqone xelovnebisaTvis, rogoric operaa, ufro metad popularul formebTan SedarebiT, endemuria da gviCvenebs, ratom aris kulturuli politika aucilebeli. es argumenti xarisxis maCvenebeli ar aris, radganac, rogorc ufro detalurad ganvixilavT me7 nawilSi, tendenciuria imis SefasebaSi, kulturis erTi forma ufro maRla dgas Tu meore.
politikosebis TvalsazrisiT, kulturuli politika, problemebsac qmnis. maTTvis mtkivneuli sakiTxia, magaliTad, is, Tu ratom ixarjeba sazogadoebrivi saxsrebi specifikur proeqtebze, gansakuTrebiT ki avangardul proeqtebze, romlebic farTo sazogadoebisTvis miuRebelia. isini iZulebulni xdebian ebrZolon realur daZabulobas, romelic arsebobs erTi mxriv, multikulturalizmze gakeTebul aqcentsa (romelic erT eTnikur saxelmwifoSi sxvadasxva kulturebis arsebobas uWers mxars) da kulturul mravalferovnebas (romelic msoflioSi arsebuli sxvadasxva kulturuli nakadebis mimarT gaxsnilobas gulisxmobs) Soris, xolo meore mxriv, kulturuli erTianobis Sefarul moTxovnas eTnikur saxelmwifoebSi. dasavleTis qveynebis umetesobaSi umravlesoba am ukanasknels uWers mxars maSin, rodesac kulturuli politikis analitikosebi da kul
122
turologi mecnierebi, umciresobis warmomadgenel sazogadoebebTan erTad, pirvelis mxareze arian.
mecnierTa azriT, swored es aris imis mizezi, rom kulturul politikas (rogorc mecnierebas) damoukideblobis Semcirebis tendencia aqvs. kulturuli politikis dargis mecnierTa didi nawili muSaobs iseT centrebSi, romlebic samTavrobo an did kulturul firmebTan gaformebul kontraqtebzea damokidebuli da gavlili aqvT samecniero kvlevebis warmoebis tradiciuli avtonomia. amaSi garkveuli saSiSroeba imaleba, radgan samecniero damoukidebloba iseT samecniero muSaobasac uwyobs xels, romelic, faqtobrivad, sasargeblo sferos gareT gadis, magaliTad, teqstebis, filmebis an suraTebis detaluri Seswavla maTi istoriuli fonis gamosakvlevad, rac sainteresoa mxolod im TvalsazrisiT, rom Tavisi obieqtebis faseulobebis aRqmaze, ritorikul SesaZleblobebze an konteqstualur miniSnebebze mogviTxrobs. ra Tqma unda, Tavad kulturul politikas ar SeuZlia im sazogadoebisa da kulturis analizis ise naTlad Camoyalibeba, rom aRtacebulni davrCeT, an, Tundac is, rom mogvawodos cnobebi mxatvrebis, mwerlebis, an sxva kulturuli moRvaweebis Sesaxeb.
yvela am siZnelis gaTvaliswinebiT, kvlav dgas problema: kulturologiam aucileblad unda daamtkicos, rom garkveuli kulturuli landSaftebi bunebrivsa da gardauvals ki ar warmoadgenen, aramed gansazRvruli politikebisa da warmoebis meTodebis mier arian formirebulni. kulturuli politikis kvleva amgvar pedagogikas did daxmarebas gauwevs. metic, vidre kulturuli warmoebis resursebi SezRudulia da maT saxelmwifo administracia gankargavs, kulturuli politika aucilebeli, xolo daxvewili kulturuli politika mniSvnelovani iqneba. metic, kulturuli politika (rogorc mecniereba) – aseve kulturologiis STamomavalia da misi mTavari mizania xeli Seuwyos momavali xelovnebis dargis moxeleebis, politikis konsultantebisa da proeqtis menejerebis profesionalurteqnikur momzadebas, rac misi didi upiratesoba iqneba. kulturuli politikis sxvebze (politikosebze, kerZo seqtoris patronaJze, ekonomikis damgegmareblebze, filantropebze) damokidebuleba SeiZleba imas niSnavs, rom
123
mis samecniero mimarTulebas kvlav naklebi statusi eqneba avtonomiis, idealizmis an kritikis sferoSi, magram me vxedav momavals, romelSic kulturologiis dargis mecnierebi sul ufro metad iqnebian dainteresebulni imiT, rom monawileoba miiRon kulturulo politikis profesionalebTan gacvliT programebSi, romelTa farglebSic (sauniversiteto sistemis samewarmeo mimarTulebis mixedviT) mecnierebs sul ufro metad miecemaT saRamoobiT konsultantebad muSaobis SesaZlebloba. miuxedavad yvela im sirTulisa da SezRudvisa, romlebsac kulturuli politika kulturologiis winaSe ayenebs, ueWvelia, rom is mainc disciplinis erTerT yvelaze ufro stabilur elementad iTvleba. umniSvnelovanesi kiTxva, romlis winaSec momavlis es suraTi gvayenebs, SemdegSi mdgomareobs: ramdenad zustad unda gavuwonasworoT kulturuli politika kritikis, qebadidebisa da mecnierebis naklebad efeqtur saqmianobas?
damatebiTi sakiTxavi: bari 2003; beneti 1998; qreini 1992b; mileri 1993; rosi 1991.
124
125
III nawili
samyaro
3.1 globalizaciis gaazreba
rogorc davinaxeT, oTxmocdaaTiani wlebis Semdeg, globalizaciam, sityvam, romelic mravalnairad SeiZleba iqnes gagebuli, Caanacvla sityva ̀ postmodernizmi~, rogorc Ziri Tadma terminma Tanamedroveobis socialuri da teqnologiuri transformaciebis saxeldebisa da interpretirebisaTvis. mis mravalnair mniSvnelobaTa Soris gamoirCeva ori, romelnic gulisxmoben bazris mier cxovrebis ufro meti sferos dapyrobas. am TvalsazirisiT igi neoliberalizms emTxveva, ramdenadac neoliberalizmi gulisxmobs iseT doqtrinasa da politikas, romelic gacnobierebulad uwyobs xels am dapyrobas. igi aseve emTxveva kapitalizms, ramdenadac kapitalizmi aris warmoebis iseTi ti pi, romelic xels uwyobs Tanamedrove bazars. amdenad, globaliza cia aRniSnavs kapitalizmis globalur gavrcelebas, gansakuTre biT ki misi bazarze orientirebuli formebis gavrcelebas.
globalizacia aseve gulisxmobs process, rodesac planetaruli distanciis gadalaxva xdeba. rogorc TeoriaSia naTqvami, Cndeba axali, samyaro sazRvrebis gareSe, sadac ar arsebobs distancia. sul mcire, es transformacia niSnavs imas, rom viwro adgilobriv qmedebebs farTomasStabiani Sedegebi aqvs, rac aris kidec entoni gidensis mier SemoTavazebuli globalizaciis ganmarteba (gidensi 1990, 64).
`globalizaciis~ es ori mniSvneloba erTmaneTisagan gansxvavdeba. erTi socialuria, xolo meore sivrculi. Tumca faqtob rivad, rogorc amas davinaxavT, isini mraval aspeqtSi emTxvevian erTmaneTs. socialuri da sivrculi mniSvnelobebis damTxveva niSnavs imas, rom cxadi xdeba, rogor ixveWs met Zalas sabazro principebi da kapitalizmi msoflios yvela kuTxeSi. kerZod, saSualo klasis cxovrebis swrafi ritmidan gamomdinare, metropolitanur regionebSi, advilia daiviwyo, rom magaliTad afrikaSi produqcia kapitalisturi ar aris.
126
an is, rom msoflios mosaxleobis daaxloebiT or miliards eleqtroenergia ar miewodeba da 4,5 miliards telekomunikaciebze xeli ar miuwvdeba. da bolos, globalizaciis cneba biZgs aZlevs process, romelsac igi aRwers: magaliTad pol du gei amtkicebs, rom globalizaciis Sesaxeb msjeloba saSualebas aZlevs sxvadasxva xelisuflebebs, ganaxorcielos Careva instituciebis formirebis, normalizaciisa da instrumentalizaciis procesSi, raTa ufro marTvadi gaxadon globalizacia (du gei, 2000, 116).
sivrce
globalizaciis termini nebismier SemTxvevaSi ufro metad sivrces gulisxmobs (moicavs), vidre dros. es Tavis mxriv imis niSania, rom Cvens analitikur CvevebSi gadanacvleba xdeba. ukanaskneli, daaxloebiT, ocdaaTi wlis ganmavlobaSi Tanamedrove globa lizaciis TariRebs zustad ver ganvsazRvravT), sivrcis gaazreba Seicvala. adre dros socialur da kulturologiur TeoriebSi gansakuTrebuli adgili eTmoboda. naklebi yuradReba eTmoboda sivrces. anu moxda ise, rom istoriam Secvala sazogadoeba, xolo geografiam safuZveli moumzada istorias samoqmedod. sivrcedrois mimarTebis amgvari aRqma moitana progresulma Tanadroulobam, romelic dasavleTis modernistul eraSi ganviTarda, roca istoria did imedebs iZleoda. sapirispirod, individebi da sazogadoebebi, romlebic modernizaciis process jer ar Sed gomodnen da amdenad istoriis miRma rCebodnen, ganisazRvren sivrcul terminebSi. aseTi sazogadoebebi, ase vTqvaT, viwro adgilobriv wreSi iyvnen gamoketili.
Tumca dResdReisobiT geografiac transformirda. misi sagani axla isa aris, rasac dorin masei `socialuri urTierTobebis sivrceSi ganSlas~ uwodebda (masei, 1994, 23). sxvagvarad rom vTqvaT, misi sagania gza, romliTac geografia ganapirobebs da ayalibebs sazogadoebasa da kulturas. samecniero lite raturaSi es imas niSnavs, rom iseT disciplinebs, rogoricaa sociologia da anTropologia, geografia umcirebs sivrces kulturis kvlevebisaTvis. ufro
127
zustad, geografiisa da kulturis kvlevebis gadakveTis wertilSi Zveli modernistuli `sivrcis~ cneba (abstraqtuli cneba, gancalkevebuli adamianTa samyarosgan) Caanacvla `adgilis~ cnebam (sivrce, romelic dayofilia regionebad, punqtebad da aRqmuli da Sefasebulia individebisa da maTgan Semdgari jgufebis mier). (sivrceadgilis klasikuri ganmartebisaTvis ixileT sertie, 1984, 91130). amas mivyavarT `globaluris~ kategoriis problemamde: am termins ver aRviqvamT, rogorc qalaqs an Tundac qveyanas. Tumca amave dros es ar aris abstraqtuli cneba, realurad arsebobs Cvens yoveldRiur cxovrebaSi. ufro metic, cxadi xdeba, rom sivrcis (da drois) dayofa gansxvavebulia sxvadasxva kulturebSi da es danayofebi kiTxvis niSnis qveS dgeba, rodesac momavlis organizebasa da dagegmvaze midis kamaTi. namdvilad, sivrcisa da drois erTmaneTisgan gancalkeveba advili ar aris. magaliTad, dRes politikuri sakiTxebidan cotas Tu gavixsenebT imaze ufro mwvaves, vidre kiTxvas – aris Tu ara konkretuli adamiani globalizaciis momxre. debatebSi naTeli xdeba, rom globalizacia Tanamedrove, socialuri da politikuri cnebaa, iseve, rogorc sivrculi. es exeba imas, Tu rogori unda iyos momavalSi sazogadoeba da, rogor unda gavumklavdeT distanciis batonobas.
globalizaciis mokle istoria
Cven ukve viciT globalizaciis kompleqsurobis Sesaxeb, kargi iqneba Tu warmodgena gveqneba mis istoriazec, romelSic nawilobriv meordeba zemoT ganxiluli postmodernizmis safuZvlad mdebare pirobebi. globalizacia popularuli gagebiT, iTvleba metnaklebad uwyvet (da araTanabar) procesad, romelsac Tanamedrove usazRvro samyaros Seqmnamde mivyavarT. es sadavo sakiTxia istorikosebsa da sociologebs Soris. magaliTad, mwvave kamaTi midis Temaze, aris Tu ara dRevandeli erovnuli ekonomika ufro globalizebuli, vidre es iyo 1900 wels an Tu asruleben erovnuli xelisuflebebi ufro did, an ufro patara rols sakuTari moqalaqeebis cxovrebaSi, vidre amas akeTebden warsulSi (ixileT
128
hopkinsi, 2002, sadac gaecnobiT globalizaciis istorias; argumentebis gasacnobad imis Sesaxeb, rom gviandeli mecxramete saukunis ekonomika ufro globalizebuli iyo, vidre dRevandeli, ixileT hersti da tompsoni, 2000). radgan globalizacia Tavisi gansazRvrebiT ar aris mxolod dasavluri procesi, globalizaciis istoria, iseve, rogorc modernizaciis istoria badebs kiTxvas: rogoria globalizaciisken mimavali aradasavluri gzebi?
istorikosebi dRes saubroben `arqaul globalizaciaze~, mimocvlaze regionebs Soris da gansakuTrebiT araevropul regionebs Soris, rasac adgili hqonda modernistul erTeulebsa da ekonomikebs miRma (beili, 2002). yovel SemTxvevaSi 1648 wlis vestfaliis zavi Tanamedrove globalizaciis sakvanZo momenti iyo. radgan swored maSin, dasawyisSi Tanamedrove suverenuli saxelmwifos ideam farTo aRiareba moipova. aman Cauyara safuZveli dedamiwis yvela regionis mier erTi politikuri struqturis gaziarebas (vgulisxmobT saxelmwifos struqturas) da saerTaSoriso kavSirebs, urTierTobebs erebsa da sa xelmwifoebs Soris, romlebic flobdnen suverenitets.
Semdeg safexurze globalizacia unda ganvixiloT rogorc dasavluri eqspansionizmis Sedegi, rac 1492 wels daiwyo da apogeas gvian, mecxramete saukuneSi miaRwia, im dros, rodesac ZiriTadma evropulma Zalebma (amerikis SeerTebuli Statebis CaTvliT) mTel danarCen samyaros Tavs Tavisi ekonomikuri da politikuri sferoebi moaxvies. mecxramete saukunis imperializmi moitana ara mxolod samxedro Zalebma, aramed sakomunikacio teqnologiebma, romelTagan yvelaze mniSvnelovani iyo rkinigza, Tbomavlebi da telegrafi (ramac gaamartiva komunikacia did distanciaze da transportis aucilebloba moxsna. ixileT keri, 1989). transportirebisa da komunikaciebis am tipebma saWiro gaxada dedamiwis dayofa grZedebisa da ganedebis sayovelTaod miRebul baded. aseve saWiro gaxda 1884 wels grinviCis universaluri saSualo drois dadgena. globaluri sivrcis abstraqtuli cneba ase iqca realobad.
imperialistur epoqaSi zogierTma dasavlurma erma manamde warmoudgeneli simdidre moipova. istorikosebi bevrs kamaTobdnen imperializmis ekonomikur sargebelze evropu
129
li sa xelmwifoebisTvis, magram dadasturebulia, rom imperiam kritikuli roli Seasrula maT warmoebadobaSi (ixileT arigi, silveri da ahmedi, 1999, 3797). nawilobriv am simdidris gamo maTi politikuri sistemebis demokratizacia nela mimdinareobda. daiwyes socialuri institutebis daarseba, romelTa daniSnuleba mosaxleobis ganaTlebis, kulturisa da janmrTelobis gaumjobeseba iyo. marTlac, 1900 wlisaTvis bevri socialisti imperialistic iyo, radgan fuls, romelic socialuri politikis gasatareblad iyo saWiro, imperiuli sargebeli mohqonda. 1930 wlis didi depresiis Semdeg, rodesac muSaTa klasi gaaqtiurda da metadre maSin, roca meore msoflio omma warmoaCina saxelmwifos mier marTuli ekonimikis produqtiuloba (ara mxolod germaniasa da sabWoTa kavSirSi), dasavlurma saxelmwifoebma ganaviTares farTo sistema da sagadasaxado reJimi, romlis mizani iyo kvlavmwarmoebluroba. im periodSi aseT politikas safuZvels uqmnida vaWrobis mniSvnelovani ganviTareba evropas, iaponiasa da amerikis SeerTebul Statebs Soris. es iyo winapiroba gviandeli meoce saukunis globalizaciisa. miuxedavad imisa, rom yofil koloniebSi industrializaciis programebsa da importis Semcirebas uwyobdnen xels, omis Semdgom wlebSi masobrivi saxe miiRo Raribi erebidan mdidari erebisaken migraciam. es xels uwyobda kulturul gacvlagamocvlas, fondebis daarsebas da erovnebaTSoris mobilurobas.
rogorc vnaxeT, II msoflio omis Semdeg, evropis imperiulma qveynebma TandaTanobiT xeli aiRes Tavisi koloniebis uSualo kontrolze (britaneTma mecxramete saukunis meore naxevridan Tavi daaneba TeTrkanianebiT dasaxlebuli koloniebis marTvas). am ukandaxevis mTavari mamoZravebeli motivi iyo kolonializmis mimarT winaaRmdegoba da Tavad dapyrobili xalxebis nacionalisturi neba, magram eWvs ar unda iwvevdes, rom rasizmis winaaRmdeg sayovelTao Semotrialeba, rac nacistur genocids mohyva da iaponiis magaliTi (romelic nawilobriv antievropuli kolonializmis motiviT ibrZoda, Tumca es xSirad aviwydebaT), aseve mniSvnelovan rols asrulebda. dekolonizaciis adreul wlebSi yofil koloniaTa umetesoba ganviTarebis iseT politikas misdevda, romelic gulisxmobda saxelmwifos mier ekonomikis mWidro marTvasa da sabazro Zalebis SedarebiT naklebobas.
130
kamaTis sagnad rCeba, ratom daiwyo keTildReobis damyarebis dasavlurma reJimma ideologiuri muxtis dakargva da ratom Caanacvla is neoliberalizmma da entrepreneurializmma, rogorc upirobo alternativam. albaT, upriani iqneba Tu am gardatexas metnaklebad SemTxveviTi faqtorebis (rogoricaa ekonomikuri, teqnologiuri, politikuri da kulturuli) Serwymis Sedegad CavTvliT. Tanamedrove globalizacias xelisSemwyob faqtorTagan erTerTi yvelaze mniSvnelovani iyo industralizaciis gavrceleba dekolonizebul samyaroSi, ganviTarebis ideologiis motiviT da transnacionalur ZalTa meTaurobiT. am process didi biZgi misca dasavluri ekonomikis sagrZnobma damokidebulebam navTobis arabuli saxelmwifoebis mimarT mas Semdeg, rac navTobis momwodebeli qveynebis organizaciam (OPEC) 1974 wels fasebi awia. aman (amerikis SeerTebuli Statebisa da vietnamis omTan erTad) gamoiwvia inflacia da mzardi daqveiTeba pirveli samyaros qveynebis warmoebis momgebianobasa da pirveladi saqonlis moxmarebis seqtorSi, ramac Tavis mxriv gaaZliera ekonomikis restruqturizaciis saWiroeba mzardi konkurenciis pirobebSi. ekonomikis restruqturizacia gulisxmobda investiciebis mimarTvas im seqtorebze, sadac kapitalisa da warmoebis nixri SedarebiT maRali iyo. SezRudvebi, rasac fiqsirebuli fuladi mimoqceva da finansuri regulireba uwesebda erovnul konkurentunarianobas, sul ufro metad gamoikveTa, radgan kapitalis gadineba sul ufro did zians ayenebda erovnul warmoebas. saxelmwifoebi atarebdnen ucxouri investiciebisa mozidvisa da vaWrobis xelSemwyob politikas, amcirebdnen kontrols sakuTar ekonomikaze, sTavazobdnen gadasaxadebis Semcirebas ucxour organizaciebs da a.S. da am gziT cdilobdnen mogebis miRebas.
imavdroulad, SedarebiT ganuviTarebeli qveynebi mimzidveli wyaro iyo iafi muSaxelisa da investiciebis Casadebad. iaponiam da evropam gansakuTrebulad gazardes Tavisi wili saerTaSo riso investiciebSi da Seamcires Statebis batonoba am arealSi. inglisurenovan qveynebSi gamorCeulad imata saxelmwifo sawarmoebis privatizaciam. warmoebaSi ucxoeli muSaxelis gamoyeneba da pirveli samyaros qveynebis deindustrializacia gulisxmobda, rom pirveli samyaros
131
ekonomikaSi dasaqmebuli personalidan Zalian mcire Tu iyo dakavebuli industriuli (gansakuTrebiT, kvalificiuri) samuSaos SesrulebiT. umuSevroba matulobda (nawilobriv imitomac, rom ekonomikis warmmarTvelTa mier es isaxeboda inflaciis daZlevis gzad da nawilobriv imitomac, rom omis Semdgom, ramdenadac mniSvnelovnad Semcirda muSaxelis baza, mniSvnelovnad gaizarda qalebis CarTva SromiT procesSi) imdenad, rom dRevandeli SefasebiT 6dan 15 procentamde meryeobda maSindel SromiT bazarze. am tendenciebs Rrma kulturuli da politikuri Sedegebi mohyva, maT Soris profkavSirebis gavlenis dakargva, mSromelTa solidarobaze damyarebuli Zveli memarcxene socialisturi partiis dasusteba da `klasis~, rogorc socialuri da kulturuli analizis kategoriis, mniSvnelobis daqveiTeba – am yvelaferma ra Tqma unda Tavis mxriv xeli Seuwyo kvlevebis warmoebas kulturis kvlevebis sferoSi.
globalizaciisTvis kidev erTi sakvanZo momenti 1989 wels komunizmis damxoba iyo, rac niSnavda civi omis dasasrulsa da socializmis, rogorc legitimuri politikuri sistemisa da ideologiis gaqrobas. axla aSS iqca msoflios erTaderT sam xedro zesaxelmwifod (da gaxda dominanti ekonomikur politikaSi iseTi saerTaSoriso institutebis kontrolis saSualebiT, rogoricaa IMF (saerTaSoriso savaluto fondi) da msoflio banki, romlebic aqtiurad atareben neoliberalur politikas. aRmosavleTis blokis daSlam daaCqara procesebi, da Sedegad sul ufro met korporacias SeeZlo CarTva raime saxis transnacionalur vaWrobaSi. zogierTma firmam moaxdina warmoebis gadabareba da ar cdilobda sazRvargareTuli sawarmoebis investirebas an kontrols, ubralod globalizebas uwevda Tavis marketingul strategias da gasaRebis qselebs. zogierTi sakuTari brendis warmoebas da organizaciul struqturas mTel msoflioSi avrcelebda. zogic saeqsporto bazris mo Ziebas cdilobda sakuTari produqciisaTvis. sul ufro izrdeboda politikuri da kulturuli gavlena im korporaciebisa, romlebic srulmasStabian operaciebs awarmoebdnen mraval qveyanaSi (multinacionaluri kompaniebi), ramdenadac maTze sul ufro meti wili modioda msoflio ekonomikaSi. am kompaniebs erTamneTisgan
132
mniSvnelovnad ganasxvavebda is, Tu ramdenad vrceldeboda saTavo ofisis gavlena mis filialebze.
teqnologiuri faqtorebi globalizaciis procesSi moicavda axali sakomunikacio teqnologiebis ganviTarebas, gansaku TrebiT ki internets, aseve safinanso sistemis kompiute rizacias. am ukanasknelma SesaZlebeli gaxada fuladi kapitalisa da servisebis internacionalizacia, rasac Tavis mxriv biZgi misca bankebze SezRudvis moxsnam da valutis brunvam. kompiute rizaciam SesaZlebeli gaxada axali finansuri instrumentebis gamoyeneba (sesxebi, sxvadasxva kontraqtebi). swrafma, iafma kontinentSorisma sahaero mgzavrobam uzrunvelyo biznesis globaluri gafarToeba da turizmi sakvanZo globalur industriad aqcia.
adgilobrivi globalizaciebi
globalizacia, rogorc JurnalistikaSi, politikasa da yoveldRiur cxovrebaSi gamoyenebadi cneba asaxavs raRac sruliad gansxvavebuls, vidre es am istoriul mimoxilvaSi Cans. modiT, ufro kargad davakvirdeT, rogor muSaobs es termini saSualo klasis dasavleli adamianis yoveldRiur cxovrebaSi. es dakvirveba STa beWdilebiTi xasiaTisaa, radgan Zalian cotaa cnobili imis Sesaxeb, Tu rogor aris globalizaciis cneba konceptualizebuli da aRqmuli rigiTi moqalaqeebis mier. igi SeiZleba aRniSnavdes ubralod samyaros SekumSvas (samecniero lite raturaSi amas drosivrcis kompresias uwodeben), rogorc es turizmSi gamoixata. Cveni samosi, albaT, umeteswilad CineTSi an `mesame samyaros~ sxva romelime qveyanaSi mzaddeba. sakomunikacio distancia internetma, iafma satelefono sistemam da a.S. gadalaxa. reaqtiuli TviTmfrinavi globalizaciis xanis avtobusad iqca. am SekumSvas mivyavarT msgavsebamde – importeqsportis, vaWrobis zrdasa da brendebis globalizebas mosdevs gancda, rom erovnuli da lokaluri gansxvavebani waSlilia. singapurSi, vankuversa Tu berlinSi sayidlebze wasvlas Soris aRar aris didi gansxvaveba. globalizacias zogi uyurebs, rogorc erovnuli saxelmwifosadmi safrTxes, memarjvene frTis pop
133
ulisturi Tavdasxmebi gaerTianebuli erebis organizaciaze aSSSi swored amis gamovlinebaa. globalizacias xSirad ukavSireben agreTve SromiTi Zalis farTomasStabian gadaadgilebas, emigraciasa da multikulturalizmis politikas, romelic 1970ian wlebSi Camoyalibda.
adgilobrivi globalizacia SeiZleba agreTve gulisxmobdes imas, rasac Cven transnacionalur multikulturalizmad anu popularul kosmopolitobad SeiZleba movixseniebdeT, es albaT mdidar dasavleTTan aris kavSirSi. `transnacionalurSi~ vgulisxmob `Cven yvela erTni varT~ tipis gancdas, romelic win wamoswies benetonma, olimpiurma TamaSebma, sxvadasxva saxis msoflio Tasebma da satelituri televiziis saqvelmoqmedo aqciebma, rogoric 1985 wels gamarTuli koncerti `Live Aid~ iyo. aseT popularul kosmopolitizms Tavad geografia ganapirobebs da istoriulad mizezi SeiZleba globusebis popularizaciaSic davinaxoT, rac adamianebs exmareba dedamiwa warmoidginon planetad, romelic TiToeulisTvis saerTo da saziaroa. amJamad geografiuli globaluroba yvelaze efeqturad, albaT, kosmosSi mogzaurobiT vlindeba. dedamiwa, rodesac mas kosmosuri xomaldidan vuyurebT, mcire burTia an rogorc es, magaliTad, satelituri amindis rukebzea gamosaxuli. Cvens mier planetis `zemodan~ sivrculi xedvis gaziareba saSualebas gvaZlevs ufro martivad warmovidginoT msoflio erToba.
popularuli kosmopolitizmi SeiZleba agreTve niSnavdes transnacionalur anu kroskulturul mgrZnobelobasa da uflebamosilebas, rasac xSirad ori kulturis farglebSi mcxovrebi diasporebi saWiroebs. filipineli mosamsaxureebi quveiTSi, sudaneli taqsis mZRolebi avstraliaSi, mavri mSeneblebi CikagoSi, meqsikeli manqanis mrecxavebi aSSs aRmosavleT sanapiroze, maRaziebis pakistaneli mflobelebi britaneTSi, erayeli vaWrebi indoneziaSi, avtralieli maswavleblebi papua axal gvineaSi, Turqi muSebi germaniaSi, Tundac saSualo klasis samxreTazieli IT personali vankuverSi – yvela am adamians sWirdeba SesaZlebloba, rom imuSaon da ori kulturis konteqstSi iazrovnon, Tuki gadarCena surT. Tumca es SesaZleblobebi SezRuduli ar aris maTTvis, vinc mogzaurobs: samxreT afrikaSi xalxis umetesoba (TeTrkani
134
anTa gamoklebiT) aTwleulebia, erTze met enaze laparakobs da mWidro kavSirSia erTze met kulturasTan, radganac urTierTobs Tavis damqiravebelTan da sxva tomebTan. mumbaiSi aSSs romelime bankis satelefono xazze momuSave samxreT aziels unda SeeZlos yoveldRiurad gaiTavisos (da ganasaxieros) namdvili amerikeloba. naTelia, rom globalizacia aseT kosmopolitizms farTod gaavrcelebs.
ufro Rrma gagebiT, adgilobrivi globalizacia bevrad negatiuria. am SemTxvevaSi, igi niSnavs lokaluri da adgilobrivi ekonomikebis mzard kontrols msxvili kapitalizmisa da neoliberaluri politikis mier, adgilobrivi avtonomiis da uflebebis SezRudvas, dasaqmebisTvis safrTxis gazrdasa da daSlilobis gaRrmavebis SegrZnebas. aq globalizacia ganxilulia, rogorc wyaro uwyveti da mzardi ekonomikuri usamarTlobisa sxvada sxva erebsa da regionebSi. globalizaciis amgvari gaazreba kidev sxva midgomis ganviTarebas iwvevs: globalizacia aRiqmeba, rog orc msoflios amerikanizacia, zogjer sasikeTod, umTavresad ki, sazianod.
globaluri msgavseba
adgilobrivi globalizaciis sakvanZo sakiTxi is aris, rom erTdroulad mcirdeba distanciac da sxvaobebic. es interpretacia globalizaciis im Teoriis msgavsia, romelic amtkicebs, rom globalizaciis procesebs msoflio erTgvarovnebisken mivyavarT. totaluri globalizmis mTavari Teoretikosebi, devid harvi da imanuil uolerStaini, romlebic e.w. `globalur – sistemur midgomas~ iziareben, marqsizmidan amodian da globalizaciis maTeuli gageba kapitalizmis hegelmarqsiseuli versiaa. maTTvis globalizmi kapitalizmia, xolo kapitalizmi – warmoebis saxe, romelic warmoebis yvela gansxvavebul xerxs STanTqavs da radikalurad zRudavs maT cxovrebas, vinc am reJimis farglebSi cxovrobs (ix. uolerSteini 1999; harli 1990). globalizacia am TvalsazrisiT gansakuTrebiT saxifaToa, radgan demokratiul struqturebs ayenebs riskis winaSe. Zlieri demokratiuli mmarTveloba lokaluri aspeqtia, amdenad, rac ufro didi
135
teritoria eqvemdebareba politikur kontrols, miT ufro sustad aRwevs centramde xalxis xma.
globaluri sistemebis Teoria ekuTvnis sxva posthegelianur skolas, romelic amjerad globalurs universalurTan akavSirebs (gansxvaveba am cnebebs Soris mniSvnelovania: is, rac universaluria, WeSmaritia yvelgan da yovelTvis, maSin, rodesac globaluri ubralod planetis Tvisebaa aq da amJamad). iseTma inteleqtualebma, rogoricaa magaliTad frensis fukiama, globalizacia daaxasiaTes, rogorc swored universaluris ganxorcieleba. rogorc viciT, fukiama iziarebda `istoriis dasasrulis~ arguments, amtkicebda, rom yvela sazogadoeba iswrafvis demokratiuli kapitalizmisaken da TiTqos sayovelTao da uryevi WeSmaritebaa, rom socialuri kapitalizmi organizaciisTvis yvelaze samarTliani da efeqturi formaa (ix. fukiama 1992).
yvela es Tvalsazrisi Seicavs safrTxes: SeiZleba wagviyvanos im gziT, rom ar gaviTvaliswinoT, ramenad gansxvavebulad moqmedebs globalizaciis procesebi sxvadasxva adgilas. namdvilad arsebobs iseTi adgilebi, sadac globalizaciis Sedegebi zogadad ewinaaRmdegeba saerTod globalizaciis mniSvnelobas: mzardi erTianoba holivudel mwerlebs Soris; kunZulebis mzardi izolacia (magaliTad pitkernis kunZuli), romlebic globaluri turistuli qselis nawili ar arian, gansakuTrebiT ki mas Semdeg, rac iklo naosnobam (masei 1994, 148); an politikuri winaaRmdegoba Tavad globalizaciis mimarT. aRniSnul SemTxvevebSi, globalizmi ar aris aRqmuli msoflio sazogadoebis maformirebel umTavres Zalad. yvelaze ukeT globaluri koleqtivizmis gancdis Zalas gamoxatavs saerTSoriso daxmarebis amsaxveli cifrebi, romelic am monacemebiT arasaxarbieloa: 1974 wels OECD-is-erebi (ekonomikuri TanamSromlobisa da ganviTarebis organizacia) pirobas debdnen, rom TavianTi GDP-s (erTiani Sida produqti) 0,7%s daxmarebisTvis gaiRebdnen; 1997Si ucxo qveynebisaTvis realurad gaRebuli daxmareba 0,22%s Seadgenda (ganviTarebis saqvelmoqmedo komiteti 1998). dRes aSS Tavisi GDP-s 0,13% gamoyofs daxmarebisaTvis. sinamdvileSi Tavad aSSs hegemonia ewinaaRmdegeba globaluri erTianobis Camoyalibebas: am mizeziT, Seferxebulia TanamSromloba
136
globaluri daTbobisa da sxva uamravi transnacionaluri sakiTxis irgvliv.
am hegelianur SexedulebebTan dakavSirebuli meore safrTxe aris is, rom isini sxvaobis, rogorc aseTis, Semcirebas gadaWarbebiT afaseben, im arealSic ki, sadac mniSvnelovnad aris ukve gatarebuli globalizaciis socialuri da politikuri procesebi. Tumca safuZveli gvaqvs vTqvaT, rom sxvaobebi msoflioSi ar mcirdeba, miuxedavad imisa, rom arsebobs mravali saSualeba (teqnologiebi, kulturuli mimocvla, socialuri da ekonomikuri organizaciebi), romelTac dRes ufro meti sazogadoeba iziarebs, vidre adre. Tumca es, TavisTavad, ar aqcevs am sazogadoebebs, absoluturi gagebiT, nakleb gansxvavebulad. es damokidebulia imaze, Tu kidev ra xdeba im sazogadoebebSi. Tanac zogierT globalizebul teqnologias (magnitofoni, interneti) marTlac SeuZlia gaaZlieros lokaluri gansxvavebebi adgilobrivi kulturis mxardaWeriTa da gavrcelebiT.
analizis dasasruls SegviZlia vTqvaT, rom arsebobs konceptualuri problema argumentis Sesaxeb, mcirdeba Tu ara gansxvavebebi. rogor SeiZleba vamtkicoT, rom amJamad msoflioSi nak lebi lokaluri gasxvavebaa, vidre odesme, Tuki es gansxvavebe bi iseT gamocdilebas emyareba, romelsac pirdapir Tu vity viT, verafers SevadarebT? beisbolis gavrcelebam iaponiaSi TiTqos warmoqmna `igiveoba~ massa da aSSs Soris, magram mainc, iaponuri beisbolis matCis yureba Zalze gansxvavdeba aSSs TamaSis yurebisagan (da orive TavisTavad Zalze gansxvavebuli SeiZleba iyos). aris Tu ara isini ufro msgavsi, vidre aSSs beisbolis TamaSi da iaponuri sumo? erTi mxriv, aSkarad asea, magram erovnuli TamaSis or ersa da or kulturaSi gavrceleba kidev axal gansxvavebasac badebs, SesaZloa SAedarebiT mcires, rasac mxolod sportis Tayvanismcemeli SeamCnevs. am mosazrebiT TamaSTa Tanxvedra sxvaobebs amcirebs da zrdis kidec.
es rom abstraqtulad gamovTqvaT, im doneze, romelzec Cven Sedarebis zogad ganzomilebebsa da kulturul miTiTebebs viziarebT, gansxvavebebi iqamde warmoiqmneba, vidre maTi cnobisa da aRqmis saerTo saSualebebi da SesaZleblobebi gvaqvs. SesaZloa umjobesi iyos, rom problema ase gavigoT:
137
rodesac komunikaciebi msoflioSi umjobesdeba, xolo kulturuli formebi sul ufro metad saziaro xdeba, msoflio sxvaobebisken ufro miiltvis, vidre imisken, rasac SeiZleba ucxooba vuwodoT. aris Tu ara `gansxvavebulis~ qveS nagulisxmevi ram naklebad gansxvavebuli Cvengan, vidre is, rasac vgulisxmobT sityvaSi `ucxo~? es rTuli SekiTxvaa da eWvqveS ayenebs arguments globalizaciis efeqtebis Se saxeb kulturul homogenurobaze (`sxvaobaTa dasasrulis~ Tezisis `kulturul imperializmTan~ mimarTebis sakiTxis SesaniSnavi ganxilvisaTvis ixileT tomlinsoni 1991).
globaluri samarTali
1999 wlis seqtemberSi, sietlSi daxloebiT 40 000 demonstranti Segrovda, raTa gaeprotestebina msoflio savaWro organizaciis Sexvedra, sadac unda ganxiluliyo transnacionaluri Tavisufali vaWrobisadmi meti mxardaWeris aRmoCenis sakiTxi. uamravi adamiani Seikriba msoflios mravali kuTxidan da Zireulad gansxvavebuli politikuri jgufebisgan, romelnic imeiliTa da eleqtronuli fostiT iyvnen informirebulni am Sekrebis Sesaxeb. demonstrantebi gansakuTrebulad aprote stebdnen samuSaos dakargvas ucxouri konkurenciis gamo; ara kva lificiuri muSaxe lis dabal xelfasebs; bavSvebis dasaqmebas; adgilobrivi mosaxleo bis uflebebs; garemos degradacias da imas, rasac Statebis mier marTuli mediis kulturul imperializms uwodebdnen. protestma metad farTo sazogadoebrivi gavrceleba hpova da ganixileboda (albaT, mcdarad) savaWro organizaciis Sexvedris mTavar CamSlel faqtorad. sietlis Semdeg msgavsi saprotesto gamosvlebi Catarda sxva adgilebSic, maT Soris gansakuTrebulad Zaladobrivi aRmoCnda 2001 wels genuas gamosvlebze momxdari faqti, rodesac demonstrants policielma esrola.
es saprotesto gamosvlebi sazogadoebrivi saxe iyo imisa, rasac maleve antiglobalisturi moZraoba ewoda – aseT saxelwodebas Tavad moZraobaSi bevri ewinaaRmdegeboda da `globalur samarTlianobas~ amjobinebda. moZraobas didi daxmareba gauwia naomi kleinis bestselerma `araviTari
138
logo~ (2000), romelsac zogierTi moZraobis manifestad ganixilavda. igi marTlac uzrunvelyofda mas genealogiiT, ken sarovivas sabediswero brZolis CaTvliT Selis navTobkompaniis winaaRmdeg nigeriaSi. `araviTar logoSi` kleini aerTianebs or gancalkevebul, magram urTierTdakavSirebul kritikas. pirveli Tanamedrove kapitalizmSi brendebisa da marketingis batonobis kulturaluri kritikaa – kleini kicxavs kapitalizmis warmodgenas arabrenduli moxmarebisa da gamocdilebis ubralo, spontanur da auTentikur ganmasaxiereblad (savaraudod 60iani wlebis frangi avangardisti Teoretikosisa da reJisoris gai deboris da misi postmodernizmis adreuli versiis aSkara gavleniT, romelic `situacionizmis~ saxeliT aris cnobili). meore nawili ekonomikuri argumentaciaa pirveli samyarosa da multinacionaluri korporaciebis sazRvargareTuli warmoebis SedegTa winaaRmdeg.
11 seqtembris movlenebma da Semdgomma `omma terorizmTan~ ukan daswia globaluri samarTlianobis moZraoba, nawilobriv imitom, rom misi programa antisaomarma saprotesto talRam STanTqa da Caanacvla da nawilobriv imitomac, rom Seicvala antiglobalizmis politika aSSs interesebze alqaidas Tavdasxmis Semdeg. sxva Tu araferi, islamuri fundamentalizmi TavisTavad antiglobalizmis formaa. Tumca moZraobas araviTar SemTxvevaSi ar daukargavs muxti – amis magaliTad ikmarebs farTo daintereseba indoeTis subkontinentze didi kaSxalebis winaaRmdeg warmoebul kampaniebSi. kidev erTi magaliTia evropuli asociaciebis amJamindeli gamococxleba moqalaqeTa dasaxmareblad warmoebuli finansuri transaqciebis dabegvris asociaciis misamarTiT (ATTAC), maTi erTerTi moTxovnaa dawesdes e. w. tobinis gadasaxadi, romelic gulisxmobs mcire gadasaxads saerTaSoriso savaluto mimocvlaze. savsebiT darwmunebiT SeiZleba vivaraudoT, rom momavalSi amgvari moTxovnebi metad aqtualu ri iqneba politikis ZiriTad xazSi.
globaluri samarTlianobis moZraobis mimzedvelobas Zi ri Tadad is faqti ganapirobebs, rom globalizaciam ki ar Seamcira, piriqiT, ufro gazarda globaluri uTanasworoba. dRes msof lio mosaxleobis umdidresi mexuTedi CrdiloeT amerikaSi, evrokavSirsa da iaponiaSi moixmars msoflio
139
produqciis 90%s. msoflios sami umdidresi adamianis qoneba aRemateba mTeli danarCeni ganviTarebadi erebisa da maTi 600 milioni mcxovrebis qonebas (gaerTianebuli erebis ganviTarebis programa 1999, 3; Se saZloa ufro gazviadebuli SexedulebebisaTvis uTanasworobasa da globalizaciaze ix. greideri 1997). es aris tradiciuli `internacionaluri~ problema, romlis gadawyvetac moiTxovs msoflio mmarTvelobis centralizacias.
moZraoba SedarebiT axal formaciebzec reagirebs, anu im gzebze, riTac msoflios mzardi urTierTdakavSirebulobis gamo mis erT nawilSi momxdar movlenas Sedegi sadRac sxvagan mosdevs. amdenad, masobrivad mzard moxmarebas pirveli samyaros qveynebSi (gansakuTrebiT aSSSi) koreqtivebi Seaqvs ekonomikasa da garemoSi mTel msoflioSi. moTxovnileba teqtonis xis magidaze aCanagebs tyeebs iseT qveynebSi, rogoric aris magaliTad indonezia; sazogadoebrivi transportis nacvlad sakuTari avtomanqaniT mgzavroba aramarto abinZurebs garemos yvelasTvis, aramed asustebs sazogadoebrivi transportis erovnul da saerTaSoriso industriebs. globaluri samarTlianobis moZraoba, am SemTxvevaSi, mudmivad cdilobs pirveli samyaros qveynebis momxmareblobis mTel msoflioze gavlenis Sedegebis dadgenas.
siZnele, rasac es moZraoba awydeba, mainc is aris, rom am argumentacias ekonomikuri ganzomileba aqvs da danaxarjisa da mogebis gazomva, Tundac neoliberalur ekonomikur politikaSi, rTulia. magaliTisTvis aviRoT sazRvargareT warmoebis sakiTxi: Tuki aSSSi samuSao adgilebis Semcireba iwvevs samuSao adgilebis zrdas CineTSi, gana es misasalmebeli araa, radgan amas saerTaSoriso ekonomikis Tanasworobis damyarebamde mivyavarT, an Tundac imitom, rom axali samuSaos povna aSSSi ufro iolia, vidre CineTSi? gana CineTSi xelfasebis zrda ramdenadme ar daabalansebs aSSs xelfasebis klebas? Tavisufali vaWroba, saSualebebis farTo gavrceleba komunikaciebis da kapitalis mobiluroba amis ganxorcielebas emsaxureba. problema aris ara imdenad is, rom bazris liberalizaciis politika mcdaria, aramed is, rom isini Rrma kavSirSi arian sxva socialur transformaciebTan: kerZod, naklebganviTarebuli qveynebis urbanizaciasa da fuladi saxsrebis metad gaiole
140
bul transaqciebTan sazRvargareT. Sedegad izrdeba adgilobrivad usafrTxoebis ararsebobis done, zRvari mogebulsa da wagebuls Soris, Sesabamisad izrdeba moTxovnac, zaralis kompensaciasa da misgan dacvaze. es sakiTxebi calcalke guldasmiT unda iqnes Seswavlili. antiglobalur kritikas xSirad mivyavarT calkeul garemoebebSi saxelmwifo keTildReobis efeqturi, samarTliani sesxebis meqanizmis Sesaxeb mdgomareobis Sesaxeb teqnikur da taqtikur debatebamde; mzardi sazogadoebrivi fondebisTvis; kanonier reJimis Sesaxeb, romelic miwaTmflobelebs daicavs; umiwaw ylo glexebisTvis ioli fulis uzrunvelyofis saSualebebis Sesaxeb; urbanuli infrastruqturisa da binaTmSeneblobis Sesaxeb da a. S. am sakiTxebSi erTi mainc umTavresia: savaraudod, ra saxis mmarTveloba (rogori kanonmdeblobiTa da konstituciiT) gaatarebs karg politikas da amavdroulad gaiTvaliswinebs da yuradiRebs xalxis nebas.
ufro zogadad, antiglobalisturi moZraoba `desocializaciis~ procesis mimarT winaaRmdegobis formac Aaris, romlis saSualebiTac, mzardi msoflio konkurenciis wnexis pirobebSi saxelmwifoebi cdiloben marTon yvela institucia maTi ekonomikuri produqtiulobis gaTvaliswinebiT, raTa gazardon sabazro Zalebisa da samomxmareblo eTikis efeqturoba da misawvdomoba. saxelmwifo marTvis am formisaTvis TiToeuli pirovneba adamianuri resursia, romelsac Tavisi, rogorc resursis Rirebulebis mudmivi zrda sWirdeba, raTa damqiravebeli Tavisi energiiT, unarCvevebiTa da codniT moxiblos.
`globaluri samarTlianobis~ moZraoba orazrovnad ganacalkevebs Tavis Tavs progresuli globaluri politikuri kursebisagan, romlebic universalizms moicaven. maT Sorisaa moZraoba adamianis uflebaTa dasacavad, romelic mzad aris kulturuli imperializmis moTxovnilebebis dasakmayofileblad (vinaidan uflebebi istoriulad dasavluri liberaluri cnebaa) da romelic sinamdvileSi warmoqmnis uxerxul msgavsebas imperializmis im formebTan, romlebic araliberaluri sazogadoebebis gaTavisuflebas gvpirdebodnen (ix. supioti 2003 globalizebuli adamianTa uflebebis rTuli politikis Sesaxeb). amave niSniT, igi emijneba moZraobas, romelsac zogjer `saerTaSoriso samoqalaqo sazogadoebas~ uwodeben anu mimarTulebas, romelic sazogadoebrivi
141
sakiTxebis globalur CarCoebSi ganxilviT cdilobs miaRwios sayovelTao da demokratiul gagebasa da Tanasworobas; romlis instituciuri safuZvlebi liberaluri internacionalisturi arasamTavrobo organizaciebi da specialisti mecnierebi ufroa, vidre Tavad globaluri samarTlianobis moZraobis droebiTi da iatakqveSa safuZvlebi. am konteqstSi moZraoba ubrundeba humanizms, romelic uZluris Rirsebas icavs, es Tema STambeWdavad aris asaxuli rois romanSi `patara arsebebis RmerTi~.
mesame formacia, romelic globaluri samarTlianobis moZraobidan unda gamovarCioT da romelic naklebad damkvidrebulia, vidre saerTaSoriso samoqalaqo sazogadoeba an moZraoba adamianis uflebaTa dasacavad, aris Tanamedrove inteleqtualuri kosmopolitizmi. dasavleTSi lokalizmis sapirispiro movlenas `kosmopolitizms~ uwodeben. amdenad misi istoria mokle mimoxilvis Rirsia. misi sawyisebi antikur berZnul stoicizmSi unda veZioT, xolo evropuli ganmanaTleblobis periodSi igi `msoflio moqalaqis~ cnebasTan iyo mWidrod dakavSirebuli. imperialisturi antisemituri nacionalizmis periodSi kosmopolitizmis cnebas metad negatiuri elferi daedo, radgan im periodSi umeteswilad ase fesvebmowyvetil ebraelebs moixseniebdnen. 90iani wlebidan termini kvlav aRdga mecnierTa wreSi, rogorc Sualeduri gza universalizmsa da globalizacias Soris. igi ganisazRvreboda, rogorc kulturuli nacionalizmis, neoliberaluri globalizaciis da (meti sifrTxiliT) identurobis politikisa da postkolonializmis sapirispiro cneba. amas xeli Seuwyo iman, rom kultura sazRvrebs daubrkoleblad laxavda, agreTve transnacionalurma organizaciebma, rogoric progresuli arasamTavrobo organizaciebia, xolo ideologiuri TvalsazrisiT, adamianTa uflebebis doqtrinebma, romlebic kulturul gansxvavebas afasebs. didi Sroma iqna gaweuli imis dasamtkiceblad, rom kosmopolitizmi maincdamainc lokalizmisa da `fesgadgmulobis~ sawinaaRmdego damangreveli ram ar aris (ix. Cihi da robinsi 1998).
kosmopolitizmis erTi SezRudva is aris, rom isic uSualod unda Tavsdebodes dasavluri liberalizmis inteleqtualur CarCoebSi. mas Tan sdevs Tanamedrove globaluri kul
142
turis amJamindeli dinebebisgan gansxvavebuli specifikuri evropuli da elitaruli istoria. ufro mniSvnelovania, rom igi ar iZ leva raime analitikur meTods, globaluri kulturis analizis politikurkulturuli problemebis gadasaWrelad. rogorc globalur epoqaSi dasavluri liberalizmis areuli politikis gamoxatuleba, igi ar cdilobs Tavad Seqmnas kulturuli warmoeba. faqtobrivad, misi mTavari Rirebuleba isaa, rom igi pirveli samyaros qveynebis kulturuli nacionalizmisa da identurobis politikis kritikis formaa.
amdenad, unda davadginoT, Tu romeli samecniero koncefcia da kulturuli ruka (Tu saerTod arsebobs aseTi) moicavs srulad globalizebuli kulturis sxvadasxva sferos, rodesac iseTi Zveli terminebi, rogorc postmodernizmia (an postkolonializmi) qreba. rogorc aRvniSnavdi, TavisTavad kulturis kvlevebi uzrunvelyofili unda iyos Tanamedrove proeqtebiT, romlebic acnobiereben globalur dinebaTa Zalas da teqnologiebs, romlebic yvela mimarTulebiT moqmedebs, acnobiereben aseve yvela im risksa da danaxarjs, romelic arsebobs msoflio wyobaSi am energiis warmosaqmnelad.
globalizacia da kultura
axla cxadia, rom globalizacia sakmaod abstraqtuli aqcentia farTomasStabian, mravalwaxnagovan procesebze, emyareba politikur ekonomikas da metad ucxoa kulturis kvlevebis kvlevebisaTvis. amasTanave, miuxedavad imisa, rom globaluri samarTlianobis moZraoba nawilobriv imarTeba kulturis kvlevebis sakiTxebiT, igi didad ar eqvemdebareba mas, radgan eWviT uyurebs kulturis komercializacias, rogorc aseTs. kulturologiis midgoma globalizaciis mimarT win unda aRudges sxvadasxva saxis ritorikas, romelic am cnebas iyenebs, imisaTvis, rom Seafasos ramdenad gardaiqmneba an narCundeba adgilobrivi sxvaobebi Tanamedrove samyaros sistemaSi (klifordi 2000, fridmani 1994).
Tumca, arsebobs globalizaciis ramdenime Sedegi, romelzec kulturis kvlevebia mimarTuli:
1. popularuli kultura naklebadaa aRbeWdili globalur skalaze (diuringi 1997), imis gaTvaliswinebiTac ki,
143
rom globalizaciam transnacionaluri kulturuli gacvlagamocvla moitana da saeqsporto bazrebis mniSvneloba bevrad gazarda. romeli varskvlavi anda produqcia aris marTlac yvelgan cnobadi? Zalze cota: SesaZloa, mxolod erTic – kokakola. mTlianobaSi, maRali dafinansebis mqone kulturuli industriebis (rogoricaa kinoindustria da naklebad televizia) globalizacia TiTqmis iseTivea, rogorc magaliTad manqanebis industriis globa lizacia. produqti iqmneba sxvadasxva erovnuli Tu regionaluri bazrisTvis da marketingis ganyofilebas (xolo televiziaSi Tavad produqts) evaleba gaiTvaliswinos adgilobrivi Taviseburebebi.
2. kulturaluri produqciis globalizacia axdens kulturaluri industriis restruqturizacias. aviRoT kino: prodiuserebs produqti msoflio bazarze gaaqvT (dRes holivudis sazRvargareT aRebuli mogeba Sida bazarze aRebuls aRemateba), calkeuli filmis biujeti izrdeba ise, rom riski minimumamde davides, rac iwvevs nawarmis SemoqmedebiTi mxaris zedmiwevniT kontrols bazris kvlevis Sedegebis mier da varskvlavebis mozidvas, radgan isini arian marketinguli kampaniis mTavari mamoZravebeli Zala. saerTaSoriso finansebis mozidva da dazRveva riskis Tavidan acilebis saSualebaa. produqciis garkveuli samuSao nawili sazRvargareT igzavneba, sadac danaxarji ufro mcirea, xolo inteleqtualuri uflebebi, varskvlavebi da proeqtis menejmenti SeerTebul StatebSi xorcieldeba. garkveuli ucxo stilis CarTva produqciaSi, kungfus elementebi holivudis blokbasterebSi amis naTeli magaliTia. garda amisa, filmis globaluri Semosavlianoba sul ufro metadaa damokidebuli TamaSebze, wignebze, diskebze da sabavSvo filmebis SemTxvevaSi saTamaSoebze. meore mxriv, Jurnalebi da sareklamo kampania varskvlavebis monawileobiT produqtis globalur warmatebas uw yobs xels. erTi sityviT, globalizacia gigantur zomebs iRebs da zogierT kulturul niSas zRudavs.
3. globalizacia zrdis nacionaluri kulturisa da mediapolitikis mniSvnelobas da amZafrebs debatebs kulturaluri vaWrobis gamafarTovebelTa (ZiriTadad, aSS da iaponia, romelnic msxvili kulturaluri eqsportiorebi arian) da maT Soris, visac surs lokalur industriaTa da kulturul for
144
maciaTa dacva. yvelaze cnobili magaliTia molaparakebebis CaSla 1993 wels urugvaiSi servisis gavrcelebis Sesaxeb Tanxmobis miRwevis komisiis (GATS – General Agreement on Trade in Services) Sekrebaze, rodesac aSS da evrokavSiri ver SeTanxmdnen, rom kultura warmoebis sxva formebisagan gansxvavebulad unda ganixilebodes. aq gansakuTrebul sakiTxad idga evropis survili, SeenarCunebina wili adgilobriv satelevizio programebSi, Tumca ufro farTo sakiTxi iyo calkeuli erebis kulturuli damoukideblobis ufleba, raTa maT daecvaT Tavisi kulturuli industriebi erovnuli tradiciebisa da globaluri kulturuli mravalferovnebis gaTvaliswinebiT. es sakiTxebi mniSvnelovanwilad SeerTebuli Statebis dominantobis Sedegia satelevizio mauwyeblobisa da filmebis eqsportSi mTel msoflioSi: mTeli msoflios masStabiT satelevizio eqsportis 75% aSSze modis. Tumca iaponuri eqsportic aziasa da Sua aRmosavleTSi did SeSfoTebas iwvevs im erebSi, romlebic TavianTi kulturis dakargvas ganicdian.
4. lokaluri kulturebi, cxadia, ar amjobineben sazRvargareT kulturis importirebas. ganvixiloT mxolod erTi magaliTi: mari jilespi 90iani wlebis dasawyisSi swavlobda axalgazrda penjabiel londonelTa momxmareblobas. man aRmoaCina, rom isini Zalze dadebiTad afasebdnen kokakolas satelevizio reklamas, radgan, erTi mxriv, es ar iyo inglisuri produqti, xolo isini ingliselobas rasizmTan akavSirebdnen da meore mxriv, igi ar iyo arc samxreTaziuri, rac maTTvis mSoblebis mier Canergil da Tavs moxveul SezRudvebTan asocirdeboda. maTTvis amerikeloba da axalgazrdoba igivdeboda TavisuflebasTan, raRac sasiamovnosTan. Tumca, 20032004 wlebis erayis omis Semdeg, es albaT ase aRar iqneba (jilespi 1995).
5. regionebs Soris mzardi mimocvla aZlierebs inglisuris, rogorc msoflio enis pozicias. es inglisuris mcodneTa ekonomikur potencials amaRlebs da iseTi anglofonuri formaciebis Camoyalibebamde mivyavarT, romelTa samoqmedo are aRaraa Zveli angloamerikuli samyaro. induri literatura inglisur enaze amis momaswavebelia.
6. globaluri qalaqebi Camoyalibda iseT adgilebad, romlebic rogorc finansuri an kulturuli industriebis
145
centrebi (an orive erTad) kulturul da ekonomikur mmarTvelobas axorcieleben (sawinaaRmdego formas saxelmwifo Tu mmarTvelobiTi kontrolisa) rogorc erovnul, ise regionalur doneze. Tavad maTi kulturuli profili (rogorc `aucileblad mosanaxulebeli~ turistuli adgilebisa) gansakuTrebiT maRalia. esaa erTdroulad umdidresTa da Rarib migrantTa didi gaerTianeba. swored aseT qalaqebSia is infrastruqtura da regulirebis sistema ganviTarebuli, rasac hipermobiluri msoflio mimocvla moiTxovs (saseni 2001). amdenad isini mowinave arqiteqturisa da dizainis mTavari bazebia. aseve mTavari orientiri da gzis gamkafavi urbanizaciaSi, qalaqTmSeneblobaSi, multikulturalizmsa da memkvidreobiTobis tendenciebSi. am gagebiT arsebobs mxolod sami marTlac msoflio qalaqi: londoni, niuiorki da tokio. sxva didi qalaqebi funqcionirebs rogorc `regionuli msoflio qalaqebi~. dReisaTvis aseT qalaqebad moiazreba: hongkongi, mexiko, sidnei, buenosairesi, milani, losanjelesi, parizi, frankfurti, toronto, bombei, sanpaulo, bangkoki, tapei, iohanesburgi da Sanhai.
7. globalizacia aZlierebs diasporaTa kriziss. erTi mxriv, emigracia pasuxia ganviTarebad qveynebSi modernizaciis or Sedegze. saxelmwifo centralizacia Semaviwrovebel pirobebs qmnis umciresobebisaTvis an iseTi jgufebisaTvis, romlebic keTilganwyobiT ar sargebloben, rac zogjer samoqalaqo omebs iwvevs da am jgufebis wevrebs gaqcevis Zlier motivebs aZlevs. xolo industrializacias da urbanizacias mSromelTa mateba da arasaimedo dasaqmeba mosdevs, rac agreTve imigraciis motivi xdeba. meore mxriv, imigracias xels uwyobs erebs Soris kulturuli kontaqtebis zrda: satelevizio Souebi, samxedro bazebi, turizmi, multinacionalur korporaciaTa arseboba, codna mdidar saxelmwifoTa Sesaxeb, rac Raribi qveynebis macxovreblebs imigracias SesaZlo da mimzidvel gamosavalad usaxavs. emigracia Tavis Tavs aZlierebs: rodesac ojaxis romelime wevri sazRvargareT Tavs daimkvidrebs, danarCenebisTvisac ioldeba masTan wasvla. emigraciis kulturuli saxe, cxadia, aris multikulturalizmi, romelic qvemoT iqneba ganxiluli.
8. globalizacia moiTxovs did manZilze mentaluri
146
kavSirebis axal formebs. arjun apadurai amtkicebda, rom globa lizaciam gaaZliera warmosaxvis roli yoveldRiur cxovrebaSi. igi wers:
`warmosaxva aRar aris pirovnuli niWis sakiTxi, yoveldRiurobisgan gaqceva, an Tundac, esTetikuri ganzomileba. esaa SesaZlebloba, romelic uamravi gziT gvawvdis informacias Cveulebriv adamianTa yoveldRiur cxovrebaze: igi saSualebas aZlevs adamianebs ifiqron imigraciaze, gauZlon saxelmwifo Zaladobas, gadaurCnen socialur daqveiTebas da Seqmnan samoqalaqo asociaciebisa da TanamSromlobis axali formebi, xSirad erovnul sazRvrebs miRmac. warmosaxvis rolis, rogorc popularuli, socialuri koleqtiuri faqtoris aseTi xedva globalizaciis xanaSi mis xasiaTSi arsebul garRvevaze miuTiTebs. erTis mxriv, warmosaxvaSi (da misi saSualebiT) xdeba Tanamedrove moqalaqeebis disciplinireba da kontroli saxelmwifo, bazris da sxva ZalTa interesebis mier. Tumca esaa niWi, romlis saSualebiTac uTanxmoebis koleqtiuri paternebi da koleqtiuri cxovrebis axali formebi ikveTeba. rodesac warmosaxva, rogorc socialuri Zala kveTs saxelmwifo sazRvrebs da lokalurobas warmogvidgens rogorc sivrcis elements, Cven vxedavT sawyisebs iseTi socialur formebisa, romlebic Tavisufalia araregulirebadi kapitalis mtacebluri garemosgan an mravali saxelmwifos mZarcveluri bunebisagan.
(apadurai 2001, 6)
SesaniSnavi iqneboda, es rom marTali iyos. magram rogor SevuTavsoT yoveldRiur cxovrebaSi warmosaxvis gavrcelebis es jadosnuroba formalur realobas? magaliTad, gana ar Sesustda warmosaxvis politikuri roli (empaTia sxva adamianebis gasaWirisadmi) identobis politikisa da globalizaciis pirobebSi? gana religia warmosaxvis udidesi gamoxatuleba araa, romelsac globalizacia rogorc sekularizacia amcirebs? magaliTad ar Seaviwrova globalizaciam Tundac holivudis produqcia? xom ar warmoqmnis igi iseTive did paranoias, rogorc `samoqalaqo asociaciis axali formebi~ – gavixsenoT omi terorizmTan. miuxedavad amisa, SegviZlia vifiqroT, rom globalizacia kulturuli arCev
147
anisa da gamoxatvis formaTa gafarToebiT, aseve araprognozirebadi auditoriisa da koleqtivebis erTad TavmoyriT niadags qmnis eqsperimentirebisa da inteleqtualuri TavgadasavlebisaTvis. kulturis kvlevebis unda gamoikvlios es sakiTxi.
damatebiTi literatura: Appadurai 1996; Held and McGrew 2000; Robbins 1999; Roy 1999; Sassen 1998; Tomlinson 1991.
3.2 regionaluri, erovnuli, lokaluri
148
regionebi
socialurad organizebuli sivrcis saSualo zomis gaerTianebebi da gansakuTrebiT qveynebi da regionebi, kulturis kvlevebSi naklebadaa warmoCenili. maT kulturul kvlevebSi ufro mcire danayofebi eZRvneba da ar gvevlineba TavisTavad sakvlev obieqtebad. amitom mocemul nawilSi warmodgenili iqneba ara naSromebis mimoxilva, aramed is, Tu rogor moqmedebs regionebi da erebi kulturis kvlevebis TvalsazrisiT.
globalizaciis erTi Sedegi, romelic mniSvnelovania kulturaSi, aris is, rom gazrdili globaluri ekonomikuri konkurencia samyaros axleburad yofs. kerZod, gviani 80iani wlebidan moyolebuli, aqcenti gadatanilia `regionebze~, gansakuTrebiT evropaSi, CrdiloeT amerikaSi, aRmosavleT aziasa da samxreTaRmosavleT aziaSi. umetesad am regionebs fiqsirebuli politikuri sazRvrebi ar gaaCnia. isini arseboben ideaSi, an STagonebaSi, Tumca amave dros isini SeiZleba arsebobdnen gaerTianebebis saxiT regionaluri ekonomikuri aqtiurobisa Tu usafrTxoebis mxardasaWerad. calkeuli erovnuli saxelmwifo SeiZleba sxvadasxva regionSi xvdebodes: amerikis SeerTebuli Statebi ekuTvnis amerikas, Tumca agreTve (misi dasavleTi sanapiro mainc) `wynari okeanispireTia~. TurqeTi, romelic esazRvreba evropasa da axlo aRmosavleTs da romelic odesRac evropuli Tvalsawieridan aRmosavleTis nawilad aRiqmeboda, amJamad mTlianobaSi, orive regionis kuTvnilebad ganixileba da evrokavSirTan SeerTebis kandidaticaa.
erTi mxriv, regionalizmisken mimarTuli es tendencia, rogorc wesi, ganixileba civi omis dasasrulis gamovlinebad da moiTxovs TavdacviTi kavSirebis restruqturizacias da TanamSromlur ekonomikur blokebad gaerTianebas, romlebic gauZleben ufro msxvil erovnul Tu regionul warmonaqmnebs, gansakuTrebiT aSSsa da iaponias. regionalizmi, raRac doneze mainc, kulturuli fenomenia. zogi regioni specifikuri da faseuli kulturis transistoriul matareblad moiazreba. evropa da azia, gamorCeulad cdiloben Camoyalibdnen
149
istoriasa da tradiciebze agebul kulturul erTeulebad. rogorc teni barlou amtkicebs, aRmosavleTaziuri Cinuri diaspora Cinuri kulturis axali cnebis (venhua) irgvliv gaerTianda, romelic moicavs dasavlur radikalur azrovnebasac da konfucianizmsac, rogorc vesternizaciis sawinaaRmdego movlenas (ix. ongi 1999, 59). am regionaluri identurobis gamosaxatavad iqmneba filmebi da teleSouebi: MTV Asia da Star TV am moZraobis wina xazze arian. SesaZloa aziis `gaaziurebis~ yvelaze cnobil magaliTad iaponuri satelevizio korporaciis NHK-s nawarmoebi, dRis CvenebisTvis gamiznuli satelevizio drama `oSini~ moviyvanoT, romelic hitad iqca aziis umetes nawilSi, radgan aRmosavleTaziur gamocdilebasa da faseulobebs exmaureboda (ix. takahiko 1997). miuxedavad amisa, saxezea vnebaTaRelva dominantobisa da daqvemdebarebulobis, gamoyofisa da mierTebis Sesaxeb. iaponuri popularuli kultura gansakuTrebiT mozRvavebulia samxreTkoreul da taivanur bazrebze da safrTxes uqmnis maT kulturas, gansakuTrebiT koreaSi. xolo imis gancda, rom iaponia da CineTi erT dRes regionSi kulturuli da ekonomikuri hegemoniis misaRwevad erTmaneTs Seebmebian, iseve arTulebs aziis, rogorc erTi mTlianis warmodgenas, rogorc samxreT aziis subkontinentis gaurkveveli statusi zogadad `aziaSi~.
aseve matulobs evropis, rogorc kulturuli erTobis TviTSegrZneba. erebs Soris sul ufro mWidro ekonomikuri da politikuri kavSirebi iqmneba. Tumca, albaT, `evropuli~ kulturuli produqti jer kidev iSviaTobaa da realurad speqtris erTi maRalganviTarebuli nawilis mier ganisazRvreba. magaliTad TanamSromloba kinowarmoebaSi safrangeTs, germaniasa da did britaneTs Soris an kulturologiuri istoriebi, romlebic evropuli TviTgancdis fesvebs iZieben gansakuTrebiT safrangeTSi. sportSi, turizmsa da dasvenebis industriebSic Cndeba popularuli `evropeloba~, romelTan nacnobobac da romlisgan gansxvavebulobac mniSvnelovnad aRiqmeba. evropul safexburTo Sejibrebebs bevri Tayvanismcemeli hyavs. britanelebi espaneTSi isveneben, germanelebi – saberZneTsa da italiaSi, italielebs Cans londoni uyvarT. evropopi gamorCeuli Janria.
150
aRsaniSnavia, rom amerikis kontinentebi naklebad warmoadgenen kulturul mTlianobas, miuxedavad imisa, rom kubeli antiespanuri revolucioneri – xose marti daaxloebiT 1890 wlis naSromSi, gvisaxavs gzebs, riTac es naxevarsfero SeiZleba `iqces amerikad~ (vrclad martis Sesaxeb ix. fernandesi da belnapis eseebi, 1998). es ar niSnavs imas, TiTqos aq regionalizacia ar mimdinareobdes, aramed aq igi ubralod anglofonuri Crdilo amerikis hegemoniis miRma da mis sawinaaRmdegod xdeba. es umTavresad laTinur amerikasa da aSSSi meqsikur da laTinur gaerTianebebs (romelTa mosaxleoba daaxloebiT 33 milionia da axlaxans afroamerikelebsac gadaaWarbes) Soris mimdinareobs. da mainc, es metad rTuli fenomenia. erTi mxriv, am regionalizmis SekavSirebas xels uwyobs espanurenovani media, romelic sul ufro TvalsaCinoa aSSSi da espanuri televizia, sadac importirebuli telenovelebis (sapnis operebis), ToqSouebisa da musikaluri videomasalebis zeimia. xolo meore mxriv, aSSs laTinuri mosaxleobis mxolod daaxloebiT naxevari adevnebs regularulad Tvals espanur medias, aSSSi dabadebuli meore Taoba ki mTlianad inglisurenovania. momavalSi aSSSi, savaraudod, SenarCundeba hibriduli anglofonurlaTinuri kultura, albaT, mcire regionuli gavleniT, rac amerikul regionalizms mxolod samxreT sazRvarTan Tu dautovebs samoqmedo areals.
afrikaSi panafrikuli Segnebisa da politikis damkvidreba erTi saukuniT mainc CamorCeba da jer kidev maTi imedgacruebebis daZleva SesaZlebelia. panafrikanizmi, romelic metwilad iseTi afrikuli diasporuli inteleqtualebisgan imarTeboda, rogorc u. e. b. diu bua da markus garli iyvnen (romlebic imedovnebdnen, rom Seqmnidnen dabrunebul emigrantTa gaerTianebebs, monobisagan Tavisufals), jerac arsebobs, rogorc inteleqtualuri da politikuri moZraoba. dReisTvis es moZraoba ikvebeba afrikanuli kvlevis (araregionalisturi) TeoriiT, romelic aSSs sauniversiteto sistemebSi standartul programad iqca da aseve regionis mravali erovnuli saxelmwifos dacemiT. mainc Ria sakiTxad rCeba, SeZlebs Tu ara panafrikanizmi ara mxo lod warsuli imedgacruebebis daZlevas, aramed gandgomas abstraqtuli `afrikanizmisgan~ (afrikuli cxovrebis stereotipebisgan),
151
sadac SavkanianTa TviTdamkvidreba da TeTrkanianTa rasizmi erTmaneTSia areuli (akahi 1999). arsebobisTvis ibrZvis regionze mimarTuli postpanafrikanuli afrikeloba.
Sesajameblad vityviT, rom kulturebi, romlebic transnacionalur regionalizmzea dafuZnebuli, ganviTarebas ver hpovebs da gaWedili rCeba lokalizmsa da globa lizms Soris.
erebi da nacionalizmi
regionebi SesaZloa naklebad iyos Seswavlili kulturis kvle vaSi, magram erebsa da nacionalizms didi yuradReba eTmoba, ramdenadac isini, cxadia, ufro metad xelSesaxebi politikuri, ekonomikuri da kulturuli erTeulebia. miuxedavad amisa, globalizaciis Teoretikosebi amtkiceben, rom eri ukve amowuruli da narCeni warmonaqmnia (ix. ohme 1996 am Tvalsazrisis gamoTqmisaTvis). sazogadoebrivi azris cvlileba da sicxade sxva rames gviCvenebs, ramdenadac kapitalizmi moiTxovs da afarTo ebs maregulirebel da infrastruqturul CarCos, romelic sa xelmwifos kontrolis qveS rCeba (ix. hersti da tompsoni 1996). yvelaze ganviTarebuli saxelmwifoebi aqtiurad uWeren mxars politikas, romelic aCqarebs globalizacias Tavis sakuTar interesebSi. SemTxveviTi araa, rom saxelmwifoebi da erebi sustia iq, sadac sustia globalizacia, magaliTad, afrikaSi.
Tanamedroveobis erTerT ZiriTad niSnad rCeba is, rom msof lio dayofilia damoukidebel erovnul saxelmwifoebad. TiTqmis yvela adamiani dabadebulia calkeuli erovnuli saxel mwifos moqalaqed. es ar niSnavs, rom yvela erovnul saxelmwifoSi cxovrobs: xalxi SesaZloa zogjer Taobebis manZilze Caketili iyos afrikis ltolvilTa banakebSi, Razas seqtorsa da palestinis Caketil teritoriaze, pakistansa da indoneziaSi. xolo msoflios calkeuli adgilebi – pakistanavRaneTis sasa z Rvro raioni, magaliTad, saxelmwifo kontrols ar eqvemdebareba. Tumca es ufro gamonaklisia, vidre wesi da sinamdvileSi ltolviloba xSirad utopiur ideebs warmoSobs samSoblos Sesa xeb da SesaZloa hipernacionalizmamdec migviyvanos (ix. naiersi 1999).
152
odesRac erebi ganixileboda, rogorc politikuri da ekonomikuri erTeulebi, magram 80iani wlebidan isini ufro metad kulturul erTeulebad moiazreba. umniSvnelovanesi wvlili am cvlilebebSi, udavod, benediqt andersenis Sexedulebam Seitana eris, rogorc `warmosaxviTi erTobis~ Sesaxeb, misi amave saxelwodebis wignidan. es cneba rogorc vixileT, globalur doneze ganvrco arjun apaduraim (andersoni 1991; apadurai 1996). andersonma, indoneziuri politikisa da istoriis eqspertma, `warmosaxviTi erTobis~ koncefcia ganaviTara mis mier indoneziis dekolonizaciis gaazrebisas. igi amtkicebda, rom pirovnebebi, romlebic koloniamdel xanaSi Tavs arasodes moiazrebodnen nacionaluri erTobis wevrad, iZulebuli gaxdnen azri SeecvalaT, rogorc mkiTxvelebs mraval lokalur teritoriaze gavrcelebuli beWdviTi kulturisa. beWdviTma mediam kulturulad da enobrivadac miizida Zireulad gansxvavebuli mkiTxvelebi da aiZula isini Tavi erTi eris moqalaqeebad warmoedginaT, romlebic erTdroulad da erTnairad ecnobodnen danarCen gare samyaros. afrikis Sesaxeb aSil embembes sityvebi rom moviyvanoT, nacionalizmamde `zog SemTxvevaSi, politikuri erTeulebi gamoyofili iyo ara sazRvrebiT, am sityvis klasikuri mniSvnelobiT, aramed mravali urTierTmomcveli faqtoriT, romlebic mudmivad erTdebian, ganiyofian da kvlav SeerTdebian produqciisa da pirovnebaTa moZraobis, omebisa da dapyrobebis Sedegad (embembe 2001, 27). nacionalizmis Semdgom adamianebma gaacnobieres sakuTari Tavi da miekuTvnen mkiTxvel moqalaqeebs. amasTanave maT dauSves drois (dro, romelsac regularuli intervalebiT moaqvs siaxleebi da informacia da dro, rogorc erovnuli progresis sazomi) da sivrcis (eris sazRvrebi, romlebic emTxveva saziaro sakomunikacio qselebsa da koleqtiuri interesebis sferos) cnebebi.
andersonis warmosaxviTi erToba iyo Sebrunebuli nacionalizmis Sedegi, politikuri geografiis gansazRvra dekolonizatorTa mier, romlebmac msoflio erovnul danawevrebul saxelmwifoebad dayves. am konteqstSi, mniSvnelovania gavixsenoT, rom koloniur samyaroSi erovnuli identobebi erTdroulad Tanamedrovec iyo da antikolonisturic. indonezieloba Tanamedrove msofliosTan SeerTebas niS
153
navda, magram ara evropul koloniur ZalTa moqmedebis obieqts. damoukidebeli eris moqalaqed qcevisken swrafva sabolood kolonizatorTa mimarT winaaRmdegobaSi gamoixata da am gagebiT igi politikuri ufro iyo, vidre kulturuli. indonezia Tavadac nakleb xelSesaxebi qveyana iyo – sinamdvileSi igi `warmosaxviT~ cnebad gvevlineboda. SesaZloa es dagvexmaros avxsnaT, ratom moxda ase swrafad Tavganwiruli vnebebis gaRviveba: adamianebi iseTive motivirebuli iyvnen sakuTari qveynisaTvis momkvdariyvnen, rogorc amas religiis gamo akeTebdnen (meore ideologiuri formacia, romelic organizebul warmosaxvas efuZneba).
es imis axsnaSic gvexmareba, Tu ratom aris bevr postkoloniur qveyanaSi, indoneziis CaTvliT, Zneli SesanarCunebeli erovnuli erToba. rodesac kolonizatorebi midian, erovnuli erToba safrTxis winaSe dgeba da sazogadoebebi Tavis Tavs kvlav religiur an kulturulistur terminebSi moiazreben, anu ufro metad Tavis tradiciul memkvidreobiT kulturas iziareben, vidre erovnul kulturas. samyaros mier imperialistur eraSi evropaSi dawesebuli erovnuli sazRvrebis gamo, daZabuloba kulturul erTobaTa da postkoloniur erebs Soris endemuri xasiaTisaa (dipeS Cakrabarti 1992). umTavresad am mizeziT eris geografiaSi unda gadaixedos Sida regionuli uTanasworoba da yuradRebis koncentracia moxdes administraciulsa da komerciul urbanul centrebze: garkveuli TvalsazrisiT, erovnuli saxelmwifos wevroba ver aanazRaurebs Rarib, ugulebelyofil provinciebSi cxovrebas.
`warmosaxviTi sazogadoebis~ idea metropolitanur arealSi naklebi warmatebiT moqmedebs, vidre yofil koloniebSi. swavlulTa zogadi SeTanxmebiT, evropuli nacionalizmi 1800 wlisaTvis Cndeba, rodesac politikuri da ekonomikuri avtonomiis survili daukavSirda kulturuli TviTgamoxatvis moTxovnilebas. am TvalsazrisiT, `kultura~, rogorc cneba, herderisa da misi romantizebuli mimdevrebis mier dakavSirebulia evropul nacionalizmTan. kulturuli nacionalistebisaTvis 1800 wlisTvis koleqtiuri faseulobebi enaSi, miTebSi, xalxur TqmulebebSi da a.S. anu kulturaSi aris Tavmoyrili. kulturis es cneba da nacionalizmi,
154
romelsac is uqmnis niadags, mxolod arapirdapir ukavSirdeba medias im TvalsazrisiT, rasac andersoni varaudobs. herderiseuli midgomiT, kulturebs, romlebic imTaviTve eqspresiulia, Tavisufleba sWirdebaT dasrulebisa da saboloo formirebisaTvis. isini garedan ar unda imarTebodnen sxva kulturebis mier: TiToeuls sakuTari eri da saxelmwifo sWirdeba.
axali erovnulkulturuli individualoba xSirad saerTod ar gamoirCeva eTnorasobrivi identobebisagan: rogorc qvemoT vnaxavT, kulturalizmi da rasizmi mWidro kavSirSi arian. am konteqstSi, etien balibari postmarqsistul yaidaze amtkicebda, rom nacionalizmi is formaciaa, romelic iZleva erTianobis gancdas da es scildeba realur socialur dayofas, saxeldobr, klasebad danawevrebas (balibari 1884), magram misi azriT nacionalizmi verasdros mogvcems srulad im mSvidobasa da erTianobas, rasac gvpirdeba. es niSnavs imas, rom igi rasizmiTa da qsenofobiiT ikvebeba. balibaris argumenti struqturulia da namdvilad imsaxurebs dafiqrebas, ramdenadac xsnis nacionalizmis mimzidvelobas, Tumca naklebad gvexmareba CavwvdeT im gzebs, riTac kavSirebi rasizms, kulturalizmsa da nacionalizms Soris gansxvavebulia sxvadasxva regionebsa da sxvadasxva droSi. arasakmarisia imis gasaazreblad, rom nacionalizmi gasakuTrebiT Zlierdeba, rodesac ganTavisuflebis stimuli xdeba.
dReisTvis, magaliTad, ganmaTavisuflebeli motivebis mqone nacionalizms mTel dedamiwaze SexvdebiT, ra Tqma unda, indoneziis CaTvliT. igi yvelaze Zlieria im sazogadoebebSi, romlebsac saziaro ena, tradiciebi, religia da eTnikuri individualoba aqvT. am SemTxvevaSi nacionalizmis sawyis etapzeve xdeba winaaRmdegoba da gamoricxva sxva kulturuli individisa, gansakuTrebiT ki mCagvrelTa klasisa. aq qsenofobia ara imdenad nacionalizmis sicarielis Sedegia, ramdenadac erTgvari iaraRis nawili, ris saSualebiTac eri ibrZvis da Tavs imkvidrebs.
Tuki bilibaris mosazrebas garkveuli SezRudvebi aqvs, TiTqos nacionalizmi rasizmisken mibrunebaa, radgan ers ar SeuZlia Tavisi moqalaqeebis emocionaluri moTxovnilebebis dakmayofileba, cxadia Cndeba eWvi, rom es logika kapital
155
isturi nacionalizmis sxva aspeqtebs ver moicavs. rogorc vnaxavT, nacionalizmis erTi safuZveli individualuri mijaWvulobaa ekonomikur sargebelze, rasac saxelmwifo uzrunvelyofs, magram kapitalizmis pirobebSi es sargebeli aramyaria, radgan ekonomikuri sistema, riTac individualuri interesebi kmayofildeba, mudmiv arastabilurobas iwvevs. kapitalizmi, yovelive amis Semdeg, cvlilebas, konkurencias, arasaimedoobas gulisxmobs. amdenad, igi reaqciulad aRvivebs mgznebare mikedlebas ideologiurad sapirispiro Zalebisadmi, romelTagan erTerTi `tradiciuli~ erovnuli individualobaa. amdenad, Tanamedrove nacionalizms axasiaTebs rogorc erTguleba ekonomikuri struqturebisadmi, sadac bazrebi da saxelmwifoebi kombinirebulia, aseve garkveuli zomiT, mRelvarebac, romelic mimarTulia sabazro Zalebis sawinaaRmdegod. am gagebiT globalizacia aZlierebs am ormag standarts. erovnuli individebi ebrZvian aRqmul safrTxeebs, upirveles yovlisa, transnacionalur kapitals da Semdeg, postmodernizmsa da kosmopolitizms, romelic am kapitals moaqvs.
turizmi
kulturul nacionalizms aqvs sxva, ufro sworxazovani da mZlavri, Tumca aranakleb rTuli kavSiri globalizaciasTan – turizmi. calkeuli eri bazarze Tavs waradgens, rogorc erovnul kulturas, raTa miizidos rogorc turistebi, ise biznesinvesticiebi da iyenebs mTel Tanamedrove sakomunikacio teqnologiebis arsenals. es gansakuTrebiT iseT qveynebSia TvalSisacemi, rogoricaa tailandi, magram avstraliasa da gaerTianebul samefoSic xdeba. Teoriulad turizmi farTodaa ganxiluli kulturis kvlevebSi sociolog jon aris `turistuli xedvis~ koncefciiT, romelic TavisTavad iyenebs `xedvis~ Teoriebs, iseve rogorc filmis Teoriebs (ari 2002). arisTvis es istoriuli cnebaa, romelic xazs usvams, rom meTvramete saukunis ganmavlobaSi turizmis warmoSobam yuradReba gaamaxvila erT konkretul grZnobaze, xedvaze da moiTxovda rogorc materialur, aseve ideologiur infrastruqturas.
156
am argumentaciis Tanaxmad, turisti mogzaurobda da axlac mogzaurobs, pirvel rigSi, vizualuri siamovnebisTvis, rac gulisxmobs rogorc cnobiT mogvril siamovnebas (im adgilebis naxvas, romelTa Rirsebasa da mniSvnelobaze winaswar aris informirebuli), aseve egzotikur siamovnebas (imis naxvas, risi naxvac Sin ar SeuZlia). turistuli xedva, Tumca sasiamovno, magram gaucxoebuli da zedapirulia, miRma rCeba Semovlili adgilebisa da qveynebis ufro Rrma mniSvnelobebi da gamocdileba. ase Tu vimsjelebT, turizmi imTaviTve Cafiqrebulia, rogorc biznesiniciativa, romlis TandaTanobiTi industrializacia mecxramete da meoce saukuneebSi SeTavsebulia procesebTan, riTac kulturuli moxmareba masobrivi gaxda ganviTarebuli erovnuli ekonomikis mniSvnelovan aspeqtad qcevis Semdeg. tu rizmi britaneTSi daaxloebiT 1760 wlidan iRebs saTaves.
amdenad, turizmze msjelobisas mkacrad unda gavmijnoT, Tu ras niSnavs turistuli adgilebi mnaxvelTaTvis da ras niSnavs isini adgilobrivi macxovreblebisaTvis. bolos da bolos, turizmi mniSvnelovani elementi gaxda mraval lokalur kulturaTa ganviTarebisTvis da ara aucileblad auTentikurobis dakargvis motiviT. neba momeciT, moviyvano ori metad gansxvavebuli istoriuli magaliTi. pirveli axal zelandia/oteroa maoris exeba.
sayovelTaod cnobilia, rom maoris kultura, gansakuTrebiT xeze kveTa, kolonizaciis dartymas mniSvnelovanwilad imitom gadaurCa, rom mecxramete saukunis Suaxanidan (rodesac koloniuri omebi jer isev mZvinvarebdnen) igi turistul industriaSi CaerTo. saxelmwifo xels uwyobda axali zelandiis maoris xelovnebisa da xelosnobis instituts, sadac xeloba gadarCa ufro imitom, rom daexmara rotoruas (zelandiis CrdiloeT kunZulis sofels) SeenarCunebina Tavisi metad Zlieri pozicia, rogorc turistebisTvis mimzidveli adgilis (aq yvelaze saintereso cxeli wyaroebi da geizerebi iyo) da te arauas ivis toms amiT mogeba enaxa. daaxloebiT 1890 wels rotoruas turistulma industriam Seqmna is, rac dReisTvis farTod cnobilia rogorc maoris musika, Tumca es sinamdvileSi, dasavluri melodiebis variaciebze dadebuli maoris poeziaa. ufro Tanamedrove magaliTisaTvis
157
moviyvanoT uare runanga kunZulTa yureSi, vaitangTan mdebare adgili, romlis mSeneblobac 1940 wels damTavrda. igi aSenda, nawilobriv rogorc turistebis misazidi adgili (es axali zelandiis RirsSesaniSnaobebs Soris erTerTi upirvelesia), magram amavdroulad igi farTodaa cnobili, rogorc maoris xeze kveTis ostatobis namdvili Sedevri (misi ocdarva pano maoris TiToeul `ivis~ warmogvidgens) da axalzelandiuri `bikultu ralizmis~ mniSvnelovani simboloa.
meore magaliTia centralur inglisSi stretfordafoneivonis, rogorc turistuli RirsSesaniSnaobis ganviTareba. am SemTxvevaSi turistuli industriis sawyisis dadgena ufro specifikuri sakiTxia. stretfordi oficialur turistul RirsSesaniSnaobad 1768 wels iqca, roca devid garikma, londonis imdroindeli Teatraluri samyaros wamyvanma msaxiobmenejerma aq Seqspiris xsovnisadmi miZRvnili `iubile~ moawyo. es moxda adgilobriv mcxovrebTa Civilis sapasuxod, romelnic wuxdnen, rom turistebs SesaZloa am adgilebis mimarT interesi daekargaT, roca Seqspiris Zveli saxlis mflobelma moWra muxa, romelic gadmocemis mixedviT, Tavad Seqspirma dargo. es iubile mniSvnelovani aRmoCnda inglisuri nacionalizmisTvis, ramdenadac man xeli Seuwyo Seqspiris mimarT siyvarulis komerciuli TvalsazrisiT momgebian movlenad qcevas da Seqspiris Tayvaniscema garikis iubiles Semdeg inglisuri kulturuli nacionalizmis mniSvnelovani komponenti gaxda. Seqspiri inglisuri nacionalizmis xatad mogvevlina, masSi simbolizebuli iyo ingliselis saidentifikacio maxasiaTeblebi: igi ganasaxierebda bunebrivobasa da araierarqiulobas, rac ingliselis pirovnebas misi imJamindeli mTavari metoqisgan, frangisgan ganasxvavebda (ix. dilmani 1964).
am magaliTebis mTavari azri isaa, rom, pirveli: turizmi ar aris adekvaturad Sefasebuli iseTi koncefciebis mier, rogoricaa turistuli xedva, radgan turizmi xels uwyobs Tavad nacionalur da lokalur kulturaTa warmoqmnaSenarCunebas. meore: turizmsa da kulturas Soris yovelTvis iolad ver gavarCevT erTmaneTisgan auTentikursa da araauTentikurs, vinaidan turistebis mosazidad Cafiqrebuli RirsSesaniSnaobebi SeiZleba agreTve miekuTvnebodes
158
da marTlac gadamwyveti iyos lokaluri kulturebisa da individualobisaTvis. mesame: nacionalizmi ar aris mxolod identifikacia – igi biznesicaa, saxeldobr, turizmi. (ra Tqma unda, turizmis yvela forma ar eqvemdebareba erovnul marketings, magaliTad, Tundac seqsturizmi; agreTve yovelgvari gasarTobi mogzauroba ar aris turizmi – magaliTad, sakurorto Svebuleba.) yovel SemTxvevaSi, masobrivi turizmis gansxvaveba Tanamedrove samyaroSi sxvadasxva regionebis turistebsa da adgilobrivebs Soris sul ufro mcirdeba, ramdenadac yvela adgilobrivi sazogadoeba warmoadgens Tavis Tavs, rogorc msoflio turistuli industriis nawils. iseTi qveynebi, rogoric tailandia da, romelic SeiZleba goliaTur nakrZalad moeCvenos stumars, migvaniSnebs iseT momavalze, sadac mogzauris interesebi, siamovneba da codna sul ufro metad marTavs adgilobrivisas.
amave dros pirveli samyaros qveynebis turizmi mesame samyaros qveynebSi SesaZloa turistisTvis didi gamowveva iyos, radgan sxvaoba mdidarsa da Raribs Soris ufro TvalSisacemia aq, vidre maT sakuTar qveyanaSi. mimaCnia, rom mdidari adamianisTvis aseTi SEexvedrisgan Tavis arideba privilegirebul narcisizmSi gadasvlas da realobisgan gamijvnas niSnavs. mniSvnelovania meti vicodeT, mets vxedavdeT, mets vgrZnobdeT imitom, rom es Sexvedrebi xSirad moulodnelobisa da gamowvevis matarebelia. sxva SemTxvevaa melanqoliuri turizmi (agreTve `bnel turizmad~ cnobili), esaa mogzauroba ekonomikuri siduxWiris, genocidis memorialebis, stiqiuri ubedurebebis, urbanuli qaosis, saomar da a.S. zonebSi. turizmis es saxe imdenad ar moicavs globalur uTanasworobasTan Sejaxebas, romelic unda daiZlios da romliTac turistis yuradReba mimarTulia borotebisa da ngrevisaken (lenoni da foli, 2000).
patriotizmi da kulturuli nacionalizmi
mivubrundebiT ra nacionalizmis sxva formebs, mniSvnelovania gvaxsovdes, rom nacionalizmi Zlierdeba iq, sadac es politikurad da ekonomikurad yvelaze metad Ses
159
aZlebelia. marTlac, arsebobs SemTxvevebi – magaliTad, Sotlandiuri nacionalizmi – rodesac umciresi gansxvavebac ki nacionalur gamijvnas iwvevs. Sotlandielebsa da ingliselebs saerTo ena aqvT (Tumca, cota gansxvavebul dialeqtebze metyveleben); TiTqmis sami saukunea, politikurad gaerTianebulni arian; maTi ZiriTadi Rirebulebebi da kulturuli sferoebi metnaklebad erTnairia (Tumca SotlandiaSi ase ar miiCneven); am or teritorias Soris migracia da gacvlagamocvla saukuneebis manZilze Zlieri iyo. maT erTmaneTisagan ZiriTadad politikurekonomikuri interesebi aSorebs: fesvgadgmuli SiSi, rom Tuki regionis marTvas londoni daiwyebs, Sotlandias aRar eqneba sakmao avtonomia Tavisi interesebis dasacavad. am SiSma imata 1970 wels, rodesac navTobis Semosavali gaizarda. sazogadoebis mexsierebaSi ki es SiSi ukavSirdeba warsulSi inglisis mier Sotlandiis dapyrobas.
amdenad, mTlianobaSi, nacionalizmis kulturis kvlevebis analizi amcirebs nacionalizmis politikur da socialur impulsebs. SemTxveviTi ar aris, rom kulturuli nacionalizmis gazrda saxelmwifos Zalauflebis gavrcelebasa da demokratizacias emTxveva droSi. marTlac, nacionalizms demokratiis valdebuleba moaqvs, ramdenadac yvela moqalaqes aniWebs statuss maTi erovnuli mikuTvnebulobis gamo da piriqiT, demokratia nacionalizms aferxebs yoveli moqalaqisTvis saerTo suverenobis miniWebiT. erTi mizezTagani, ris gamoc CineTs ar gaaCnia nacionalizmis standartuli forma, is aris, rom hani – CineTis eTnikurad dominanturi sazogadoeba – Tanabar socialur uflebebs ar aniWebs umciresobebs. hanis wevroba civilizaciuri movlena ufroa, vidre nacionaluri an rasobriveTnikuri. racionalizmis racionaluri safuZveli is aris, rom yovel moqalaqes aqvs wili erovnul saxelmwifoSi, ramdenadac saboloo jamSi isini dazaraldebian (pirovnulad da/Tu koleqtiurad), Tu saxelmwifo im jgufTa xelSi gadava, vinc maT interesebs ar warmoadgens.
amerikuli patriotizmi, umetesi evropuli da postkoloniuri nacionalizmisgan gansxvavebiT, emyareba ara kulturulsa Tu eTnikur individualizms, aramed erTi mxriv de
160
mokratias da meore mxriv ekonomikur kerZo interesebs (sadac kerZo SeiZleba piradsac niSnavdes, ojaxursac an Tundac, ufro didi jgufebisas). kerZo interesebSia gasaRebi keTildReobasa da nacionalizms Soris mimarTebis gasarkvevad: nacionalizmis Zlieri mxardaWera muSaTa klasebSi istoriulad emyareba (nawilobriv mainc), im gancdas, rom keTildReobis politikis gansaxorcieleblad eris Zlierebaa saWiro. brius robinss, romelic ZiriTadad kosmopolituri an rogorc Tavad ambobs, `internacionalisturi~ Tvalsazrisidan amodis, swams, rom swored am mizeziT, mniSvnelovania garigeba internacionalizmsa da nacionalizms Soris (robinsi 1999, 3136).
patriotizmis an igive safuZvlis mqone sxva memarcxene Zalebi Tavs miakuTvneben, mimarTulebas. magaliTad, iurgen habermasi, `konstituciur patriotizms~ qadagebda. misTvis Zveli yaidis `organuli nacionalizmi~, romelic eTnikur identurobas emyareba, SeiZleba Canacvldes rigi principebisa da instituciebis gaziarebiT, `demokratiuli moqalaqeobiT~ (habermasi 1998). magram aseTi msjeloba saTanadod ar afasebs nacionalizmis uwyvet kulturalistur, qsenofobiur da militaristul istorias. ar unda daviviwyoT, magaliTad, amJamindeli radikalizmi indoeTSi, romlisTvisac indoeloba niSnavs indusobas, sawinaaRmdegod, mahmadianuri umciresobebis oficialuri sekularizmisa da dacvisa, waxalisebulia saarCevno procesebis, masmediisa da ekonomikuri interesebis mier. inglisur imperializmsac mecxramete saukuneSi aZlierebda ara demokratizaciis procesebi, aramed nacionalizmi. rodesac pirvelad muSaTa klasebma arCevnebSi monawileobis ufleba miiRes, `jingoizmi~ (agresiuli da masmediaSi gamyarebuli, imperiuli gardauvalobisa da rasobrivi upiratesobis grZnobaze damyarebuli patriotizmi) gabatonebuli kulturuli formacia gaxda britaneTSi.
am gzebs, romlebic nacionalizms politikurad iazreben unda SeeZloT dauSvan is jgufebic, vinc Tavs im ers miakuTvnebs, romelic im saxelmwifos ar marTavs, sadac es jgufebi cxovroben. amis klasikuri magaliTia ebraelebi, Tumca adgilobrivi xalxic SeiZleba Tavs sxva ers miakuTvnebdes. albaT sakmarisi iqneba iTqvas, rom, Cveulebriv, amgvari jgufebi is
161
toriulad `normidan gadaxrad~ iTvleboda saxelmwifoSi, sadac cxovrobdnen, socialur da ekonomikur dovlaTze xeli ar miuwvdebodaT. es danamdvilebiT asea umetes adgilobriv xalxTaTvis kolonizebul qveynebSi. `mSobliurTan~ gaigivebas safuZveli eTnossa da kulturaSi aqvs da im crurwmenam Tu gariyvam, romelsac isini awydebian, SeiZleba gamoiwvios maT mier `sakuTari~ kulturis siwmindisa da tradicionalizmis gadaWarbebuli Sefaseba. Tumca daqvemdebarebul jgufTa marcxi, romlebic CarTulni iyvnen nacionalizmis mimarTulebaSi, ar abaTilebs zogad arguments, rom kulturuli faqtorebi ufro naklebmniSvnelovania nacionalizmisTvis, vidre is, rasac TeoriaTa umetesoba varaudobs. rogorc vnaxavT, am argumentTa erTerTi daskvna isaa, rom multikulturalizmi imaze ufro naklebad emuqreba nacionalizms, vidre amas konservatorebi acxadeben.
adgilobrivoba
globalizaciis gaazrebam ramdenadme paradoqsuli Sedegi iqonia cnebis `lokaluri~ win wamoweviT, swored imitom, rom globaluri umetesad (Tumca, es gamartivebuli midgomaa) aRiqmeba rogorc lokalurisTvis saSiSi ram. amas mosdevs argumentebi, rom sinamdvileSi, globalizacia mraval lokalur formas iRebs da mas lokaluri formaciebis gaZlierebac SeuZlia da dasustebac. ganzogadebisas, garkveulwilad, aseTi gansxvaveba tendenciuria, radgan, rogorc bruno laturi amtkicebs, sityvebi `loka luri~ da `globaluri~ im qselTa Sefasebaa, romlebic TavisTavad arc lokaluria da arc globaluri, aramed `metnaklebad grZeli da metnaklebad urTierTdakavSirebulia~ (laturi 1993, 122). miuxedavad amisa, samyaroSi sadac realurad vcxovrobT, lokaluris aralokalurisgan garCeva xSirad arc Tu ise Znelia da es gansxvaveba SeiZleba uaRresad mniSvnelovani iyos, rogorc politikurad, aseve kulturuladac.
marTlac, roca erovnebaTa siZliere transnacionalur ZalTa mier gamoicdeba, masze aseve moqmedebs subnacionaluri Zalebic. msoflios mraval kuTxeSi, rogorc vnaxeT, wnexi mo
162
dis eris SigniT arsebuli sazogadoebebisa da regionebisagan rigi uflebebisa da kulturuli gamorkvevis moTxovniT, romelic tradiciulad Tavad erovnul saxelmwifoSi arsebobs – gavixsenoT britaneTis `gaxleCa~; safrangeTSi decentralizaciisken swrafva; politikuri kulturis lokalizacia samxreT aziaSi. unda iTqvas, zog SemTxvevaSi, ganviTarebul qveynebSic globalizaciis teqnologiebi da politikuri ekonomika, aSSs batonobasTan erTad, xels uwyobs amas, radgan erTianobaSi isini amcireben saxelmwifo administrirebis danaxarjsa da usafrTxoebaze zrunvis mniSvnelobas. mravali Tanamedrove kulturulpolitikuri formaciis msgavsad, denacionalizaciis es biZgi Zvel memarcxenememarjveneobis dapirispirebis logikas ver esadageba. neoliberalebi cdiloben decentralizacias miemxron, radgan igi erovnuli saxelmwifos Zalas asustebs; adgilobrivi kulturalistebi moiTxoven SesaZleblobas Tavis tradiciaTa gamosaxatad, romelTa winaaRmdeg xSirad koloniuri Tu neokoloniuri reJimebi moiazreba.
lokalurobas, erovnulobisa da globalurobis msgavsad, gansxvavebuli Zalebi da mimarTulebebi aqvs sxvadasxva adgilas. garkveuli sazogadoebebi sxvebze metad inarCuneben siaxloves adgilobrivi cxovrebis wesTan, ufro met erTgulebas iCenen mis mimarT. magaliTad, meqsikeli migrantebi samxreT kaliforniaSi, ufro metad cxovroben iseTive soflis cxovrebiT, rogoric manamde hqondaT, vidre kenieli migrantebi germaniaSi. aseve, garkveuli aspeqtebi sxvaze metad lokalizebuli rCeba – vTqvaT, amindi, romelic arcTu umniSvneloa kulturisa da ekonomikisaTvis, istoriulad lokaluria, Tundac masze globaluri daTboba moqmedebdes.
lokaluri kulturis Zalisa da mimzidvelobis erTi axsna imaSi mdgomareobs, Tu rogor esadageba erTmaneTs lokalurad pirovnuli keTildReobis, identurobisa da qonebrivi interesebi da sazogadoebrivi mexsiereba. neba momeciT, piradi magaliTi moviyvano. gareubnis mcxovrebni, sadac ramdenime weli vicxovre – qlifTon hili melburnSi, avstraliaSi – SeSfoTebulni iyvnen magistralis mSeneblobis gamo maTsa da maT uaxloes mezobel ubans, qolingvuds Soris 70ian wlebSi. es savaraudod gamijnavda qolingvuds (muSaTa
163
klasis emigrantul gareubans, brZolis, leiborizmisa da avstraliuri fexburTis adgilobrivi gundis fanatikuri erTgulebis xangrZlivi istoriiT) ramdenadme ufro SeZlebuli qlifTon hilisgan. orive samezobloSi bevri iyo saavtomobilo gzis winaaRmdegi, radgan es negatiurad imoqmedebda ori sacxovrebeli raionis ~Sida~ cxovrebis stilis Sedarebaze.
avtogmagistralis winaaRmdeg wagebuli brZola ar daviwyebula da qlifTon hilis TviTgancda, rogorc arasasurveli gareubnisa axlo warsulSi kvlav arsebobda. magram warsulis es xsovna xundeba, rac ufro imatebs fasebi binebze da Zvel mcxovrebTa adgils ufro mdidari da axalgazrda emigrantebi ikaveben. lokaluri istoria da mexsiereba, rogorc lokaluri identurobis dasturi, sustdeba. marTlac, sakuTrebaze fasis zrdis periodSi qlifTon hilis mcxovreblebsa da maT raions TiTqos saerTo interesi akavSirebdaT, Tu ra fasi daedeboda binebs da kamaTi am Temaze iseTive bunebrivi iyo, rogorc amindis ganxilva mezoblebs Soris. am SemTxvevaSi, lokaluroba araa kulturis mniSvnelovani komponenti: Tu ar CavTvliT qolingvudis safexburTo klubs (romelic naklebad ainteresebs bevr emigrants, vinc evropul fexburTs amjobinebs da muSaTa saSualo klasebs, romelTac SesaZloa saerTod ar ainteresebT sporti) da adgilobriv sajaro biblioTekebs, lokaluroba ebrZvis medias da sxva kulturul formaciebs (mogzaurobis CaTvliT), romlebic erovnuli an globaluria Tavisi warmomavlobiTa da dafinansebiT. qolingvudSi, TavisTavad, lokalurma midrekilebebma SeinarCuna Zala da avtonomiisa da meamboxeobis Zveli proletaruli grZnoba warmosaxviTad SeiTvisa am ubanSi gadmosaxlebulma saSualo klasis zogma warmomadgenelma (umTavresad, bohemurma adamianebma an damwyebma profesionalebma).
lokalur kulturaSi cxovrebis mravali sxva gzac arsebobs, magram kulturis kvlevebis TvalsazrisiT, es magaliTi gviCvenebs, rom gansxvavebaTa lokalurerovnulglobaluri samkuTxedi yovelTvis saukeTeso sqema ar aris, romelSic `lokaluri~ kulturebi arsebobs an Tundac SeiZleba ganixilebodes. lokaluroba gansxvavdeba Tavisi unariT itvirTos sakuTari kulturuli ganviTarebis traeqtoria da rogorc es monaTxrobi gviCvenebs, istoria da politikuri
164
ekonomika kvlavac mniSvnelovania, Tuki am gansxvavebaTa Secnobas movindomebT. qlifTon hilis SemTxvevaSi, sivrce swrafad uTmobs gzas socialur procesebsa da ekonomikur kavSirebs, ramdenadac mexsiereba da fuli erTad socialuri da kulturuli organizaciis geografias ayalibebs.
zogadad, kulturis kvlevebis kavSiri sivrcesTan ufro Rrma gaazrebas moiTxovs. Tuki disciplina mWidrod ukavSirdeba mobilurobas, rogorc amas wignis pirvel nawilSi vamtkicebdi, da igi kategoriuladaa ganwyobili SezRudul sivrciT terminebSi ganmartebul identurobaTa da kulturul formaTa winaaRmdeg, igi aucileblad unda ganixilavdes sivrces, rogorc kulturuli formaciebis makoordinirebels. gansakuTrebiT unda moxdes imis gaazreba, ramdenad araTanabradaa ganfenili sivrceSi Zalaufleba da globalur qselSi CarTvis SesaZlebloba da aseve rogor SeuZlia kulturis mobilurobis zrdas gaaZlieros `lokaluri warmosaxviToba~.
damatebiTi literatura: Anderson 1991; Bhabha 1990; Massey 1994; Morley 2000; Nairn 1981.
165
nawili IV
media da sazogadoebrivi sfero
4.1. televizia
1964 wels, rodesac kulturis britanulma kvlevam ganviTareba daiwyo, kulturis CamoyalibebaSi araCveulebriv unars avlenda axali kavSiri – televizia. im drosa da adgilas televizia SedarebiT pasiuri iyo: gamosaxuleba SavTeTri, sazogadoebrivi mauwyebeli, BBC xsnida Tavis meore arxs, romelic britaneTis sazogadoebas samive arxis yurebis SesaZleblobas miscemda, xolo SesaniSnavi diqtorebi saRamos gasarTob programas ise gvacnobdnen, TiTqos varietes sanaxaobas warmogvidgendnen sastumro oTaxSi. miuxedavad amisa, axali media ukve aRvivebda vnebaTaRelvas axali kulturuli movlenis – bitlomaniisTvis, ramac ara mxolod Seiyvana britaneTi rokenrolis xanaSi misi popkulturis transnacionalizaciiT, aramed gza gaukvala revoluciur aTwleuls – 60ian wlebs, romelic axalgazrduli Zalis axali saxeobiT xasiaTdeboda. aSSSi televiziam TiTqmis aTwleuliT adre erovnul sensaciad aqcia elvis presli, xolo 1961 wels disneis mauwyeblobam daarwmuna mayurebeli feradi gamosaxulebis upiratesobaSi. 1964 wels StatebSi, CBSma vidoeCanaweri gauSva da bolo mouRo xanas, rodesac televiziaTa umravlesoba pirdapir mauwyeblobda. es moxda, rodesac lindon jonsonma Tavisi respublikeli metoqis winaaRmdeg pirvelad gamoiyena `uaryofiTi~ politikuri satelevizio reklama. garemos transformirebisTvis gamiznuli ori mowyobiloba SemoiRes: sportis gadacemebis pirdapiri CarTvisTvis, (romlis wyalobiT aSSs profesiuli fexburTis sferos wamomadgenlebi mixvdnen, rom realuri fuli televizias mohqonda) da ukabelo distanciuri marTva, ramac televiziis yurebis procesi araformaluri gaxada. televizia, dRevandel saxes iZenda (ix. http://www.museum.TV/archievs/index.html, televiziis istoriis Sesaxeb). televizias, rogorc mTavar media saSualebas im xanebSi, gansakuTrebuli kavSiri hqonda kulturis kvlevebT
166
an, romelic, Tavis mxriv, televiziasTan kavSirSi formirdeboda – am disciplinis Semobruneba populizmsa da maRali kulturis gaufasurebisken; misi yuradRebis gamaxvileba kulturul aRqmaze rogorc cxovrebiseul saqmianobaze, ufro metad, vidre interpretaciasa Tu warmoqmnaze; kulturis momxmarebelTa segmentacia – yovelive es televi ziasTan Sexebisa da `medias~ (sityva, romelic, rogorc irkveva, xmarebaSi mxolod 60iani wlebis bolos Semovida) TVcentrulad gaazrebis wyalobiT moxda. ra Tqma unda, kulturis kvlevebi sulac ar aris erTaderTi, rac televiziis wyalobiT Camoyalibda: TiTqmis sruliad warmoudgenelia televiziasTan mravalmxrivi urTierTobis gareSe Tanamedrove partiuli politika, sporti, musika, kinematografi da samomxmareblo kultura.
erTi mniSvnelovani Sefaseba imTaviTve unda gakeTdes. sxvadasxva ers gansxvavebuli satelevizio industria aqvs da misi transnacionaluri ganzogadeba TiTqmis sruliad SeuZlebelia. am TvalsazrisiT, aSS kvlav gamonaklisia, radgan komunikaciis es saxe pirvelad aq gamoCnda (Tumca es britanuli aRmoCena iyo), radgan, Cveulebriv, teqnologiuri da programuli siaxleebi pirvelad aq iCens Tavs da misi nawarmebi msoflio saeqsporto bazrebze dominirebs. ioli safiqrebelia, rom televizia iq yvelaze sufTa saxiT arsebobs da Tuki masSi siaxle Semodis, momavalSi sxva qveynebsac Seexeba. es warmodgena mcdaria, ufro metic, SeuZlebelia sxva qveynebis satelevizio sistemebis axsna aSSsTan Sedarebis gareSe da, sasikeTod Tu sazianod, SemdgomSi rasac vityviT, aSSs gaTvaliswinebiT iqneba naTqvami.
mainc ra saxis aris es mediasaSualeba, aseTi Zala rom SeiZina? igi oTxi gansxvavebuli elementisgan Sedgeba: satranslacio programa; sistema, romliTac programas vuyurebT; am programis gavrcelebis saSualeba; da industria, romelic satelevizio programas awarmoebs. am kavSiris ganxilva 60iani wlebis Semdgom ase SeiZleba SevajamoT: sistemebi, rogorc kerZo, aseve sazogadoebriv sferoSi, ayvavebas ganicdis; satelituri da sakabelo televiziis popularizebis Semdeg arxebi kvlav warmatebulia da mauwyebloba, Cveulebriv, 24saaTiani gaxda. rogorc am procesis nawili, televiziaSi
167
sul ufro iklo scenarianma sanaxaobebma da gansakuTrebiT, gamonagonma. mraval qveyanaSi industriam mowinave pozicia dakarga da sul ufro mWidrod Seerwya sxva gasarTob da media formebs, gansakurebiT sportsa da gazeTebs. yovelive es SeiZleba zogad daskvnad gamovTqvaT: Tavisi SedarebiT xanmokle istoriis ganmavlobaSi televiziis urTierTobebi yoveldRiur cxovrebasTan mkveTrad gaZlierda.
televizori xSir SemTxvevaSi (globalurad YTu vityviT), televizo
ri, pirvel yovlisa, Sinaur garemoSi arsebobs da amis gamo satelevizio programis Sinaarsi da wyoba yovelTvis ojaxur faseulobebsa da cxovrebis weszea gaTvlili (ix. morli 1992). axali mediis gayidvisas 50ian wlebSi aqcents akeTebdnen televizoris ojaxis mTavar oTaxSi ganTavsebaze (Spigeli 1992) da sakiTxi, Tu sad unda iyos dadgmuli televizori, gvaZlevs warmodgenas cxovrebis wessa da mayurebelze. satelevizio programebis arCeva ojaxis wevrebs Soris davis sagania, zogjer igi ojaxis wevrebs erTmaneTisgan ganacalkevebs. televizori, rogorc yvelaferi sxva televiziaSi, ganviTarda da 90iani wlebidan `Sinaur gasarTob sistemad~ iqca, romelic farTod iTavsebs sazogadoebriv formebs (kinoTeatri, koncerti) saSinao sivrcisaTvis, riTac veragulad uTxris Zirs sazogadoebriv kulturas. igi sul ufro xSirad gamoiyeneba vizualur ekranad kompiuteruli TamaSebis, videosa da DVDs sayureblad. ramdenadac kulturis kvlevebi, TavisTavad, interesdeba `televiziis gamoyenebis socialurobiT~ (lembo 2000, 29), televiziis materialuroba pirveladi sazrunavi xdeba. sistemaze koncentrirebiT ioldeba zusti socialuri CarCoebis dadgena, romelSic televizia figurirebs dasavleTSi Sinauri media saSualebis saxiT. msoflios mraval nawilSi televizias, ZiriTadad, uyureben sazogadoebaSi, kafeebsa Tu barebSi da es mis zemoqmedebas metad cvlis im qveynebSi, sadac ojaxur garemos gansxvavebuli funqcia da mniSvneloba aqvs, vidre dasavleTSi. ase magaliTad, mraval induistur Tu muslimanur regionSi, sadac Sinauri sfero ganw
168
mendilia, siwmindes eZRvneba da qalebis kontrolSi imyofeba, saxlSi televizoris ganTavsebam, SesaZloa, uxerxuloba Seqmnas dasavluri stilis programebis yurebisas, sadac erotika Tu mdabali kulturis tendenciebia gamovlenili.
industria: dafinanseba da regulireba
rodesac saqme industrias exeba, mTavari SekiTxvaa: rogor unda dafinansdes igi. bolos da bolos, televizia, rogorc satranslacio kavSiri, ar gvTavazobs moxmarebis sagnebs tradiciuli gagebiT, romlebic SeiZleba savaWro adgilebSi gamovitanoT, fasi davadoT moTxovnisa da miwodebis mixedviT. Tundac radiotalRebis gadacemisas, satranslacio media SeiZleba ufasod daiWiros mimRebis mflobelma (swored amitom, radios adreul periodSi, programebs uzrunvelyofdnen mimRebis mwarmoeblebi. amis wamomwyebi satranslacio kompania RCA iyo Tavisi pirvandeli saxiT). garda amisa, televizia Zviri mediasaSualebaa. mas `Sinaarsis amowurvas~ uwodeben, radgan Sinaarsi mudmiv Sevsebas moiTxovs da es mas siaxleebis Ziebas aiZulebs. arxebis raodenoba izrdeba da Semoaqvs sul ufro meti konkurentunariani siaxle (qorneri 2001). erTi mizezTagani, ris gamoc gamogonili da scenaris mqone sanaxaobebi dReisaTvis industriaSi SezRudulia, is aris, rom siaxle cocxal SouebSi metia da isini bevrad iafi sawarmoebelia.
dafinansebis modelebi sxvadasxva qveynebSi metad gansxvavebulia: televizias SeiZleba afinansebdes saxelmwifo, reklamis an (sakabelos Tu satelitis SemTxvevaSi) perioduli honorarebis, an orives saxiT. mTavroba cdilobs gamoyos Tanxa satelevizio gadacemebisTvis gadasaxadebis sistemis saSualebiT (rogorc avstraliaSi), sixSireebze uflebebis gayidviT an sistemis mflobelobis licenziebis dabegvriT (rogorc gaerTianebul samefoSia). aSS gamonaklisia saxelmwifos mier dafinansebuli televiziis TiTqmis sruli uqonlobis gamo: iq `saxelmwifo televizia~ zogadad niSnavs telemauwyeblobas aramomgebiani arxebisTvis Semonaxul sixSireebze, romelTa naxevari sazogadoebrivi wyaroebiT finansdeba da romelsac, garda amisa, SeuZlia reklamac gadasces, Tuki igi arakomerciul damatebad aris SeniRbuli.
169
reklamis saSualebiT dafinanseba mediasaSualebas im sistemaSi moaqcevs, romlis upirvelesi ekonomikuri funqciaa potenciuri momxmarebeli moupovos reklamis gamqiravebels sareklamo dros myidvelTa saSualebiT, reitingiT gaTvaliswinebuli fasebiT, romlis sazom sistemas msoflioSi a. s. nilseni awesebs. amJamad aSSSi auditoriebi reklamis ganmcxadebels mTavari drois yovel eqvsSvid wuTs uTmoben. ramdenadac industriaSi konkurencia matulobs da teqnologia saSualebas iZleva arxebis raodenoba gazardos umTavresad studiis produqciaze fasebis daklebiT, satelevizio auditoria iyofa sxvadasxva, metad gansxvavebuli ekonomikuri Zalis mqone gemovnebis da kulturis niSebad. reklamis gamqiraveblebi iRvwian axalgazrda, mozardi auditoriebis mosapoveblad, rac ewinaaRmdegeba mosazrebas, rom axalgazrdoba nakleb dros atarebs televizorTan, vidre, Tundac, bavSvebi an mozardebi. auditoriis dayofis mixedviT, televiziac icvlis formas. ojaxebi morCilad aRar uyureben saRamos gadacemebs da sul ufro naklebi programa ipyrobs erovnul yuradRebas. mediasaSualeba cxovrebis Tanmxleb mosaubres ufro emsgavseba, romelic xandaxan Tu iqcevs yuradRebas. axali gemovnebiTi kulturebi yvavis: zogi eTnikurobas emyareba (SavkanianTa televizia aSSSi), zogi asaks, zogic – ganaTlebis dones, zogierTi – samuSao kviris ritms (anu dRis im dros, roca televizors uyureben), zogi – politikur orientacias, zogic – nakleb sagulisxmo gansxvavebebs – dRis serialebsa da ToqSouebs. es ar niSnavs, TiTqos erovnuli da transnacionaluri auditoriebi erTi movlenisa Tu sanaxaobisaTvis arasodes ikribebodes. 2001 wlis 11 seqtembers mTeli samyaro televiziiT uyurebda caTambjenebSi afeTqebul TviTmfrinavebs.
gasaocaria, magram kulturis kvlevebi ufro dainteresebulia industriis regulirebiT, vidre misi realuri organizebiT. ratom aris regulireba televiziaSi ufro mniSvnelovani, vidre, vTqvaT, beWdviT gamomcemlobebSi? nawilobriv, imitom, rom miwodebis yvelaze sayovelTao gza – radiosixSireebi – saSualebas aZlevs saxelmwifos pasuxismgebeli iyos speqtris ganviTarebaze. amasTan, regulireba mudam mzad aris ganaaxlos molaparakeba, ramdenadac mediate
170
qnologia ise swrafad icvleba, rom calkeuli teqnologiuri reJimi SeuZlebelia xuT weliwadze metxans iyos xmarebaSi. magram yvelaze metad televizia mainc politikuri sakiTxia misi socialuri Zalis gamo.
industriis regulirebisas principuli sakiTxebi gansxvavdeba programebis dafinansebis Sesabamisad, magram zogadad, isini ukavSirdeba wonasworobas sabazro da arasabazro programebis dafinansebaSi da garantiebs: pirveli, nairgvarobis dacvisaTvis (romelime erTi samauwyeblo kompaniis sabazro wilis SezRudvis gziT); meore, mediis `sityvis Tavisuflebis~ uzrunvelsayofad, romlis gareSe, rogorc tradiciulad miRebulia, demokratia sustdeba; da mesame, samoqalaqo zrdilobis dacvisaTvis cenzuris gziT. dasavluri neoliberaluri wyobilebebi mudmivad uWers mxars balansis, xarisxisa da mravalferovnebis sakiTxTa sabazro gadawyvetilebebs – e. i. daregulirebas. amaSi kulturis kvlevebic monawileobs kulturis politikis SeswavliT, Tumca misi reaqcia xmamaRali ar aris, radgan (zogadad Tu vityviT) misi liberalizmi da populizmi naklebad Zlier, kritikul argumentebs gvawvdis mkacri maregulirebeli garemos SesanarCuneblad.
Tumca sakiTxavia, rogor SeiZleba SezRudulma mediamflobelobam erT garkveul bazarze SeinarCunos sicocxlisunarianoba. es metad mwvave sakiTxia, radgan udides transnacionalur kompaniaTagan bevri – kerZod, Time Warner da News Corp flobs gazeTebs, gamomcemlobebs, sportul gundebs, kinostudiebs, turistul atraqcionebs, erovnul periodikas da a. S. mTel msoflioSi. cota xnis win internetis gamoCena gamoiyenes mediamflobelobis siviwrovis gamo SeSfoTebis Sesasusteblad da regulaciis Serbilebis asaxsnelad (ix. striTeri 1996 rogorc brwyinvale wvlili am TvalsazrisiT televiziis kulturuli politikis kvlevaSi). zogadad SeiZleba iTqvas, rom argumentebi mflobelobis Sesaxeb ganixilavs industriis sakiTxebs – erTi mxriv (koncentrirebuli mflobeloba emuqreba Tavisufal bazrebs, radgan satelevizio mauwyeblobaSi misasvleli gaZnelebulia) da sazogadoebis momsaxurebis sakiTxebs – meore mxriv (SezRuduli mflobeloba safrTxeSi agdebs balansis, mravalferovnebis da xarisxis principebs). albaT, es ar aris polemika, romliTac
171
kulturis kvlevebs inteleqtualma SeiZleba raime SesZinos, Tundac kulturuli populistebi moiTxovdnen im SezRudvebis aRiarebas, rasac mflobelobis wesebi Sinaarsze axdens.
saxelmwifos mier dafinansebuli televiziis sakiTxis ganxilvisas situacia icvleba. am SemTxvevaSi umniSvnelovanes politikur Temad iqceva, Tu ramdenad ibrZvian programis avtorebi reitingebisTvis (TiTqos sakuTari sazogadoebrivi dafinansebis gasamarTleblad) da piriqiT, Tu ramdenad unda uzrunvelyon maT xarisxiani programireba mxolod mayurebelTa umciresobis interesebisTvis. es metad sakamaTo sakiTxia, vinaidan `xarisxiani programireba~ zogadad niSnavs, ZiriTadad, ganaTlebuli liberaluri profesionalebisTvis saintereso programebs. es aris sakiTxi, romelic yofs kulturis kvlevebs, romelsac (zogadad) uZneldeba romelime nawils miemxros, radgan reitingebis gamodevnis argumenti sazogadoebriv televizias populistur maJoritarizmTan akavSirebs, xolo xarisxis argumentebi – elitizmTan.
televiziis regulireba moicavs agreTve cenzurisa da TviTcenzuris sakiTxebs, rac metad sapasuxismgeblo sakiTxia, radgan televizia Zalze mimzidvelia bavSvebisTvis. televiziisa da bavSvebis Tema, romelsac exebian mediasaSualebis ZaladobasTan, seqsTan da ojaxur faseulobebTan kavSirTa ganxilvisas, Tavad sazogadoebriv sferoSic kamaTis sagania da agreTve, mniSvnelovani samecniero gamokvlevebis obieqtia. da kvlav, kulturis kvlevebi am debatebidan ganze dgomas irCevs, gansakuTrebiT, SemaSfoTebel sakiTxze bWobisas, Tu ra zomiT iwvevs televizia Zaladobas bavSvebSi. mraval pozitivist mediamkvlevarTaTvis metad mimzidvelia, erTxel da samudamod aCvenos mizezSedegobrivi kavSiri televiziis yurebasa da `antisocialur~ qcevas Soris, anu rasac literaturaSi xSirad `dadasturebul zians~ uwodeben (gontle, 995). erTi ram utyuaria, es kavSiri verasodes iqneba sakmarisad warmoCenili, vidre arsebobs damokidebuleba socialur aqtiurobasa da televizoris yurebas Soris, rac metad ganSualedebuli da gafantulia da metad damyarebulia rTul istoriul Sedarebebze im modelebisTvis, romlebic arapirdapir mizezobriobas mimarTaven dasabuTebisTvis. kulturis kvlevebi midrekilia dagvixatos bavSvebi moZalade ma yureblebad, rasac televizia ufro aZlierebs da ar gardaqmnis maT Sexedulebebsa da sa
172
myaros aRqmas (giunteri da makaliri 1997).stiuart qaningemis azriT, kulturis mkvlevrebi am de
batebisTvis Tavis aridebiT (rac marTlac kavSirSia mSoblebsa da media kompaniebTan) SeiZleba uadgilod aRmoCndnen, mniSvnelovania, agreTve, vifiqroT im debatebis arszec, romelSi CarTvac maT evalebaT (qaningemi 1996). am TvalsazrisiT, loren berlanma wamoayena damajerebeli argumenti, romlis mixedviT bavSvebis dacvis dakisreba socialuri politikis centrebisTvis Cveulebriv emsaxureba avtoritaruli da retrograduli dajgufebebis interesebs, radgan axalgazrduli produqciis mravalferovnebasa da Tavisuflebas zRudavs (berlani 1991). mRelvareba bavSvebis mier televizoris yurebis gamo, oficialur Tu araoficialur cenzuraze kamaTis TanxlebiT, nawilobriv amis kidev erTi magaliTia. garda amisa, bavSvebisa da televiziasTan maTi damokidebulebis ganxilvisas mniSvnelovania dapirispireba or centrs Soris, romlebic erTdroulad eTnikuricaa da socialuric, erTi ojaxzea damyarebuli, xolo meore mediaze, mediis miRma ki – momxmarebelTa bazarze.
rogorc vTqviT, televizia momxmarebelTa bazris kuTvnilebaa. mas bavSvebis (da maTi mSoblebis) yuradReba saTamaSoebis mwarmoeblebze, konditrebze, swrafi kvebis bazarze, musikaluri Canawerebisa da kinos industriebze da a. S. gadaaqvs. rac Seexeba sxva zegavlenas bavSvebze, aSkarad Cans, rom is maT momxmareblobisken da amdenad im socialuri meqanizmebisken mimarTavs, rasac bazari emyareba (klaini 1993, 34950). televizori maT fizikur TamaSs mowyvets, rac xmaursa da Zaladobasac Seicavs. am mxriv, igi ramdenadme daSorebulia ufro esTetur, TaobaTa Soris urTierTqmed, socialur da ganaTlebis Semmatebel faseulobebsa da ojaxur mogonebebs. da kidev, rogori moZaladeebic ar unda iyvnen bavSvebi, maT gansxvavebulad uyvarT televizori. gavixsenoT, rom aSSSi sabavSvo saZineblebis TiTqmis naxevarSi dgas televizori, rac saSualebas aZlevs mSoblebs sivrce da dro moipovon (SesaZloa, aucilebeli) maTi Svilebis saaTobiT garTobis xarjze (gaerTianebul samefoSi es cifri 10 procentze naklebia [gontle da hili 1995, 35],). metic, televizia uzrunvelyofs bavSvebs warmosaxviTi samyaroTi da aSorebs mosabezrebel
173
eTikur da emociur direqtivebs. rac ufro izrdebian bavSvebi, maTi mogonebebi bavSvobisas televizoris yurebaze xSirad Rrma nostalgiiTaa moculi, rac asazrdoebs TaobaTa Soris kavSirs – yovel Taobas bolos sakuTari satelevizio xsovna aqvs. amis gamo, SesaZloa mogveCvenos, rom televizia TaobaTaSorisi stilisa da avtonomiurobisaTvis brZolis safuZvelia, Tumca vityodi, rom saboloo jamSi, kamaTi sabavSvo televiziis Sesaxeb SesaZloa im SeSfoTebis gamoxatulebad miviCnioT, romelic mSoblebis televizoriT Canacvlebas ukavSirdeba.
auditoria
tradiciulad kulturis kvlevebi televiziis sferoSi mimarTulia auditoriis mier mis aRqmaze – rac imaze miuTiTebs, rom am media saSualebas kulturuli Rirebuleba aklia. TiTqos Tavad gadacemis seriozulad aRqma arc Rirdes, miuxedavad telemayureblebze moxdenili zemoqmedebisa. amdenad, satelevizio teqstTa axlos koncentrireba da satelevizio kanonis ageba warmoudgenelia. nawilobriv amis gamo, aRqmis Seswavla mudmivad ganicdis srul saxecvlas, rodesac televiziis Rirebulebisa da zemoqmedebis gansazRvras cdilobs. am istoriaSi gansxvavebuli etapebis gamoyofa SeiZleba.
`gamoyenebaTa da dakmayofilebaTa~ midgoma pirvelad pol lazarsfeldma SemogvTavaza 40ian wlebSi da gamoiyena raodenobrivi eTnografiis kvleviT mopovebuli monacemebi, raTa eCvenebina, rom aSSSi mainc, televiziis yureba mayurebels kapitalistur sazogadoebad amTlianebda, normebis damkvidrebiTa da mofiqrebuli analizis marginalizebiT. am midgomisTvis, televizia, pirvel rigSi specifikur moTxovnaTa damakmayofileblad igulisxmeboda, romlebic yurebis situaciis gareT arsebobs. lazarsfeldis naSromma saTave daudo `masobriv komunikaciaTa~ uamrav naSroms, romlebic televiziis yurebis yaidas ukavSirebdnen genders, ganaTlebas, asaksa da ekonomikur mdgomareobas da cdilobdnen aseTi yurebis `qcevaze~ zemoqmedeba am mravalgvarobis TvalsazrisiT ganexilaT (ix. Srami 1967 am tradiciis klasikuri wigni).
174
`kritikuli Teoriis skolis~ yvelaze gamoCenili warmomadgeneli Teodor adorni iyo. igi lazarsfeldis msgavsad da daaxloebiT imave periodSi amtkicebda, rom televizia amcirebda Tavisi auditoriis mier sazogadoebisa da kulturis gansjis unars. adornis azriT, es xdeboda `garTobis~ Zlieri formebis miwodebiT, romlebic `Tanamedrove maskulturas fsiqologiuri kontrolis yovlad warmoudgenel media saSualebad~ aqcevdnen (adorni 1991, 138). televizia individualobas akargvinebs xalxs; igi maT metismetad standartizebuli saxis samyaros warmoudgens; igi kerZo cxovrebis sazogadoebriv sferoze cru dominirebas amkvidrebs; igi warmoSobs fantaziebsa da mcdar kmayofilebas, rac kapitalizms TviTdamkvidrebis saSualebas aZlevs. satelevizio procesebs cdunebis imdenad didi Zala aqvs, rom gansxvaveba `saocnebo samyarosa~ da realobas Soris waSlilia. adornos xSirad (da Cemi azriT, marTebulad) brals sdeben televiziis mravalgvar siamovnebaTa vergagebaSi da imave dros maT zedmetad seriozulad miRebaSi. da mainc, pirvelad man Semoitana am sferoSi nawilobriv froidis qvecnobierebis cnebebze damyarebuli subieqturobis rTuli Teoria, iseve, rogorc kapitalizmis SezRudvaTa mkafio gaazreba da maRali kulturis ganxilva. igi iyo pirveli socialuri Teoretikosi, romelic televiziis Janrebs ramdenadme specifikurad ganixilavda (ix. adorni 1991).
kodis dadebis/kodis moxsnis modeli am sferos pirveli mniSvnelovani gamokvleva iyo sakuTriv kulturis kvlevebSi. aseTi saxelwodebis sagulisxmo esseSi stiuart holma SemogvTavaza komunikaciebis oTxsafexuriani Teoria: warmoeba, gavrceleba, gamoyeneba da reproduqcia. misTvis yoveli safexuri `SedarebiT damoukidebelia~ sxvebisgan (ix. holi diuringSi 1989). es niSnavs, rom gzavnilis kodireba marTavs mis aRqmas, magram ara aSkarad – TiToeul safexurs misi sakuTari gansazRvruli SezRudva da SesaZlebloba aqvs. SedarebiTi damoukideblobis cneba saSualebas aZlevs hols amtkicos, rom polisemiuroba igive pluralizmi ar aris: gzavnilebi ar aris gaxsnili raime interpretaciisa Tu gamoyenebisTvis, vinaidan ubralod yoveli safexuri am wreSi Semdegis SesaZleblobebs zRudavs realur socialur yofaSi. holi amtkicebs,
175
rom gzavnilebs `dominirebis rTuli wyoba~ aqvT, radgan yovel safe xurze isini `aRbeWdilia~ instituciuri Zalismieri kavSirebiT. ufro metic, gzavnilis calkeul safexurze miReba SesaZloa, Tuki igi cnobadi an Sesabamisia – Tumca gzavnilis rogorme gamoye nebisa Tu gagebis, Tundac arsis AsawinaaRmdegod, sivrce arsebobs. es niSnavs, rom Zalismieri kavSirebi warmoebis adgilas, magaliTad, nakleb Sesaferisia moxmarebis adgilas. am gziT sakomunikacio wre agreTve dominirebis yaidis reproduqciis wrecaa da amdenad, `ideologias~ ekuTvnis rogorc mniSvnelobaTa sistema, romlis gavliT socialuri struqturebi ufro bunebrivad Tu zogadmisaRebad ganixileba, vidre saSualebebi, riTac kapitalizmi (da misi klasobrivi ierarqia) Tavisi Tavis reproduqcias axdens (holi diuringSi 1999).
holma Seasusta kavSirebi teqstis mniSvnelobasa da mis aRqmas Soris. misTvis dominanturi mniSvneloba mxolod gansakuTrebul garemoebebSi iyo aRqmuli. 70iani wlebis bolosa da 80iani wlebis dasawyisSi kulturis kvlevebma mniSvnelobasa da gagebas Soris bzari ufro gaaRrmava, roca dauSva, rom auditorias SeeZlo marTlac SewinaaRmdegeboda gadacemis Rirebulebas (morli 1980). Semdeg aCvena, rom televizias ramdenime mimdinareoba aqvs, romlebic emociasa da sasiamovno SegrZnebebs ukavSirdeba (fiske 1987). am kuTxiT, popularul televizias SeuZlia agreTve kritikisa Tu transagresiis formac miiRos. mas SeuZlia ideologiis rogorc gauqmeba, aseve Seqmnac.
televiziis gadacemebis mravalferovnebam 70iani wlebis bolos kulturis kvlevebi aiZula yuradReba daeTmo televiziis mayurebelTaTvis, ara rogorc masobrivi auditoriis, aramed rogorc sociokulturulad Camoyalibebuli individuumebisaTvis, ara rogorc ̀ kulturis gabriyvebulebisTvis~ satelevizio mniSvnelobaTa aRqmisa da gaazrebis SezRuduli unariT, aramed rogorc telesistemis irgvliv metnaklebi yuradRebiT myofi adamianebisTvis.
es Zvra, romelic Tavad disciplinis gaazrebisTvisac mniSvnelovani iyo, gansazRvra ronald bartis `teqstis siamovnebis~ Teoriam, feministurma naSromma qalebis mier televiziis yurebis Sesaxeb, sadac mkvlevrebi da mayureblebi
176
so lidarobis axali saxiT iyvnen warmodgenili; miSel fukoseulma kritikam ideologiis rogorc metad ganmazogadebel da damakavSirebel cnebaze; da im Taobis gamoCenam, visac marTla SeeZ lo eRiarebina televiziis siyvaruli da axlos iyo mis istoriasTan.
vfiqrob, SemTxveviT ar moxda es cvlileba maSin, rodesac, pirveli, aSSSi programebis Semqmnelebma daiwyes mayurebelTa demografiis gaTvaliswineba da calkeuli auditoriisTvis `daxarisxebul~ sanaxaobaTa warmoeba da meore, sakabelo televiziam Tavisi dapirebebiT (ausrulebeli) komerciulobisgan Tavisufali arCevanisa da mravalferovnebis epoqaSi SeveyvaneT, iklo. yovelive amas Sedegad mohyva is, rom kulturis kvlevebis naSromebi televiziis Sesaxeb daukavSirda mediis auditoriaTa empiriuli Seswavlis gansakuTrebul formas – diferencirebul gamokvlevas, xSirad Tanamonawile dakvirvebis CarTviT (anu mkvlevari subieqtis qmedebebs uerTdeba). es miznad isaxavda ara kvlevas, Tu rogor iyo gagebuli sanaxaobani, aramed televiziis rolis gagebas yoveldRiur cxovrebaSi da, pirvel yovlisa, calkeuli Janrebisa Tu sanaxaobebis TayvanismcemelTa Soris. aseTi namuSevari xSirad gvixatavs televiziis Tayvanismcemlebs romantikuli, samocianeli idealistis eniT: magaliTad, isini warmodgenili arian rogorc kargi gemovnebisa da esTeturi kulturuli normebis darRvevaSi CarTulni sanaxaobebidan garkveuli elementebis `gadmoRebiT~ da maTi gamoyenebiT sakuTari SemoqmedebiTi gamomsaxvelobis safuZvlad (ix. jenkinsi 1992). rodesac kulturis mkvlevarTa mier mayureblis Seswavlisas isini Seudgnen agreTve im kriteriumebis ganxilvas, romlebsac mayureblebi gadacemebis Sesafaseblad iyenebdnen (`realisturobis~ gamoricxviT). isini yuradRebas aqcevdnen, Tu rogor erwymoda televizia maTi `me~s Seqmnas (xerxebi, romlebsac adamianebi mimarTaven Tavisi cxovrebisa da xasiaTis asagebad) – magaliTad, Zveli sanaxaobis scenebis CarTva cocxal istoriebSi.
rodesac telemayureblebi ganxilvis obieqti gaxdnen, aman televiziac Tanaziari gaxada – televizia Sekrebs adamianebs an gamijnavs, amkvidrebs ojaxis avtoritetul wyobas an auqmebs mas da a. S. swored am konteqstSic dainteresda kul
177
turis kvlevebis erTi ganxra televiziis (da zogadad mediis) zemoqmedebiT `sazogadoebriv sferoze~. `sazogadoebrivi sferoa~ is cneba, romelic kvlav dakavSirebulia iurgen habermasis mier ganxilul samoqalaqo institutebTan, evropul ganmanaTleblobas rom Cauyares safuZveli. habermasis zusti SeniSvniT, `burJuaziuli sazogadoebrivi sfero~ warmoiSva gviani meCvidmete saukunis evropis (gansakuTrebiT inglisSi) salonebsa da yavis saxlebSi, roca gamoeyo komerciul da ojaxur cxovrebas erTi mxriv, xolo saxelmwifo dawesebulebebs, meore mxriv. igi ar iyo damokidebuli samefo karze da im ideebis gavrcelebasa da gansjas erTgulebda, romelTa saSualebiT racionaluri gaazreba da reforma SeiZleboda socialur institutebze asaxuliyo. habermasisTvis sazogadoebrivi sfero (romelic Teoriuli konstruqciis saxiT ufro arsebobs, vidre istoriuli realobisa) mecxramete saukuneSi safrTxis qveS iyo. maRalma kapitalizmma igi `ymad iqcia~, xolo rogorc mtkiceba, Tanamedrove sazogadoebriv sferos komerciuli sfero, masobrivi garToba da teqnologiebi marTavs (habermasi 1989).
es dasabuTeba gaabaTila jon harTlim, romelmac amis sanacvlod wamoswia cneba `mediasferos~ Sesaxeb. misTvis media erTmaneTTan akavSirebs sxvadasxva `kulturul ares~ auditoriebisTvis (media ufro xidia, vidre dargi) da agreTve, Tavad auditoriebis, rogorc gaerTianebis grZnobas aRZravs. es ewinaaRmdegeba habermasis cnebas sazogadoebrivi sferos erovnuli gaerTianebis politikuri SezRudvis Sesaxeb (harTli, 1996, 28). harTlis mixedviT, media upirvelesi saSualeba gaxda, riTac gaerTianeba ara mxolod moiazrebs Tavs aseTad, aramed gaerTianebisTvis saWiro Sinagan kavSirebsac qmnis. es SeniSvna mniSvnelovania, radgan gvexmareba televiziis produqtiuli roli davinaxoT, romelic gansxvavdeba rogorc warmoCenis modelis (radgan televizia socialur da kulturul dargebs ufro akavSirebs, vidre sazogadoebas warmoaCens), aseve habermasiseuli destruqciuli racionalurobis modelisgan, romliTac televizia danaxuli iyo, rogorc racionaluri da samoqalaqo sazogadoebrivi debatebis warmarTvis unars moklebuli.
da mainc, harTlis Teoriam SesaZloa zedmeti mniSvnelo
178
ba SesZinos mediasa da televiziis mier sazogadoebis Zveli TeoriebisaTvis kategoriis miniWebis xarisxs. Tuki Tqven mediaSi xarT Cabmuli, rogorc kulturis mkvlevari an rogorc mayurebeli, media socialuri realobis warmosaCen scenad geCvenebaT. Tumca, ra zomiTac sazogadoeba moaqcevs televizias sakuTar TavSi, imdenad ufro Sordeba yoveldRiuri cxovreba televizias, Tundac dasavleTSi. mniSvnelovania ar dagvaviwydes, rom informaciisa da codnis umetesi nawili sxva mxridan modis: megobrebisgan, skolebisa Tu samsaxurebidan, eklesiebidan da a. S. an sulac, wignebidan. ras warmoadgens sazogadoebrivi sfero axalgazrda qalaqeli SavkanianebisTvis, davuSvaT, aSSSi? is mdgomareobs kalaTburTis moednebSi, savaWro punqtebSi, adgilobriv maRaziebSi, skolebSi, klubebSi, quCis TavSeyris adgilebsa Tu wveulebebSi ufro metad, vidre mediaSi (romelic, cxadia, savsebiT erTnairad uaryofiTad esaxebaT). ras warmoadgens sazogadoebrivi sfero ganaTlebuli saSualo klasis zedafenisTvis? rivaivelisti qristianisTvis eTiopiidan axlaxans migrirebulisaTvis? gavimeorebT: gansakuTrebiT maT, vinc Tavis Tavs ver scnobs satelevizio saxeebSi, media Cveulebrivi yofierebis ritmSi Tanmxleb zuzunad warmoudgeba, drodadro yuradRebis mimqcevad Tu gamrTobad ufro, vidre cxovrebis Tavad wyobis ganmsazRvrelad. gasaTvaliswinebelia, rom Tumca televizia da media sistematurad ayalibeben sazogadoebasa da kulturas da gansakuTrebiT Zlier zemoqmedebas axdenen Tavis auditoriaze, miuxedavad amisa, yoveldRiur cxovrebaSi isini bevri adamianisTvis damatebiT mniSvnelobas inarCuneben (ix. hermesi 1993).
Sinaarsi
SeuZlebelia SevafasoT televiziis struqtura kulturis kvlevebis mixedviT, amitom Cemi mizania am nawilSi zogierTi parametris mimoxilva. es mizani metismetad mokle iqneba Tu ar gaviTvaliswinebT garemoebas, rom kulturis kvlevebi, gansakuTrebiT adre, iSviaTad iyo koncentrirebuli individualur programebze, anu `teqstebze~, rogorc maT xSirad
179
moixsenieben. igi ufro medias SinaarsiT interesdeboda ufro abstraqtul doneze – rogorc ganrigis, aseve Janris TvalsazrisiT – da mec mas mivbaZav.
kulturis kvlevebis media saSualebisadmi midgoma daiwyo reimond uiliamsis mier `dinebis~ koncefciis ganviTarebiT. aSSASi Tavisi pirveli Casvlisas man sastumros oTaxSi televizori CarTo da aRmoaCina, rom rasac uyurebda, sruliad sxva grZnobas aRuZravda, vidre sakuTar saxlSi. saRamos programa Seicavda gadacemebis, reklamebis, gancxadebebisa da logoebis ganuwyvetel, SeuCerebel nakads. britaneTisgan gansxvavebiT, diqtori ar acxadebda saRamos gasarTob programas (uiliamsi 1975, 9192). misTvis es aRmoCenis tolfasi iyo: arsebiTad, man gaacnobiera, rom televizia `dineba~ iyo! uiliamsi darwmunebuli iyo, rom programis Semdgenelis TvalTaxedviT, saRamos gadacemaTa wyoba safrTxes uqmnida ara individualur sanaxaobas, aramed ganrigis `arqiteqturas~, romelic, rogorc reitingebsa da gadacemebs Soris kavSiri, ufro da ufro zustad gaTvlili xdeboda (elisi 1992). Sou auditoriis calkeul nawilebs miarTmevs reklamis ganmcxadeblebs. Prime time dagegmilia `zolebad~, sadac Souebis Tanmimdevroba gaTvlilia imaze, rom calkeulma demografiulma jgufma erTi gadacema meoris Semdeg naxos auditoriis realuri cxovrebis movlenebis gaTvaliswinebiT – ojaxuri sadilisa Tu daZinebis drois mixedviT (aSSSi prime time ganmwesebelTa mier sagangebod gaTvlili ojaxis erToblivad sayureblad). mniSvnelovania, rom zolebSi ganTavsebulma reklamam mayureblis yuradReba SeinarCunos da mas satelevizio arxis Secvlis survili ar gauCndes. am TvalsazrisiT, televizia brZolis velia gadacemaTa avtorebis Cafiqrebul `zolebsa~ da distanciuri marTvis xelmisawvdom `muxruWebs~ Soris.
kulturis kvlevebi did yuradRebas uTmobs Janrebsac. cxadia, satelevizio teqstisadmi midgoma zogadad gansxvavebulia, maTgan sami gansakuTrebulad unda gamoiyos. pirveli, Cven SegviZlia ganvixiloT calkeuli Janris arsebiTi niSanTvisebebi (teqstualuri da/Tu instituciuri), magaliTad, axali ambebis programebis, `sapnis operebis~, dokumenturi filmebis bunebis Sesaxeb. amgvarad, dadginda, magaliTad, samauwyeblo mediisTvis damaxasiaTebeli Janrobrivi gansxvave
180
bebi `seriebs~ (sadac yovel nawilSi, Tumca saerTo gmirebiT, Txroba gansxvavdeboda) da `serialebs~ Soris (sadac Txroba gaSlilia epizodidan epizodamde). Tavad serialebic sxvadasxva Janrisaa, romelTagan 7080ian wlebSi, ganxilulTagan umetesi `sapnis opera~ iyo. feministma Teoretikosebma Zala Semates maT, roca aCvenes, rom dialogebze (Worebze) da piradulze gamaxvilebuli midgomiT, melodramatulobiTa da dausruleblobiT aseTi serialebi saSualebas aZlevdnen qal mayurebels Tavis yoveldRiur cxovrebaSi epova azri. amgvari Teoriebi gvawvdidnen kavSirurTierTobaTa da emociur gamoxmaurebaTa irgvliv arsebuli cxovrebis pozitiuri aRqmis gzas metad, vidre qmedebisa da sazogadoebrivi cxovrebisa. an, sxvagvarad Tu vityviT, `sapnis~ serialebs SeuZliaT warmosaxviTi samyaros warmoCena, sadac cxovrebis mamakacTa mier marTuli sazogadoebrivi mxare feminizebuli da ufro piradi Rirebulebebis mier aris Sefasebuli (rapingi 2002). xolo sapnis opera gansakuTrebiT mniSvnelobis mqone iyo, radgan yvelaze maRla gadarCenis Rirebulebas ayenebda (angi 1985, 5185; brandsoni 2000).
satelevizio Janris koncefcias Tavisi SezRudvebic axlavs. magaliTad, 1990 wels ABCs hiTi `yvelaze STambeWdavi amerikuli saSinao videofilmebi~ zogjer msoflio Janris aRmoCenad ganixileba. Tumca, es adreuli vupieristuli, komikuri realuri sanaxaobebis, rogorc `faruli kamera~ da `cxovrebis yvelaze uxerxuli momentebia~, versias ufro miagavs. an ufro dazustebiT, tokios samauwyeblo kompaniis nawarmoeb iaponur hiT sanaxaobas `kenis da katos xumrobebi~, sadac mayureblebs iwvevdnen gaegzavnaT maTi sasacilo videofilmebi metad gansxvavebuli ganwyobisa da wardgenis saxisa, vidre ABCs zrdili bob sejeTisaa (wardgenis yaidis Janrebic arsebobs). Tu arafers vityviT amgvar bunduanebaze, `yvelaze STambeWdav amerikul saSinao videofilmebSi~ yvelaze sainteresod is gveCveneba, Tu rogor moipovebs masalas igi realuri samyarodan, yovelgvari dramatulobisa da gamogonili CarCos darRveviT. amiT man gvamcno, Tu ra iqneboda momavalSi – realuri televizia.
realur televizias sakuTari Janrebi aqvs, romelTagan, albaT, yvelaze popularuli `SejibrebiTi realuri sanaxao
181
baa~ (romlis pirveli didi hiTi `didi Zma~, aSSSi evropidan Semotanili idea iyo). aseTi sanaxaobebi xSirad mayureblis satelefono da internetCarTvasa da TamaSis Sousa da `sapnis operis~ elementebsac iyenebs. igi teqnikurad da formis mxriv daxvewili da gadamdebi Janrobrivi hibridia, Tumca, kvlav, rac masSi momxiblavad gveCveneba, ara Tavad Janrobrivi Selamazebaa, aramed, media saSualebis SesaZleblobis ganaxlebuli gamoyeneba mayureblebsa da monawileebs Soris urTierTqmedebis gziT. xolo Janris TvalsazrisiT, aris Tu ara realuri sanaxaoba gamogonili? cxadia, iseTi gadacemebi, rogoricaa Court TVze naCvenebi `policielebi~, sawyisebiT tradiciul dokumentur filmebsa da axali ambebis reportaJSi, araa gamogonili da mainc, Tu ganvixilavT prodiuserTa mxridan gamovlenil Zalisxmevas, raTa am sanaxaobebSi, gansakuTrebiT, SejibrebiTSi, `realuri cxovreba~ gamosWviodes, maTi SeTxzulobis sakiTxi ase iolad ar moixsneba. kontroli xorcieldeba ara redaqtirebasa, aramed dadgmaSi: erT magaliTad, 2004 wels donald Tramfis hiT sanaxaobam `axalbeda~ konkursSi monawileobis 250 aTasi msurvelidan Teqvsmeti darCa SerCevis moTxovnis procesSi, romelic perioduli sanaxaobisaTvis srul repeticiebs Seicavda. am procesebis ganmavlobaSi konkursantebi ara mxolod SeirCeodnen, aramed warmodgenisTvisac iwvrTnebodnen.
SeTxzulobis sakiTxs Tu ar SevexebiT, pirveli `dramatuli realuri Sou~ aSSSi MTVs `realuri samyaro~ iyo. mis SemoqmedebiT jgufSi Sedioda meri elis bemoni, dRis serialebis, maT Soris `santa barbaras~, gamocdili prodiuseri. igi mixvda, rom MTV videofilmebis gamosaSvebad Zvir produqciaSi ar gadaixdida da sainvesticio risks ar gawevda. igi agreTve moxibluli iyo xelovnuri fly-on-the-wall dokumenturi filmebiT, rogorc PBSs legendaruli 24saaTiani `amerikuli ojaxi~, romelic pirvelad 1953 wels gavida da xSirad `realuri televiziis~ sawyisad moixsenieba (`amerikuli ojaxi~ TvalTvalia uiRblo amerikeli ojaxis, laudebis cxovrebaze da pirvelad gauTqva saxeli realur sanaxaobas. lens laudis, vaJis homoseqsualobis gamJRavneba misi mSoblebis gayras gamoiwvevs, rac mZime dramatulobiT viTardeba). amdenad, ̀ realurma samyarom~ mozardebi manhetenze Zvirad Rirebul binaSi moaTavsa da maT
182
(garkveul doneze gakontrolebul) qmedebebs akvirdeboda. qmedebda. misma warmatebam, romelic MTVsTvis siurprizi iyo, warmoqmna finansurad momgebiani Janri, konkurentunariani realuri sanaxaoba, romlis pirveli nimuSi `sagzao wesebi~ (1991) agreTve benimis prodiusirebuli gaxldaT, Tumca evropuli `didi Zmisa~ da Semdeg `gadarCenilis~ (`ukanaskneli gmiri~) warmatebis wyalobiT gaxda inglisurenovan televiziaSi dominirebuli Janri 90ianTa Suawlebidan, nawilobriv, rogorc vixileT, ekonomikuri mizezebis gamo.
es, rac Seexeba Sinaarss Janris doneze. ra SeiZleba iTqvas teqstis doneze? gadacemaTa analizi xSirad niSnebis gamoyenebiT programebis mniSvnelobis Seqmnis Cvenebis formas iRebs. es meTodi umTavresad reklamebisTvis gamoiyeneba, Tumca, radgan isini moklea, am doneze SeiZleba rTuli da gaurkveveli iyos. zogjer SesaZloa ganixilebodes, magaliTad, Tu rogor iyenebs xsnadi yavis reklama egzotikur da seqsualur saxeebs yavis smis grZnobier misteriasTan dasakavSireblad. am sferoSi klasikuri nimuSia judiT uiliamsonis `reklamebis kodis axsna~ (1978), romelic kvlav rCeba standartul teqstad media teqstebTan e. w. `semiotikuri~ midgomis Sesaswavlad, anu midgomisa, romelic dayofs teqsts Semadgenel niSnebad. semiotikis midgomis xarvezi isaa, rom igi midrekilia ugulebelyos `polisemia~ (ese igi, niSnis erT mniSvnelobaze Cerdeba, vidre mis gansxvavebul mniSvnelobebze, gansakuTrebiT, sxvadasxva erTobebisTvis). semiotika Tavisi bunebiT, SedarebiT mcire yuradRebas uTmobs im gzas, riTac faqtiurad aRiqmeba teqsti mayurebelTa mier. am mizezis gamo, kulturis kvlevebSi igi mxolod Sesaval kursebSi Tu arsebobs.
individualuri gadacemebic SesaZloa literaturis, kinokritikisTvis Cveuli saxiT iyos yuradRebiTa da dawvrilebiT ganxiluli, Tumca, rogorc aRvniSneT, amgvari kritika SesamCnevad nakleb adgils uTmobs televizias akademiur kulturaSi. problemuria, rom naklebad xelmisawvdomia bevri Zveli sanaxaoba da televiziis nawarmis Senaxvis sakiTxic gaurkvevelia – es materialurad warmosaxviTi media saSualebaa, rac mis grZelvadian Rirebulebebsac safrTxeSi agdebs. miuxedavad amisa, televizia mainc dafasebulia, radgan
183
dadebiTi politikuri da sociologiuri funqcia aqvs, rogorc femi nizmis mier `sapnis operis~ gamococxlebas, Tumca iSviaTad Tvlis Tavad media saSualebis SemoqmedebisTvis saWiroebis TvalsazrisiT. amgvari saxis kritikas farTo momavali aqvs, radgan saSualebas iZleva kulturis kvlevebisTvis televiziis Tayvaniscema damkvidrebul samecniero formad aqcios. igi am formaTa Secvlasac gvpirdeba: ra saxis kritikas SeuZlia, magaliTad, SejibrebiTi realuri sanaxaobis seriozuli da detaluri gansazRvra?
sabolood, televizia SeiZleba ganvixiloT, sxva kulturul da socialur institutebTan kavSiris TvalsazrisiT. kerZod, televizia konkurencias uwevs bevr sxvadasxva instituts, romlebic msgavs funqcias asruleben da msgavs sasiamovno sanaxaobebs gvTavazoben. Tanamedrove televiziis yvelaze sagulisxmo, Cemi azriT, niSanTviseba isaa, Tu rogor Seexeba igi sxva medias, gansakuTrebiT internets. ara mxolod industriuli Tanaqmedebis, aramed informaciis, siuJeturi xazebis, varskvlavebisa da a. S. Worebi internetSi ufro adre vrceldeba da prodiuserebs Tavsatexs uCens.
magram televizia ufro maRal donezec epaeqreba sxva calkeul institutebs. magaliTad, igi ganaTlebis sistemis konkurentia, rogorc samyaros Sesaxeb informaciis, codnisa da komentaris mimwodebeli; igi cocxal sportul movlenebsac ejibreba, rogorc garTobis arCevani; igive iTqmis literaturaze, Tumca (zogjer), cxovrebis wesisa da kulturuli Rirebulebebis Sejaxebac xdeba; igi internetsac uwevs metoqeobas, ara sanaxaobaTa Sesaxeb informaciis doneze, aramed rogorc sakomunikacio teqnologias, romelic, albaT, STanTqavs televizias. cxadia, es ar aris konkurencia sxva socialur da kulturul institutebTan; igi ayalibebs da formas aZlevs maT, albaT, yvelaze TvalsaCinod, oficialur politikas (ix. nawili 1). xolo Tavad televizia sxva warmosaxviT teqnologiebSic aris warmodgenili: kinoSi, literaturaSi, beWdviT mediaSi, auditoriebSi, sadac igi Tanamimdevrulad, Tumca ara bolomde, borot Zalad aris warmoCenili, nawilobriv, sxva institutebTan metoqeobis gamo da nawilobriv, SeRwevadobis ubadlo Zalisa da es aris kulturis SiSs rom iwvevs. televiziis samecniero Seswavla am Tvalsaz
184
risiTac unda gavigoT. saganmanaTleblo aparatis umaRlesi sferoebi masSi mociles (xSirad ufro Zlieradac) xedaven. es gvexmareba gavigoT yvelaze uaryofiTi da paranoiduli samecniero warmodgenebi satelevizio sanaxaobebze, rogorc joSua meirovitisa (1985), romelic maT yovelgvari sazRvris momSlelad aRiqvams, gansxvavebas rom aqrobs sazogadosa da kerZos, mdedrobiTsa da mamrobiTs, bavSvobasa da mozrdilobas, politikosobasa da maT amomrCevlebs Soris.
daskvna
mosazreba, TiTqos televizia qmnis kulturas formisa da wesrigis gareSe, sabolood, usafuZvloa, radgan ar SeuZlia im realuri gzebis Sefaseba, riTac televizia gamoiyeneba da moswonT. aseTi saxis ukmayofileba reaqciuli kulturuli kritikis versiaa, romelzec reimond uiliamsma kulturis britanuli kvleva daafuZna. miuxedavad amisa, igi mniSvnelovan rameze migvaniSnebs: televizia da zogadad media, ar aris Zalauflebis, standartebisa da ierarqiis adgilsamyofeli, radgan igi aTqvefilia Tavad yoveldRiur cxovrebasTan. erT magaliTs moviyvanT: televizia warmoqmnis realobas iseve, rogorc warmoaCens mas. magaliTad, qmnis cnobil adamianebs ara kargi miRwevebisTvis, aramed ubralod imisTvis, rom pirovneba cnobadi saxe gaxdes (ix. rojeski 2001). es cnobili saxeebi ucnaur kulturul zonaSi arseboben: isini CvenTan erTad cxovroben da amave dros, warmosaxviTi arsebebic arian – ekranze, fotoebsa da internetSi. maT Tavisi gaurkveveli mdgomareoba aniWebT momxiblaobas. da bolos, maTi cxovreba SeiZleba gavigoT, rogorc realur droSi mimdinare, cocxali eqsperimentebi mediis Zalaze, sicocxlis, rogorc speqtaklis gansaxorcieleblad: yvelaze metad es maiql jeqsons exeba (Tumca Tavis didebas man udidesi talantiT miaRwia). anda gavixsenoT tyupi olsenebi: media gmirebi cxra Tvis asakidan (rodesac prime timeis gadacema sitkomi `savse saxlSi~ daiwyes gamoCena); kompiuteruli TamaSebisa da animaciuri satelevizio seriebis varskvlavebi; media magnatebi (Semsrulebeli prodiuserebi Svidi wlis asakSi, maT videoseriebs
185
500 milioni amerikuli dolaris mogeba aqvs); brendis saxelwodeba `tween~ tansacmlis, kosmetikis, avejis, wignebisa da CDsTvis; da agreTve vebgverdisa da kinos varskvlavebic. ukuTvla maTi meTvramete dabadebis dRis dadgomisas mcire ligis msxvili media movlena iyo aSSSi. media sistemaSi (romelic televiziis garSemoa Tavmoyrili) cxovrebisas amgvari cnobili pirovnebebi simbolur mniSvnelobas iZenen: isini imgvari metaforebi xdebian, romelTa gaerTianebis nawilebic urTierTqmedeben satelevizio/media warmosaxviTobasTan, ara rogorc Tavad cnobili pirebi, aramed rogorc momxmarebelni, gatacebulni, meocnebeni, moyvarulni, Woriknebi.
mediis Zveli gageba, TiTqos igi asaxavs anda ganmartavs samyaros da gansxvavebul sibrtyeSi arsebobs, vidre Tavad cxovreba – savsebiT gabaTilda samauwyeblo mediis mier gasul saukuneSi. rogorc vnaxavT, igi ufro metad internetma gaabaTila. am gagebiT harTlis mediasivrce realurad ar arsebobs. ufro metad media iWreba yoveldRiur cxovrebaSi, gadakveTs mas, SeenivTeba da teritoriebs CamoarTmevs; igi gancdaTa ubnebs qmnis realur samyaroSi an socialur saqmianobebs amkvidrebs masSi, romlebic Tavis sakuTar gaurkvevel ritmSi gamoCndebian da qrebian. am frazaSi xazgasmuli sityvebi (iWreba, gadakveTs, ubnebi) frangi filosofosis Jil delezisganaa nasesxebi, visi Teoriuli naSromi gansakuTrebiT gvexmareba Tanamedrove cxovrebasa da medias Soris kavSirTa aRsawerad (ix. raixmani 2000 delezis naazrevis SesaniSnavi SesavlisaTvis). igi am kavSirTa sirTulesa da sicocxlisunarianobaze metyvelebs da Zneladgasageb filosofiur metyvelebas iyenebs mis aRsawerad.
damatebiTi literatura: Ang 1991; Boddy 1990; Brunsdon 1997; Ellis 1992; Hartley 1996; Jenkins 1992; Lembo 2000; Press 1991; Spigel 1992
186
4.2. popularuli musika
telemauwyebloba SedarebiT Zviria da moiTxovs mniSvnelovan teqnikur gamocdilebas, xolo misi gavrcelebis arxebi SedarebiT SezRuduli da uaRresad mowesrigebulia. kompiuteruli teqnologiebis ganviTarebam mkveTrad Secvala industriis biznesmodeli. es naklebad exeba popularul musikas, romelic, nawilobriv im individuumTa (rogorc musikosebis, aseve Tayvanismcemlebis) nawarmad rCeba, vinc kapitalizebul xmis Camwer industriaSi garedan Semodis da axal teqnologiebs miitacebs, raTa Seqmnas da mousminos produqcias Tavis sakuTar enaze. musika ar aris mxolod Canaweri da gasaReba. swored amitom azri ara aqvs televiziis, an Tundac garkveuli satelevizio Janrebis, davuSvaT, TviTmyofadoba moiTxovo, Tumca es sakiTxi mniSvnelovania musikis SemTxvevaSi. albaT, iSviaTad aqvs azri satelevizio sanaxaobebisgan opoziciurobis moTxovnas. am sakiTxs kulturis kvlevebi mudmivad ayenebs popularuli musikis win, nawilobriv, radgan rokenroli imTaviTve amboxis tolfasi iyo. faqtobrivad, kulturis kvlevebis mier politikuri winaaRmdegobis moTxovnaze Rrmad aRibeWda rokis amboxi.
Tumca popularuli musika marTlac popularulia, isic yofs sazogadoebas Taobebad, klasebad, eTnikurobad, gemovnebebad da, SedarebiT naklebad, genderad. musika maSinve warmoqmnis raRac Tavisze mets – mikrosazogadoebebsa da cxovrebis stilebs, romelic Janrsa Tu qveJanrs aris mibmuli. msxvili multinacionaluri korporaciebi, romlebic musikalur industriebs ganagebs, Tavad qmnis musikalur danayofebs erTobebSi, radgan gansxvavebul Janrsa da auditorias emyareba. Savkaniani auditoria TeTrkanianisgan ganirCeva da calkeuli Janrebi (gansakuTrebiT, e. w. `Tanamedrove roki~) met yuradRebas Tavisi momgebianobis gamo iqcevs (negusi 1999, 496). musikis dayofisa da danawevrebis gamo, sociologiidan nasesxebi cneba `subkultura~ kulturis kvlevebis terminologiaSi popularul musikaze naSromebis saSualebiT Semovida. swored am unaris wyalobiT kulturis kvlevebis naSromebi afrikuli diasporis kulturebsa da narkotikul kulturebs swored musikis meSveobiT ukavSirdeba – Tundac amas musikis
187
Seswavla erTgvar damaxinjebamdec mihyavdes.cxadia, rokmusikac gansakuTrebiT hegemoniuri xdeba.
`TviTmyofadi~ rokvarskvlavebic ki SeiZleba garkveul organizaciul sistemas miekuTvnebodnen, Tundac, umetesad, liberalurs. wlebis ganmavlobaSi maT gamorCeuli politikuri wonac SeiZines, amis saukeTeso magaliTia bonos da U2s roli msoflios uRaribes xalxTaTvis aSSs daxmarebis gazrdaSi. gaerTianebuli erebis konferenciaze ganviTarebis Sesaxeb meqsikis qalaq montereiSi 2002 wlis martSi aSSm gazarda daxmarebis biujeti oci wlis ganmavlobaSi pirvelad 5 bilion dolaramde. TeTri saxlis mier, rokvarskvlavis mier lobirebuli sakiTxis damtkiceba aSSs mimarTulebis Secvlis niSandoblivi iyo (ramac evropis kavSiris mxridanac gamoiwvia biujetis gazrda). am wonisa da respeqtabelobis gamo rokis istoriis da metad mondomebiT SenarCunebuli ieris meamboxeobam rRveva daiwyo, rasac male dawvrilebiT ganvixilavT. ra mouvida, magaliTad, `alternatiul roks~, romelic amJamad gamoiyeneba axalgazrda mayureblis mosatyueblad iseT marTlac tradiciul nawarmze, rogoric arisfoqsis `Dallas~ is ganaxleba `The O.C.~.
panki da regei
popularuli musikis pirveli Janrebi, romelTa Seswavlac kulturis kvlevebma daiwyo, regei da panki gaxldaT, ukmayofilo axalgazrdobis musika 70iani wlebis miwuruls, rodesac Tavad disciplinac axalgazrda iyo. britanuli panki sxva dasxva saxis winamorbedebis sawinaaRmdego reaqcia iyo: (1) maRal industrializebul da Soubiznesiseul musikaze, saidanac amJamad `mZime metali~ da sxva rokJanrebi warmoiSva; (2) hipebis moZraobis utopiurobis, misi saSualo klasis TanaJReradobaze da (3) `glemrokis~ keklucobasa da naZaladev pretenciulobaze, romlis udidesi varskvlavebi devid boui da `Roxy Music~ iyvnen. panki qalaquri, muSaTa klasis, axalgazrduli da sistemisadmi agresiulad dapirispirebuli iyo. zogierTi misi elementi (saxelwodebisa da revizionistuli musikaluri mrwamsisa – `dabruneba namdvil rokn
188
rolTan~, CaTvliT) gadmoRebuli iyo niuiorkis avangarduli xelovnebis skolebis scenebidan (da gansakuTrebiT New York Dolls–is mibaZviT) malkolm maklarenis, Sex Pistolsis menejeris mier. miuxedavad amisa, mTlianobaSi britanuli panki siaxle iyo.
rac Seexeba regeis: es iyo dro, rodesac regei iseT sastudio teqnikebs Seiswavlida, rogoricaa `dub~ (ZiriTad xmovanebaze bgerebis damateba) da teqnika ̀ toasting~ _ wamyvani, romelic adreuli 50iani wlebis qingsTonis xmovan sistemebSi ganviTarda. (xmovani system aris moZravi deka [deck], gamaZliereblebi da dinamikebi, romlebsac quCebsa da sxvadasxva wveulebebze iyenebdnen, gansakuTrebiT popularuli iyo uRaribes gareubnebSi). wamyvani (toasting) dijeebi, xmovan sistemebze muSaobisa da individualizebisas Canawerebs improvizebul slengis lirikasa da SeZaxilebs amatebdnen – am tradiciam iamaikur sistemebSi 80ian wlebSi daiwyo gaqroba, roca hiphopi, romelic SesaZloa nawilobriv toastingis ganStoebad miviRoT, aSSSi mTavari Janri gaxda (iamaikaSi igi `densholad~ anu `regeid~ gardaiqmna 90iani wlebis erT metad ganaxlebul, teqnologizebul musikalur Janrad).
70ian wlebSive, `dasabami regei~, iseT varskvlavTagan nawarmoebi, rogorebic bob marli, barning spiri da `Culture~ iyvnen, rastafarelobas ukavSirdeboda, iamaikur religiur kults, romelzec didi gavlena moaxdina markus garvim, romelic meoce saukunis pirvel aTwleulebSi `afrikaSi dabrunebis~ doqtrinas qadagebda. rastebi TeTrkanianTa materialistur samyaros uaryofen da hail selasis, ukanaskneli eTiopeli monarqis RvTaebrioba swamT. maTi religia Tan stilic aris: dakululebuli Tma, marixuanas moweva, adgilobriv kilokavze metyveleba. 70iani wlebis ganmavlobaSi rastafarianelobam iamaikel muSaTa klasis mamakacebSi daiwyo gavrceleba, vinc mis safuZvels qmnida 30iani wlebidan moyolebuli. imavdros, londonSi, regei rTul urTierTqmedebaSi iyo pankTan, yvelaze cxadad iseTi jgufebis musikaSi, rogoricaa `Clash~ da `Slits~ iseve, rogorc marlis 1977 wlis `Punky Reggal Party~ (marlis azri popularuli musikis momavalze `Clash~is mosmenis zegavlenas ganicdida).
mis wignSi `subkultura~: stilis mniSvneloba (1979),
189
romelmac bevri gaakeTa kulturis kvlevebis popularizebisaTvis inglisurenovan samyaroSi, diq hebdijma panki gansazRvra, rogorc kanondamrRvevi `mniSvnelobis momniWebeli saqmianoba~. mis Tanaxmad, panki `anawevrebs~ da erTmaneTs uxamebs muSaTa klasis sxvadasxva stilebs, warsuls da awmyos, parodirebiT gamarTlebul `moCvenebiT istoriaSi~. am stilisTvis damaxasiaTebeli inglisuri qinZisTavebi, Zewkvebiani Sarvlebi, S&M aRWurviloba, daglejili tansacmeli – radikaluri `maTxovruli~ garegnoba – ganmartebulia, rogorc britaneli gaRatakebuli muSaTa klasis stilis imitacia, romelsac gamomwvevad atarebdnen, raTa im socialuri situaciis sicariele da uazroba gamoexataT, romelSic muSaTa klasis axalgazrdoba aRmoCnda TeTCerizmis, anu pirveli talRis neoliberalizmis gamo. erovnulobis gamomxatvelTa, gansakuTrebiT, Union Jackis mikuTvneba pankebisTvis aSkara dacinva iyo. Tumca, hebdijis mixedviT, pankis stilis yvelaze mniSvnelovani funqcia pankebis gaerTianebis Seqmna iyo: pankis identuroba da koleqtiuroba gamoiTqmoda mniSvnelobis mimniWebel saqmianobebSi.
`subkulturaSi~ hebdijis Sexeduleba regeize ramdenadme ufro sworxazovania; dubi, toastingi, `dasabami regei~ da xmovani sistemebis kultura misi TayvanismcemlebisTvis TeTri hegemoniis alternatiulobas atarebda. musikaSi isini sapirispiro afrikanistul identurobas, dubis Tanabar ritmSi mZgeri `afrikis Sav guls~ xedavdnen (hebdiji, 1979, 38). rastafarianelobam iamaikel axalgazrdebSi didi xnis arsebuli amboxisa da ukmayofilebis ganwyoba gaaRrmava, rasac yoveldRiur cxovrebaSic gamoxatavdnen (pankis stilis msgavsad) gansxvavebisa da uaryofis niSnebis sxeulze tarebiT, Tumca, dasabami regeis SemTxvevaSi, gansulierebul da istorizebul TviTaRqmasac gvTavazobdnen. rastas stilis niSnebi mTel msoflioSi gavrcelda: 80ian wlebSi marlis axal zelandiaSi mogzaurobis Semdeg (rodesac mas maoris axalgazrdoba gmiriviT Seegeba) Tmis kululebi, rastas ferebi, Triaqis moweva da a. S. maoris axalgazrdobis daumorCileblobis Cveul niSnebad iqca, gamoCnda warmatebuli regeis stilis maoris jgufebi. amJamad xmovani qleSi (clashesSejaxebebi) (xmovan sistemebs Soris Sejibreba) mTel msoflioSi mimdinareobs: zepiri Sejibrebebi (Word Clash), romelic Cveulebriv niu
190
iorkis quinsSi tardeba, Tavs uyris xmovan sistemebs Soridan: iaponiasa da italiidan (afrikidanac).
pankisTvis regeis gamomsaxveloba sakmaod cxadi iyo. pankebs SeeZloT regeis uaryofasa da gansxvavebulobasTan gaigiveba, gansakuTrebiT, Tuki es musikalur formas iZenda. amdenad, hebdijis mtkicebiT, pank musika imdenadve opoziciaSi Camoyalibda, ramdenadac regeisTan aliansSi. musikaSi panki basis sanacvlod diskants amjobinebda, qaragmebis ritorikis sanacvlod – Seuracxyofas. TeTrkanianTa rokTan dasapirispireblad energias panki regeidan ikrebda, magram eTnikurobisken mibruneba regeis pankisgan aSorebda, amdenad, hebdijis azriT, `pankis subkulturis arsSi samudamodaa damkvidrebuli es TavSekavebuli dapirispireba Sav da TeTr kulturaTa Soris – dialeqtika, romelic, garkveuli (eTnikuri) TvalsazrisiT, SeuZlebelia ganaxldes, radgan Tavis sakuTar istoriaSi, Tavis sakuTar antonomiaSia Caketili~ (hebdiji 1979, 6978). aq hebdijis sakuTari warmodgena pankze, rogorc moqmed mniSvnelobaTa mimniWebel saqmianobaze, romelsac gareSe kulturul ZalebTan mudmivi saxecvlilebis da Suamavlobis unari Seswevs, Tavis zRvars aRwevs.
SesaZloa hebdijis zogierT mignebas SevedavoT: misi analizi zedmetad damyarebulia londonis magaliTze da pankis kulturis romantizebas axdens misi muSaTa klasis bunebis gadametebuli aqcentirebiT. iseTi mniSvnelovani figurebi, rogorc jo sTrameri `Clash~–dan, sinamdvileSi saSualo klasis maRali wridan iyo da, rogorc vixileT, panks xelovnebis skolebisa da komerciuli genealogiac hqonda – nu daviviwyebT, rom misi stili qings roudis butikidan daiwyo da, rogorc gril markusma SeniSna, ukavSirdeboda gi deboris 1960iani wlebis franguli avangarduli xelovnebis samyaros kulturul/Teoriul moZraobas, romelic `situacionalizmad~ ariscnobili (markusi 1989). rogorc yvela Teoretikosi, kulturul warmonaqmnTa socialurpolitikuri mniSvnelobis povnis gadawyvetilebiT, hebdiji ugulebelyofs garTobis, siamovnebisa da aSkara sicarielis rols TayvanismcemelTa Soris. rac Seexeba regeis, avtori srulad ar gamokveTs siaxloves Tanamedroveobasa da teqnologiebs Soris, riTac dubi Tavis iamaikel Tayvanismcemlebs izidavda. SavkanianTa
191
musikis sxvadasxva saxeebs xangrZlivi urTierToba aqvs TanamedroveobasTan `soulTan~ dapirispirebaSi – gavixsenoT jorj qlinToni; gavixsenoT san ra; hiphopis musikosebi da diskJokeebi, rogorebic auTkasti Tu DJ spuki arian; gavixsenoT 80iani wlebis iamaikeli dubis maestro saienTisti. da kidev, hebdijis mosazreba musikis garSemo Camoyalibebul or subkulturas Soris kavSirebze yuradsaRebia, radgan igi migvaniSnebs, raoden warmatebiT SeuZlia musikas Camoayalibos politikuri da Tundac, sulieri ganzomilebis mqone identurobani, xolo es identurobebi SesaZloa erTmaneTTan rTul urTierTqmedebaSi gamoiTqvas. rogor SeuZlia musikas Seqmnas xidi, safuZveli urTierTgaziarebisTvis TayvanismcemelTa jgufebs Soris erTimeoresTan yovelgvari `organizebuli~ kavSirebis gareSe – marTlac mecnieruli Tu aramecnieruli Tayvanismcemlebis CaTvliT.
Tanamedrove folk-musika Tu komerciuli nawarmi?
musikis hebdijiseuli gageba imden niuanss Seicavs, rom aSkaraa misi gataceba im musikaluri stilebiT, romelTa Sesaxeb wers. Tumca unda iTqvas, rom kulturis kvlevaTa naSromebi ufro distancirebulia da Semoifargleba im daZabulobebiTa Tu polemikiT, romelsac disciplina popularul musikasTan Sexebisas awydeba. pirveli, romelic ukve aRvniSne, aris daZabuloba musikas, rogorc TviTmyofad, pirad Zalebze gaTvlil koleqtiur gamomsaxvelobas (Tuki is folkmusikis magvaria) da musikas, rogorc saqonels anu industriis nawarms Soris. es Seusabamoba, cxadia, komercializebuli kulturis sxva sferoebSic arsebobs, magram gansakuTrebiT intensiuria, rodesac musika meamboxe TviTmyofadobis niSniT aris Seqmnili. swored amitom kulturis kvlevaTa pretenzia disidentur disciplinobaze nawilobriv rokis ritorikidan iyo nasesxebi, sadac komerciuli da `namdvili~ musikis dapirispirebis sakiTxi metad arsebiTia, xolo misTvis Tavis arideba – Zneli (ix. bibi, fulbruki da sondersi 2002 – esseebis anTologia, romelic am ganxeTqilebis asaxvas cdilobs da agreTve
192
grosbergi 1994). amis erTi mizezi is aris, rom kulturis mravali mkvlevari Tavs aigivebs maT mier damuSavebuli popularuli musikisa da subkulturis formebTan. Tumca komerciulobaTviTmyofadobis gansxvavebac qmnis musikis Seqmnisa da gasaRebis sakiTxs, radgan musikosebs (vinc, Cveulebriv, cocxal bendebs ayalibebs da moyvarulidan profesionalis statusisken midian) da xmis Camweri kompaniebis fulze mzrunvel aRmasruleblebs Soris uTanxmoebis gamomxatvelia. igi msmenelTa Soris gansxvavebebsac avlens, vinc realurad, an naklebad garkveulia musikaSi. arc kritika da arc survili am gansxvavebebs ar gaabaTilebs – isini, rogorc leri grosbergi moixseniebda, `rokformaciebs~ qmnian.
am kamaTisTvis Tavis asarideblad unda miviRoT mosazreba, romelsac uil sTrou gamoTqvams mZime metalis Sesaxeb Tavis farTod miRebul statiaSi, rom musika ar unda ganixilebodes qvemodan an TayvanismcemelTa TvalsazrisiT, aramed instituciurad da ekonomikurad (sTrou 1998). amdenad, igi amtkicebs, rom mZime metalis Tayvanismcemlebi sulac ar qmnian subkulturas, aramed musikaluri industriis am istoriis garkveuli momentis Sedegi arian – rodesac oligopoliis tendenciebi (industriis kontroli mcire monawileTa mier) da FM radiosadgurebis da eTerSi gasaSvebi musikaluri nomrebis siis gamoCenam Semoikriba gareubnebis moZravi auditoria. (faqtobrivad industriis konsolidirebis sakiTxi kvlav gadauWrelia: peTersoni da bergeri [1990] gviCveneben, rom is ar aris aucileblad uryevi. 50ian da 70ian wlebSi warmoqmnili nazavebi mogvianebiT momxmareblis gemovnebis Secvlam gaaqro.) magram, sTrous mixedviT, erTi mxriv mZime metali standartuli stili iyo, romelic ar scnobda lokalur gansxvavebebs, nawilobriv, centralizebuli radioprogramirebis Sedegad. es procesi amJamad ufro mwvavea, vidre 80ian wlebSi, rodesac sTrou esses werda. meore mxriv, es stili Tavis Tayvanismcemlebs, romelTa umetesoba mesame safexuris ganaTlebas ar iRebda, awvdida mamakacurobis formas, romelic upirispirdeboda ganaTlebuli `me~s saxeebs, rodesac umaRlesi ganaTlebis diplomis ekonomikuri Rirebulebebis swrafad zrdis pirobebSi.
komercializmsa da samoyvarulo gamomsaxvelobas Soris
193
kavSiris sakiTxis ganxilvis meore gza aris maTi urTierTobis iseTi saxis gadasinjva, romelic maT (struqturul) urTierTdaZabulobas ar Seexeba. am TvalsazrisiT, albaT, yvelaze damajerebeli naSromi repis komentarebidan modis, musikis, romelic gansakuTrebuli komerciuli warmatebiT gamoirCeoda, magram, romelic (yovel SemTxvevaSi, misi calkeuli ubnebi) inarCunebda kavSirs quCis moZraobasTan, saidanac 70iani wlebis ganmavlobaSi aRmocenda. (repma Caanacvla regei, rogorc SavkanianTa msoflio daumorCileblobis gamoxatuleba: amJamad mas misdeven polinezieli, melanezieli da aborigenuli rep jgufebi, iseve, rogorc regeis koleqtivebi. repi swrafad Seerwya sxva stilebs – magaliTad (wignis weris momentisaTvis) niuiorkis sacekvao moda `regeitoni~ laTinuris, regeisa da repis nazavi puerto rikodan, `pereosTan~ erTad popularuli iatakqveSa laTino axalgazrdebSi).
hiphopi, romelic Seicavda modur stilebs, grafiti arts, breiqdenss, (mogvianebiT) frisTails (ritmul bilikebze ritmuli improvizaciis dadeba, zogjer jgufurad da zogjer Sejibris saxiT, upirvelesad Zlieri inteleqtualuri da politikuri datvirTviT gamoCnda (uimseTi 2001). bolos da bolos, repi poeturi da sityvieria, rac popularuli musikis sxva formebs (toasting–isa da regeis gamoklebiT) ar axasiaTebs. marTlac, rokmusikaSi es, ZiriTadad, sxvagvarad xdeboda. misi taqti Tu ritmebi leqsebisa da vokalisgan gancalkevebiT iqmneboda da sinamdvileSi industriis sxva sferos warmoadgens, Tumca pasuxismgeblobis ganawileba simReris sxvadasxva elementTa warmoebaze sul ufro Cveuli xdeboda ZiriTadi xazis komerciul musikaSic, sadac simReris erTiani JReradobis Semqmnelebi industriis mefeebi gaxdnen. miuxedavad amisa, repis birTvs aramWidrod SekavSirebuli SemsrulebelTa da prodiuserTa jgufebi Seadgenen, romlebic calkeuli proeqtebisTvis ikribebian xolme. am jgufTagan yvelaze organizebulia `crew~ (jgufi), urTierTmxardamWeri Semsruleblebi, xSirad xangrZlivi samezoblo Tu saerTo skolis fesvebiT – frisTailingi swored skolis ezoSi aRmocenda, xolo frisTailingma Cawerili hiphopi warmoSva.
`The Wu Tang Clan~i, albaT, yvelaze warmatebuli, arakomerciulobis gamo artistuli iyo am jgufTagan. `Wu~s
194
Sesaxeb isic unda iTqvas, rom maTi Camweri `Loud Records~i, romelsac sanaxevrod mravalerovani BMG flobda, e. w. quCis marketingis pioneri iyo. es iyo sacalo vaWrobis forma, romelmac Caanacvla an Seavso radio da video reklamireba – axalgazrda, qalaqeli, Savkaniani sazogadoebis TavSeyra SerCeul adgilebSi – kalaTburTis TamaSebze, adgilobriv maRaziebSi, skolis ezoebSi, klubebSi – gasayidi masalebis gavrcelebiT. marketingi da sazogadoeba aq erTmaneTs erwymis da quCis damajerebloba xdeba rogorc gasaRebis iaraRi, aseve socialuri seqtoris valdebuleba da `realuroba~. es gaqnili marketinguli teqnikebi mTavaria `gangsta~ repSi, romelic losanjelesSi warmoiSva 80iani wlebis bolos da agreTve, im rTul zonaSi, sadac komerciuli saxe cocxals xvdeba. swored `Wo~m wamoiwyo is, rac aSSs Savkaniani bazrebis did industriad iqca: musikis varskvlavebis mier saxeldebuli da `daproeqtebuli~ privilegirebuli moda. mTlianobaSi, hiphopi Segaxsenebs, rom antikomercializeba ufro damaxasiaTebelia TeTrkaniani burJuaziis, vidre afrikel amerikelTa midgomisaTvis, miuxedavad moqmedi afrikulamerikuli kontrkulturis damyarebisa sulierebasa da poeturobaze.
repTan dakavSirebiT gansakuTrebiT kamaToben auditoriis sakiTxze. rogorc wesi, mas ufr metad damoukidebeli markebi awarmoebs, vidre msxvili, Tumca isinic avrceleben da yidian damoukideblad Seqmnil musikas. zogierTis mtkicebiT, es xdeba, radgan damoukidebeli markebi ufro axlos arian quCasTan, sxvebi Tvlian, rom damoukidebeli repis meti wili saSualo klasisa da ganaTlebuli auditoriisTvis (Savkanianebisa da TeTrkanianebis) iwarmoeba im prodiuserebisa da xelovanebis mier, visac SeuZlia damoukidebloba SeinarCunos. cxadia, msxvili markebi naklebad uWeren mxars Janrs imis SiSiT, rom mas naklebi `reitinguli Rirebuleba~ (momavali gayidvis potenciali) da saerTaSoriso gamoxmaureba aqvs, vidre roks da amgvarad isini warmoebis uflebas damoukidebelTa xelSi agdeben (negusi 1999, 498500). rogorc TriSia rouzi aRniSnavs, gayidvis cifrebis kleba maincdamainc ver dagvexmareba am debatebis SefasebaSi, radgan amJamad sxvadasxva saxis musika vrceldeba oficialuri arxebis gavliT, gansakuTrebiT
195
Savkanian axalgazrdobaSi da maTi aRnusxva tiTqmis SeuZlebelia (rouzi 1999). 90iani wlebis bolodan moyolebuli MP 3 Canawerebis gadmotvirTva da gacvlagamocvla internetis saSualebiT agreTve niSnavs CDebis gayidvis mixedviT mosmenis maCveneblis Semcirebas.
bolo aTwleulis ganmavlobaSi repi TavisTavad daiyo ramdenime Janrad da auditoriad: masobrivi bazris iseTi figurebiT dawyebuli, rogorc Jay-Z an eminemi arian, visi kavSiri Tavis Camwer markasTan pirobiTia, iseT sawarmoo koleqtivebamde, rogorc `Wu Tang~ia, an regionalur pirobebSi arsebuli damoukidebeli naerTebis aRzeveba, rogorc dueti `OutKast~i, an avangardisa da mis xelovanTa mzardi ricxvi, visac farTod exmaureba saSualo klasi, rogorc `Prince Paul~is repopera `qurdebis mefe~ da bolos regeisa da sxva JanrebTan aRreva (rogorc mogaxseneT, aSSSi pirvel adgilzea Son polis singli. es iamaikeli regeis momRerali soulsa da reps aerTebs) da mainc, am danawevrebis miuxedavad, kritikosebi hiphops umTavresad kvlav opoziciuri Zalis mqoned ganixilaven, rac yvelaze damajereblad georg lipSicma (1994) da TriSia rouzma (1994) gamoTqves. rouzi amtkicebs, rom hiphopi metad dapirispirebulia samomxmareblo kulturasTan da unda gavigoT rogorc `urbanuli ganmaaxlebeli – gaCanagebuli gaerTianebebis kvlav Sejgufeba~. lipSici, meore mxriv, rogorc hebdijis pankis SemTxvevaSi, miiCnevs, rom hiphopis gataceba moxmarebis sagnebiT (oqros Zewkvebi, swrafmavali manqanebi da a. S.), dominanturi kulturis TamaSnarevi da gazviadebuli imitaciaa, mozardis fantaziis gamoxatuleba, romelic Tavis TavSi sakuTari axirebulobis damangrevel SegrZnebas atarebs.
amgvari analizi gansazRvras moiTxovs, gansakuTrebiT dominanturi komerciuli repisTvis Cveul maCos JargonSi gamoyenebuli `bitches~ (Zuknebi) da `ho~ (meZavi). cxadia, es Cveuleba zustad moqmedebs, radgan Sokismomgvrelia qalebisTvis, liberalebisTvis, ojaxuri faseulobebisaTvis da a. S. – is meamboxeobas ganasaxierebs. magram mas sxva funqciebic axlavs – igi qmnis daZabulobas, romelSic repers SesaZlebloba eniWeba daamtkicos specifikuri ritorikis floba. ufro saeWvod, aman SeiZleba gamoxatos mamakacurobis garkveuli
196
krizisic qalaqel afrikel amerikelebs Soris – erTgvari sadizmi, socialuri poziciidan, romelSic SeTavsebulia sistematuri Cagvra sayovelTaod aRiarebuli xibliTa da quCuri ndobiT, iseve rogorc saSualo klasis TeTrkanianTa Soris SiSis aRZvris unariT. sad aris yovelive amaSi gamovlenili gansxvaveba komerciulsa da namdvils Soris? anda damangrevelobis dapirispireba dominanturTan?
komerciasa da iatakqveSa gamomsaxvelobas Soris daZabulobis matarebeli kidev erTi Janri sacekvao musikaa. is, pankisa da repis msgavsad, amJamad `siSmagis scenad~ cnobil marginalur axalgazrdul kulturul warmonaqmnTan erTad iwyeba. siSmagis scena metnaklebad erTdroulad warmoiqmna ibizas espanur kurortze da manCesterSi daaxloebiT 1987 wels, rodesac hauz miuziks pirvelad daukavSirda narkotik eqstazis. hauzi, romelic diskosgan warmoiSva detroitsa da CikagoSi, iyo musikaluri stili, romelic yvela saxis evrodiskos, krafTuerkisa da anglo sinTpopis CaTvliT, JReradobis sinTezsa da Sejerebas axdenda maTi dabefeqtebiTa da perkusiuli danawevrebiT SeerTebis gziT. igi swrafad gavrcelda londonsa da germaniamde da 1990iani wlebis dasawyisSi kaliforniasa da niuiorkSi damkvidrda. pirvel xanebSi, mas gansakuTrebuli bazari hqonda. igi vrceldeboda DJebs Soris da upiratesad iseT klubebSi sruldeboda, rogorc Cikagos `Warehouse~i da niuiorkis `Paradise Garage~i, romelTa klienturas Savkanianebi, TeTrkanianebi da laTinoamerikelebi, `wesierebi~ da geebi Seadgendnen.
meore mxriv, reivi (`siSmage~) msxvili wveulebebi iyo, romelTa siaxleebi zepirad an piraduli radiosadgurebiT vrceldeboda, ZiriTadad oficialuri sanqciis gareSe imarTeboda, pirdapir rom iTqvas, teqnomusikaze sacekvaod eqstazisa an zogjer LSDs zemoqmedebis qveS. am mimdinareobisTvis narkotiki iseTive mniSvnelovani iyo, rogorc musika, Tu meti ara – es mas iatakqveSa da araregalur statuss moupovebda. cekvac ZiriTadi iyo am kulturisTvis – axali stili partniorebis gareSe, transis msgavsi da uaRresad gamomsaxveli. musika swrafad ganviTarda gansxvavebul Janrebad gaerTianebul samefosa da evropaSi, aSSs ritmebze damokidebulebisgan gaTavisuflebiT, nawilobriv kompiu
197
terebisa da musikis gadmotvirTvis gaiafebis Sedegad. hauzi da eisid hauzi eqiSpeboda detroitul teqnos, myar teqnos, breiqbiTs, jangls, dramsa da bass, transs. mis adreul xanaSi did wveulebaTa, teqno musikisa da narkotikebis kombinacia dakavSirebuli iyo warmarTobis, momTabareobisa da gansulierebis diskursTan, rac cxadad Segvaxsenebda 60iani wlebis hipebis moZraobas da bevrisTvis (manamde pankebis msgavsad) TeTCerreiganuli neoliberaluri individualizmis gaazrebul uaryofad gvevlineboda.
1992 wlis zafxulSi, moZraobis zenitSi, reivis wveulebaze inglisis dasavleT nawilSi, Castlemorton CommonSi 40 aTas kacamde Segrovda da eqvsi dRis ganmavlobaSi aralegalurad erToboda. Tumca reivis moZraoba, rogorc aseTi, komercializacias bevrad ar eqvedebareba – misi simRerebi Zalze daxlarTuli da erTferovania da saamisod orientirebuli narkotikze. miuxedavad amisa, masSi Camoyalibebuli musikaluri stilebis popularizebuli versiebi 90iani hiTparadebsa da saklubo musikaSi Sevida, kerZod, gvian 90ianTa klubebis varskvlavi DJebis gauTavebeli CDebiTa da sagangebo saRamoebiT (magaliTad, Ministry of Sound) `siSmagis scenis~ (rave scene) saxecvlileba gaxldaT. moZraobis daqveiTeba 60iani wlebis hipebis kulturis gamofitvis logikis wyalobiT moxda – narkotikebis ganmeorebiTi, mudmivi da mzardi gamoyeneba, avtoritetTa sul ufro meti zedamxedveloba da moZraobis avangardidan ufro farTo, bevrad pragmatul da savaWro gasarTob kulturad gardaqmna – yvelaferi es akninebda mas. auTenturobis sakiTxs Tu mivubrundebiT, sacekvao musikis istoria erTerTi maTgani iyo, rasac saimon friTma da endriu gudvinma `progresi gamofitvidan~ uwodes (gadmocemis Tanaxmad, zogjer ufro damajereblad, vidre sxva dros), rac SeZlebs realuri Sedegebis srul gayidvas (friTi da gudvini 1990, IX).
ufro zustad: rac mniSvnelovani iyo `siSmagis scenaSi~ da mis musikaSi, regeis, pankisa da hiphopisgan gansxvavebiT, mas sruliad araorganizebuli safuZveli hqonda. igi musikiTa da narkotikebiT – da mxolod musikiTa da narkotikebiT ganisazRvra. es niSnavs, rom misi politika ar iyo identurobis, aramed siamovnebisa da (ramdenadme) gansulierebisa. amdenad,
198
misi musika, tradiciuli musikaluri instrumentebis saSualebiT, piradi talantis gamomxatveli ar iyo; am mxriv man folkis JReradoba sruliad dakarga. igi warmogviCenda kavSirs anti neoliberalur xazgasmul koleqtiurobasa da cifruli musikaluri bilikebis maRalteqnologiur samyaros Soris (rogorc misi narkotiki iyo rTuli industrializebuli farmakologiis nayofi). SesaZloa, yvelaze TvalsaCino mis windauxedaobaSi iyo politikuri miznisa da ambiciis nakleboba. albaT, dRes umjobesia igi TanagrZnobisa da siamovnebis, rogorc winaaRmdegobis, warumatebel, magram gambedav eqsperimentad ganvixiloT (ix. reinoldsi 1998; melboni 1999).
arti Tu popi?
popularuli musikis Tanmxlebi meore winaaRmdegobrioba, romelic mis Sesaxeb samecniero nawerebis didi nawilis gansjis sagania, esTetikasa da popularuls Soris arsebobs. Zvelad, rokis analizi, mxardamWeri Tu sawinaaRmdego, xazs usvamda mis meamboxeobas, efemerulobas, modis mier standartizebasa da dominirebas. Tumca isini nakleb Sesabamisi aRmoCndeboda, radgan rokis Seqmna, moxmareba da Sefaseba uamravi gansxvavebuli gziT xdeboda. magaliTad, garkveuli seqtori rok samyaros SigniT yovelTvis aRwevda `seriozul~ musikamde: gavixsenoT ara riq ueikmani, aramed `Radiohead~–is `Kid A~ da `Amnesiac~. xolo rok musikis akademizacia 80iani wlebidan musikas martivi populizmisagan Semoabrunebs (profesiuli gazeTi `Popular Music~ 1981 wels daarsda; aSSSi pop musikis Semswavleli profesiuli asociacia imave wels dafuZnda; mas Semdeg seminarebi musikis Sesaxeb, romlebic samecniero da industriul tipebs aerTianebda, Cveuli gaxda da piriqiT, rokmusikosebi kulturis sakvlev esseebsac werdnen – ix. r. j. uiren zeinis `Del Fuegos~dan piesa anTologiaSi `roki zRvarze~ (bibi, fulbruki da sondersi 2002) – anda – kulturulad daxvewil Txzulebebs – ix. `Luna~s wevr din uoremisa da altqanTri jgufis `Old 97~is wevr ret mileris moTxrobebi `MacSweeney’s~ –Si, # 12 (2004)). kidev erTi magaliTi: daxSuli sistemebi pirvelad kontrabandis
199
gan TavdacvisaTvis Seiqmna, xolo Semdeg, CDs SemoRebasTan erTad, 80iani wlebis dasawyisSi, bazari aavso. manamde rokenrolSi Semovida lite raturis msgavs sferoebSi Caketili kvaziesTeturi da dama kanonebeli saqmianobebi (`naSromTa krebulebi~) oRond ara sabazro ZalTa mier rokis STanTqmis winaaRmdeg, aramed maT gamo. gaTviTcnobiereba, Segroveba da sisrule Zalas iZenda xanmokle sicocxlisunariani musikaluri produqciis sacalo bazrebiT da naRdi angariSsworebiT msxvili markebis gverdis avliT gavrcelebisgan, iseve, rogorc Savi bazrebis ayvavebisgan. erTi mxriv, es sistemebi xelovanTa ganmadidebeli mavzoleumebi da maTi reputaciisa da aRqmis sakiTxis gadawyvetaa. meore mxriv, isini ubralod erTxel kidev gviCvenebs kulturul gansvavebulobas qmedebaSi. xolo kidev erTi kuTxiT, es ubralod didi Canafiqria, romelic Tayvanismcemlebs saSualebas aZlevs isiamovnon, iswavlon, axsovdeT da Seagrovon.
sinamdvileSi, garkveuli esTetizmi ganuyofelia popularuli musikis bazrebisgan, ramdenadac mimoxilvasa da kritikazea damokidebuli. mimomxilvelebi Rirebulebis Sesaxeb msjeloben, raTa momxmareblis arCevani gansazRvron da amas, saboloo jamSi, esTeturi kriteriumis saSualebiT akeTeben. magaliTad moviyvanT (Semoklebul, magram mainc grZel) sanfranciskos damoukidebel CanawerTa maRaziis Aquarius Recordsis TanamSromlis daweril mimoxilvas internetidan. aq naTlad SeimCneva rokis esTetizmi, rogorc uxerxuloba massa da populizms Soris (aseve is siswrafe, riTac Janrebi yalibdeba).
`glosaluri~, `radioaqtiuri~, `moCvenebiTi Sexsenebebi, Tu ra iqneboda simRera~ yovelive es metismeti rafinirebisa da Tanac, sruliad ironiulad, popis esTetizaciaa. liberaluri saxelovnebo ganaTlebis kvali aq aSkarad SeimCneva, xolo Sefasebis diskursi, romelic agreTve gasayidi moTxovnaa, Tavad musikasTan aris SeTavsebuli. es aris esTetizebuli eqsperimentuli musika, romelic moxerxebulad icavs wonasworobas popis siamovnebebs, avangardul karCaketilobasa da mosawyeni normatiulobis darRvevas Soris. SesaZloa es rokspeqtris yvelaze esTetizebuli ubani iyos, magram, rogorc bernard gendroni SeniSnavs Tavis SorsmWvretel wignSi
200
`monmartrsa~ da Mudd Clubs Soris: popularuli musika da avangardi~, rokkulturis damfuZnebeli moZraoba – iseTi mSvidi momRerlebis, rogorc pet bunia, uaryofa liTl riCardis msgavs mCqefare ucnaurTa sasargeblod – TavisTavad gulisxmobs esTetur gansxvavebas, energiul, TviTmyofad da disidentur esTetikas (gendroni 2002, 214).
popularul musikaSi arsebuli xelovnebis RirebulebaTa miRebis sirTuleebi Tavs iCens am sferosadmi miZRvnil kulturis kvlevebis naSromebSi. magaliTad, enjela makrobis brwyinvale esse britanul dramenbasze (`drum’n bass~) ganixilavs am Janrs rogorc popularuli musikis stilTa Savkanian britanul esTetizacias (McRobbie 1999, 1416). dramenbasis umetesoba, SeniSnavs igi, anonimuria da ar aris bazarze gamiznuli, aramed ufro Tavisi TavisTvis iqmneba da sruldeba. es aris Janri, romelic agreTve imiT gamoirCeva, rom gareSeni mas ver Seafaseben an sxvagvarad ver mourigdebian, swored misi Sinagani miswrafebis gamo:
es musika mis SemqmnelTa cxovrebis Canawers hgavs. igi uaRresad TviTamsaxveli, mudmivad ganaxlebadi, Tavisi sakuTari ambis kvlav da kvlav mTxrobelia. igi improvizaciis, aRfrTovanebisa da utopiis elementebs Seicavs, romlebic mis xorcSesxmasa da SesrulebaSi gamoixateba (da aRwerilia gilrois mier rogorc SavkanianTa atlantikuri musikaluri esTetikis nawili) da agreTve raRac ufro axali, gaurkveveli da gansxvavebulia. SiSi, teroric ki feTqavs dramenbas musikis gulSi, romelsac faqtobrivad, xma da teqsti, MCs brZanebebisa da komentarebis garda, ar axlavs. amaSi rasobrivi xsovnis siRrmecaa, roca ar iyo sazogadoeba, arc daculoba da usafrTxoeba – mxolod paranoia.
(makrobi 1999, 19)
makrobis miaCnia, rom dramenbasi uaryofili formaa, romelic Tavisi damsaxurebebiT yuradRebas ar iqcevs, radgan naklebad ukavSirdeba sazogadoebriv kulturasa Tu akademias, vTqvaT, britartisgan gansxvavebiT, romelsac avtori ganixilavs xelovnebis samyarodan popularul kulturaSi zedapirul da urcxv gadanacvlebas (makrobi 1999, 18). amaSi
201
igulisxmeba, rom dramenbasis msgavs subkulturebs oficialuri aRiareba, mediis yuradReba sWirdeba: usamarTlobaa, Tuki mas es ara aqvs. es sinamdvileSi ar aris mravali mimdevris Tvalsazrisi. marTlac, 80ian wlebSi dramenbasis aRtaceba, eqsperimentaloba da `integrireba~ aSkarad yuradRebis uqonlobas emyareboda, rasac makrobi gasagebad kicxavs.
daskvna
popularuli musika kulturis kvlevebisTvis gadamwyvetia, radgan karg magaliTs gviCvenebs, Tu rogor qmnis xelovnebis formebi calkeul kulturul warmonaqmns gayofisa da mizidvis procesebSi da ratom arRvevs ase iolad musikis Tayvaniscema mecnierulisa da aramecnierulis sazRvrebs. magram popularuli musikis esTetika populizmis Semamcirebeli formebis (rokis samyaros CaTvliT) gamowvevaa, radgan misi komercializmis aseTi siaxlove mis meamboxeobasTan agreTve gamoiwvevs analitikur struqturebs, rac bazars TviTmyofadi disidentobis opoziciaSi aTavsebs.
lorens grosbergi Tavis bolodroindel esseSi kulturis kvlevebisa da popularuli musikis Sesaxeb, miiCnevs, rom mniSvnelovania maTi kavSirebis politikuroba (grosbergi 2002). misi argumentaciiT, neoliberalizmis pirobebSi, axalgazrdoba (anu amerikeli axalgazrdoba) iWyliteba maTi ekonomikuri da socialuri momavlisTvis safrTxis momtan politikasa da maTTvis pasuxismgeblobis sul ufro da ufro adre damakisrebel politikas Soris. am situaciaSi, amtkicebs igi, axalgazrduli kulturis da gansakuTrebiT, musikis Teoriulad informirebuli gaazreba, daexmareba am sferos mkvlevrebs axalgazrdobas gamoesarClon: es mimzidveli SeniSvna, zogierT, am wignSi gamoTqmul, Cems arguments exmianeba kulturis kvlevebis rolis Sesaxeb. magram me agreTve mainteresebs ras SesZens es `OutKast~sa Tu maikl jeqsons an avril lavins da maT Tayvanismcemlebs. da bolos, kulturis kvlevebis pop musikasTan xangrZlivi siaxlovis miuxedavad, isini sxvadasxva samyaros miekuTvnebian da es gansxvaveba misi siZlierisTvis ufro mniSvnelovania, vidre raime garigeba. am
202
SemTxvevaSi, popularuli musikis gageba kulturis kvlevebis mier, Tumca SesaZloa Tayvaniscemis an Tundac gamosarClebis survils gamoxatavdes, sabolood midrekilebas amJRavnebs imisken, rom samecniero codna iyos rogorc nebismieri sxva disciplinis kavSiri (radgan kulturis kvlevebi datvirTuli disciplinaa) musikasTan, anu politikuri Zalis armqone, gansxvavebiT genderis, eTnikurobis, rasisa da seqsualobis sakiTxebisgan, romlebic sul ufro uaxlovdeba politikurs. rodesac saqme musikaze midgeba, kulturis kvlevebs SeuZlia Seaqos, gaakritikos da misi gageba Tu axsna scados, Tumca amas sakiTxisgan daSorebiT axdens da aucileblad SezRuduli politikuri midgomiT.
damatebiTi literatura: Beebl, Fulbrook and Squarders 2002; Frith 1996; Frith and Horne 1987; Frith, Straw and Street 2001; Good-win 1992; Hebdige 1979 and 1987; Ross and Rose 1994.
203
4.3. interneti da teqnokultura
1999 wels indra sinham (internetSi `Bear~ad cnobilma), gamoaqveyna `kiberboSebi: eleqtronul sazRvrebze siyvarulis, sicocxlisa da mogzaurobis gulaxdili angariSi.~ esaris naxevradSeTxzuli mogoneba 1987 da 1991 wlebs Soris internetSi TamaSsa da SetyobinebaTa gzavnaSi gatarebul Rameebze. es iyo manamde, vidre Windowsi da WWW (World Wide Web) kibersivrces masmediad gadaaqcevda. 80iani wlebis bolos interneti gotikiThiper gotikiT daavadda. misi gmirebi: Jesus Slutfucker, liliti hagstroi da metibali – daxetialoben virtualur sivrceSi, TiTqos is saxifaTo, mistikuri jojo xeTi iyos. zogierTi virusis iseT adgilebSi moxvedrisas, rogorc nuKE, amoSanTvasa da rRvevas iwvevs; zogi S&Mis rolis Semsrulebeli Tavs iyris saitebze, rogorc madam pompaduri Vortexze; zogi Shadeze, MUD saitze damokidebuli xdeba da dReRames uZinrad asworebs klaviaturasTan. Sepyrobili hakerebi Fidonetis msgavs Wkuiskolofebis qselur sistemas misdeven (romelic aSSSi 1984 wels daiwyo da am gaerTianebis dasabams aRniSnavs) iseve, rogorc sauniversiteto sistema JANETs. riskis fasad, isini cdiloben internetis or, aSSs Tavdacvis saministros mier marTuli `mamis~– MILNETis (sam xedro sistemis) da ARPNETis (saZiebo sistema, romelic yvela internetsistemaTagan pirveli iyo) sistemaSi SeRwevas.
garda amisa, modemebiT Sesvlas wuTebi, zogjer saaTebi sWirdeba, raTa raime kavSiri damyardes. zog moTamaSes satelefono zarebi akotrebs. `Bear~ flobs kompiuters, romelsac Apricot ewodeba (britanuli pasuxi Apples) da 128 K mexsiereba da 16bit mikrokompiuteri aqvs, rac dros amoklebs da yovelive es im samyaroSi SesaRwevad, romelic Tavdapirvelad gamosaxulebasa da bgeras moklebul sacnobaro dafebd Seicavda (sinha 1999).
erTi mxriv, sinhas cocxal gamoxmaurebaSi Zvel internetze TvalSisacemia, Tu raoden moZvelebuli gveCveneba igi.
204
magaliTad, ar aris agresiuli porno, romelmac biZgi misca internetis bums, rodesac gamosaxuleba xelmisawvdomi gaxda. kiberkulturaze swrafad sxvas arafers gasdis yavli. Tumca, meore mxriv, igi ucnaurad axlobelia. mis SemswreTagan romels SeuZlia daiviwyos bedisweris, gaucxoebisa da revoluciis apokalifsuri ritorika, romelic teqnokulturis warmoSobas axlda? xolo amis sapirispiro, ganmaaxlebeli, saswaulebrivi da teqnologiuri netarebis ritorikas, romelSic kosmosuri futuristuli motivebi kaliforniul axali Taobis ganmaTavisufleblobasTan iyo SeTavsebuli, mxars ubamda Jurnalebi `Mondo 2000~ da `Wired~i 80ian wlebSi. yovelive aman zenits miaRwia dotcomis fuWi utopiurobis bumsa da kapitalizmis axali safexuris mqadageblobaSi, rac uaryofiTad aisaxa 2000 wlis pirveli ianvris aTaswleulis kraxis SeSlil winaswarmetyvelebaSi.
teqnokulturebs is sirTule axlavs, rom zustad aravin icis, sad iRebs saTaves da sinamdvileSi ras warmoadgens. swored sinhas Semdgom, ufro zustad, 1990 wlidan Webma (qseli) rogorc aseTma, ufro vrceli internetis SigniT metad specifikuri mniSvneloba SeiZena. igi niSnavda mTeli samyaros bades (WWW), romelic Tavidan mxolod erTi saxis momsaxureba iyo Netze, moxmarebisTvis sasiamovno suraTebisa da (mogvianebiT) bgeris gamo, rasac maSin Netxalxidan bevri uaryofda (teqnikurad WWW globaluri hiperteqsturi HTMLze damyarebuli sistema iyo. ix. www.w3.org/history. html Web–istoriis droiTi xazisTvis). Webi urTierTCaenacvleba da warmosdgeba iseTi terminebidan, rogorc `interneti~ an `Net~i. Webi mxolod kulturas ar miekuTvneba – igi imdenadve biznesis, administraciuli, samxedro saSualebaa, rogorc pirovnuli, gasarTobi. is mxolod momsaxurebac ar aris. igi iTvisebs da gardaqmnis Zveli sakomunikacio teqnologiebis umetess – telefons, translirebas, fostas, gamomcemlobas da axlebsac umatebs – audio gadmotvirTvas, linkings (romelsac hiperteqsti unda ewodos. am sakiTxs adreul 80ianebSi uamravi optimisturi futuristuli namuSevari mieZRvna), info-trackingi (saxelwodeba dauyovnebliv Cawerisa da gamoqveynebis unaris mixedviT rom miiRo). Zveli hegelianuri gamoTqmiT: igi mohyveba Zvel medias, inarCunebs mas da umaRles Zalauflebamde ahyavs. amasobaSi urTierTS
205
eaTavsebs da saxes ucvlis. E-mail-I, magaliTad, fostis saxesxvaobaa, Tumca siswrafis, individualobis damkargavi, erTbaSad bevri misamarTis miRwevis unaris gamo, igi translirebas emsgavseba, SesaZloa `interaqtiursac~ ki.
radgan Webi kvlav viTardeba da zustad aravin icis, ris gakeTebas SeZlebs an ra socialur Sedegs gamoiRebs, misi kritika da Teoria kvlavindeburad spekulaciasa da winaswarmetyvelebas emyareba. miT umetes, rom informaciisa da komunikaciis gacifruleba, Tumca internetisgan gayofilia, mainc axlo kavSirSia Netis gafarToebasTan, radgan yvelaferi, rac cifruli xdeba, umTavresad, Webze ideba. amJamad gacifrulebas mainc Tavisi sakuTari Sedegebi mosdevs Webisgan damoukideblad, maT Soris, gansakuTrebiT, saavtoro uflebebis, rogorc MP3s gaziarebis SemTxvevaSi. sTiven feldi aseT SemTxvevas ganixilavs: solomonis kunZuleli momRerali qalis, afunakvas Sesrulebuli simRera `Rorogwela~ Tavdapirvelad UNESCOSi momuSave eTnomusikis mcodnem Caiwera da Semdeg Deep Soundis CDze iyo warmodgenili (feldi 2001). Semdgom man TavisiT ganagrZo arseboba: misi gadamuSavebuli maRalxarisxovani versia msoflio musikalur hitad iqca, romlisTvisac videoklipic gadaiRes. musika licenzirebuli iyo satelevizio reklamirebisTvis ramodenime korporaciis mier, Sonys da Coca Colas CaTvliT. jazis saqsofonistma ian garbarekma is Tavisi CanawerisTvis SearCia, radgan egona, rom `pigmeebis musikas~ iTvisebda. aq ki honorarebis gamo gaCaRda uTanxmoeba. afunakvas simReraze ekonomikuri uflebebi hqonda, Tumca (rogorc mesame samyaros adgilobrivi musikis didi nawilic) igi `zepirsityvierebad~ ganixileboda. garbareks aSkarad araviTari honorari ar gadauxdia arc misTvis da arc solomonis kunZulelebisTvis, Tumca aRmoCnda, rom igi, rogorc norvegiuli sagadasaxado saagento iuwyeboda, mTeli honoraris 50 procents `xalxuri musikis~ mxardamWer fonds uxdida. Tumca, sakiTxavia: ecodineboda originalur Semsrulebels cifruli Canaweris erTi CDdan meoreze da erTi Webgverdidan meoreze gadaweris Sesaxeb? da ra saxis kontroli SeiZleba maT awarmoon aramyar, komerciul `erT samyaroSi~ CaZirul simReraze? es aris magaliTi, sadac namuSevris Seqmnis Tavdapirveli garemoebebi daviwyebuli da
206
ignorirebulia, rodesac igi cifruli da metnaklebad aramaterialurad gafantuli xdeba. miuxedavad amisa, Tumca situacia axalia, pasuxismgeblobisa da kontrolis mis mier wamoWrili sakiTxebi ar aris uCveulo gacifrulebuli periodisTvis da arc Cvens xelT arsebuli eTikuri kategoriebi maTTan gasamklaveblad, Tumca, es nakleb damajerebelia legaluri struqturebis SemTxvevaSi (ix. makleodi 2001 axali teqnologiebis mier inteleqtualuri sakuTrebis winaSe wamoWrili sakiTxebis SesaniSnavi ganxilvisaTvis).
aq bgeris cifrul formatSi gadayvana da gadacema kulturul da erovnul sazRvrebs miRma kulturul uflebaTa da samarTlis gamocdas warmoadgens. Webi aCqarebs amgvar gamocdebsa da gaurkvevlobas. garda amisa, amJamad, Webis zemoqmedebis gansazRvris mcdelobebic SezRudulia misi teqnologiuri ganviTarebis mdgomareobaSi yofnis gamo. misi axlandeli gamoyeneba da cxovrebaze zemoqmedeba sulac ar aris kargi mimaniSnebeli momavlis Sesaxeb: sinahas magaliTi amis dadasturebaa. anda, sxva magaliTi moviyvanoT: 1997 wels luis vuduordi, aSSSi mcxovrebi britaneli ZiZa misi aRsazrdeli bavSvis mkvlelobaSi daadanaSaules. am SemTxvevam Zlieri internet aqtiuroba gamoiwvia mis sasargeblod. igi WebSi cnobili pirovneba gaxda da, rogorc aseTi, kulturis kvlevebis mniSvnelovani ganxilvis obieqti (ix. senfti 2000). kerZod, es SemTxveva Webaqtiurobis rogorc samarTlisaTvis moqmedi Zalis dabadebis mauwyeblad ganixileboda. Tuki gverds avuvliT vuduordis kampaniasa da ufro tradiciul medias (gansakuTrebiT, `Court TV~s) Soris kavSiris sakiTxs, ise Cans, rom misi msgavsi SemTxveva aRarasodes ganmeordeba. amJamad, eqvsi wlis Semdeg, interneti ubralod metismetad didi gaxda saamisod; aseTi SemTxveva Zalze bevria. mas imaze meti kavSiri ara aqvs socialur samarTlianobasTan (Tuki es am sakiTxSi arsebobda), vidre qristianul uflebebTan, politikur reklamasa da kapitalis zrdasTan, azartul TamaSebTan an, vTqvaT, ganmaTavisufleblobasTan.
amasTanave, odesRac aRmaSfoTebeli internet gverdebi axla miRebuli gaxda. erT magaliTsac moviyvanT 1997 wlidan – heri noulesis da misi vebgverdis, http://www.aint-it-cool-news.com, romelmac saxeli gaiTqva adreuli mimoxilviT ho
207
livudis warumatebeli filmisa `beTmeni da robini~. texaseli bavSvi, noelesi pirveli iqca holivudSi mniSvnelovan figurad internetis gziT. imdroindeli didi studiebis SedarebiTma Seuvalobam, misma mxurvale siyvarulma Zveli da axali filmebisadmi; scenarebis, dadgmebisa da sasinji Cvenebebis Sesaxen Sida e-mailebis gamoyenebam; holivudis marketinguli teqnikis kargma codnam – yovelive aman Webgverds mniSvnelovneba SesZina, rogorc holivudis mier sakuTari Tavis gareT warmoCenis saSualebam. es, amdenad, safrTxesac Seicavda didi studiebisTvis, radgan informaciis gavrceleba da miukerZoebeli Sefaseba metad mniSvnelovan `pirvel kviraze~ adre gansakuTrebuli zianis momtani iyo. es kvira gadamwyvetia aSSs kinoindustriisTvis, radgan sazomia ara mimoxilvisa da zepiri gamoxmaurebis (romelzec studias naklebi kontroli aqvs), aramed marketinguli strategiebisa da varskvlavTa ZalisaTvis (romlis gakontroleba maT xelSia) da SesaZloa gaxdes ufro farTo marketinguli kampaniis safuZveli. magram dRes noulesis gverdi komercializebulia da Zalze daxvewil studiis reklamas Seicavs. Tuki is rogorme emijneba holivuds, Tqven holivuds ufro unda dauaxlovdeT, vidre Cveulebrivi filmis naxviT. Webis damoukidebloba damkvidrebul mediainteresTa xazSi CaerTo.
amdenad, Webis aRqma adreul utopiur Tu Sokismomgvreli momavlis diskursebs gascda. samecniero mimoxilvac mas mihyva. socialursamecniero gamokvlevis bolodroindeli daskvna Webis socialur da kulturul zemoqmedebaze Tavis aRmoCenebs am sferoSi xuTi saTauriT warmogvidgens: (1) axali teqnologiebis aTviseba da gamoyeneba, riTac damokidebulia umTavresad lokalur konteqstze da ar `arRvevs socialurad normatiul qcevas~; (2) axal teqnologiebTan asocirebuli SiSebi da safrTxe araTanabradaa gavrcelebuli socialuri TvalsazrisiT; (3) virtualuri teqnologiebi realur saqmianobas ufro Seavsebs, vidre Caanacvlebs; (4) ufro virtualuri ufro realuria, rac gulisxmobs, rom axali teqnologiebi marTlac waaxalisebs ufro tradiciul saqmianobas (rogorc sagamomcemlo saqmes, sadac wignis warmoebis cifruli xerxi process ufro iafs, swrafsa da moqnils xdis da yovelwliurad gamocemuli wignebis ricxvs zrdis);
208
(5) ufro globaluri ufro lokaluria, rac gulisxmobs, rom lokaluris daZlevis SesaZlebloba ganxilulma teqnologiebma sinamdvileSi SeiZleba gazardos. amis kargi magaliTia sazogadoebrivi Webgverdebi, romlebsac SeuZlia efeqturi saSualebebi mogvawodos calkeuli lokalurobebis saxeebsa da atraqcionebTan, agreTve saqmianobasTan dasakavSireblad. cxadia, rom WebTan regionis dakavSirebam SeiZleba adgilobrivi siamaye gaaZlieros swored msofliosTan dakavSirebis SegrZnebis gamo (vulgari 2002, 1420). Webis gamoyenebam, marTlac, SeiZleba gaamyaros odindeli kulturuli saqmianobani. deniel milerisa da don sleiteris mier trinidadSi Netis gamoyenebis Seswavla, magaliTad, gvaCvenebs, rom Webi iq tradiciis darRvevad ki ar mogvevlina, aramed `bunebrivad trinidadulad~, romelic miesadaga, rogorc lokalur kosmopolitizms, aseve lokalur laybobismoyvare gulRiaobas (mileri da sleiteri 2000).
mainc, es ar unda iyos mizezi, ris gamoc Webi ar niSnavs warsulTan kamaTs ufro metad, vidre avtomanqanebi Tu eleqtroba an telefonebi (romlebic agreTve mniSvnelovani, amJamad metnaklebad damkvidrebuli teqnologiebia) araa socialursa da kulturul wyobaSi cvlilebis Sedegi. miuxedavad imisa, rom es teqnologiebi cxovrebis ganuyofeli nawili gaxda, isini gamokvlevas ar eqvemdebareba, ubralod ar arsebobs raime Tvalsazrisi, romelic analitikurad moicavs maT an Tundac, amas moiwadinebs (televizia gamonaklisia, radgan, rogorc vnaxeT, igi inarCunebs wonasworobas struqturul Zalad yofnasa da mravalTagan erT mediad yofnas Soris). axal teqnologiaTa mTel sazogadoebaze zemoqmedebis Semswavleli socialuri sferos mkvlevarni, Cans, am zegavlenis mniSvnelovan niSnebs uSveben mxedvelobidan, vinaidan SedarebiT mcirea im privilegirebul `adreul amTvisebelTa~ ricxvi, vinc teqnologiebis gamoyenebis Tanmdevi gardaqmnebi SeamCnia. Tumca, adreul amTvisebelTa gamocdileba ar aris aucilebeli igive iyos Semdgomi TaobebisTvis.
me Tavs ar vdeb gamocdil da mowinave Webmomxmareblobaze, magram metad var eleqtronuli mowyobilobebiT aRWurvili, vidre sazogadoebis wevrTa umetesoba amJamad, rodesac Webi totaluri mediamoxmarebis drois daaxloe
209
biT 11 procentis tolia aSSSi da aSkarad naklebia msoflio maCvenebelTan SedarebiT (gaerTianebuli erebis ganviTarebis programis (UNDP) 1999 wlis `kacobriobis ganviTarebis angariSSi~ aRniSnulia, rom 90iani wlebisTvis OECD–s qveynebi msoflios mosaxleobis 19 procents, xolo internetmomsaxurebisa – 91 procents Seadgenda – es cifri aRniSnavs globalur cifrul dayofas, anu masobriv uTanasworobas Netis xelmisawvdomobaSi regionebis mixedviT). Cemi piradi procentuli maCvenebeli internetSi media moxmarebisa 50 procents utoldeba, rasac Cveni mimarTulebis gansazRvra SeuZlia, anu Webis piradad Cems mier gamoyeneba winaswar gansazRvris saSualebad gamodgeba. amdenad, neba momeciT erT garkveul dRes (guSin, 2003 wlis 28 maiss) Cems mier Webis gamoyenebis mcire avtobiografia SemogTavazoT. nasauzmevs maSinve Cemi e-maili Sevamowme da Semdeg daaxloebiT yovel or saaTSi imaves vimeorebdi. me ramdenime wigni SevukveTe da amasobaSi CemTvis sasurvel sias gadavxede Amazonsa da ABEze. BBC.com axali ambebis gverdi dReSi orjer mainc gavxseni dasarwmuneblad, rom sanam sxva saqmes vakeTebdi, samyaro raime ubedur SemTxvevas ar SeuZravs da Slateze saTaurebs gadavavle Tvali. am wignis werisas zogjer Googleidan vamowmebdi monacemebs sakiTxisa Tu bibliografiuli detalebis Sesaxeb Cveulebriv kongresis biblioTekidan Endnoteis saSualebiT. xolo Limewireze, ZiriTadad uSedegod, vcdilobdi ramdenime Son Voltis gadmotvirTvas, radgan maTi damowmeba mimzidvelad meCveneboda. me Cems Zvel kolegas warmovidgendi da mainteresebda, ra emarTeboda, rodesac WebSi iCxrikeboda da Semaferxebel Cixebs, moZvelebul gverdebsa da Semdeg SedarebiT axlebsac aTvalierebda. me zereled gadavikiTxavdi zogierT pirad dRiurs (blogs) da moviniSnavdi, romlis gadaxedvac msurda. masalis nawili Cems blogze gadmovwere da Semdeg Apple Music-ze 30wuTi simRerebis mosmenaSi gavatare da mivdevdi im `xalxs, vinc yidulobda da yidulobda~ CemTvis ucnob albomebs.
yoveli dRe, cxadia, aseTi ar aris. vici, arc me var tipiuri magaliTi, radgan internetSi Sin Sevdivar da ara samsaxursa Tu internetkafeebSi (kiber kafeebi, universitetebi da a. S.), rac kvlav mniSvnelovania NetSi SesaRwevad maTTvis, visac kompiuteris SeZenis fufuneba ara aqvs. me arc internetSi, e.
210
w. `masobriv mraval moTamaSeTa~ SejibrebebSi CarTuli moTamaSe var, rolebis SerulebisTvis scenarebs rom avrcelebs, sadac Bearis Zveli yaidis virtualuri Txzulebebi sruliad axal sivrceSia gatanili. ufro teqnikurad rom vTqvaT, me Sin internet momsaxureba maqvs arasakabelo gadamcemiT, romelic Tanamedrove da swraf kompiuters kvebavs, rac jer kidev iSviaTobaa. Tumca, arasakabelo kavsirebis (links) gavrceleba internetSi izrdeba da albaT vebSi Sesvlas gaafarTovebs.
Webis gamoyenebis am Tvalsazrisidan Tu gamovidodi, teqnologiis socialur zemoqmedebaze winaswarmetyvelebas imiT daviwyebdi, rom momsaxurebisTvis meti dro Tavisufldeba da iklebs saqonlis sacalo gayidvis SemTxveviToba realur sivrceSi (sinamdvileSi mniSvneloba ara aqvs, ra wignebia calkeuli wignis maRaziaSi, roca internetSi TiTqmis yvelaferi iolad xelmisawvdomia da es amJamad mraval moxmarebis saganzec vrceldeba). es, albaT, unda niSnavdes garkveul sazogadoebriv saqmianobaTa, gansakuTrebiT sayidlebis SeZenis Sinaur garemoSi gadmotanas. imavdros, Webi niSnavs saqonlisa da informaciis mzard misawvdomobas, moulodneli aRmoCenebis CaTvliT. xolo gasarTob saqmianobebs: televizias, kiTxvas, kinos Webis saxiT namdvili metoqe hyavs. marTlac, amJamad niSandoblivia, rom telemayurebloba Webis Tvalierebam marTlac daazarala. es imasac niSnavs, rom beWdviTisa da satranslacios magvar saqmianobaTa misawvdomobis barierebi imdenad dadablda, rom moiTxovs axal gadasarCev teqnikebs auditoriaTa dasakvalianeblad da Camosayalibeblad, anda sruliad axlebur urTierTobas sazogadoebrivsa da kerZos Soris. teqnologia sakmaod aiolebs warmoebisa da moxmarebis gamijvnas, rac kulturisTvis, tradiciuli TvalsazrisiT, sakmaod mniSvnelovania.
Cemi am momsaxurebiT sargebloba muSaobasa da dasvenebas Soris zRvris waSlasac mianiSnebs. guSin, samuSao da piradi dro urTierTmomcveli da gadamkveTi iyo saxlSi, Tumca, samsaxurSi rom vyofiliyavi, ar iqneboda sruliad gansxvavebuli. amas garkveuli uxerxulobac mosdevs, radgan saSinao dro ufro gaxsnilia moTxovnebisaTvis, xolo samuSao dro ufro daucvelia gasarTobi interesebisaTvis. xolo Webze yovel
211
qmedebas SeiZleba davakvirdeT, radgan kvals tovebs, rac imas niSnavs, rom kerZo (potenciur Tvalyuris devnebis ararsebobis gagebiT) safrTxis qveS aris. muSaobac da moxmarebac SeiZleba uwindelze metad Semowmdes.
es sazogadosa da kerZos Soris axali domenis – Web logis gaCenasac gulisxmobs: vebiT gagzavnili dRiurebis gamacalkevebeli Webgverdebia (blogebis mraval mimwodebelTagan yvelaze popularuls, Bloggers milionze meti registrirebuli momxmarebeli hyavs am momentisTvis). Blogebi Webgamoqveynebis mkveTr demokratizebas axdens, radgan mas iolsa da Tavisufals xdis. yvela saxis blogi arsebobs: misaloci, komerciuli, Jurnalisturi, ucnaur gatacebaTa, fsevdonimuri, xelmowerili, politikosTa. TiTqmis yvela maTgani ucnaur sivrced gvevlineba, romelic Webis ukideganobaSi ganlagdeba da amitom misawvdomia. isini arc saidumloa da arc sayovelTao; isini yoveldRiuri cxovrebis nawilia dRiuris msgavsad, magram imavdros samyarosadmi da mis Sesaxeb wardgenili angariSic.
da bolos, dro (amJamad, yovel SemTxvevaSi) Webze gansxvavebulad zemoqmedebs, vidre tradiciul media da kulturul formebze – rogorc maikl uorneri aRniSnavs, gacifruleba saSualebas aZlevs kulturas mudmivmyofobaSi iarsebos, sadac igi naklebad aris (magram ara sruliad amis gareSe) organizebuli, beWdviTi da samauwyeblo mediis `punqtualobis~, droebiTobis irgvliv, romlis teqstebi (yvelaze metad axali ambebis programebi) regularuli intervalebiT aris warmodgenili gansakuTrebul dros (uorneri 2002, 9798). es mauwyeblobis droebiTobidan biblioTekis srul aradroebiTobaSi dagvabrunebs (rogorc Cemi yofili kolegis kvalis Ziebisas). Webgverdebze Tavisi Seqmnis TariRebi iSviaTad aris cxadad aRniSnuli da imden xans arsebobs, ramdensac momxmarebeli ukavSirdeba.
marTlac, Webis mimdinare triumfi virtualurobis dematerializebis gamarjvebas ar unda niSnavdes, rogorc amas teqnokulturis adreuli Teoria miiCnevda. faqti, rom Webs gansakuTrebuli kavSiri aqvs mis mier Seqmnil misi moqmedebisTvis arsebiT sivrcesTan, mis momxmarebelTaTvis umniS
212
vnelovanesi ar unda iyos. igi maT sivrces ki ar ganaSorebs, ubralod saxes ucvlis maT garemos. mTlianobaSi, `virtualuri~ sagani yuradRebis gadamtan obieqtad gvevlineba (Tumca igi cifruli TamaSebis kategoriad ufro rCeba). metic, sadenebze damyarebuli sazogadoebisa da demokratizaciis Sesaxeb mtkicebani, Webis pretenziebis msgavsad Cveni urTierTkavSirebis Zala gaafarTovos, rogorc sazogadoebrivi sferos gamyarebisas, masobrivad gadaWarbebuli unda iyos.
marTlac, am argumentebis sawinaaRmdegod, jodi dinma axlaxans daadastura, rom komunikaciebis zrdis Webis mier motanili SesaZlebloba sinamdvileSi demokratias aqveiTebs, radgan individualur xmas masobriv informaciasa da uwesrigo komunikaciebSi axSobs. dinis Tanaxmad, cifruli qselis popularobis zrda ramdenadme vnebs gansjas, romelsac sinamdvileSi SeuZlia demokratiis ganxorcieleba teqnokulturis gareSe (dini 2002). es dasabuTeba aRiarebs, rom Webi ar Seadgens sazogadoebrivi sferos im saxiT, rogorc politikuri da socialuri Teoriebis umetesoba miiCnevs – komunikaciebis gaziarebis unariani pirovnebebis SezRuduli raodenoba, vinc agreTve Seadgens im erTobis mosaxleobas anda vinc warmoadgens mas warmoCenis Sesabamisi formiT. amdenad, rogorc vixileT, Webi ar unda iyos umTavresi Zala maTze damyarebuli oficialuri politikis daqveiTebaSi: Zveli samauwyeblo media, gansakuTrebiT ki televizia, amaSi mTavar rols asrulebs.
amdenad, davaskvnaT, rom Webis irgvliv gamarTuli msjelob mxardamWer Tu sawinaaRmdego isteriasac ki aRwevs. rodesac Webi ufro metad Camoayalibebs socialur da kulturul urTierTobebs, mis Sedegebs guldasmiT Semowmeba dasWirdeba, mis safrTxeebs winaswar ganWvreta, mis siamovnebebsa da SesaZleblobebs – gavrceleba da kritikuli gamoxatva. amJamad umTavresi saSiSroeba, rac Webma SeiZleba wamoWras, SesaZloa iyos cifruli danawevreba, misi Zala _ sazogadoebrivi kulturis geografia daamcros da misi unari _ internetiT sargebloba aqcios qmedebad, romelic erTdroulad moxmarebis saganic aris (savaWro saSualebisTvis xelmisawvdomi) da zedamxedvelobis obieqtic. meore mxriv, Webi axali
213
koleqtiurobebisa da identurobebis, internet urTerTobaTa axali saxeebisa da yovelgvari informaciis xelmisawvdomobis damkvidrebas gvpirdeba. Tumca, amgvari daskvnebi aradamajereblad JRers, radgan, rogorc mogaxseneT, aravin icis amJamad, Tu saiT mivyavarT gacifrulebasa da Webs. es aris sakiTxi, romliskenac studentebi, amJamindeli Tu momavali, gezs aiReben.
damatebiTi literatura: Bell and Kennedy 2000; Herman and Swiss 2000; Lovink 2002; Miller and Staler 200; Plant 1996; Winston 1998.
214
215
nawili V
identuroba
5.1. debatebi identurobaze
identurobebi Zireulad bevrad rTulia, vidre es Tavdapirvelad SeiZleba gveCvenos. erTi SexedviT isini gansazRvraven mas vinmes im niSanTvisebebis mixedviT, romlebic sxeulis raime fizikur maxasiaTebelze, azrze, genealogiasa Tu kulturul warmomavlobaze SeiZleba miuTiTebdes. faqtobrivad, isini amgvari niSanTvisebebis mqone pirovnebebis identificirebas axdenen jgufebis mixedviT, Sedegad ki: es niSnavs, rom identuroba pirovnulobis garkveul mdgomareobamde Sesustebis fasad miiRweva. magaliTisTvis, Cemi, rogorc mamakacis, identuroba aris Cemi ganmsazRvreli, aseve mTlianobaSi 50%iT mSTanTqmeli (uxeSad). amasTan erTad pirovnebis identurobis aRsaweri maxasiaTeblebi yovelTvis pirobiTia. identurobis damafiqsirebeli raime niSanTvisebis gamoCenis Semdeg, SesaZloa gamoCndes sxvac, rac SeiZleba `bunebrivic~ ki aRmoCndes, magaliTad, adamianebis sqesis mixedviT identificirebisas (albaT, CvenTvis cnobili nebismieri sazogadoeba adamianebis identificirebas sqesis mixedviT axdens). identurobebi ar gulisxmoben pirovnebebis mTlianobaSi warmosaxvas, aramed meti an naklebi sizustiT, subieqturad asaxaven Tvisebebs, romlis matarebelnic adamianebi arian. umravles SemTxvevebSi adamianebs sakuTari identificirebisaTvis uWirT maxasiaTeblebis SerCeva – amas garSemomyofi sazogadoeba axdens.
adamianebis Sexedulebebidan gamomdinare es asea, radgan identuroba arsebobs gare, calkeuli da koleqtivizirebuli da isini cvlian erTi meores. sinamdvileSi isini mxolod nawilobriv Tu arian Tqveni ganmsazRvrelni. amasTan erTad, radganac adamianebi sazogadoebrivi mdgomareobis mixedviT aRweven identurobebs, identurobis gareSe, sazogadoebrivi mdgomareobis mixedviT, ar arsebobs pirovneba. sazogadoebe bi, identurobebi da pirovnebebi erTmaneTisgan damouki
216
de b lad ar arseboben da Teoriuli TvalsazrisiT uazroa zogadad identurobis kritika pirovnebis mier meobis dakargvis gamo, iseve, rogorc mtkiceba imisa, rom adamianebs araferi gaaCniaT sakuTari identurobebis garda. identurobebi adamianebsa da sazogadoebas Soris ara imdenad Suamavlis rols asruleben, ramdenadac am urTierTobis ganmsazRvrelebs warmoadgenen. Tumca, sinamdvileSi es ar aris martivi. pirovnebebs identuroba ki ara, identurobebi gaaCniaT, radganac identurobebi garkveuli niSanTvisebebis mixedviT yalibdebian (kanis feri, socioekonomikuri statusi, sqesi, nacionaloba, regioni, profesia, Taoba da a.S). axal zelandieli eqtomorfi da burJua, maswavlebeli, zodiaqoTi merwyuli mamakaci gaxlavarT da a.S. magram yoveli identuroba konkretul SemTxvevebSi Tanabari datvirTvis matarebeli ar aris da maTgan gamomdinare sazogadoebrivi Sedegebic gansxvavebulia. sqesi, erovneba, eTnosi da klasi umniSvnelovanesi identurobebia, romlebic Cvens sazogadoebriv mdgomareobas gansazRvraven. identurobebis pirobiTi datvirTva ki drosa da sivrceSi icvleba. bevri eris magaliTis mixedviT, garemo, sadac adamiani daibada, did rols asrulebs misi identurobis maxasiaTeblebze. amJamad (zogadad) amas gacilebiT naklebi mniSvneloba gaaCnia. meore mxriv, odesRac, rogorc identurobis maxasiaTebeli, erovneba mcire rols TamaSobda; axla es mianiSnebs identurobaze, romliTac saxelmwifoebi, upirveles yovlisa, arian dakavebulni. bolo 30 wlis ganmavlobaSi `mamakacad~ yofna dasavleTSi sayovelTaod miRebuli formidan gardaiqmna (mamakacoba praqtikulad alternativis gareSe) sxvaTa Soris gamorCeul identurobad.
amasTan, azrebi, romlebsac identurobebs miaweren, xSirad ar asaxavs maxasiaTeblebsa da jgufebs obieqturad. isini, kulturuli TvalsazrisiT, gavlenis qveS imyofebian da bolo instanciaSi sazogadoebrivi garemos ZalisxmeviT ganisazRvreba, gansakuTrebiT, Tu rogor ayalibeben isini sazogadoebriv urTierTobebs maT Soris, vinc iyenebs identurobis maxasiaTebelsa da visac es maxasiaTebeli exeba. magaliTad, didi gansxvavebaa, rodesac Savkanian amerikel pirovnebas nigers, afroamerikelsa, Savsa Tu negros uwodeben. yoveli es azri gamoxatavs identurobas, rogorc msgavss (romelSic
217
igi imave jgufs aRniSnavs), aseve gansxvavebuls (romelSic mas damatebiTi niSnebi gaaCnia) erTi meorisgan azrebis mixedviT. nebismierma azrma SeiZleba mniSvneloba Seicvalos. mniSvnelovania, Tu vin aris da ra konteqstSi misi gamomyenebeli. identurobis ganmsazRvreli zogierTi teqsti dadebiTad aris damuxtuli im jgufebis mier, romlebic am identurobas aRweren (isini aRniSnaven `TviTidenturobas~) zogi ki – ara. sakmaod xSirad, rodesac jgufis aRweras Seuracxmyofeli da winaswar Seqmnili azrebiT axdenen, aseTi ganwyoba atacebulia TviT jgufis mier da Semdeg iqceva TviTidenturobis gamomxatvelad, Cveulebriv im mcire periodis mixedviT, romelSic isini ironiulad moixseniebodnen: magaliTad, hipi, panki, nigeri TavisTavad.
amitomac Sesabamisoba identurobasa da pirovnul mes Soris, struqturuli TvalsazrisiT, dakargulia da xSirad fiqroben `identifikaciaze~, rogorc moTxovnad procesebze, raTa erTgvari iarliyis qveS moaqcion (fasi, 1995). ueWvelia, rom adamianebi gansxvavdebian intensiurobiT, romliTac isini kavSirs amyareben garkveul identurobebTan. marTlac, adamianebis sakmao raodenoba ebrZvis `uidenturobas~ sakuTari Tavis gamoyofiT am tipis jgufebidan yvelaze cnobil – transseqsualebisgan. (am SemTxvevaSi saqme gvaqvs droTa ganmavlobaSi uidenturobaze dafuZnebul identurobasTan. Tuki sqesobrividenturobebis kulturuli logikis mixedviT vimsjelebT, kacad dabadebuli pirovneba bolomde qalad verasodes iqceva). xolo sadac identurobebs dabali kulturuli faseulobebi gaaCnia, amgvari identurobebiT daxasiaTebul adamianebs sakuTar Tavze negatiuri warmodgenebi SeuZliaT gaiTavison. am SemTxvevebSi identifikaciis procesma SeiZleba gavlena iqonios fizikur damaxinjebaze.
identifikacia kvlavac Teoriul gamocanad rCeba: postmarqsistebis magaliTze, viciT, Tu ratom xdeboda, rom identifikacia nebismier sakiTxTan dakavSirebiT arasodes srulyofil formas ar iRebda. droTa ganmavlobaSi sakiTxi sawyisi perspeqtivebis miuxedavad, arasrulyofilad cxaddeboda. magram Teoriuli analizis meSveobiT, bevr situaciebSi identifikacia SeiZleba bevrad martivad aixsnas. adamianebi mkvidrdebian TavianT identurobebSi ufro maRali
218
an dabali xarisxiT, radganac identurobebi maTi cxovrebis struqturas da amasTan erTad calkeul SemTxvevebs Seadgenen, radganac siamovneba da stimuli maTi qcevidan gamomdinareobs. mniSvnelovania gansxvavebis povna SeZenil da memkvidreobiT identurobebs, romelTa didi nawilic materialurobazea dafuZnebuli (maori (axali zelandiis polinezieli xalxi), qali) da arCeul identurobebs Soris, romelTa didi nawilic kulturul, materialur, Tu ideologiur arCevansa Tu warmodgenebs eyrdnoba (konservatori, oficianti, operis fani). es gansxvaveba (rodesac eWvgareSea, magaliTad, ras ityviT religiur identurobebze, romlebic TiTqos xSirad ganusazRvrelad memkvidreobiTi da arCeulia?) gamoyenebadia imdenad, ramdenadac Cven gviqmnis azrs, rom identifikaciis intensiurobis bevri saxeoba arsebobs, romelTac identifikaciis verc erTi Teoria ver daitevs. rogorc franc fenonma SeniSna, uaryofiTi identurobebi SeiZleba sxva adamianebis mier gaTavisebul iqnas Zlier dadebiTad (fanoni 1966).
amasTan erTad, radganac identurobebi calkeulia, isini TavianT garSemo cariel adgilebs toveben. yoveli Cemi Tviseba, identuroba Tu maTi gaerTianeba ar gansazRvravs Cems `kacobas~. CemSi aris raRac, meoba Tu `Sinagani~, rasac identuroba ar gaaCnia: es me, sakuTari saxeliT, rogorc pirovnebas mekuTvnis. mas ver itevs verc erTi pirovnebaTSorisi Segneba. es aris piradi ganwyobis, survilebisa da fiqrebis samyaro, risi axsnac mTlianobaSi SeuZlebelia, Tu sad vxedav sakuTar Tavs yvelaze metad. zogjer es sivrce asocirebulia winaaRmdegobriv TavisuflebasTan, magram ar arsebobs raime mizezi, Tu ratom aris es ase. saukeTeso SemTxvevaSi, Tuki sazogadoebrivi identurobebi ganixileba ufro SezRuduli, vidre SesaZleblobebis gamovlinebis TvalsazrisiT (da es gvibiZgebs imaze, rom ganvixiloT isini erTdroulad rogorc SezRuduli, aseve SesaZleblobebis TvalsazrisiT), am dros identurobis gare meoba identurobis sazRvrebs scdeba. magram amis safasurad – cxadia, rom rac identurobis danakliss ganicdis, ver Seqmnis sazogadoebriv pirs.
70iani wlebidan dawyebuli, mzardi interesi SeiniSneba identurobis garSemo, rogorc `identurobis politikidan~ gamomdinare Sedegi – politika, romlis meSveobiTac, rogorc
219
viciT, kulturis kvlevebi Tanabrdeba. cxadia, identurobis politika niSnavs ufro metad garkveuli identurobis mqoneTa interesebze agebul politikas (Cveulebriv istoriulad uflebamosilebis CamorTmeuli adamianebi), vidre garkveul sazogadoebriv polisebsa Tu filosofiebze agebul politikas. faqtobrivad, es gansxvavebebi gaurkvevelia jer kidev mas Semdeg, rac tradiciuli memarcxene/memarjvene politika yovelgvari dabrkolebis gareSe ganxorcielda klasobrivi identurobis garSemo.
identurobis politikis Zirebi bundovania: xSirad amboben, rom maTi saTave 60ebis dasawyisSi amerikaSi gaCaRebuli samoqalaqo uflebebis moZraobaa, romlis Sedegadac specifikuri kulturuli da socialuri identurobebis mqone dajgufebebma mzard tempebSi ganaxorcieles am identurobebze agebuli politikuri moTxovnebi – gansakuTrebiT, afroamerikelebma sakuTari rasobrivi TviTmyofadobisa da feministebma qalTa uflebebis dasacavad (omi da uinanti 1986, 75). es moTxovnebi daukavSires analizs, pirvel rigSi, politikuri da istoriuli TvalsazrisiT. istoriuli TvalsazrisiT aSkaraa, rom saukuneebis ganmavlobaSi dasavleTSi garkveul dajgufebaTa Rirebulebebi da maxasiaTeblebi – TeTrkaniani heteroseqsualuri mamakaci da gansakuTrebiT TeTri heteroseqsuali burJua – miRebul iqna normad, magaliTad imisa, ra iqneboda adamianad yofna sayovelTao adamianurobis TvalsazrisiT.
ganaTlebas, romelic istoriuli momentis mixedviT wyvetda religiasa da tradicias sazogadoebrivi da politikuri avtoritetisagan, gaaCnda ironiulad (asea damtkicebuli) gayinuli normatiuloba TeTrkaniani qalis movaleobebis Seusruleblobis Taobaze RmerTTan da kadrs miRma istoriasTan. igi samyaros centrSi imyofeboda, rogorc mizezis privilegirebulad matarebeli. eWvgareSe – da es umniSvnelovanesi politikuri aspeqtia – heteroseqsuali TeTrkaniani mamakaci iyo avtoritetisa da Zalis gzamkvlevi saxalxo sferosken da politikuri da ekonomikuri moTxovnebisaken, rac ar iTqmis aranair sxva dajgufebaze. aseT Zlier istoriul da politikur interpretaciiT SeiaraRebul pirovnebaTa jgufebs, romelTa Soris arian feministebi, homoseqsualebi, lesboselebi da sxvadasxva eTnikuri dajgufebebi, 60iani wle
220
bidan dawyebuli, gaaCniaT saxalxo sferoSi damkvidrebis farTo saSualeba maSinac ki, rodesac formaluri politikuri aparati mxars uWers da ibrZvis maTi survilebisa da moTxovnebisTvis maTi marginalizebuli identurobis Zalisxmevis meSveobiT an winaaRmdegobas uwevs maTi identurobiT gamowveul SeboWvas.
zogjer aseve amboben, rom identurobis politikas Zalas hmatebs `aRiarebis~ wyurvili (Teilori 1994) (quCuri sityva, `pativiscema~), magram umetesad igi motivirebulia midgomis, Tavisuflebisa da patiosnebis surviliT, miukerZoebeli midgomiT. miuxedavad imisa, rom RirsebasTan mimarTebaSi identurobis politika moicavs gamosworebul pirovnebaTa jgufis namdvili kulturuli ganurCevlobis moTxovnas, igi moicavs aRiarebis komponentebs, romlebic politikis sxva formebs aklia da mniSvnelovania, rom ar davakninoT pativiscemis faseuloba. amasTan erTad, sadac calkeuli identurobebi marginalizebulia sazogadoebaSi Zlieri gavlenis mqone jgufebis mier, identurobis politikam SeiZleba moicvas `aRiarebis warmoCena~, romelic uaryofiTi stereotipebis kritikas warmoadgens da anadgurebs maTTan identificirebul fizikur nakls.
ufro detaluri ganxilvisaTvis saWiroa momentis daWera, Tu ratom gaxda gasuli saukunis bolo aTwleulebSi identurobis politika aseTi Cveulebrivi, politikuri da socialuri landSaftis nawili. zogadad, am saxeobis politikuri formirebis arenaze gamosvlis orgvari axsna arsebobs: erTi aqcentirebas akeTebs sazogadoebriv mxardaWeraze da CarTul pirebze; meore ki ganixilavs ufro farTo sazogadoebriv kondiciebs, romlebic axal politikas da mis gamaerTianebel SesaZlo formebs qmnian. amgvarad, istoriidan cnobili magaliTis mixedviT, britaneli abolicionistebis moZraoba monebis da maTi mxardamWerebisaTvis uflebebis micema iyo, Tu es monobis Sesabamisma ekonomikuri araefeqturobis Sedegma ganapiroba (ixile jeimsi 1963; bleqberni 1988).
identurobis Tanamedrove politikis enaze: afro amerikelebi, qalebi, homoseqsualebi, lesboselebi da uazro politikuri gaerTianebebi TavianT avtonomiurobaze aqcents
221
gaTavisuflebis mizniT akeTeben, Tu politikaSi isini viTarebidan gamomdinare uflebebis mopovebis gamo aRmoCndnen? faqtobrivad, Cven ar gvaqvs myari arCevani am alternativebs Soris. marginaluri dajgufebebis nebisyofa da energia gadamwyveti iyo identurobis politikisaTvis, magram miuxedavad amisa, aseT politikas adgili aqvs, rodesac igi axali ZaliTa da aRmoCenebiT xorcieldeba – `winsvlisa~ da `wevis~ faqtorebs Soris balansis damyarebiT, maTi gancalkevebiT gansxvavebul viTarebebSi.
70ian wlebSi dasavleTis qveynebis identurobis politikis gamoCena SeiZleba ganvixiloT, rogorc xangrZlivi istoriis momenti, romlis ganmavlobaSic sxvadasxva erovnuli da kolonialur hegemonuri `kanonebis paketebis~ Zalaufleba (inglisur enovan qveynebSi WASPS [TeTrkaniani anglosaqsoni protestantebi]) TandaTanobiT Sesustda.
CvenTvis kargad nacnobia es istoria, romelic garkveulwilad kavSirSia postmodernizmisa da globalizaciis istoriasTan: meore msoflio omi elitis hegemoniis dasrulebis gadamwyveti momenti iyo sxvadasxva mizezebiT. iaponiis mier aziaSi mopovebulma adreulma gamarjvebebma dagvanaxa, rom dasavleTi ar iyo uZleveli. amerikis samxedro Zalebis afroamerikel jarebze daqvemdebarebuli teritoria da jariskacis Semdgomi Semosavali (ramac rasobriv Tanasworuflebianobis ganviTarebas Seuwyo xeli CrdiloeTSi da ara samxreTSi) axali energiiT exmareboda samoqalaqo uflebebis moZraobas. xolo ebraelTa masobrivma genocidma rasistuli politikis moTxovnebi Seasusta, Zireulad moacila ra mas yvelaze mkafio gamoxatulebebi. 50ebis dekolonizaciam aseve daasrula evropuli hegemonia, xolo damoukideblobisaTvis samxreT aziurma xangrZlivma subkontinenturma brZolam, rogorc SemdgomSi gairkva, mniSvnelovani roli Seasrula vietnameli komunistebis gamarjvebaze jer frangebTan, Semdeg ki amerikelebTan. ufro konkretulad, qalTa moZraobas Tan erTvoda ekonomikuri da teqnologiuri ganviTarebis mTeli cikli dakavSirebuli siuxvesTan, dovlaTTan, axali sarecxis, gamwmendi, Tu saWmlis mkeTebeli meqanizmebi, oraluri kontraceptivi da sxva. yovelma maTganma TandaTanobiT Secvala sqesTa Soris ZalTa Tanafardoba yoveldRiur cxovrebaSi. es
222
moxda, sul mcire, industriul qveynebSi mainc. msgavsad suburbanizaciam gadamwyveti roli Seasrula homoseqsualebis gamaTavisuflebeli moZraobis gaCaRebaSi, mas Semdeg, rac darTuli iyo neba homoseqsualebis myari sazogadoebebis Seqmnaze, ZiriTadad qalaqis Rarib dasaxlebebSi SesaRwevad. rogorc vnaxeT, kulturuli da media industriebi sakuTar Tavs segmentaciis da identurobis formirebis aqseleraciis saSualebas aZleven calkeuli identurobebis ucbad specifikurad Seracxvis, samomxmareblo bazrebis gansazRvris gziT.
kulturis kvlevebi xSirad ganixileboda (gansakuTrebiT aSSSi) rogorc identurobis politikis akademizacia (da amitomac am istoriis memkvidre), magram faqtobrivad, is gaixliCa or nawilad: erTi, romelic akavSirebs sakuTar Tavs marginalur da subordinirebul identurobebTan; meore ki identurobebs ganixilavs, rogorc iZulebisa da mouxerxeblobis gamoxatulebebs, agreTve hegemoniis sazogadoebrivi struqturirebis nawils. amitomac meordeba mcdelobebi `postidenturobis~ kulturuli politikis artikulirebisTvis iseTi koncepciebis gaTvaliswinebiT, rogoricaa hibriduloba; mcdelobebi, romlebic sul ufro da ufro gavleniani xdeboda 80ebsa da 90ebSi, identurobis politikis konceptualuri da politikuri sirTuleebis mzardi konkretuli mniSvnelobiT gaZlierebuli.
Cven SegviZlia Sedegis saxiT am sirTuleebis Sejameba:1. identurobis politika miiswrafvis Sida gansxvavebe
bis mospobisaken. amgvarad, feminizmis saSualebiT sxvadasxva klasebis an eTnosis warmomadgeneli qalebis garCeva Secdomaa. gansxvavebuli ganwyobiT midgoma zogadad qalurobasTan warumateblobaa, romelic TiTqmis afuWebs moZraobas.
2. Zalze msgavsi momenti: identurobis politikas xSirad miaCnia, rom identuroba arsia – rom arsebobs mniSvnelovani (an WeSmariti) gza, rom iyoT qali, maori, azieli da a.S. hibridulobis Teoria am Sexedulebis iluziebisagan Tavis daRwevaSi gvexmareba. amas qvemoT vixilavT.
3. identurobis politikas gamoricxvis principiT muSaobis tendencia gaaCnia. identurobebi midrekilni arian sxvaTa damcirebis xarjze Camoyalibebisaken, rogorc im konkretul SemTxvevebSi, rodesac, sazogadoebrivi TvalsazrisiT
223
dominanturi identurobebi yalibdebian (TeTrkanianTa koncefcia didwilad gansxvavebuli kanis feris mqone jgufebis Seviwrovebaze iyo dafuZnebuli), aseve im SemTxvevebSi, rodesac identurijgufebi dakavebulni arian emansipaciis politikiT (feminizmi zewolis qveS imyofeboda, raTa yvela mamakaci qalTmoZuled warmoCeniliyo).
4. identurobis politikas gaaCnia tendencia ganixilos identurobebi sicocxliT aRsavse cxovrebis mqone adamianTa garSemo. yoveldRiur cxovrebaSi erTerTi umniSvnelovanesi identuroba, romelic adamianebs gaaCniaT, anazRaurebadi samuSaos gansazRvraa. (es ufro did interess iwvevs socialuri, vidre kulturis kvlevebisTvis, nawilobriv imitom, rom kulturis kvlevebi xSirad politikur identurobebTan dakavSirebuli survilebiT imarTeba da anazRaurebadi samuSaos sakiTxebi Sesabamisad naklebi interesis sferos warmoadgens.)
5. rodesac politikuri an sazogadoebrivi moZraoba agebulia identurobaze, `identurobis~ arsi miiswrafvis gansakuTrebuli mobilizebulobisaken, xolo politikuri miznebis misaRwevad organizaciisa da procesis mniSvnelobas naklebi yuradReba eqceva. es imitom xdeba, rom identurobis politika xSirad erTdroul kavSirSia solidaruli dajgufebis mzard intensivobasTan da uflebebTan dakavSirebuli moTxovnebis SesrulebasTan. amasTan erTad, radganac identurobis politikaSi identurobebi arc molaparakebas eqvemdebareba (garkveul sazRvrebSi), arc gafarToebis unari gaaCnia, raTa moicvas isini, vinc identurobaSi monawileobas ar Rebuloben, identurobis politikam SeiZleba mouqneli xasiaTi miiRos da gamoiwvios im saerTo platformis fragmentacia, romlis meSveobiTac garkveuli koniunqturuli moTxovnebis mixedviT Sida politikis marTva warmoebs. amgvari tendencia aSkaraa, rodesac identurobas kulturas miaweren xolme, rasac Cven multikulturalizmis seqciaSi vixilavT.
6. identurobis politikas legitimirebuli istoriebisa da tradiciebis gamogonebis tendencia gaaCnia, romlebic SeiZleba politikuri, agreTve komerciuli miznebiT iqnas gamoyenebuli. albaT, erovnuli identurobebi amis yvelaze aSkarad gamoxatuli instanciebia, mas Semdeg, rac am SemTxvevaSi `mogonili tradiciebi~ gansakuTrebiT gaZlierdnen. yvelaze
224
cnobili magaliTia Sotlandiuri mosasxamisa da qvedatanis, rogorc mniSvnelovani erovnuli identurobis ganmasaxiereblis `gamogoneba~. Tavdapirvelad es ingliselma tansacmlis mwarmoeblebma me18 saukuneSi ganaxorcieles, Semdeg ki me19 saukunis dasawyisSi amaze kulturis erovnulobis mxardaWeris mizniT ser uolter skotma imuSava (ix. hobsboumi da reinjeri 1983).
albaT, kulturis kvlevebis umTavresi winsvlebi am problemebTan mimarTebaSi iyo identurobis garCeva da xelaxali ganxilva im mimarTulebiT, romliTac koncefcia kargavs mouqnelobas. amgvari winsvla sxvadasxva formebs iZens, romelTagan yvelaze farTod gavrcelebuli `hibridulobis~ kategoriaa. kidev erTi forma ki stiuart holis mier `gansxvavebebSi kavSirad~ wodebuli kategoriaa (holi 1987, 45). orive SemTxvevaSi identuroba ganxilulia ara rogorc fiqsirebuli niSani, aramed im procesebisa Tu warmodgenebis TvalsazrisiT, romelTa Sedegadac yalibdeba identurobebi. am Teoriaze dayrdnobiT, es procesebi uwyvetia: TiToeuli identurobis mniSvneloba da Zala mudmiv mutaciaSia (miuxedavad imisa, rom zogjer isini ufro nela icvlebian, vidre sxva dros). am dros identurobebi arc SeZenilia, arc arCeuli, isini miRebulia, magram es niSnavs, rom identurobebma unda SeaRwion sirTuleebSi im situaciis mixedviT, romelSic isini arian warmodgenilni an aqamde miuRiaT monawileoba. metic, postmarqsistTa gamoCenis mixedviT, SeiZleba vivaraudoT, rom pirovnebebsa da dajgufebebs SeuZliaT sakuTari identurobis dacva gacilebiT intensiurad, radganac identurobis miRwevamde yovelTvis cota aklia – arc erTi identuroba ar aris sruli individualurobisa Tu cxovrebiseul praqtikaSi yovel aspeqtSi myari fundamentis formebis ganmsazRvreli. ganvixiloT es sxva TvalsazrisiT: hibrudulobis Teorias identuroba miaCnia ara rogorc dajgufebebs Soris aqtivSi myofi stabiluri maxasiaTebeli niSani, aramed rogorc praqtika, romlis mniSvneloba da efeqti aris mudmivi mutacia konteqstualuri cvlilebebiT.
magram ratom `hibruduloba~? – sxvadasxva mizeziT. Tavdapirvelad ganvixiloT gavleniani post koloniali kritikosis, homi bhabas koncefciis Teorizaciis sakiTxi. igi identurobis
225
sakiTxs kolonializmSi misi interesebidan gamomdinare ganixilavs. bhaba amtkicebs, rom `qveSevrdomi~ identurobebi regularulad gamoxatulia im TvalsazrisiT, rom isini sakuTar Tavs ar ekuTvnian da ganekuTvnebian mmarTvel fraqcias (termini `qveSevrdomi~ Tavdapirvelad gramSim gamoiyena, magram amJamad es termini Seexeba minimaluri Zalis mqone sazogadoebriv dajgufebebs da gansakuTrebiT kolonizirebul xalxs.). kolonializmis qveSevrdomi identuroba ar gaxlavT misi gansakuTrebuli xasiaTis WeSmariti gamoxatuleba. ufro sworad, qveSevrdom dajgufebaTa identuroba gamoxatulia qmedebebSi, romlebic kolonizatoris mier gamoxatul koncefciebs (an msjelobas) imitacias ukeTebs an mis adgils ikavebs. bhabas argumentis mixedviT, mmarTveli identurobebisa da msjelobebis imitaciasa da gadaxraSi hibriduli qveSevrdomi gverdidan zurgSi scems mCagvrels nebismieri formis politikuri brZoliT. hibridizebuli identurobebi sargebloben mmarTvelTa SemTxveviTi daudevrobebiT da Semdeg safexurze hegemonuri identurobebis Zaldautaneblobisa da kanonierebis sakiTxebze gadadian (ix. bhabha 1994).
didad gansxvavebuli midgomiT, hibriduloba gamoyenebadi koncefciaa, radgan dajgufebebsa da pirovnebebs ara erTiani, aramed gansxvavebuli identurobebi gaaCniaT. garkveulwilad, rogorc stiuart holi eTnosis Sesaxeb naSromSi amtkicebs, britaneTSi terminma `Savkaniani~ msoflios sxvadasxva kuTxeebidan, sxvadasxva didad gansxvavebuli dajgufebebi erTad miizida da aseTma mravalgvarobam Zala mianiWa mas. magaliTad es niSnavda, rom `Savkaniani~ identuroba sakuTari Tavis konsolidaciisaTvis warsulis miTi ar gaxldaT da advilad ver moxerxdeboda kulturis sferoSi misi Casma. amgvari `gansxvavebebSi kavSiri~ iTxovda procesis politikas, romelSic rac gansxvavebuli iyo erTi identurobis wevrTa Soris, mniSvnelovani iqneboda xvedriTi wilis TvalsazrisiT da romelSic aRmoifxvreboda erTiani kulturis yvela saxeoba, warmoCindeboda ra igi obieqturad (stiuart holi 1992). es moiTxovda gansxvavebul dajgufebebs Soris aliansebsa da gacvlebs situaciebSi, sadac politikuri dajgufeba sakuTar bazisze yalibdeboda.
es koncefciebi gaxsnilobis gamo kritikis qarcecxlSi
226
moeqca. isini eyrdnobian logikas, xolo opoziciuri politika, romelSic identurobebi Zireulad arian CarCenilni, gansxvavdeba erTi meorisagan da gansazRvravs sazogadoebriv qmedebas. amgvarad, robert iangis sityvebiT, hibriduloba `yovelTvis imeorebs da aZlierebs erTi da imave konfliqturi struqturis dinamikas, romlis daZabulobas da SeuTanxmeblobas xelaxla adgens sakuTari sapirispiro struqturis Se sabamisad~ (oangi 1995, 27). hibridulobis koncefcia sakmari sad ar scildeba warsulis identurobis politikas, magram amgvari kritika yoveldRiurma cxovrebam gamoiwvia, sadac amdeni ram aris ganpirobebuli identurobebiT. TiTqos yovelive ufro Teoriuli da utopiuri, vidre praqtikuli xasiaTis matarebelia. Tanac, hibridulobis identurobis ka tegoriidan mowyvetili TvalsazrisiT kritika imis daviwyebaa, rom subieqtis formacia identurobas moiTxovs. SeuZlebelia sazogadoebaSi garkveuli saxisa Tu identurobis momwodebeli institutebis gareSe arseboba: ojaxi an sanaTesavo wre, qveyana, eTnikuri gaerTianeba, genderi. Tanac es ar aris gardauvali sazogadoebrivi struqtura. uamravi pirovneba mWidro kavSirSi imyofeba maTTvis, rogorc calkeuli ojaxis, eTnikurobisa, qveynis da/an genderis warmomadgenlebisTvis, miwodebul sul mcire ramdenime identurobasTan mainc. maT surT, rom es iyos stabiluri. maTi identurobebi mTlianobaSi sazogadoebrivi gaerTianebebis kuTvnilebaa. maT SesaZloa amgvari tradiciebi, nebadarTulni Zlieri da energiuli sazogadoebebisa da momavlis Sesaqmnelad, erTad dagrovili naxon amgvari identurobebis garSemo. SeiZleba, rom gamaTavisuflebeli politikis mxridan aseTi SemTxvevebi ar iyos daSvebuli?
SesaZloa hibridulobis TeoretikosTa mier identurobisa da misi kritikis zeobis TvalsazrisiT yvelaze metad gamoxatuli aris is, rom arc erTi gvTavazobs centralur rols, imisaTvis rac namdvilad aris erTerTi ZiriTadi kategoria politikisaTvis da subordinirebul pirovnebaTa artikulaciisTvis: brZola. magram brZolis logika ucnauria, brZolis dros mtrebi ganurCevlad Cndebian mebZrol mxareze – pirovnulobis sxvadasxva variaciebs Soris (amisi naTeli magaliTia feministuri moZraobebi, romlebic maleve daiyo,
227
rogorc vnaxavT me6 nawilSi). amas mivyavarT dayofebsa da sxvadasxva savarjiSoebTan. agreTve xSirad pirovnuli jgufis wevrebis moSorebasTan da rodesac brZola mTavrdeba, miTumetes Tu Sedegi gamarjvebaa, pirovnebebi kargaven muxtsa da logikis SegrZnebas; asimilacia da indiferentuloba iwyeneb TavianT saqmes (rogorc irlandieli emigrantebi aSSsa da avstraliaSi). hibridulobaze debatebis dros pirovnebis es dinamika ikargeba nawilobriv imitom, rom hibridulobis TeoretikosebisTvis iseTi cnebebi, rogoricaa subversia da rezistentuloba kulturidan gamomdinareoben da SeuZliaT kulturuli wesCveulebebi, magaliTad mibaZva, ambivalenturoba, ironia da a.S. gamoiyenon iaraRebad. Tu SevxedavT aqtiuri liberaluri moZraobebis mxridan, hibriduloba mogveCveneba sasurvel da ara materialur cnebad.
jamSi, Tumca, identurobis politikis Sesaxeb argumentebma dakarges is siZliere, romelic 70ian da 80ian wlebSi hqondaT, kulturis kvlevebisTvis isini mniSvnelovan cnebebad rCebian (es amoRebulia aqtiuri liberalizaciisTvis brZolidan). amasobaSi, debatebi disciplinis Sesaxeb grZeldeba. pirovnulobisgan gaqceva SeuZlebelia, Tundac es iyos moswavlisa da maswavleblis mier formirebuli kulturuli cneba. erTerTi gza imis gasagebad, Tu raze keTdeba aqcenti aris Semdegi SekiTxvis dasma: `disciplinasTan mimarTebaSi gvirCevnia, rom CamovayaliboT axali pirovnebebi Tu gvirCevnia, rom gavaerTianoT da SevcvaloT Camoyalibebuli pirovnebebi an vmuSaobT Tu ara imaze, rom CamovayaliboT postpirovnuli politika, romelic Riaa racionalurobis formebisTvis? Rirs Tu ara pirovnebis winaswar gansja?~. es im tipis SekiTxvebia, romlebsac kulturis kvelevebi xSirad iyeneben kulturuli problemis politikur CarCoSi Casasmelad. savaraudod pirovneba aris is cneba, sadac kultura Seja mebulia sazogadoebasTan da politikasTan.
damatebiTi literatura: Fuss 1995; Gilroy, Grossberg and McRobbie 2000; Hall and Du Gay 1996; Papastergiadis 1998.
228
5.2. multikulturalizmi
1991 wels, amerikuli neokonservatizmis erTerTma damfuZnebelma irving kristolma gamouSva editoruli namuSevari `Wall Street Journal~Si saTauriT: `multikulturalizmis tragedia~. misi mTavari moTxovna iyo is, rom Tumca multikulturalizms ZiriTadad akritikeben, rogorc `araliberalurs~, sinamdvileSi is aris pirvel rigSi ganmanaTleblebis gamogoneba, romelic `aris sasowarkveTili da namdvilad TviTdamamarcxebeli strategia ganaTlebis deficitTan brZolaSi da agreTve socialuri paTologia axalgazrda Savkanianebisa~ (kristoli, 1995, 50). afrikeli amerikelebis istoriasa da kulturis mimarT kurikulumis SebrunebiT, kristoli amtkicebda, rom multikulturalistebi aufasurebdnen memkvidreobis civilizaciur Rirebulebas. im sityvebiT, romlebic winaswarmetyvelebdnen da amaRlebdnen terorizmis winaaRmdeg brZolis ritorikas, man ganacxada: `rasac es radikalebi uwodeben multikulturalizms, aris zustad iseTi brZola dasavleTis winaaRmdeg, rogoric iyo nacizmi da stalinizmi~ (kristoli, 1995, 52).
kristolis esse iyo dawerili 90ianebis dasawyisSi mimdinare kulturuli brZolis dros da SeiZleba Zneli warmosadgeni iyos aseTi gancxadebebi Tavisi rasistuli gamuqebebiT, romlebic dResdReobiT aseTi gamWvirvalobis dones aRweven yvelgan dasavleTSi, ra Tqma unda, garda amerikisa. magram es imas niSnavs, rom franguli da germanuli uflebebi (le peni, respublikuri partia) unda iyos daviwyebuli an, rogorc berZenma profesorma Tavis cnobil sityvaSi Tqva, 1968 wels `sisxlian mdinareebSi~ karibis da samxreT aziuri emigracia migviyvanda anarqiamde an raime uaresamde. Tumca, aseve marTalia, rom multikulturuloba amerikis politikur arenaze cota sxva rames niSnavs, vidre, magaliTad, evropasa da avstraliaSi: is naklebad aris dakavSirebuli emigraciis problemasTan da ufro fokusirebulia (rogorc kristolis SemTxvevaSi) Savkanianebisa da laTinosebis umravlesobaSi miRebaze (ase gaxda spaik li aSSs multikulturulobis gmiri 1990ianebis boloSi).
sasurvelia, rom kristolis namuSevriT kvlavac vixelmZ
229
RvaneloT, ara imitom, rom igi am sakiTxis konservatiul mxareze miuTiTebs, aramed imitom, rom garkveviT moicavs multikulturalizmis or umTavres kritikas.
am konservatiuli kritikis safuZvelze, multikulturalizmis muqaraa: (1) kulturul barbarosobaSi dabruneba ufro dabali standartebis gavliT an faseulobebis gaufasurebis xarjze; (2) dabali kulturuli iZuleba. mas Semdeg, rac calkeulma polisebma umciresobaTa kulturebis gadarCena gamoiwvia, TiTqos dadgenil iqna pirovnuli Tavisuflebis sazRvrebi (magaliTisaTvis axali kanoni kvebekSi (kanada), romelic yovel firmaSi iTxovs 50ze met TanamSromels, romlebic bizness safrangeTSi awarmoeben). maT xSirad mesame argumentic mohyavT da am dros kristols iyeneben, saxeldobr, rom eris SigniT multikulturalizmi xSirad enebis, religiisa da kulturis fragmentacias iwvevs. ase xdeba nacionaluri erTobisaTvis saWiro damakavSirebeli Zafebis gamovlena.
pirveli am argumentTagani vrclad iqneba ganxiluli kulturuli faseulobebis seqciaSi momavalSi, rodesac davubrundebiT sakiTxs, rom faseuloba ar ganekuTvneba calkeul kulturebs. magram Rirebuli SeniSvnaa, rom idea, TiTqos multikulturalizmi uTanabrdeba barbarosobas, gadaWarbebulia. maSinac ki, rodesac istoriis progresuli TvalTaxedviT, romelSic gansxvavebebi nagulisxmevia, mocemulia, rom multikulturalisturi polisebi WeSmaritad umaRles doneze ganviTarebuli hipermodernizebuli saxelmwifoebis damaxasiaTebeli niSania. multikulturalizmi ganviTarebuli samyaros periferiebSi gacilebiT naklebad qmediTunariania: iseT mowinave industriul qveyanaSic ki, rogoric iaponiaa, odnav Tu SeigrZnoba igi. aq oficialuri monoeTnicizmi kvlav ZalaSia, rac aviwrovebs emigrant koreelebsa da Cinelebs, iseve, rogorc aborigeni okinavanis, ainusa da burakumimis xalxebs. antimultikulturalizmis yvelaze eqstremaluri forma eTnikuri wmenda, dResdReobiT yvelaze xSiri im saxelmwifoebSia, sadac modernizacia hiperTanamedrove saxelmwifosTan SedarebiT igvianebs.
am konservatiul argumentTagan meores kulturis kvlevebTan mxolod iribi kavSiri gaaCnia. mesame ki namdvilad safuZvliania, SemdgomSi igi dagvabrunebs Cven sakiTxze sax
230
elmwifonaciasa da kulturas Soris kavSiris Sesaxeb. ra Tqma unda, mZimed monokulturalizms Tu movixseniebT – ideas, rom yoveli saxelmwifosaTvis mxolod erTi kultura unda arsebobdes – istoriuli Sexedulebebidan gamomdinare aSkara problemebi gaaCnia. TiTqmis yoveli eri aris da yovelTvis iyo multikulturuli im TvalsazrisiT, rom isini moicaven mraval kulturas, enasa da dialeqts. faqtobrivad, Tuki Cven veTanxmebiT reinhart koSelekis Teorias Tanamedrove saxelmwifos gamoCenis Sesaxeb, am SemTxvevaSi Tanamedrove saxelmwifo arsebobs multikulturalizmis calkeuli formis gamo. koSeleki amtkicebs, rom raRac momentSi saxelmwifo icalkevebs Tavs sazogadoebisa da kulturisagan (me17 saukunis Suaxans 30 wliani omis Semdeg), rodesac cxadi gaxda, rom saxelmwifoTa teritoriebze ori religiuri aRmsarebloba unda Sesuliyo (protestantoba da kaTolicizmi, xolo britaneTis SemTxvevaSi protestantobis nairsaxeobebi). religiuri gansxvavebuloba maSin, dRevandel eTnikur gansxvavebulobasTan SedarebiT, gansxvavebulobis ara nakleb mniSvnelovani indikatori iyo. (koseleki 1988). Tanamedrove saxelmwifoSi, rogorc wesi, sxvadasxva aRmsareblobis warmomadgenel pirovnebebs mSvidobiani moqalaqeobrivi Tanacxovreba SeuZ liaT.
Svedma sociologma ulf hanercma frTxilad aRniSna: amJamad yoveli Tanamedrove sazogadoeba ar aris tolerantuli, magram agebulia im mniSvnelobebsa da faseulobebze dayrdnobiT, romlebic yovel wevrs ar Seexeba (hanersi 1992, 44). saxelmwifoebriv pasuxismgeblobas SeuZlia mouaros am gansxvavebulobebs da, marTlac, gaZlierdes maT mier. albaT, arsad ise, rogorc amerikaSi. `amerikuli kultura~ erTgvarad calke mdgomis rolSia da masSi didad gansxvavebul religiebs, gemovnebas, moralsa Tu warmodgenebs SeuZliaT Tanaarseboba. es imas niSnavs, rom `multikulturalizmSi~ termin `kulturis~ gaerTianeba savsebiT SesaZlebelia. nebismier doneze nacionalizmi gansxvavebuli kulturebis mqone sazogadoebebis gaerTianebaSi rols TamaSobs. ase rom, nacionalizms SegviZlia mivudgeT rogorc dadebiTi, aseve uaryofiTi mxriT: rogorc ideologiuri formireba, romelic Tavidan icilebs ganuyofeli faseulobebis aRiarebagamoxatulebas an, rogorc ideologiuri formireba, romelic uSvebs koleqtiuro
231
bis ganwyobas ganuyofel faseulobaTa Soris. situacia nawilobriv icvleba, rodesac multikultural
izmi oficialur polisad iqceva da emsgavseba sazogadoebas, romelSic sxvadasxva Temebs TavianTi kulturuli gansxvavebebi SeaqvT. multikulturalizmis mTavari niSani gansxvavebuli kulturis mqone moqalaqeebis srulad (da ara formalurad) dakmayofilebaa im msgavsi gziT, rogorc es me17 saukunis dasasruls protestantul qalaqebSi moxda. gaixseneT, rogor xdeboda religiuri rwmenis uaryofa (mkacrad gansazRvruli) moqalaqeebSi kriteriumis TvalsazrisiT.
amrigad, kultura am konteqstSi mniSvnelobas iZens, radganac moqalaqeoba am dros ar ganixileba rogorc pasportis qonis, xmis uflebis micemis da a.S. sakiTxi.
igi agreTve xels uwyobs viRacis tradiciebs, Sexedulebebs da rwmenas erovnul identurobasTan dakavSirebiT: magaliTisaTvis britanuli `erovnuli xasiaTi~ Tu `erovnuli sxeuli~ moqalaqeebis TeTri feris tansacmelSi gamowyobas moiTxovs. saxelmwifo doneze multikulturalizmi mxedvelobis areSi iRebs moqalaqeobriv ganmasxvavebel niSnebsa da survilebs, raTa isini mkacrad gansazRvruli iyvnen, rogorc moqalaqeTa saerTo uflebebi da rom es uflebebi saxelmwifos mier mxardaWerili da dakmayofilebuli iqneba (beneti 2001, 61). amgvari damokidebuleba Cven Segviyvanda evropul kulturaSi, musulmanTa msxverplSewirvaSi, afrikel xalxTa memkvidreobaSi da evropaSi mcxovreb da momuSave azielebSi: marselis meCeTi warmovidginoT rogorc frangulad, aseve evropulad.
oficialuri multikulturalizmis TvalsazrisiT, evropeli politikosebi gansakuTrebul sirTuleebs gadaeyarnen, rodesac maT centraluri evropa pirveli msoflio omis Semdeg axal saxelmwifoebad dayves. erTa ligam TemebisTvis, romlebic axal saxelmwifoebSi umravlesobas ver qmnida, daamtkica `umciresobaTa uflebebi~. es evropaSi sakmaod gvian – 30ian wlebSi moxda, xolo Temebi, romelTac Cven, rogorc `eTnikur umciresobad~ aRviqvamdiT, mmarTvel wreebSi Seracxul iqna, rogorc `religiuri umciresobebi~ (arenti 1973, 267290). magram umciresobaTa uflebebma male Zala dakarga. situacia bevr qveyanaSi ganviTarda. germaniidan ameri
232
kaSi emigrantTa denaturalizebuli eTnikuri jgufebi xSirad moqalaqeobis gareSe rCebian. meore msoflio omis Semdeg denaturalizaciis polisebi ukanonod cnes (mas Semdeg, rac man gaukvala gza genocids), rodesac umciresobaTa uflebebis saerTaSoriso dacva ukve dasasruls uaxlovdeboda. saxelmwifoebs sakuTari multikulturalizmis Seqmnaze unda emuSavaT, miuxedavad imisa, rom isini xSirad ver xvdebodnen, rom sakiTxis arsi kulturasa da eTnosSi iyo. oficialurma multikulturalizmma frTebi farTomasStabiani emigraciis xarjze, 50ian wlebSi gaSala, rodesac gaumjobesebulma da gaiafebulma globalurma komunikaciebma emigrantTa Temebs sakuTar qveynebSi saxlTan kontaqtis SenarCunebisa da TavianTi tradiciuli kulturuli interesebisa Tu xasiaTis gamoxatulebis saSualeba misca (diasporul identurobaze mimarTuli Tanamedrove mediis efeqtebis saukeTeso magaliTebisaTvis ixileT nafici 1999).
xSirad diasporul Temebs Sin darCenil TanamemamuleebTan SedarebiT ufro mtkice damokidebuleba gaaCniaT tradiciuli mSobliuri kulturis mimarT, radgan nostalgia imdenad mniSvnelovan rols TamaSobs kilturasTan mimarTebaSi, rom isini ar ganicdian im dros mimdinare Sinaur movlenebs. nebismier SemTxvevaSi, raRac doneze multikulturalizmi globalizaciis Sedegia.
multikulturalizmis erTerTi gamoxatulebaa gansxvavebis marTvis saxelmwifo iaraRi. amis magaliTia kanada, romelSic sakuTari ambiciebis mqone iredentistebis (anu separatistebis) umciresobaTa didi dajgufebebia Tavmoyrili. anu, rogorc vfiqrob, rodesac qveyanaSi sxvadasxva erovnebis arammarTveli da umciresobaTa Temebi cxovroben, multikulturalizmi ara mxolod monokulturalizmis marTvas, aramed rasizmis gamoxatulebasac SeiZleba warmoadgendes (rogorc es amerikaSia). piriqiT, nebismier SemTxvevaSi es aris multikulturalizmis egidiT kulturuli gansxvavebebis saxelmwifo aRiareba, romelic SemdgomSi uaryofiT konservatiul reaqcias iwvevs, radgan amgvari aRiarebis Sedegad TiTqos mmarTveli jgufebi saxelmwifo aparatis marTvis sadaveebs xelidan uSveben.
es ase ar aris, Tuki multikulturalizmis kritikosebi mx
233
olod konservatorebi arian. marcxnidan, multikulturalizmi Zalze gansxvavebuli mizezebis gamo, didi brZolis Sedegad aRwevs Cvenamde. Tavdapirvelad CvenTvis Zalze nacnob argumentamde mivdivarT `kulturis~ koncefciis apelirebaze da erovnuli saxelmwifos warmodgenaze, romelic Sedgeba sxvadasxva Tanabari uflebebis mqone kulturebisgan. am SemTxvevaSi multikulturalizmi spobs calkeul kulturul jgufebs Soris gansxvavebebs. es ar gulisxmobs sakmaris adgils hibridulobisTvis da `identurobebi gansxvavebebSi~ sTvis wina seqciaSi gamoxatuli Tvalsazrisis mixedviT (ix. baruka 1999). meore mxriv, multikulturalizms, politikuri problemebis mosagvareblad, kulturuli gadawyvetilebebis SemoTavazebis tendencia gaaCnia. es mdgomareobs ufro gamoxatvis aRiarebisa da Tavisuflebis mxardaWeraSi, vidre saxelmwifo da ekonomikur TanasworuflebianobaSi (kritikuli kulturis kvlevebis jgufi 1994). es argumenti am wignis SesavalSi ganxiluli kulturis kvlevebis sawinaaRmdego kargad nacnobi saCivris versiaa.
am argumentis meore versia isaa, rom saxelmwifoebi multikulturalizms angaJirebas uweven ufro TavianTi tolerantobis gamosaCenad, vidre mxars uWeren gansxvavebebs, rasac SedarebiT mcire kulturuli saxeobebi moiTxovs – eTnikuri restornebi da festivlebi multikulturalizmis baneris egidiT ewyoba (ix. heigi 1998).
mesame SemTxvevaSi ki multikulturalizmi didi winaaRmdegobebis daZlevis Sedegad Cvenamde marjvena mxridan aRwevs. es maSin xdeba, rodesac pasuxismgeblobas da organizaciul sakiTxebs saxelmwifo iRebs Tavis Tavze. marcxena mxridan ki multikulturalizms maSin viRebT, rodesac imaves bazari axorcielebs. magaliTisTvis e.w. `benetonis efeqti~ an komerciuli miznebisTvis gamoyenebuli Sida korporaciuli gansxvavebebis polisebi gavixsenoT (gilroi 2000, 242; kritikuli kulturis kvlevebis jgufi 1994, 115). amgvari logika CvenTvis kargad nacnobia: sxvadasxva dajgufebebis bazarze SesvlisaTvis, korporaciebma unda gaiTvaliswinon am dajgufebebTan dakavSirebuli personalis interesebi da maTi faseulobebi. benetonis msgavsad, mcirericxovanma globalurma kompaniebma sakuTar brendSi multikulturaluri grZnobis aRmZvreli
234
`Cven varT msoflio~ CarTes, amgvarad maTi reklamis funqcia multikulturalizmis reklamirebasac moicavs. SedarebiT cota xnis win, bazrisa da saxalxo multikulturalizmis Serwymis mizniT, zogierTma urbanulma saxelmwifom angaJireba gauwia kulturul gansxvavebulobas da qalaqebSi globaluri mobiluri kompaniebisTvis da maRalkvalificirebuli muSaxelisTvis mimzidveli garemo Seqmna. sabolood ki arsebobs marcxena argumenti, rom multikulturalizmi xels uwyobs esencializms: igi gansxvavebul kulturul dajgufebebs TavianT gansxvavebebSi boWavs da kulturebs ara rogorc dinamikaSi maT mudmiv saxecvlilebas, aramed rogorc fiqsirebul tradiciebs aRiqvams. kulturuli esencializmis am saxeobam SeiZleba xeli Seuwyos eTnikur da erovnul niadagze winaswarSeqmnili cudi azrebis gaRvivebas (miniSneba, romelic aseve moyvanilia konservatori kritikosebis mier).
Cans, rogorc memarcxene, aseve memarjvene kritikosebs iseTi warmodgena aqvT, TiTqos multikulturalizmi gulisxmobs nacias, masSi CarCenili mZime da myari sazRvrebis mqone mcirericxovani kulturuli dajgufebebiT, romlebic maT mSobliur qveynebSi an maT warsulSi dafiqsirebuli kulturebiT suldgmuloben. mTavaria, rom multikulturalizmze amgvarma warmodgenam SecdomaSi ar Segviyvanos. realur samyaroSi nebismieri multikultura perspeqtivebisa da faseulobebisgan Sedgeba. zogierTi maTgani erTi meoresTan winaaRmdegobaSia, zogi ki sxva multikulturebisken gzamkvlevia. (konservatorma islamistma da britanelma konservatorma anglikanma SeiZleba raime RonisZiebaSi monawileoba miiRon, rasac maTi ufro gonebagaxsnili da cnobismoyvare qaliSvilebi arasodes gaakeTebdnen.) ar unda daviviwyoT, rom adamianebi erTdroulad gansxvavebul multikulturebs SeiZleba ekuTvnodnen da eweodnen moRvaweobas, romelsac srulad arc erTi `kultura~ ar asaxavs. aseTi SesaZleblobebi multikulturalizmis miRma ar unda ganisazRvrebodes.
amgvari mtruli garemos gamo, multikulturalizmi mtkivneul sakiTxad rCeba da ukanasknel wlebSi xSirad (gansakuTrebiT evropaSi) mas naklebad sakamaTo terminiT – `kulturuli gansxvavebuloba~ – cvlian. zogjer amtkiceben, rom `kulturuli gansxvavebuloba~ ufro Sesatyvisi terminia,
235
radgan `multikulturalizmi~ SezRudul sazRvrebs moicavs, romelSic gansxvavebuli kulturebi Tanaarseboben da (rogorc vnaxeT) mzardi erovnulsaxelmwifoebrivi sazRvrebi ar gulisxmobs sazRvrebs, romlebSic kulturuli kavSirebi unda ganixilebodes. magram Znelia ar daeTanxmo azrs, rom multikulturalizmi ubralod yuradRebis gareSea darCenili, radganac es termini bevr gansxvavebul azrs iwvevs.
erTerTi problema, romelsac multikulturalizmi SeiZ leba gadaeyaros, is aris, rom igi liberalur paradigmebs ar Seesabameba. Tumca marTalia, rom Tuki multikulturalizmi qveynebSi ubralod gansxvavebuli kulturebis aRiarebisa da sargeblobis sagani iyo, kvlavac unda arsebobdes fragmentaciis problemebi, magram polisi yovelTvis kanonieri ver iqneba klasikurad liberaluri paradigmebis gaTvaliswinebiT, Temis SigniT gansxvavebebis daSvebis Taobaze. es, ra Tqma unda, arapirovnuli liberalizmi iqneba. igi gansxvavebul pirovnul identurobebsa da interesebTan SedarebiT, gansxvavebul koleqtiur an kulturul identurobebsa da interesebs aRiarebs. magram, rogorc vxedavT, es ar aris yvelaferi, rasac Tanamedrove multikulturalizmi moiTxovs. multikulturalizmi aSkara winaaRmdegobaSia subieqtur msjelobasTan, CaketilobasTan, gamoricxvasTan da ara mxolod maTTan. es badebs mowinave komerciul media kulturebSi da hiperZlevamosil saxelmwifoebSi calkeuli kulturebis gadarCenis sakiTxs. es ara mxolod gansxvavebuli kulturebis uflebebis Tavisufali gamoxatvisa da aRiarebis sakiTxia, rac oficiozis indeferentulobiTa Tu monokulturalistebisa da rasistebis mier maTi represirebis Sedegia. rodesac saxelmwifosgan ar aris mxardaWera, ilaparakeT frangulad kvebekSi, daamtkiceT amerikis Sua dasavleT mxareSi hmongTa ena da zogadad gamoscadeT sxvadasxva kurikula sxvadasxva eTnikuri dajgufebebisTvis, vidre diasporuli kulturebi mTlianad gaqrebodes. amgvari situacia SesaZloa aqtiur saxelmwifo Carevas saWiroebdes. vixelmZRvaneloT empiriuli SekiTxviT, muSaobs ki globalizebuli kapitalizmi multikulturalizmis interesebSi? (rogorc viciT arsebobs argumenti, rom es asea.) Tavs iCens Teoriuli sakiTxi, rogoricaa `nebisyofa gadasarCenad~. aris kul
236
turuli gansxvavebuloba Tavisi arsiT kargi da Rirebuli winapiroba, Tu Cveulebriv sazogadoebriv mdgomareobaSi garkveuli tradiciebi da identurobebi TavisTavad SeiZleba gaqres? cxadia, rom es aris kulturasTan dakavSirebuli mTavari saerTaSoriso organizaciis – UNESCOs Sexeduleba, romelmac axlaxan ganacxada, rom kulturuli gansxvavebuloba `iseve aucilebelia kacobriobisaTvis, rogorc biologiuri variaciuloba bunebisaTvis~ da misi dacva `eTnikuri imperatiulobaa~ (UNESCO 2001 b, art. 1). amJamad kidev erTxel kulturuli uflebebis sferoSi vimyofebiT. Tuki erT mimarTulebas gavyvebiT, yovelTvis moiZebneba misi damCrdilavi ufro praqtikuli argumenti, radgan nakleb savaraudoa, rom kulturebma sakuTari Tavi gadaarCinon da saxelmwifo polisis daxmarebiT muzeumizirebul da Jestikuliaciur formas iReben. calkeuli Temebis kulturuli gadarCenis garantias samTavrobo uwyeba da Careva ver iZleva.
amasTan erTad, multikulturalizmis winaaRmdegobebi evropuli filosofiis erTerTi Zireuli sakiTxia, romelic SesaZloa mravalferovani ganxilvisaTvis moiTxovdes gansxvavebul moqalaqeTa jgufebs. SeiZleba, rom skolaSi islami qalebi nebadarTulni iyvnen Tavsaburavis tarebaze? SeiZleba, rom samuSao adgilebsa da skolebSi Cinur axal wels pativiscemiT epyrobodnen? ra doneze SeiZleba endos saxelmwifo Tavis moqalaqeebs, romlebic TavianT mSobliur enaze saubroben? Tu arsebobs amaze eqstremaluri SemTxveva, roca islamist moqalaqeebs survilisamebr neba aqvT darTuli SariaTis wesebis mixedviT icxovron. yvelaferi rTuldeba, rodesac asparezze qalTa dacveTis sakiTxi dgeba. qalTa dacveTa (amJamad qalTa sasqeso saxiCrobad [FMG] wodebuli) xSiria Crdilo da centraluri afrikis bevr qveyanaSi (Tumca, arc sxvagan aris ucnobi): es aris saxifaTo, ukiduresad mtkivneuli operacia, romlis drosac sqesobriv simwifemde armisul gogonebs klitorebs acileben, raTa aaridon maT momavalSi seqsualuri siamovnebis SegrZneba. romelime calkeuli religiis mier ar ikrZaleba: igi warmoadgens regionalur da kulturul praqtikas, romelic emigrantma afrikelebma dasavleTSi gadmoitanes. radganac igi sajaro Seuracxyofas ayenebs bevr dasavlur (da aramarto dasavlur) faseulo
237
bebs, Cven gvebadeba kiTxva: ra xdeba, rodesac kulturuli tradiciebi pativiscemiT ar epyroba `adamianTa uflebebs~, romlebic SeTanxmebulia dasavleTSi da umravlesobaTa saerTaSoriso organizaciebis mier? am TvalsazrisiT, sakuTar sxeulTan dakavSirebuli qalTa uflebebi (sul cota) borotad aris gamoyenebuli. SeuZliaT saerTo uflebebs kulturuli uflebebis uaryofa?
amgvari rTuli sakiTxebis speqtrSi sul cota erTi ram aris naTeli, romelsac yovelTvis SeiZleba davubrundeT: saxelmwifoebi ukve aRar aweseben sazogadoebriv kulturebs, isini aweseben sazogadoebriv religias. marTlac, isini sazogadoebriv kanonebsac ki ar aweseben: araferia cudi moqalaqeTa gansxvavebuli jgufebis Tavidan aridebis principSi, romlebsac sxvadasxva legaluri sistemebi marTaven, rodesac es farTo masStabiT (Tu winaaRmdegobrivad) arsebuli wesisamebr xdeba iseT qveynebSi, rogoric indoeTia an SedarebiT mcire masStabSi avstraliis msgavs postkoloniur qveynebSi, sadac amJamad zogierT adgilebSi aborigenTa kanoni garkveuli SemTxvevebis gaTvaliswinebiT, adgilobriv damnaSaveebTan mimarTebaSi gamoiyeneba. saxelmwifoebi sazogadoebriv enasac ar aweseben; faqtobrivad, erTenovan saxelmwifoTa ricxvi Zalian mcirea, xolo orenovneba da mravalenovneba miRebulia aziis qveyanaTa umravlesobaSi, iseve, rogorc magaliTad, axal zelandiaSi, sadac maori da inglisuri amJamad orive saxelmwifo enaa.
evropaSi Sveicaria multikulturuli da multilingvaluri qveynis (rac istoriuli TvalsazrisiT damtkicebulia) erTerTi umTavresi magaliTia. belgia amis kidev erTi magaliTia. ase rom, monokonfesiuri, monokulturaluri, monolingvisturi qveynebis idealebs ar gaaCniaT pragmatuli dacvis safuZveli, mas Semdeg rac sxva qveynebi amis sapirispirod muSaoben. es niSnavs, rom am konteqstSi erovnuli saxelmwifoebi kulturulTan SedarebiT, met yuradRebas politikur da ekonomikur erTeulebs aqceven. sakiTxi gaxlavT is, Tu saxelmwifo rodis unda CaerTos kulturul praqtikaSi adamianTa uflebebis TvalsazrisiT. me vvaraudob, rom TandaTanobiTi midgoma aris am sakiTxis mier wamoWrili moTxovna, rac imaSi mdgomareobs, rom `uflebebis~ Semadgeneli arsi sakmaod
238
gaurkvevelia (ix. arenti 1973, 290302). sakiTxTan mimarTebaSi SesaZlebelia iTqvas, rom mavans sakuTar enaze laparakis `ufleba~ aqvs – imis gaTvaliswinebiT, rom multilingvaluri qveynebis sicocxlisunarianoba STambeWdavia. xolo FMGs msgavsi eqstremaluri magaliTebiT Tu vimsjelebT, uflebaTa winaSe kulturis damcavi cotaodeni meqanizmi Tu arsebobs. mniSvnelovania gageba imisa, rom uflebebis egidiT gansakuTrebul SemTxvevebSi Careva ar saWiroebs multikulturalisturi polisebis gaiafebas, gansakuTrebiT maSin, rodesac isini `kulturis~ statikur da monoliTur koncefciebze ar arian agebuli.
mniSvnelovan problemas vawydebiT, rodesac vmsjelobT axlo warsulSi kolonizaciuri qveynebis multikulturalizmze, sadac kolonizirebuli sazogadoebebi xelSeuxebeli rCebian. Tuki multikulturalizms ubralod rogorc moZraobas ganvixilavT, romelic esalmeba, mxars uWers da zrunavs kulturul gansxvavebebze, maSin aborigenul, kolonizirebul da SedarebiT Tanamedrove emigrantTa kulturebs Soris gansxvavebebi SeiZleba moispos. termin `kulturuli gansxvavebulobis~ mniSvnelovani efeqti is aris, rom igi xels uwyobs mis advilad daviwyebas: niSandoblivia, rom toni benetis 2001 wlis polisis dokumentSi, romelic evropis konsuls saTauriT gansxvavebaTa gansxvavebuloba: Temaze kulturuli polisisa da gansxvavebulobis Sesaxeb winaaRmdegobrivi swavleba warudgines, aborigeni xalxi gansxvavebulobis Sirmis qveS myof kulturad aris warmodgenili.
magram, faqtobrivad, kolonizebul xalxs maT dampyro bel saxelmwifosTan da kolonizaciis Semdgom periodSi dasaxlebul sazogadoebasTan gansxvavebuli damokidebuleba gaaCnia da maTi moTxovnebi unda gaTvaliswinebul iqnes nebismier doneze, samTavrobos CaTvliT. 70ian wlebSi avstraliaSi, multikulturalurma polisebma aborigeni xalxisaTvis, (garda imisa, rom zogierTma polisma xeli Seuwyo maT darCenas) bevri veraferi gaakeTa. amis sawinaaRmdegod axal zelandiaSi `bikulturalizmi~ oficialuri polisia, romelic moqalaqeebs yofs maorid da pakead (TeTrkanianebi).
bikulturalizmis mxardamWerma pirebma (da gansakuTrebiT maorim) mkacrad uaryves multikulturalizmi da
239
kulturuli gansxvavebuloba, rogorc polisis alternativebi, radganac maT SeiZleboda maoris garkveuli kavSiri saxelmwifosTan da miwasTan SeesustebinaT. magram aborigenTa ukiduresobam problemebi Tavad gamoiwvia: oklendi, axali zelandia amJamad multikulturaluri qalaqia, romelSic aTasobiT samxreT azieli, taivaneli da hongkongeli Cinelia dasaxlebuli. maoris da pakeas msgavsad, bikulturalizmis polisi maT Sorisac dayofilia, miSvebulia ra TviTdinebaze. gansakuTrebiT problematuri ki is aris, rom oklendi kunZulis umTavresi mSvidobiani centria, sadac didi raodenobiT samoelebi, tongelebi, fijielebi, tuvaluelebi, tokelauelebi binadroben. zogi maTganis aq moxvedra globaluri daTbobiT gamowveulma okeanis azvirTebulma talRebma gamoiwvia. magaliTisaTvis oklendSi bevri axal zelandieli, rogorc `axali~ cxovrobs. magram maT mimarT zogjer antagonisturi ganwyobis miuxedavad, es xalxi eTnikurad maorisTan aris axlos. oficialuri bikulturalizmis gamo ki am xalxs umniSvnelo aRiareba gaaCnia. am situaciaSi kulturuli gansxvavebuloba sul cota bikulturalizmis Carevas saWiroebs.
reziumirebisaTvis amerikis multikulturalizmis sa zogadoebrivi identifikacia Zalze gamartivebuli kvlevebiT, mTlad uazrod ar mimaCnia. multikulturalizmi disciplinis Zireuli faseulobaa. es imitom, rom, multikulturalizmis saWiroeba TavisTavad statikuri koncefcia an statikuri polisebis krebuli ar gaxlavT. am mimarTulebiT momavali muSaoba aucilebelia 5.1 seqciaSi aRwerili identuri politikis multikulturalizmTan mimarTebaSi kritikuli gamoZaxilebis mxardasaWerad. ibadeba kiTxva: SeiZleba, rom multikulturalizmi rogorc monokulturalistTa, aseve esencializebuli politikis winaaRmdeg ganewyos? agreTve mniSvnelovania multikulturalizmis iseTi sivrcis saxiT warmodgena, sadac ori Zlier gansxvavebuli – Tundac urTierTdakavSirebuli – Zala gamodis asparezze: erTi mxriv, mTel msoflioSi xalxis mzardi mobiluroba da amis Tanmdevi emigrantTa uflebebis Seviwroveba. meore mxriv, korporatiuloba, romelsac miesalmeba komerciuli struqturebis Taviseburebebi. am TvalsazrisiT, aqamde yvelaze mniSvnelovani politikuri problema dokumentebis gareSe myof an qveynis mo
240
qalaqed ver Semdgar emigrantebs ukavSirdeba. es xalxi zrdis procesSi myof mdidar qveynebSi iyris xolme Tavs. polisebis, aRiarebis da warmodgenis struqturis ra saxeobebma unda moaqcios es adamianebi multikulturalizmis oficialur problematikaSi? meore mTavari SekiTxvaa, Tu romel kulturis kvlevebs miuZRvis wvlili am mimarTulebiT?
damatebiTi literatura: Bennett 2001; Goldberg 1994; Gordon and Newfield 1996; Hollinger 1995; Naficy 1999; Papastergiadis 2000; Zizek 1997.
241
5.3 rasa
rasa ganisazRvreba iseTi koncefciebiT, rogoricaa sqesi, klasi da eTnosi, romlebic badeben kiTxvas, Tu sad unda veZioT sinamdvile. aravin uaryofs, rom mamakacsa da qals Soris gansxvavebas biologiuri safuZveli gaaCnia (maSin, rodesac cxare kamaTia gaCaRebuli am gansxvavebis mniSvnelobis Sesaxeb an Tu ras unda niSnavdes igi socialuri TvalsazrisiT). cota Tu kamaTobs, rom klasis kategoria Tanamedrove sazogadoebebis zusti gansazRvrisaTvis aucilebelia (rodesac farTomasStabiani debatebi mimdinareobs, Tu ras niSnavs, faqtobrivad, erTi klasidan meoreSi daqveiTeba da zogadad klasobriv dayofas ra siRrmeebSi mivyavarT) da eTnosic ideologiis SedarebiT martiv nawilad aris miCneuli. magram Cans, rom rasa araferia Tu ara Seqmnili subieqturi azris produqti an sul mcire araswori fiqris Sedegi. rasizmi Tavisi arsiT rwmenaa, rom adamianTa nairsaxeobebi biologiurad gancalkevebuli gansxvavebuli qvesaxeobebis garkveuli raodenobisagan Sedgeba: anu rasebi. magram mkvlevrebi TiTqmis SeTanxmebulni arian, rom ar arsebobs rasa amgvari TvalsazrisiT. unda iTqvas, rom mecnieruli rasizmis umaRles safexurzec ki, rasistebs uWirT bevri rasis arsebobis gansazRvra.
amJamad rasa, rogorc kategoria gaqrobis saSiSroebis winaSea. amis sxvadasxva seriozuli mizezi arsebobs. upirveles yovlisa, igi SeiZleba wina mecnierul safuZvlebs qsenofobiis konceptualuri aparatis, `velurobis~ Zveleburi gagebis da rasobrivi maxasiaTeblebis xangrZlivi periodis miRebuli warmodgenebis TvalsazrisiT daubrundes (ix. jahoda 1999; hanafordi 1996; Todorovi 1993). am konteqstSi, rasebis Semadgeneli Rrmad gamjdar biologiur niSanTvisebebTan dakavSirebuli adamianebis ricxvi ar aris maincdamainc didi. adamianebi metad midrekilni arian pirovnulobis calkeuli nairsaxeobebis, faseulobebis, midrekilebebis gamorCevaze, romlebic sxeulis calkeul tipzea gankuTvnili da xSirad kanis feriT aris ganpirobebuli. rasizmis am saxes SeuZlia
242
ierarqiebis Seqmna da Seviwroebis da diskriminaciis manqanebis aSeneba. amas didi efeqti eqneba, radgan rasizmi Rrma biologiazea dafuZnebuli. amitomac samxreT aziuri rasobrivi sistema qmediTi rasizmia, mas Semdeg, rac CaTvales, rom sxvadasxva rasebs gansxvavebuli sxeulis tipi da SesaZleblobebi unda gaaCndes. meore mxriv, rasa kvlavac Zlevamosilia, magram aSkarad referentulia iseT koncefciebSi, rogoricaa eTnosi, multikulturalizmi da aqedan gamomdinare kulturis arsis koncefciaSi. kulturuli gansxvavebebi, rodesac isini nakarnaxevia Zireul an adamianebs Soris `eTnikur~ gansxvavebebze dayrdnobiT, xSirad rasobrivi gansxvavebulobis Semcvleli formebia. praqtikaSi xSirad sirTules warmoadgens kulturalizmis dacalkeveba (sxvadasxva xalxs gansxvavebuli memkvidreobiTi kulturebi gaaCnia) rasistuli TvalsazrisiT, radgan sxvadasxva kulturebi Zalian xSirad adamianebisa da maTi sxeulebis gansxvavebul tips moicavs.
mesame, rasizmis aRmofxvra Znelia, radganac igi Sexedulebazea dafuZnebuli – adamianTa sxvadasxva jgufebs Soris vizualuri gansxvavebebi. es gansxvavebebi xSirad (ara yovelTvis) ganpirobebulia istoriuli, kulturuli, enis da geografiuli gansxvavebulobiT. isini Zireulad SemTxveviTi an pirobiTia da sxva doneze SeiZleba aRarc iyvnen mTlad pirobiTi, mas Semdeg, rac mTel dedamiwaze kacobriobis istoriis didi nawili metwilad sxeulis ganxilvaze dafuZnebul diskriminaciebs eyrdnoba.
rasa SesaZloa adamianTa nairsaxeobebad dayofis swori gza arc iyos, magram igi kacobriobis istoriis organizebaSi did rols TamaSobs.
da bolos, umniSvnelovanesia, rom rasa yoveldRiurobis speqtrSi mravalgzis gamocdili iyos, Tanac sazogadoebaTa umetesobaSi ara imave rasis umravlesobis mier (ra saWiroa CineTSi gamgzavreba. magaliTad, evropelTaTvis es seriozuli gamocdaa: aq maT SeuZliaT gaigon, Tu ras niSnavs iseTi gansxvavebuli sxeulis tipis mqone adamianTa jgufis wevroba, romelTa jerovani gageba da pativiscemac aqamde ar hqoniaT). rasis yoveldRiuri gamocdileba saocrad kompleqsuria, magram xSirad igi obieqts moiazrebs mudmiv upativcemulobaSi, odnav gamorCevaSi, tonis cvlilebaSi, daJinebuli mzeris
243
aridebaSi, Zlier gulisxmier reaqciaSi, viRacis damokidebulebaSi grZnobebis garSemo, sakuTari sxeulis codnaSi, faseulobebSi, gamoxatvis formebsa da manerebSi, romlebic ar axasiaTebs bevr adamians, romlebic Tqven SegxvedriaT. am TvalsazrisiT, rasa da kultura mTlianad Serwymulia.
garkveul doneze rasizmis Tavidan acilebis erTaderTi gza ubralod rasistuli koncefciebis gamoyenebis SeCerebaa. igi rasis gamoxatulebis aRmofxvras moiTxovs da gansakuTrebiT es kanis fers Seexeba. sazogadoebrivi dajgufebebisa da pirovnebebis Sesaxeb msjelobis TvalsazrisiT, TiTqos es gamoxatulebebi adamianebs Soris gansxvavebebis damyarebis imdenad umniSvnelo kriteriumad iqca, rogorc fexsacmlis zomaa. mniSvneloba aRar eqneboda adamiani Savkaniani, TeTrkaniani, Tu kidev sxva feris kanis mqone iqneboda. meore gzaa, mivyveT toni morisons, romlis argumentis mixedviTac `bil klintoni Cveni pirveli Savkaniani prezidenti iyo~. morisoni `Savkanianobas~ ara rogorc kanis fers, aramed rogorc sazogadoebrivkulturul pozicias aRiqvams. klintoni martoxela mSobelma gazarda; igi `daibada siRaribeSi, cxovrobda muSaTa klasSi, ukravda saqsofonze, makdonaldsisa da iankfudis moyvaruli arkanzaseli biWi~ (morisoni 1998, 32). bevri rom aRaraferi vTqvaT – hiperseqsualuriaqtiuri biWi. samxreTul rasistul miTologiaSi yovelive es Savkanianobas miewereba, xolo, rogorc morisoni damajereblad amtkicebs, dauokeblobaze da Surismgeblobaze miuTiTebs. klintonma yovelives stimulireba gaukeTa mis mtrebs Soris, rasac loialurad Sexvda Savkaniani sazogadoeba. morisonisTvis Savkanianoba rasidan Camocilebad iqca: es gaxlavT kulturuli atributi, romlis farTod gavrcelebac sakmarisi iqneba rasizmis aRmosafxvrelad. magram, raRac momentSi aris SesaZlebeli warmovidginoT samyaro, romelSic rasistuli gamoxatulebebi gamoefineba Tavisuflad an daiyvaneba fexsacmlis zomis doneze? albaT, ara: radganac maT garSemo kultura da sazogadoeba Zlier organizebulia da maT gamocdilebac aqvT.
dasavluri rasizmis istoria kulturis istorikosebis mier kargad aris SeTanxmebuli. Tumca, cxadia, rom me19 saukunis meore naxevarSi gansakuTrebuli ram moxda: aqamde
244
garkveulwilad naklebad mniSvnelovani idea (Tu ara naklebad mniSvnelovani winaswarSeqmnili uaryofiTi azri) kacobriobis Semswavlel mecnierebaTa gzamkvlevad iqca. 1850ian wlebSi britaneTis premier ministr benjamin disraelis SeeZlo eTqva, `rasa yvelaferia, sxva simarTle ar arsebobs~, sityvebi, romelTac ganuwyvetliv imeoreben rasobriv mecnierebaTa momxreebi (citirebulia hanafordSi 1996, 352). 1900ian wlebSi, magaliTad evgenikosebma, romelTac miznad rasobrivi siwmindis dacva daisaxes (da Sors sazogadoebrivi progresi) `jiSebis gaumjobesebis~ meSveobiT, respeqtabeluri mecniereba Camoayalibes, romelic seriozul kvleviT dafinansebas saWiroebda da moqmedebda kidevac mTel dasavleTSi, Tumca ara intensiurad. rogor iyo es SesaZlebeli? disraelis sityvebiT, rasa iyo `yvelaferi~, radganac igi miesadageboda bunebas da sazogadoebas. am TvalsazrisiT bunebis mixedviT adamianTa nairsaxeobebi daiyo sxvadasxva rasebad da TiToeul rasas aRmoaCnda sakuTari `buneba~, romelmac gansazRvra kidevac istoria, kultura – yvelaferi.
rogorc aRvniSneT, es iyo istoriuli TvalsazrisiT uprecedento SemTxveva: aqamde rasa arsebobda, magram mcire kategoriis saxiT, warmoidgineT, Tu rogor muSaobda sazogadoeba maSinac ki, rodesac es mcire kategoria ar monawileobda aqtualuri sazogadoebrivi kavSirebis organizebaSi. ra Seicvala? sxvadasxva istoriuli Zalebidan rasis umniSvnelovanesi gamomyvani centralur poziciaSi darvinizmi iyo. Carlz darvinis evoluciis Teoria, romelic 1859 wels naSromSi `nairsaxeobaTa warmoSobaze~ gamoqveynda, arsiT rasistuli ar gaxldaT, sanam igi rasebSi nairsaxeobaTa qvedayofas ar daeqvemdebara Tavisi axsnis unariT (miuxedavad imisa, rom Tavad darvini, zogierT rasas sxvebTan SedarebiT ganviTarebulad aRiqvamda). metic, darvinizmma ubiZga sazogadoebasa da politikosebs, raTa SeTanxmebuliyvnen adamianebis arCevanis Sedegze (calkeuli interesebis gavlenis qveS), magram, rogorc ucvlel sakiTxze, biologiuri kanonebis da gansakuTrebiT im kanonebis gansazRvrisas, romlebmac populaciebs Soris memkvidreobiTi Cvevebis gadacema ganapiroba. es gaxldaT safuZveli imisa, rac `mecnieruli rasizmi~s saxeliT aris cnobili.
245
magram mecnieruli rasizmi TavisTavad gulisxmobs SedarebiT Zvel koncefcias, rac Cven romantikulad migvaCnia. safuZvlad mas udevs volk sazogadoebis filologiuri mosazreba (pirvelad misi Teoria me18 saukunis dasasruls herderma warmoadgina), sakuTari auTenturobiT saerTo principidan gadaxrili sazogadoeba, romelic kulturuli tradiciebis mierac SemosazRvrulia – maTTvis specifikuri faseulobebis, miTebis, enisa da xasiaTebis tipebisa da SesaZleblobebis speqtris mixedviT. Tuki ganvixilavT, darvinizmis Semdeg rasebi figurirebs, rogorc herderis volkuri kulturebis biologiuri versiebi.
mecnieruli rasizmi saWiroebs, rom masze funqcionaluri TvalsazrisiTac vimsjeloT: es ar SeiZleba ganvixiloT rogorc nairsaxeobaTa warmoSobis darvinis Teoriis ubralo Sedegi. imperializmis xanaSi Seasrula ra gansakuTrebuli ideologiuri moTxovnebi, igi iqca Zalian seriozul idead. yvelaze mniSvnelovani ki is iyo, rom darvinis Teoriam mTel samyaroSi daakanona TeTrkanianTa dominireba (miuxedavad imisa, rom imavdroulad evropelTa Soris axali ierarqiebi gamoCnda – rogorc magaliTisaTvis anglo – saqsTa da keltTa Soris [feuredi 1998]). igi agreTve ubiZgebda TeTrkanianebs amerikis kontinentze afroamerikelebze batonobis gagrZelebisken, sadac monobis mospobis Semdegac ki, jim qrous `rasis kanonebis~ mTeli krebuli mimarTuli iyo SavkanianTa monawileobis srul aRmofxvraze sazogadoebaSi, politikasa da ekonomikaSi.
rasizmma evropelTa jgufebis gaerTianebac gamoiwvia, gaabnia ra isini kapitalizmisa da kolonializmis impulsiT mTel dedamiwaze. namdvili evropelebi, nacionalobis, religiis, sqesis, klasis da kulturis miuxedavad, globalurad gaerTiandnen `TeTri rasis~ warmomadgenlebis saxiT (kidev erTxel aRvniSnoT, rom sxvadasxva rasebisaTvis gankuTvnili rasizmis Teoriis mixedviT, TeTrkanianoba sxvadasxva TeTrkanianebs Soris ar iyo rasis ganmsazRvreli). raoden paradoqsulic ar unda iyos, rasizms Tanasworuflebianobis qomagnic amxnevebdnen. iseTi STabeWdileba iqmneba, TiTqos odesRac adamianebi Tanabari uflebebiT sargeblobdnen. sistemuri uTanasworoba mxardaWeras mxolod adamianTa
246
garkveuli jgufisgan da ara mTeli kacobriobisgan iRebda – da rasizmma SeZlo amis gakeTeba.
rasizmis erTerTi umTavresi efeqti Sereuli rasebis cxovrebisa da identurobebis radikalur SeviwrovebaSi gamoixateboda. `naxevar rasad~ Seracxuli metisebi (adamianebi Sereuli sisxliT) garkveulwilad rasizms Seuracxyofas ayenebdnen, ara im SemTxvevebidan gamomdinare, rodesac TeTrkaniani adamianebi feradkanianebTan seqsualur urTierTobebs amyarebdnen da TeTrkanianTa upiratesobasa da avtonomiurobas safrTxe emuqreboda, aramed radganac isini adgendnen rasaTSorisi Tanaziarobisa da aRrevis, agreTve rasobrivi siwmindis mkacri biologiuri gansazRvrebebis marTlacda xelovnurobis cxovrebiseul mtkicebulebas.
dResdReobiT, rogorc viciT, rasizmi ideologiur saqmianobas eweva. Sereuli kulturis SigniT, umravles SemTxvevebSi igi moqmedebs sxva xalxis maTi rasis mixedviT gamoyofis gziT. amgvarad, `Cveni msgavsi xalxi~ rasis mier SeumCnevelia. Tumca, maSin, rodesac TeTrkanianebi sxvadasxva feris kanisa da eTnosis mqone adamianebTan mZime brZolis saSiSroebis winaSe arian (wminda sisxlis TeTrkanianebi industriul amerikaSi an TeTrkaniani muSebi visi samuSao adgilic SeiZleba feradkanianma emigrantma an aziaSi ltolvilma daikavos), rasizmi TeTrkanianebs warmosaxviTi Tavisuflebebisa da TavianTi upiratesobis miTvisebaSi exmareba; TeTrkaniani rasizmi ki SeiZleba gaRvivdes (ix. frankenbergi 1997; aleni 1994; roedigeri 1991). postrasizmis xanaSi rasizmi gansxvavebul saxelmwifoebSi gansxvavebulad moRvaweobs. rogorc aqamde vTqviT, igi globalurad vrclad aris gabneuli, magram (CineTSi) han rasizmi Turq emigrantebTan dakavSirebiT, germanuli rasizmis muSaobasTan SedarebiT, romelic, Tavis mxriv, gansxvavdeba Ria Seferilobis kanis mqoneTa naklebad mkacri kvazirasizmisgan karibul da samxreT amerikel muq kanianebTan mimarTebaSi, didad gansxvavebulad muSaobs. TiTqos rasobrivi gansxvaveba ar Seexeba kulturul gansxvavebas.
yvelaze Zlierad da tipurad rasizmi ayalibebs ZiriTad stereotipebs: rasizmi ganixileba, rogorc msgavsi pirovnebebisgan, romlebic floben Tvisebebis (xSir SemTxvevebSi uaryofiTi) viwro speqtrs, Semdgari jgufebi. iseTi gamoxa
247
tulebebi, rogoricaa `yvela afrikels gaaCnia ritmi~, an `azielebi Wkvianebi arian~, rasistulia, miuxedavad imisa, rom iseTi saSiSi ar arian, rogoricaa `ebraelebi TaRliTebi da Zunwebi arian~, an `indoelebi zarmacebi arian~. zog adamians pretenziac ki aqvT, rom isini rasistebi ar arian, radgan (magaliTisaTvis) did aRfrTovanebas gamoxataven aziuri mzrunvelobis mimarT. aseTi tipis rasistuli warmodgena pirovnebas ganixilavs ara rogorc aseTs an Tundac sxva koleqtivisTvis gankuTvnils (vTqvaT, adgilsamyofeli an klasi), aramed, upirveles yovlisa, rogorc stereotipebisa da midrekilebebis nakrebis saxiT warmodgenili rasis wevrsa da warmomadgenels. rasizmis qveS myof sazogadoebaTa dajgufebebs an pirovnebebs amgvari stereotipebi arc metad da arc naklebad uCinars ver gaxdian: magaliTad, erTerTi cnobili Suamavali jgufi amerikaSi aris afroamerikuli zedasaSualo klasi.
rasobrivi ganwyoba garkveulwilad amxnevebs sqesobriv stereotipebs: afroamerikuli mamakacuroba (hipermamakacuri da muqaris gamomxatveli), aziuri qaluroba (hiperqaluri da damjeri) ori mTavari magaliTia. rasisa da sqesis aseTi gamoxatuleba aZlierebs gansxvavebebs orive registrSi. Tanac, es ar aris SemTxveva, rodesac rasizmis qveS myofi pirovnebebi Sefasebulni arian stereotipebis sapirispirod, aramed maTi qceva, rogorc am stereotipebis dasturi, TiTqos `tipurad~ aris ganxiluli. kulturuli rasizmis es saxeoba asuldgmulebs bazisur rasizms – rasizmi formalurad zogierT rasas advokatis wodebas arTmevs daSvebis SesaZleblobiT dawyebuli, samuSaoTi, samezobloTi Tu klubiT damTavrebuli. kulturuli rasizmi ki gansakuTrebiT did zaralSia, rac Seviwrovebulma rasebma Zalian advilad SeiZleba saaSkaraoze gamoitanon.
dResdReobiT rasis koncefciasTan dakavSirebuli mTavari sirTule is aris, rom igi arasakmarisad aris dakavSirebuli eTnosTan. rogorc viciT, formalurad koncefciebis gansxvaveba TiTqos sakmarisad advilia: rasa biologiuri maxasiaTebelia, xolo eTnosi kulturuli niSania. amJamad eTnosi sakmaod mWidrodaa dakavSirebuli ganStoebasTan da sisxlTan: erTi da imave eTnosis warmomadgeneli adamianebi monawileobas ar Rebuloben kulturaSi, magram metnaklebad
248
imTaviTve kavSirSi arian ojaxuri urTierTobebis sqemasTan, fesvebTan –xSirad miTiurad – kavSiri aqvT garkveul mSobliur teritoriasTan. Tuki rasa sazogadoebasa da bunebas Soris Suamavlis rols asrulebs, maSin eTnosi rasasa da kulturas Soris iSuamavlebs. calkeuli SemTxvevebis gaTvaliswinebiT, rodesac epidermuli ierarqiebi arseboben eTnikuri gansxvavebebis miRma, rasasa da eTnoss Soris mTavari gansxvaveba is aris, rom eTnosi TiTqos rasizmis istorias CrdilqveS ar mouqcevia. amgvarad, dResdReobiT, rodesac rasizmi TiTqmis arasodes aris pirovnuli da jgufuri siamayis masazrdoebeli (da rodesac aris, igi ganixileba Zlier eWvis qveS), eTnosi SeiZleba iyos siamayis wyaro. marTlac, gansxvaveba kvlavac winaaRmdegobrivad muSaobs: afrikuli warmoSobis adamianebi ufro metad arian warmodgenilni, rogorc rasis gamoxatuleba (gansakuTrebiT amerikaSi, sadac Sav da TeTrkanianebs Soris rasobrivi gansxvaveba regularulad SeTanxmebulia) vidre eTnosis TvalsazrisiT warmodgenili TeTrkanianebi da ebraelebi. inglisurenovani qveynebis quCebSi `eTnikuri~ migrantTa sazogadoebis wevria. magaliTisaTvis britanuli warmoSobis avstralielebi dRemde saerTod ar arian eTnikurebi, rogorc es avstralielTa umravlesobas exeba.
eTnikur kulturebsa da subkulturebis sxva saxeobebs Soris gansxvavebaa (vinc Camoyalibda gemovnebis an Taobis irgvliv) is, rom istoriasa da geografiaSi ase Rrmad SeWrili, isini garkveulwilad identurobis seriozul niSnebad gvevlinebian (Turme, `me var serbi~ mets gulisxmobs, vidre `me var panki~). isini SeiZleba gamoxatul iyvnen Tanamedroveobis procesebis winaaRmdegobis formebis saxiT. aborigenuli eTnikuri kulturebi kolonializmis damangreveli Zalis qveS gadarCenilebis saxiT arseboben maSin, rodesac SedarebiT mobiluri da centraluri eTnikuri kulturebi arseboben rogorc `gansxvavebebi~, romlebic moiTxoven dacvas homogenizirebuli globaluri dinebebisgan. multikulturalizmi, rogorc vnaxeT, identurobis CamoyalibebisaTvis saWiro eTnikurobis Zalis saxelmwifo aRiarebaa. amJamad eTnikurobebi ar aris mxolod dadebiTad Sefasebuli; isini xSirad agreTve pasuxoben warsulis diskriminaciebs, romlebmac gansazRvres
249
isini. odnav sxva TvaliT Tu SevxedavT, bevri eTnikuri identuroba TviTCasaxulobis gamo imdenad Zlieri ar gaxlavT, radganac maT istoriulad mmarTveli jgufebi iyenebdnen adamianTa calkeuli jgufebis gamosarCevad da dasaqvemdebareblad. iseTi komunebi, rogoricaa boSebi da ebraelebi, romelTac SemorCenili aqvT milionobiT mkacri, xSirad sastik mkvlelobebTan dakavSirebuli, genociduri, winaswarSeqmnili uaryofiTi ganmdevi ganaCeni, albaT, yvelaze TvalsaCino magaliTebia am saxis kompleqsuri dialeqtikuri eTnikuri TviTmyofadobis da Sida diskriminaciebisa. sasaciloa, magram xSirad maT adanaSauleben asimilaciis gamo.
rogorc rasizmi, aseve eTnosi identurobis politikis formebia da yoveli identurobis politikis msgavsad (rogorc zemoT aris aRniSnuli) isini sxvebTan kavSirurTierTobebis warsuls, romlis gareTac garkveuli eTnosebi da kulturebi warmoCindebian da romlis SigniTac isini Zalas inarCuneben, zereled epyrobian. 80iani wlebidan dawyebuli, `pirveli kontaqtis~ momenti mimzidveli gaxda – magaliTad, Tavdapirvelad aborigenebma mTel dedamiwaze pirveli kavSirebi daamyares TeTrkanianebTan. amgvari kontaqtebi siwmindis moments warmoaCens: ormxrivi gansxvavebulobis namdvili gamonaTeba. amgvari momentebi hqmnian gansxvavebulobis politikis miTiur safuZvels, magram isini Zalian iSviaTia. faqtobrivad, istoria wamdauwum gvaxsenebs, rom xalxebi urTierTkavSirSia: kulturuli gacvlebis Tvalsawieri sagrZnoblad gafarTovda da ufro didi distanciebi dafara, vidre amas lokaluri da eTnikurad orientirebuli msjeloba aRiarebs. es niSnavs, rom kavSirurTierToba (imitaciebi, gansxvavebebi, transformaciebi, Sereva) kulturuli formaciis normaa. es iqidan gamomdinareobs, rom `hibriduloba~ ar aris raime faseuloba da aRmricxavihegemonuri gamonaklisi. metic, is normaa. TiTqmis yoveli rasa, eTnosi da kultura hibridizebulia – rac mas kulturis Teoretikosebis varaudebTan SedarebiT, romlebzec wina seqciaSi visaubreT, kidev ufro banalur koncefciad aqcevs, maSin, roca imavdroulad igi monokulturalizmsa da eTnorasistul purizmsac winaaRmdegobebs uqmnis.
rasizmi kulturis kvlevebisaTvis winaaRmdegobriv saxes
250
hqmnis, radgan igi identurobis politikis ararealur formas warmoadgens. amis gamo aris igi gansakuTrebiT mniSvnelovani disciplinis ganviTarebisaTvis. britaneTSi imis gaazrebam, rom rasizmi gamoyenebuli iyo, Cveulebriv, saxelmwifos mier (da garkveulwilad polisi) dasaxlebulTa hegemoniis damadasturebeli kanonidawesrigis Sesaqmnelad (gilroi 1987), umal gamoiwvia rasasa da saxelmwifos Soris Rrma kavSirurTierTobebis kritika (SeiZleboda, rom Savkaniani britaneli yofiliyo kulturuli orTodoqsizmis poziciaSi?), ramac momavalSi hibridulobis Teorizacia gamoiwvia. magram kritikuli Teoriis im formebis idealizacia, romlebic amtkiceben, rom progresuli praqtikuli politika `identuroba gansxvavebebSi~ msgavsi koncefciebis daxmarebiT SeiZleba damyardes da romelTac `ukvirT~, Tu rogor axerxeben pirovnebebi sxvadasxva sakiTxipoziciis kombinirebas, didi xania aSkaraa. amitomac, antirasistul analizs kidev erTi biliki hqonda gasavleli. aravin yofila pol gilroize mniSvnelovani figura kulturis kvlevebSi antirasistuli analizis axsnis TvalsazrisiT. gilrois `rasis winaaRmdeg~ did simkacreze dafuZnebuli rasis (romlis qveS igi eTnossac gulisxmobs) identurobebis xelSewyobisa da miRebis sawinaaRmdego SemTxvevas warmoadgens, miuxedavad imisa, rom, SeniSvnebis Tanaxmad, igi TiTqmis mTlianad Savkanian identurobazea fokusirebuli.
amgvari SemTxveva TiTqos azrTa sxvadasxvaobas ar unda iwvevdes. gilrois varaudis Tanaxmad, vinc sakuTar Tavs SavkanianTan, ebraelTan, irlandielTan, CinelTan da a.S. (rasac dedamiwis zurgze uamravi akeTebs) rasobriv kategoriebze yuradRebis gamaxvilebiT aigivebs, ganekuTvneba istorias, romelsac igi `rasologias~ uwodebs – dakanoneba imisa, rasac franc fenonma `gansxvavebis epidermidelizacia~ uwoda (anu kanis feris mixedviT adamianTa gansxvavebulobebi). amitomac, identurobebis erovnuli formebi raRaciT faSizmsa da nacizms ukavSirdeba da gilrois wigni ganixilavs am `raRacas~. gilrois argumenti garkveulwilad CvenTvis nacnobia: yoveli rasobrivi/eTnikuri azri eyrdnoba simtkicis, fesvebis da tradiciuli sazogadoebebis faseulobebs – faseulobebi, romlebic ignorirebulia – upirveles yovlisa,
251
mowinave teqnologiebsa da komerciul kulturaze Tanamedrove rasobrivi identurobebis damokidebuleba; meore – rasobrivi jgufebis Sida gansxvavebulobebi. igi gamorCeulad aRniSnavs, rom nacizmis Semdeg rasis Taobaze Sexeduleba metad vizualuri Seiqmna, vidre logikuri msjelobis sagani (mis mier moyvanili Tanamedroveobis bevri magaliTis miuxedavad, Savkaniani kultura musikis samyarodan modis).
gilrois Tezisis yvelaze saintereso nawili Savkaniani kulturis dRevandeli dRea. gilrois azriT, Zlier Tanamedrove Savkaniani kultura afrocentrizmisgan ukve sakmaod Sorsaa da igi TanxmobaSia diasporul statusTan. marTlac, misTvis zedmetia TavisuflebisaTvis politikuri da utopiuri mizanswrafvebi, riTac savse iyo monuri sazogadoebebi (aq mTavari momenti samxreT afrikuli aparteidis dasasrulia 1989 wels). Tavisuflebisken swrafva, misi TqmiT, `radikalizebulma politikam~ Secvala – vnebiTi koncentracia da (heteroseqsualuri) sxeulisa da seqsualurobis zeimi, romelSic identuroba dakavSirebulia sxeulTan (gilroi 2000, 185). radikalizebuli sxeulis politika `quCas~ ar ganekuTvneba (ramac, misi mtkicebiT, SeaCera komunis statikuri mdgomareoba, rac gadaizarda konfliqtebSi, saSiSroebebsa da policiis obieqtebSi), magram xalxsa da pirovnebas Soris sazRvris TvalsazrisiT, magaliTad mas sakalaTburTo moedani mohyavs. Savkaniani sxeulis kulturis aspeqtebma msoflio aRiarebas miaRwia amerikis kulturul simZlavresTan erTad – aRniSvnis Rirsia sportis iseTi supervarskvlavi, rogoric maikl jordania da komerciuli TvalsazrisiT – repi. am SemTxvevaSi `Savkanianoba~ gamoiyeneba `ultraTanamedroveobisa da ultraprimitivizmis ucnauri, hiperadamianis hibridis~ warmosadgenad (2000, 347).
gilrois argumenti ubiZgebs rasiologiis dasasruls da afroamerikul kulturaze sxva naSromebis msgavsad, es wignic mkiTxvels iseT warmodgenas uqmnis, TiTqos globalizebuli sazogadoebebi rasis gamoyenebisaTvis sul ufro met gzebs pouloben: rogorc TavSesafari marketingisTvis; rogorc saqonlis wyaro; warmosaxviTi warmodgenebi, romelTac popularuli kulturebis gamxneveba SeuZliaT; rogorc transna
252
cionaluri muSaTa klasis Semasustebeli da damyofi iaraRi; gansakuTrebiT ki rogorc identurobis siamayis wyaro, Tanac ara mxolod marginalizebul da privilegiebis gareSe myofTa mimarTebaSi. gilrois namuSevarSi yvelaze sasargeblo, albaT, misi daJinebuli mtkicebaa, rom rasizmi ganuwyvetliv icvleba; Tuki amas, rogorc mudmiv Zalas aRviqvamT, yvelaze fxizeli politika da kritika Tu SeZlebs mis amocnobas.
damatebiTi literatura: Back and Solomos 2000; Baker, Diawara and Lindeborg 1996; Banton 1998; Dyer 1997; Gilroy 2000; Rattansi and Westwood 1994.
253
nawili 6
seqsualoba da genderi
6.1 feminizmis Sedegi: genderi dRes
uaxlesi (dasavleTis) istoriis erTerTi aRsaniSnavi fenomeni feminizmis aRzeveba da dacemaa. dacemam, ra Tqma unda, didi aJiotaJi gamoiwvia. 1998 wels Jurnal Timema am sakiTxs garekanic ki dauTmo: `daRupulia ki feminizmi?~ romelic met koncentrirebas ali makbilsa da Spice Girlsze axdenda, vidre gloria Stainemsa da beti fredanze (amerikuli feminizmis fuZemdeblebi), pasuxi iyo `diax~. Jurnali Time antifeministTa manamde arnaxulma uaryofiTma reaqciam moicva. amJamad `dacema~ rbilad rom vTqvaT uxeSi terminia, mas Semdeg, rac feminizmi ase saocrad SemoiWra 60iani wlebis meore naxevarsa da 70iani wlebis dasawyisSi, bevri qalisTvis man TiTqos Secvala yvelaferi da sinamdvileSi Tuki yvelaferi ara, bevri ram mainc. magram asec rom yofiliyo, saqme ise martivad ar aris, rodesac iseTi qalebi, rogoric uaryofiTi reaqciis sastikad ganmkicxavi suzan faludi daNnaomi vulfi arian, ganuwyvetliv Tavs gvaxseneben (ix. faludi 1992 da 1999; vulfi 1991 da 1997).
dasavleTSi qalebi TavianTi odindeli mdgomareobis mimarT subordinirebulni da sxvebisgan gamorCeulni ar arian. erTxans farTod gavrcelebuli SeniSvna, rom `qalis adgili saxlSia~ politikur periferiebs gadaeca. saxelmwifoTa umravlesobam abortis legalizacia moaxdina da daawesa dekretuli Svebuleba. bavSvTa mzrunvelobis uzrunvelyofa ukve Cveulebrivi ambavia. axalgazrda qalebi mamakacebis msgavsad, xSirad sapasuxismgeblo saqmianobebs iTxoven (gax sov deT `Girl Power~ – `gogonebis Zala~). qalebi oficialurad, sul mcire, tols ar udeben mamakacebs ganaTlebis sistema Si, samuSao adgilebis umravlesobaSi an, magaliTad, sacekvao/eqstazis scenaze (ise, rogorc hipebisa da pankebis moZraobis periodSic ki ar yofilan). media qalTa seqsualobas ukve aRar
254
ganixilavs, rogorc Cveulebriv pasiursa da konfidencialurs. epoqaluri praqtika qalebisTvis met daxmarebas eweva. seqsualuri agresiis oficialurad daSveba Cveulebrivi ambavia. qalTa monawileobis sakiTxi kulturul memkvidreobaSi sruli Seviwrovebidan ubrundeba warsul poziciebs da garkveulwilad, qalTa mwerlobis mTeli principia Senar Cunebuli literaturul mexsierebaSi. genderi amJamad, rogorc aras d ros, socialuri da kulturuli analizis ZiriTadi kate goriaa.
meore mxriv, realur avtoritets kvlav mamakacebi floben, romlebic mraval institutSi warmmarTvel rols asruleben. Sinaur saqmeebSi genderuli dayofa ise mimdinareobs, rom, magaliTad, qalebi ufro xSirad umzadeben saWmels mamakacebs, vidre piriqiT, ojaxebSi, sadac orives gaaCnia samuSao. qalebi bavSvTa aRzrdis tvirTs kvlavac sakuTar mxrebze atareben. sportis samyaroSi qalebs giganturi nabijebi aqvT gadadgmuli, magram mamakacebi aviwroveben maT komerciuli mimzidvelobis TvalsazrisiT. Sou biznesSi qalTa kariera ufro moklea da axalgazrdobaSi isini gamudmebuli presis qveS imyofebian, raTa Tavi hiperseqsualur stilSi warmoadginon. faqtobrivad, komerciuli kultura da marketingi vnebiani gogonebis garegan iersaxes metad aqcevs yuradRebas, vidre es feministuri moZraobis dasawyisSi xdeboda. (sasaciloa, magram feminizmma TiTqos xeli Seuwyo momavalSi kulturis am mimarTulebiT [hetero] seqsualizebas.) ganqorwinebuli qalebi ekonomikur brZolas ewevian, rasac maTi yofili partniorebi ar akeTeben, xolo dasavluri orientaciis mqone qalTa mcire raodenobam (da gansakuTrebiT transnacionaluri arasamTavrobo organizaciebidan momdinare aqtiurma polisurma iniciativebma) araevropul samyaroSi feministur moZraobas mcire biZgi misca. qalTa moZraobis xangrZlivi warsulis mqone iseT mdidar qveynebSic ki, rogoric iaponiaa, genderuli urTierTobebi stabilurad araTanabar xasiaTs inarCunebs. mraval uRaribes qveyanaSi, islamis saxeliT patriarqatis uxeSi formebi ganagrZobs arsebobas (ix. bakli 1997; naraiani 1997).
yovelive amis gaTvaliswinebiT, sakvirvelia, rom feminizmi, rogorc moZraoba suls Rafavs. feminizmi ukve siaxles aRar warmoadgens. axalgazrda qalebis umetesoba, rogorc wesi, Tavs aRar acxadebs feministad, aRizianebs ra dedebis
255
Taobas, romelic mTeli ZaliT ibrZoda im uflebebisa da SesaZleblobebis mosapoveblad, romlebmac ganapirobes am aRiarebis uaryofa da vinc icis, rom maTi samuSao ar dasrulebula. feminizmis miRwevebsa da mis mimdinare sajaro ignorirebas So ris daZabuloba xSirad farulad aris gamoxatuli popularul kulturaSi. magaliTisaTvis holivudis salaros dResdReobiT umniSvnelovanes donor msaxiob julia robertsis kariera moviyvanoT. filmSi lamazmani igi asaxierebs qals, romelic feminizmis qveS cekvavs, magram agreTve TavSekavebas amJRavnebs feminizmis wina warmodgenebisa da faseulobebis mimarT. erin brokoviCSi ki misi roli muSaTa klasis warmomadgeneli qalis brZolas ganasaxierebs raime damakmayofilebeli samuSaos mosapoveblad da sxeulis sakuTari survilis mixedviT seqsualizebis gziT. magram ibadeba kiTxva – vis exeba amgvari sakiTxebi Tu ara genderze agebul politikur moZraobas (brunsdoni 1997).
feminizmis Caqrobas sxvadasxva mizezebi gaaCnia: rogorc vxedavT, moZraoba TavisTavad daiSala nawilebad Sida debatebis xarjze. SedarebiTma warmatebam mas TiTqos Zalebi aarTva – marTlac, logikurad moZraobis sruli warmateba zedmetoba iqneboda. igi multikulturalizmisa da saeWvo moZraobis CaTvliT, naklebad mniSvnelovanma identurobis politikam moicva. is aRmoCnda popularuli kulturis msxverpli, romelmac mtrad aRiqva, moaqcia ra igi stereotipebis nusxaSi. albaT, feminizmma axali stresebic Semoitana, gansakuTrebiT saSualo klasis warmomadgenel qalTa Soris, sadac misi Zalis impulsi udidesi iyo; saxeldobr sakiTxi, romlis Tanaxmadac maT gaaCniaT karierebi garemoSi, sadac isini sul ufro da ufro sapasuxismgeblo da arasaimedoa. qalebi sul ufro metad bavSvebs SedarebiT gvian aCenen da ara mxolod imitom, rom es maTi arCevania, aramed, radganac winaaRmdeg SemTxvevaSi isini yoveldRiuri cxovrebis presis saSiSroebis winaSe dgebian. amgvari zewola aris feminizmis ideologiis gavlenis msxvreviT gamZafrebuli situacia. nawilobriv igi saojaxo saqmianobis usamarTlo genderul ganawilebaSi gamoixateba.
da bolos, feminizmis politika ucnaur adgils ikavebs, gansakuTrebiT, Tu igi seqsualobas Seexeba. am konteqstSi monika levinskis SemTxvevis mniSvneloba (romelmac gamoZaxili mTel
256
msoflioSi pova) gazviadebuli rodia. feminizmisken midrekil qalTa umravlesobas sakuTari Tavi warmoedgina prezidentis adgilze, vinc SedarebiT liberaluri iqneboda sqesobrivi da qalTa uflebebis mimarT, iqneboda es seqsualur mtaceblobaSi, Tu “aRelvebulobaSi” mxileba. avstraliaSi `ormondis kolejis saqme~ grandiozul siaxled iqca, rodesac erTxans cnobilma feministma mweralma helen garnerma daicva universitetis administratori, visac seqsualurad aRelvebul studentebTan hqonda saqme (prestiJuli Tanamdebobidan gaTavisufleba da ganuwyvetliv damcireba), im TvalsazrisiT, rom igi sasjels ar imsaxurebda (studentur mejlisze daTroba da axalgazrda gogonebis jgufze gasvlis mcdeloba). Tanac ise Cans, TiTqos garneris Taobis bevri qali, vinc Tavisuflebis moZraoba gamoiara, mas eTanxmeba. aseT SemTxvevebSi iseTi STabeWdileba iqmneba, rom Tuki seqsualuri urTierTobebi da feministuri eTika erTmaneTs am mimarTulebiT daetakeboda, Sedegi aborti an sasamarTlo SeiZleboda yofiliyo.
amgvar situaciaSi feminizmis mniSvnelobaze warmodgenis aRdgenis mizniT, SemTxvevebTan da motivaciebTan erTad, misi SedarebiT xangrZlivi istoriis ganxilvaa saWiro.
feminizmis warsuli
miuxedavad imisa, rom preindustriuli tradiciuli sazogadoebebi Cveulebriv gaazrebulia `patriarqaluri~ TvalsazrisiT, romelSic mamakacebi dominireben, Cans, TiTqos, Tanamedrove kapitalizmma, gansakuTrebiT saSualo klasebSi, gaaZliera qalTa subordinacia. kapitalizmis gverdSi myof aristokrat qalebs SeeZloT mniSvnelovani damoukideblobisa da Zalauflebis mopoveba, xolo industrializaciis muSaTa klasis warmomadgeneli qalebi, xSirad ojaxs gareTac muSaobdnen. es ar Seexeba saSualo klasis warmomadgenel qalebs – isini qveSevrdomobis axali formis winaSe aRmoCndnen. amgvarad, sakvirveli ar aris, rom Tanamedrove feminizmis pirveli argumentebi saSualo klasis warmomadgenelma qalma warmoadgina. industriuli revoluciis sawyis wlebSi, safrangeTis revoluciiT STagonebulma meri
257
volstonkraftma Enlightenmentis (ganaTlebuloba) mixedviT (me18 saukunis evropuli filosofiuri mimdinareoba) adamianis bunebis Sefaseba da samarTlisa da obieqturobis principebi genderuli dayofis mimarTulebiT gamoiyena. misi sawyisi mizani qalTa sqesis tipebis gamovlena iyo, romelTac ganapirobes maTi gonebrivi SesaZleblobebis dasusteba: yuradRebis gamaxvileba seqsualur mimzidvelobaze, `mgrZnobiarobaze~ (daaxloebiT Tanamedrove sentimentalizmis msgavsad) da uazro an araseriozul aRzrdaganviTarebaze.
misma wignma `qalTa uflebebis dacva~ (1792), umal cudi reputacia moixveWa, magram mas cotaodeni Suamavali impulsic aRmoaCnda. igi mimarTuli iyo im sazogadoebis misamarTiT, romelSic patriarqati gaazrebuli iyo, rogorc mamakacTa qalebze dominireba – TiTqmis uZleveli, Tumca gauwonasworebeli. uZleveli da gauwonasworebeli? sofelSi momuSave mamakacebsa da qalebs gansxvavebuli rolebi eniWebodaT. magram maT, mZime sameurneo samuSaos CaTvliT, erToblivi amocanebic hqondaT mosagvarebeli. samuSao adgili da saxli Cveulebriv dacalkevebulad ar moiazreboda, rac mamakacebsa da qalebs daaxloebul mwarmoeblur erTeulad warmoaCenda. magram urbanizaciasTan da daqiravebuli Sromis gavrcelebasTan erTad bevri ram Seicvala. saerTod, mamakacebma sxvadasxva ofisebsa da qarxnebSi daiwyes TavianTi produqciis gayidva, xolo qalebi ki Sin darCnen sameurneo amocanebis Sesasruleblad, rac ojaxis uzrunvelyofas ganapirobebda. sadac qalebi anazRaurebisTvis muSaobdnen, maT aRar uSvebdnen ufro SemoqmedebiTi samuSaos Sesasruleblad. TumcaRa am procesSi regionuli da industriuli variaciebi SeimCneoda: iseTi samuSaoebi, rogoric qvanaxSiris warmoebaa, mTlianad mamakacebs ekuTvnodaT, rodesac samkervalo saqme fabrikebSi umetesad qalebis mier keTdeboda da maT anazRaurebas xSirad mamakacebi ganagebdnen. aman zogierTi qalis politizireba gamoiwvia. magaliTisaTvis – britaneTis magaliTi – me19 saukuneSi lankaSirSi, sadac koncentrirebuli iyo samkervalo industria, qalebi warmoebis TvalsazrisiT kargad iyvnen organizebulni da me19 saukunis oromtrialSi maT aqtiuri monawileoba miiRes saarCevno uflebis mopovebis moZraobaSi. es iyo qalTa oficialuri moTxovnis politizirebis pirveli SemTxveva (masei 1994).
258
saerTod, anazRaurebaze momuSave muSaTa klasis warmomadgeneli qalebi da vinc ojaxis siZlieris simbolos an masazrdoeblis statuss iZenda, sazogadoebrivi menejerebisa da Teoretikosebis Setevas ganicdida. amis umTavresi mize zi mxolod maT mimarT winaswarSeqmnili uaryofiTi damokidebuleba ar yofila, miuxedavad imisa, rom sqesobrivi diskriminacia garkveul rols asrulebda: mamakacebi da qalebi anazRaurebisTvis SejibrSi myofebad moiazrebodnen. saSualo da mmarTveli klasis warmomadgeneli mamakacebi ki qalTa winaaRmdeg muSis pozicias ikavebdnen. saSualo klasis warmomadgeneli qalebis sityvieri samxilebi Cveulebriv maT qmrebs ekuTvnodaT. am SemTxvevaSi ori azri ar arsebobs, rom viqtorianuli saxli – qalis sfero – asea, Tu ise, xSirad iyo warmodgenili amgvarad mamakacuri Zaladobis gamo.
arcerTi qali ar iyo nebadarTuli xmis micemaze. maT xels uSlidnen profesiebis dauflebaze (SeinaxeT diasaxlisad) an universitetSi wasvlaze. dasaxlebuli qalebi swavlobdnen `ganaTlebas~ (simRera, fortepianoze dakvra, xatva, kerva, yvavilebis movlas da SeiZleba cota frangulsa da italiurs...), rac Seesabameboda maT mowodebasa da colqmrul wyvils. cotas Tu hqonda miRebuli klasikuri Tu mecnieruli ganaTleba. (es iyo volstonkraftis yvelaze gulisxmieri protesti).
ufro zogadi TvalsazrisiT, genderuli dayofis gamyarebis survili samuSao da saojaxo cxovrebas Soris sazogadoebrivi `reformaciis~ moZraobis xelSi iyo, romelic me17 saukunis meore naxevriT iyo daTariRebuli da romelmac, erTi mxriv, scada sajaro loTobis, prostituciisa da azartuli TamaSebis gamijvna, meore mxriv ki higienisa da pirovnebaTa partniorobisa da pasuxismgeblobis grZnobis ganviTareba. am moZraobas safuZveli protestantul eklesiebSi Caeyara, sadac qalebi xSirad SedarebiT Tavisuflad grZnobdnen Tavs. bevri sajaro adgilebi, ra Tqma unda, didi xnis akrZaluli iyo qalebisTvis, vinc Seuracxyofa da Zaladoba ganicada quCebSi, rac mamakacebTanac SeiZleboda yofiliyo dakavSirebuli. argumentis mixedviT, meuRlisa da dedis subordinirebuli kontrolis qveS Cveuli Sinauri garemo Tavisi yoveli gamovlinebiT iyo yvelaze efeqturi Tbili adgili reformirebuli sazogadoebisTvis. sabolood, TiTqmis mTeli saukunis ganmavlobaSi ax
259
alma industriulma da profesionalurma samuSao adgilebma, mamakacTa solidarobam da Zaladobam, civiluri reformebis ideologiis fonze volstonkraftis mier warmodgenili feminizmis saxeobis marginalizeba moaxdina (kaini 1997).
volstonkraftis Semdeg 60 weli gavida da me19 saukunis bolos `qalis sakiTxi~ ganaxlebuli mcdelobebiT xmis, ganqorwinebis, ufro maRali donis ganaTlebis sistemisa da aqedan gamomdinare, profesiul muSaxelze uflebisaTvis, xelaxla wamoiWra. magram yvelaze TvalsaCino wvlili `meore talRis~ feminizmTan mimarTebaSi virjinia vulfis `viRacis sakuTar oTaxs~ (1927) miuZRvis – vulfis adrindeli blumsberis elitizmisgan mkveTrad gansxvavebuli inovaciuri polemika. aq kultura da sazogadoeba ganixileba mamakacebad da qalebad dayofis TvalsazrisiT, mamakacTa mier qalebis SesaZleblobebis SezRudvis gziT. vulfi acxadebs, rom mamakacebi mudmivad weren da laparakoben qalebis Sesaxeb, magram maTi epizoduri idealizacia mxolod faravs qalTa realur subordinacias. sabolood mas materialuri argumenti mohyavs: qalebs gamoxatvis Tavisufleba ar gaaCniaT, radganac maT xeli ar miuwvdebaT qonebaze, rac monopolizebulia mamakacis mier. qalebs sWirdebaT kulturaSi SeRweva, produqtiuli moRvaweoba da fuli – `viRacis sakuTari oTaxi~. Tuki es moxdeboda, maSin kulturuli faseulobebi da warmodgenebi Zireulad Seicvleboda. amasTan, vulfis azriT, mamakacebis dominirebis gamo kultura gajerebulia faseulobebiTa da stilebiT, sadac qalebi Tavs kargad ver grZnoben. es axSobs adamianis bunebriv Zireul biseqsualobas da hermafroditizms, romelic mis momdevno naSromebSi, rogorc utopiuri da SedarebiT konservatiuli ideali, aseve dakarguli mTlianoba funqcionirebs (mulerni 2000).
30iani wlebis depresiis, meore msoflio omisa da omis Semdgomi pirdapiri `rekonstruqciis~ periodma feministTa samuSao gegma droebiT SeaCera, magram 60ianebis meore naxevarSi man kvlav iCina Tavi qalTa Tavisuflebis moZraobis saxiT. imdroindeli sazogadoebrivi Teoriis gavlenis qveS, Zvel moTxovnebTan erTad igi sam axal elements moicavda, rac qalTa ufro aqtiur monawileobas gulisxmobda ekonomikaSi, muSaxelsa da saganmanaTleblo da oficialur politikur sistemaSi.
260
upirveles yovlisa, niSandoblivi iyo warmodgenis kritika: qalebi moTxovnebis gaaqtiurebis Semdeg damcirebul mdgomareobaSi aRmoCndnen, gansakuTrebiT komerciul sajaro sferoSi mamakacTa vnebiani mzeris winaSe seqsis obieqtis saxiT podiumze gamosvlis TvalsazrisiT. am ̀ qalurobaze~ da mdedrobiTi sqesis idealze mniSvnelovani patriarqatis SigniT ideologiuri konstruqciebi iyo, rac mas Semdeg premodernistobasTan asocirebul calkeul sazogadoebriv struqturas ukve aRar warmoadgenda, aramed kulturul formirebas, romelSic mamakacebi kvlav dominantis rolSi iyvnen da romelSic qalebs xels uSlidnen maTi survilisamebr yofacxovrebaze. es konteqstualurad gulisxmobda, rom `genderi~ upirveles yovlisa CamoSorda `sqess~. argumentis mixedviT, biologiuri TvalsazrisiT qalebi mamakacebisgan gansxvavdebodnen, maT hqondaT gansxvavebuli sqesi, magram es ar uxsnida qalebs gzas qalurobisaken da gansakuTrebiT genderisken. amis dawvrilebiT gasagebad: sqesi biologiuri struqturaa, genderi ki socialuri da ideologiuri; magaliTad, seqsualuri upiratesobis gamo, ar arsebobs bunebrivi kavSiri qalebis mier bavSvis dabadebis faqtsa da daJinebul moTxovnas Soris, rom isini arseboben; vTqvaT, SedarebiT TavSekavebulni arian sazogadoebaSi da garkveul rols TamaSoben pirad/saSinao sferoSi genderuli upiratesobis gamo.
Tumca kapitalisturi patriarqatis qveS bevrma qalma moirgo qaluroba; amgvarad `gonebis gaxsna~ (romelic am konteqstSi qalTa subordinaciis istoriis Seswavlas niSnavda, ideologiis kritikis bazisuri codnis Seswavlis safuZvelze da gaazrebas, Tu rogor SegexoT istoria da qalTa warmodgenebi dResdReobiT piradad) `mesame talRis~ adreuli feminizmis mTavar iaraRad iqca tradiciuli genderuli rolis Zlierebis ganadgurebaSi (rogorc isini am boloxans uwodeben). gonebis gaxsna, romelic mediisaTvis umal saxumarod iqca, sinamdvileSi seriozuli momenti iyo kulturis kvlevebis istoriis gariJraJze Tanamedrove msofliosTan midgomis TvalsazrisiT: Tanamedrove kulturuli formebis dawvrilebiTma Seswavlam SegcvalaT rogorc Tqven, aseve msoflio.
mesame talRis feminizmis mesame inovacia sazogadoeba/piradulis xelaxal ganxilvaSi gamoixateboda. vulfis `viRa
261
cis oTaxis~ midgomis, misi ukan daxevisa da avtonomiis eTikis erTerTi problema is iyo, rom igi srul konteqstualizebas ar axdenda, Tu ra aRiqmeboda 60iani wlebis dasasruls qalTa moZraobis mTavar RerZad: sazogadoebasa da piraduls Soris dayofis genderingi, romelSic qalebi Semofarglulni iyvnen piradi saqmianobiT. rogorc qerol peitmenma SeniSna: `dihotomia piradulsa da sazogadoebas Soris... bolos da bolos ris Sesaxebacaa mTlianad feministuri moZraoba~ (peitmeni 1989, 135). amgvari tipis azrovnebam, romelSic qalTa morjulebis sakiTxi Ria iyo polemikisTvis, gamoiwvia (gansakuTrebiT rodesac gonebis gaxsnas iTxovs) cnobili apoTerma `rac piradulia, is politikuria~. es fraza mTlianobaSi identurobis politikis qvakuTxedad iqca.
rogorc aqamde aRvniSneT, feminizmi ganadgurda, sul mcire imitom, rom daiSala sxvadasxva skolebad. es sakvirveli ar aris, mas Semdeg, rac misi programa sxvadasxva mimarTulebebiT wavida. umniSvnelovanesi iyo Sida ganxeTqileba; erTi mxriv, volenstonkraftis ufro Zveli feminizmi – mamakacebsa da qalebs Soris Tanasworuflebianobis miRweva, romelic Zireulad koncentrirebuli iyo socialuri da politikuri midgomisa da monawileobis sakiTxebze – meore mxriv, axali identurobis politikis impulsi, romlis saSualebiTac qalebma daamtkices, rom kacebisagan gansxvavdebodnen da romelic fokusirebuli iyo gamoxatvisa da sakuTari Tavis Seqmnis kulturaze.
feminizmis SigniT meore ganxeTqileba uSualod seqsualobas Seexo. sakiTxi Semdegi saxiT wamoiWra: ra doneze Seadgenda heteroseqsualoba problemas? ra doneze iyo seqsualuri moTxovnilebis politika? da ufro konkretulad, iyo Tu ara moZraoba heteroseqsualur normebs miRma mamakacTa daJinebuli mzeris ganzogadebis gamoZaxili? iyo Tu ara qalTa sxeulis seqsualizeburad gamoxatva da misi provocireba sisxlis samarTlis pasuxismgeblobaze qalurobis morCil, piradul heteroversiebSi?
antiheteroseqsualuri politika Tavisi susti formiT, cdilobda seqsualobis rolis daqveiTebas qalebis cxovrebaSi (TiTqos Zvel puritanizmSi vbrundebiT), xolo radikaluri formiT ki politikuri Carevis doneze daJinebiT moiTxovda
262
qalTa Soris msgavs seqsualobas. magram ra Tqma unda, bevri qali am programebidan verc erTs daeTanxmeboda. yvelaze sastiki debatebi seqsualobis Sesaxeb, pornografiasTan dakavSirebiT mimdinareobs: sakiTxi, sadac proseqs feminizmi yvelaze sustad gamoiyureba; vizedac man Tundac garkveuli ZalisxmeviT safuZvliani gamarjveba moipova, moZraobis logikurobaa.
mesame ganxeTqileba, romelic orive zeda ganxeTqilebas mWidro kavSirSi moiazrebs, qalurobasTan damokidebulebaSi gamoixateboda. surdaT ki feministebs tradiciuli qalurobis uaryofa Tu SeeZloT misi tareba axal, albaT, SedarebiT ironiuli da namdvilad ufro nebadarTuli gziT? aq naklebad radikalurma poziciamac gaimarjva: upirveles yovlisa, qaluroba Zalebs ikrebda samecniero wreebSi im argumentiT, rom igi iqneboda ara imdenad daxurul sivrceSi, aramed rogorc farTod gamoxatuli; Semdeg ki Tavisi gansakuTrebuli survilebis Sesrulebas daJinebiT moiTxovda (brundsoni 2000). 80ianebis axalgazrda qalebma isargebles qalurobiT saTanadod (Tundac xSirad odnavi ironiiT) tradiciuli TvalsazrisiT, ganacxadiT, rom gansxvaveba axla iyo is, rac maT arCies. ar aris aucilebeli vinme Zalian kargad erkveodes hegemoniis TeoriaSi (romelic amtkicebs, rom msxverpli zogadad egueba Cagrul mdgomareobaSi yofnas) raTa dainteresdes amiT.
sabolood, mTavari niSanic, rom piraduli politikuria, ori mimarTulebiT vrceldeba. loren berlanis mtkicebiT, politikursa da piraduls Soris damokidebuleba Seicvala 90iani wlebis konservatorebis gavlenis gamo. Zveleburi dayofa sazogado da piradul gamoxatvas Soris daeSva formamde, rasac berlani (1977, 1) `saxalxo intims~ uwodebs. amgvar formaSi, sajarod qceuli intimuri piradi cxovreba politikuri miznebisTvis xelmisawvdomia. es mxolod imas ar niSnavs, rom politikosebis piradi cxovreba saaSkaraozea gamotanili da maT karieras sajarod Zirs uTxris, aramed politikuri sakiTxebi sul ufro metad mimarTulia intimur axlo urTierTobebisken. garkveulwilad, socialuri polisi sul ufro metad bavSvebisa da dedabavSvis urTierTobis polisis efeqtis mixedviT ganisazRvreba, gansakuTrebiT mas Semdeg, rac qorwineba naklebad sando da stabilur movlenad iqca
263
(Samuei 2003). magram es xdeba feminizmis gavlenis Sesasusteblad pirovnulze da feministebs Soris, visac politikursa da piraduls Soris myari kavSirebis aRdgenis survili gaaCnia, daZabulobis Sesaqmnelad (piraduli cxovrebis pirovnuli bunebis liberalur dayofaze dabruneba da misi naklebi mniSvneloba sazogadoebriv cxovrebaSi) da visTvisac `piraduli da politikuris~ konservatiuli daniSnuleba ar warmoadgens am frazis mowodebas, rom qalebi SeiZleba ignorirebul iyvnen. sajaro sferoSi Rrma detalurze aqcentireba SeiZleba SesaZleblobasac (imeds) gamoxatavdes, rom intimurobas adgili aqvs, sadac uaxloesi da yvelaze damakmayofilebeli urTierTobebi SeiZleba ganviTardes (nawilobriv, radgan qalebs am sferoSi xeli miuwvdebaT) im saxiT, romelic politikuri moTxovnebisa da SefasebisTvis nimuSs amzadebs.
amJamad ibadeba kiTxva: ra unda feminizms? feminizmis adrindel formebs mkafio Sexedulebebi gaaCnda: Tanasworuflebianoba da Tanabari SesaZleblobebi; mamakacuri daJinebuli mzeris batonobis aRsasruli; qalTa TviTmyofadi kulturis ayvaveba; uflebebisa da SesaZleblobebis (TumcaRa nel tempSi) samuSao programa miRebul iqna da genderisa da seqsualobis kultura feminizmis movlinebis Semdeg Seicvala, magram ara im mimarTulebebiT, romelTac adreuli periodis feministebi ivaraudebdnen an metwilad mxars dauWerdnen. magram axla ra xdeba?
am kiTxvaze pasuxis gacemis erTerTi problema is aris, rom rogorc poststruqturalistebi didi xania varaudoben, `qalebi~ Zalian didi dajgufebaa imisTvis, rom analitikuri TvalsazrisiT sargebloba mohqondeT da es globalizaciis procesTan erTad sul ufro aSkaravdeba. gansxvavebuli rasebis, adgilsamyofelisa da klasebis warmomadgeneli qalebi sxvadasxva kondiciebSi cxovroben da SeuZlebelia maT Soris ganzogadeba. im realobis gaTvaliswinebiT, rom qalis sxeulisTvis Tvisobrivia menstruacia, bavSvebis gaCena, menopauza da (heteroseqsualebis SemTxvevaSi) seqsualuri aRqma mamakacTa Soris, ara nakleb aSkaraa, rom magaliTad, maRalisaSualoklasis warmomadgeneli TeTrkaniani amerikeli/evropeli qalebi, kulturuli da ekonomikuri TvalsazrisiT, ufro axlos dganan mamakacis eqvivalentTan, vidre samxreT
264
azieli Raribi sofleli qalebi. kulturebs, eTnosebsa da klasebs Soris qalTa solidarobas, rac feministuri politikis safuZvels warmoadgens, erTgvarad deformirebuli da abstraqtuli xasiaTi gaaCnia da TiTqos gonebaSi patriarqatis mudmivi aRiarebiT, sakuTari nebasurviliT safuZvlianad izRudavs Tavs. nawilobriv am mizeziT, nawilobriv, radgan popularuli kultura sakmaod gamijnulia feministuri reformisgan, kulturis kvlevebi metwilad qalTa Tavisuflebis moments ar iTvaliswinebs.
feminizmis nacvlad misi monaTesave kulturuli dargi ganviTarda – genderis swavleba – romelsac mokled ganvixilavT.
qalTa kvlevebidan genderis kvlevamde
feministuri moZraoba imTaviTve ar yofila Seswavlis sagani, maSinac ki, rodesac man ganviTarebul msoflioSi da araerT SedarebiT Rarib qveyanaSi TviTganviTarebis popularuli formebi gansazRvra, ramac 70iani wlebidan dawyebuli, sauniversiteto seqtorSi asiaTasobiT qalTa SeRweva gamoiwvia. kvlevebis amgvari transformaciis Sedegad, qalTa kvlevebis axali disciplina, xSirad didi winaaRmdegobebis daZlevis fonze nelnela damkvidrda. magram 90iani wlebidan dawyebuli, garkveulwilad im mizeziT, rom STagonebadakargulma feminizmma Sewyvita brZola amis winaaRmdeg, qalTa kvleva ZiriTadad genderul kvlevad gardaiqmna.
genderulma kvlevebma Zalian swrafad SeaRwies mraval poziciaSi, romelTac gansazRvres kidevac gare samyaroSi qalTa moZraobis mimdinareobebi. angela makrobize (1999) dayrdnobiT Cven SevZlebT am mimdinareobaTagan umniSvnelovanesTa gamoyofas, imis gaTvaliswinebiT, rom umravles SemTxvevaSi isini zemoTxsenebul formaciebs imeoreben (da SeiZleba, maT, rogorc mesame talRis feminizmis inteleqtualuri wiaRsvlebis mikro istoriad aRviqvaT):
1. qalTa morCilebisa da misi Tanamedrove konceptualuri safuZvlebis analizi. beti fridanis qaluri mistika (1963) am momentis amsaxvel klasikad rCeba.
2. mamakacebis mizeziT, maTive TvalTaxedviT tradici
265
uli feminizmis farTod gavrcelebul warmodgenebze Seteva imavdroulad qalTa aramimzidveli an uaryofiTi gamovlinebebis gamxnevebiT, rasac amgvari Sexeduleba iTvaliswinebs. robin morganis anTologiam debis sazogadoeba uZlieresia (1970) sayovelTaod aRwera, rogorc Sexeduleba, aseve aqedan gamomdinare moZraoba.
3. kanonTa krebulis simboluri struqturis saxiT ganxiluli patriarqatis ideologiis, romelSic identurobebi daSvebulia, rogorc mamakacebisTvis, aseve qalebisTvis da socialuri normebi mamakacTa dominirebis mxardamWeri interesebis mixedviTaa dadgenili, kritikuli analizi. am moZraobaSi mTavari iyo jiuti seqsualur/genderuli gamorCeva.
4. marqsistuli feminizmis ganviTareba, romelic qalis Tanamedrove subordinacias kapitalistur sazogadoebrivi urTierTobebis funqciis saxiT ganixilavs da qalTa materialuri usamarTlobisa da brZolis irgvlivaa koncentrirebuli, metad samuSao adgilTan aris dakavSirebuli, vidre iseT sakiTxebTan, rogoric qalurobaa. feminizmis am formasTan mimarTebaSi juliet miCelis qalTa sazogadoebriv mdgo-mareobas (1971) mniSvnelovani wvlili aqvs Setanili.
5. qalTa kmayofilebis fsiqoanalizi da fizikuri struqtura: am mimarTebaSi qali mamakacurobisgan `gansxvavebulad~ aRiqmeba, Tanac ara patriarqatis ideologiidan gamomdinare. julia miCelis naSromma fsiqoanalizi da feminizmi (1975) feminizmis amgvar gamoxatulebas Cauyara safuZveli.
6. qalTa Janrebis reklamireba – melodrama, teleserialebi, sentimentaluri nawarmoebebi, romansi – qalTa damcirebul mdgomareobaSi yofnas an qalTa fantaziebsa da emociebs garkveul doneze, iribi formiT gamoxataven. es, albaT, is momentia, romelic qalTa da kulturis kvlevebs gansakuTrebiT specifikuri TvalsazrisiT aerTianebs.
7. feministuri poststruqturaluri antiesencializmi (aseve `frangul feminizmad~ wodebuli): argumenti, romlis mixedviTac `qalis~ kategoria arc bunebrivia, arc gamorCeuli. ase romc yofiliyo, mniSvnelovania, rom am kategoriebs patriarqatTan winaaRdegobaSi yofnis drosac ki ar daeTanxmoT. Tuki daeTanxmebiT, miT ufro daafiqsirebT identurobas. am arguments, romelic iseT moazrovneTa mier, rogori
266
caa julia kristeva, lusi irigrei da helen siqsi, ramdenime formiT aris SemoTavazebuli, Tavis Zlier bunebrivobis gamo ar ZaluZs identurobis TvalsazrisiT, movlenebis ganviTarebis safuZvlebis analizi. amas uCveulo dinamikamde mivyavarT, rac seqsualobis esencializmis gare politikis saxiT aris Teorizebuli. warsuli gamocdilebis mixedviT, igi, sul mcire, termin qalTa kvlevebis mospobis momentad SegviZlia aRviqvaT (oliveri 2000).
8. qalTa kvlevidan `gavfarTovdeT~ genderul kvlevebSi. qalTa Tavisuflebis moZraobam sqesi da genderi warmatebiT ganacalkeva da amis erTerTi yvelaze naklebad mosalodneli Sedegi is iyo, rom seriozuli analizisa da kritikuli ganxilvis sagani Seiqmna mamakacurobis genderis saxiT aRqma, iseve, rogorc im identifikaciis procesebis gacilebiT mozomilad gansja, romelTa mixedviTac pirovnebebi genderuli TvalsazrisiT calkevdebodnen. judi batleris genderuli winaaRmdegoba (1990) am mxriv gansakuTrebiT mniSvnelovania. batlerma genderi daaxasiaTa ara rogorc ideologiis gare gamoxatulebiT ganpirobebuli sakiTxis mdgomareoba, Tu ubralod arCevanis SesaZlebloba, aramed rogorc pirovnebebisa da Suamavlebis monapovari da danergili erTian sazogadoebriv qmedebebSi seqsualuri swrafvebis mixedviT, romlebic mxolod biologiur xasiaTs ar atareben.
mamakacoba
rogorc aRvniSneT, mamakacoba kvlevebis analizis saTaved aris warmodgenili, romlis garSemoc qalTa kvlevebi genderul kvlevebad gardaiqmna. magram Semdegi safexuri ukve misi calke dargad – mamakacobis kvlevebi – Camoyalibebaa. mamakacobis kvlevebSi TeTrkaniani sxeuli umniSvnelovanesia, ara mxolod imitom, rom kvlevebis dinamika metwilad dasavluria (feminizmze metadac ki), aramed, radganac TeTrkaniani vaJkacuroba transnacionaluri formis CamoyalibebaSi udides rols TamaSobs. miuxedavad imisa, rom qalTa Tavisufleba pirveli msoflio moZraobaa, feminizms globaluri miRwevebi gaaCnia da qalTa sakiTxebi bevri saerTaSoriso NGOs, ada
267
mianTa uflebebis saagentoebis da sxvaTa samuSao programas warmoadgens. vaJkacurobis sakiTxi gacilebiT naklebad mniSvnelovania. Zalian uxeSi aRricxvis mixedviTac ki `mesame msoflio feminizmis~ gamoZaxils TiTqmis 2000 bestselerSi vnaxulobT, rodesac `mesame msoflio mamakacobis~ Sedegi mxolod erTs udris.
davuSvaT, rom situacia icvleba; ra Tqma unda, uamravi samuSaoa Casatarebeli. magram es niSnavs istoriis uaryofas da TeTrkaniani mamakacis sxeulis specifikurobisTvis uSualo politikuri energiis miniWebas.
istoriuli TvalsazrisiT, es sxeuli SedarebiT uCinaria da TiTqos TeTrkanianobasTan da mamakacobasTan dakavSirebuli Zalis sajaro CvenebiT igi safrTxis winaSe dadgeba. saxasiaTo TvalsazrisiT, 60iani wlebis meore naxevramde (miuxedavad popularuli `fizikuri kulturis~ moZraobisa, romelic yuradRebas amaxvilebda adreuli 1800ianebis fitnessa da muskulaturaze) TeTri mamakacebi sazogadoebaSi srulad Cacmulni Cndebodnen xolme. mxolod kanis gansxvavebuli Seferilobis mqone axalgazrda mamakacebi da qalebi Tu aZlevdnen sakuTar Tavs sxeulis garkveuli nawilebis gamoCenis uflebas. mama kacebis tansacmelic ki SedarebiT naklebad Teatralizeburi iyo (rac vizualuri yuradRebis mozidvis sawinaaRmdegod iyo mimarTuli).
modis istorikosebze dayrdnobiT, mamakacuri Cacmulobis `ganacrisfreba~ `grandiozul gandgomad~ wodebul process emTxveva, romelic saTaves inglisSi 1820ian wlebSi iRebs. swored am dros gamoCnda Tanamedrove yaidis Sarvlebi da muqi feris svitrma saSualo klasis warmomadgenel mamakacTa Soris erTgvari uniformis saxe miiRo. es niSnavda mamakacis Zalauflebisa da prestiJis tansacmlis mixedviT aristokratuli midgomis aRsasruls. Semovida individua luri Cacmis stili, romelic moaswavebda da warmoaCenda Zalis demonstrirebas: ara ojaxebisa da calkeuli pirovnebebis, aramed mamakacuri genderuli koleqtivis Zalas. man genderul reJimTan dakavSirebul (romelSic mamakacebi valdebulni iyvnen TavianTi emociebi da gansakuTrebiT, gaWirvebisa da TanagrZnobis Tanmdevi spontanuri grZnobebi kontrolis qveS aeyvanaT) Tavdapirvel puritanulobasTan da Semdgom profe
268
sionalizmTan asocirebuli dafarulobis, TavSekavebulobisa da sifrTxilis asketuri eTikac warmoaCina. me18 saukunis miwuruls `mgrZnobiare kaci~, romelic cxovelebisa Tu bavSvebis gaWirvebis danaxvaze tirils iwyebda, Semdeg saukuneSi mizanmimarTul da SemoqmedebiT profesionalad iqca. sxva sityvebiT, igi sazogadoebriv cxovrebaSi konkurentunarian monawiled aRiqmeboda, rodesac adre miseuli vaJkacoba daundobel bazris moednebze dacinvis obieqti iyo da amgvar rols mxolod skolebsa da sportuli Sejibrebebis dros asrulebdnen (mileri 2001). qalebis daniSnuleba genderuli specializaciis mixedviT, TanagrZnobasTan da emociebTan dakavSirebul samuSaos SesrulebaSi gamoixateboda. vaJkacurobis es forma TeTrkanian mamakacs sxva kanis feris mqone mamakacisgan ansxvavebda, romelic metnaklebad Cagrul mdgomareobaSi myofi, rCeboda stoikuri, emociebis momTokavi, asketur normebze mijaWvuli da sakuTari Tavis gamomcdeli.
am struqturam 60iani wlebis periodSi saxecvlileba ganicada, rogorc nawilobriv feminizmis, aseve sazogadoebriv kulturaSi gei moZraobis mzardi popularizaciis Sedegad. am TvalsazrisiT, mamakacebi, erTi mxriv, rogorc amboben `feminizebuli~ gaxdnen, rac vaJkacurobis sayovelTao kriziss daukavSires. meore mxriv, aman mamakacobis kvlevebisTvis stimuli Seqmna. es ar emTxveva sqesisa da genderis dacalkevebis periods, magram TeTrkaniani mamakacis privilegiis kiTxvis niSnis qveS dasma imave periods ekuTvnis.
albaT, mamakacobis kvlevebis danergvaSi mTavari wvlili avstraliel sociolog bob konelis naSromma Seitana, romelic gramSis hegemoniis Teoriis versias iyenebda imis dasamtkiceblad, rom TeTrkanianma vaJkacurobam gadamwyveti roli Seasrula dasavleTis globalur zegavlenaze imperializmTan morgebis TvalsazrisiT (koneli 1987 da 1995). imavdroulad konelim yuradReba gaamaxvila mamakacobasa da homoseqsualobas Soris kavSirze. es sakiTxi (romelic ufro detalurad seqcia 6.2Si ganixileba) sakmarisia imis saTqmelad, rom konelis azriT, homofobiam WeSmarit dasavlur mamakacobaSi mTavari funqcia Seasrula. kaci namdvil mamakacad aRiqmeboda, Tuki is homoseqsuali ar iyo (ufro metadac ki vidre im SemTxvevaSi, Tu is qaluri ar iyo); mamakacobis gamoxatvis mixed
269
viT nulovan doneze myofi homoseqsualoba momavalSi kidev ufro ecema, mis mimarT amgvari damokidebulebis – ukanali, aso, xvreli, pederasti, Cvari da sxv. fonze. amgvarad Tanamedrove mamakacobis damkvidreba homoseqsualizmisgan gamijnulad Zalian intensiurad ganxorcielda. literaturuli kritikosi iv sedvikis azriT, es procesi metad gamWvirvale iyo sazogadoebisaTvis, moiTxovda ra adamianTa Tanaziarobas (dakavSireba mamakacebs Soris gamorCeul adgilebSi, rogoricaa sportuli moednebi, klubi, samuSao adgili, skola da sxva), sadac siaxlovis grZnobam advilad SeiZleba seqsualuri datvirTva SeiZinos (sedviki 1985 da 1990). axsna amgvaria: radgan adamianTa Tanaziaroba da erTi da igive seqsualuri miswrafebebi ase daaxloebulia, ukanasknelma periodma yovelive ufro mkacrad gansajos.
rogorc aRvniSneT, sazogadoebis teqtonikuri da kulturuli saxecvlilebebi, romelTac erTgvarad Seasustes heteroseqsualuri TeTrkaniani mamakacis privilegirebuli mdgomareoba, misi maskulinobac TavisTavad Secvales. yovelTvis arsebobda mamakacad yofnis bevri gza, magram 50iani wlebidan dawyebuli maskulinobis stilebis raodenoba mkveTrad gaizarda. amis magaliTebia: saxlSi mjdomi qmari, bednieri Sin buxarSi cecxlis danTebiT, sanam meuRle samsaxurSia; 50iani wlebidan moyolebuli britaneTSi subkulturebis saxiT, didi winsvliT gamovlinda muSaTa klasis dendizmi, Tavdapirvelad tedebTan, Semdeg ki modebTan erTad (miuxedavad imisa, rom oriveni asocirebulni iyvnen ZaladobasTan); hipebis maskulinoba TiTqos tkbilad gauCinarda. amasTan erTad avstraliaSi ironiulad (zogjer Tu ara nazad da siyvaruliT) `naRd sodomitad~ wodebuli stili SemoiWra: heteroseqsualuri mamakaci, visac stereotipuli homoseqsualistis yvela manera gaaCnda. warmoidgineT mgrZnobiare da nazi Wabuki, marjve partniori, aseve vigulisxmebdiT Seupovar da imavdroulad mgrZnobiare da naz axalgazrda gogonaze?
albaT, mamakacobis transformaciis umniSvnelovanesi aspeqti emociasTan kavSirSi unda iyos. omis Semdgomi periodis dasavlurma mamakacobam sakuTari Tavis morgeba TiTqos Tavidan daiwyo. popularuli kulturis iseTma figurebma, rogoricaa jeims dini, kurt kobeini da Tundac elvisi amis
270
demonstrirebas individualuri gziT axdendnen. ise moxda, rom Wabukuri stilebi wina planze gadmovida da axal media Janrebsac safuZveli Cauyara. am mxriv gansakuTrebiT aRsaniSnavia rokmusika da axalgazrduli kinofilmebi. imavdroulad, TiTqos amis sapasuxod hipermamakacobis formebi iwyebs ganviTarebas – gamoixateboda es postSvarcnegerul dakunTul sxeulSi (rac agreTve niSnavda heteroseqsualur sxeuls), Tu im svlebSi, romlebSic heteroseqsualur mamakacebs amxnevebdnen mamakacobasTan kavSiris aRdgenaSi axali, feminizebuli sazogadoebis pasuxad, romelic mamakacuri Zlieri mxareebisa da arsis aRdgenas ewinaaRmdegeboda. robert blais wignma rkinis joni: wigni mamakacis Sesaxeb, romelic sakmao warmatebiT, judi batleris `genderul winaaRmdegobis~ msgavsad 1990 wels gamoqveynda, am moZraobis mimdevar aTasobiT mamakacuri jgufis Camoyalibebas Cauyara safuZveli. mamakacebs ukve Segnebis donis amaRlebac SeeZloT.
postfeministur epoqaSi mamakacuri kvlevebi gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs mamakacobis ganvlili gzebisa da misi sxvadasxva formebis gaanalizebisas. moviyvanoT mindorSi muSaobis magaliTi: Zalzed natif patara monaTxrobSi saimon niqsoni amtkicebs, rom mamakacoba gansakuTrebiT mniSvnelovania Zveli yaidis muSa kacebisTvis, romlebic aqtiur fizikur samuSaoSi arian CarTulni (niqsoni 2001). am samuSaos ekonomikuri da kulturuli faseuloba klebulobs: am tipis samuSaoebs ukve manqanebi da migrantebi asruleben. magram aman mamakacobaSi investirebis zrda gamoiwvia: mamakacoba kriptonormas ukve naklebad warmoadgens da ufro metad identurobis maniSnebelia. niqsonis azriT, SedarebiT rbili xasiaTis Tanamedrove mamakacoba amis gamoZaxilia: TviTSegnebul identurobas mamakacoba umTavres rolSi gamohyavs, magram, meore mxriv, mis alternatiul mamakacobasac hqmnis, romelic muSa sxeulis Zlieri, Zveleburi yaidis mamakacobisgan gansxvavebul, magram arc mTlad mis gareSe darCenil stils warmoadgens. es gaxlavT axalgazrda momsaxurebis sferos mamakacoba, romelmac heteroseqsualobasTan mWidro aliansi Sekra.
rogorc zemoT aRvniSneT, ra unda feminizms? SeiZleba rom igive SekiTxva mamakacebsac davusvaT? ra unda mamakacobas? erTi mxriv, es ar SeiZleba, radgan mamakacobam Sewyvita mcde
271
lobebi damatebiTi uflebebisa da SesaZleblobebis mopovebisTvis. amis sawinaaRmdegod, igi TiTqos mamakacebis erTgvarad SezRuduli da istoriuli TvalsazrisiT Camoyalibebuli, sazogadoebriv identurobebs Soris genderuli niSniT gamorCeuli sazogadoebrivi identurobis saxiT danaxvis mcdelobaa. magram vinaidan momravlda mamakacebis ricxvi, romlebic TavianT mamakacobas ara rogorc genderis specifikurad dayofis Sedegs, aramed normad aRiqvams, mamakacobis Seswavlas kvlavac realuri politikuri mniSvneloba gaaCnia.
amJamad feminizmis msxvrevis msgavsad, mamakacobis politika imave sakiTxis garSemoa koncentrirebuli – gvWirdeba Cven meti an naklebi genderuli gansxvavebuloba? sakuTari Sexedulebis mixedviT: genderis kvlevebis ukanaskneli, ufro metad utopiuri mizani genderis irgvliv naklebi subieqturobis mqone momavlis Seqmnaa. es arc virjinia vulfis `hermafroditizmis~, arc `biseqsualobis~ da arc agreTve im `ucnauri identurobebis~ mxardaWeraa, sadac vaJkacurobisa Tu qalurobis formebi gamoxatulia, ironizirebulia da hibridizirebulia (amis Sesaxeb ufro vrclad seqcia 6.2Si). umjobesia im pirovnul Cvevebze muSaoba, romlebic genderTan SexebaSi saerTod araa: pirovnebaSi im sferoebis ganviTareba, romlebic arc mamakacuria, arc qaluri, warmoadgens maT nazavs an erTimeoresTan raRac kavSirSia. radganac adamianTa umravlesoba seqsualur cxovrebaSia Cabmuli da seqsi genderTan ara Teoriuli, aramed praqtikuli TvalsazrisiT aris dakavSirebuli, ra Tqma unda, am proeqts Tavisi zRvrebi gaaCnia. amgvarad, genderis rolis Semcirebis xarjze seqsualobis gansja genderulad dauyofeli sqesis formebis moTxovnilebamde migviyvanda. ra donezea es SesaZlebeli?
damatebiTi literatura: Adam, Beck and van Loon 2000; Bruns-don 1997; Felski 1995; Gardiner 2002; Massey 1994; McRobbie 2000; Morris 1988; Nixon 2001.
272
6.2 saeWvo kultura
termini `saeWvo~ garSemomyofTa ironias iwvevs xolme. ratom uwodebT sakuTar Tavs ase? amis istoriac arsebobs. didi xnis ganmavlobaSi `saeWvo~ mamakac homoseqsualistTa damamcirebel terminad aRiqmeboda. mdgomareoba Seicvala, rodesac aqtivistur organizaciebs Soris, romlebic Sidsis epidemiasTan dakavSirebiT politikosebsa da medias daupirispirdnen, man farTo masStabiT dadebiTi gamoZaxili hpova. gansakuTrebiT aman Tavi iCina amerikaSi 1987 wels daarsebuli usafrTxo seqsis moZraobis sapasuxo ACT UPis gverdis av liT. usafrTxo seqsis moZraoba miiswrafvoda homoseqsualizmis, rogorc arasaimedo praqtikis, Seviwrovebisken strategiiT, romelic Zvelmoduri homofobiis gamoZaxils hgavda. ACT UPis SemoTavazebis mixedviT, adamianis imunodeficitis virusi (HIV) ar unda gaeigivebinaT amis ganmvrcob seqsTan (`ebrZoleT Sidss da ara seqss~), xolo epidemia ki ganesazRvraT samedicino TvalsazrisiT, romelic saerTod ar saWiroebda homoseqsualistTa lanZRvas. am programiT STa gonebuli igi sakuTar Tavs gamoyofda homoseqsualuri da lesbosuri moZraobis miznebisgan, romelTac homoseqsualuri da lesbosuri identurobebis Zlierebis gamarjvebis saxiT Tavi iCines 70ian wlebSi (ix. berlanti da frimeni 1993). ACT UP umal saerTaSo riso Seiqmna da centraluri dawesebulebis saxiT Camoyalib da. misTvis saeWvo politika da koleqtivizmi momavalSi zog jer `saeWvo qveyanasTan~ gaigivda. maSin, rodesac saeWvo poli tikis globalizeburi saxiT warmodgena swori ar iqneboda (mas didi roli ar uTamaSia an saerTod ar ganviTarebula afrikasa Tu islamuri tradiciebis qveynebSi, romlebic mkacrad homofoburni rCebian), saeWvo moZraobebi aziis zogierT nawilSi, laTinur amerikasa da Zveli sabWoTa blokis qveynebSi gamovlinda (ix. patoni da sanchezepleri 2000).
mniSvnelovania saeWvo kulturis misi winamorbedi sxvadasxva tipis seqsualuri Tavisuflebis moZraobebisagan gamorCeva, romlebic dResdReobiT GLBT-Si (homo, lesbosuri, bi da transgenderuli gaerTianeba) gadaizarda. aq homoseqsulistebis Tavisuflebis moZraobam yvelas daaswro da udidesi kulturuli zegavlenac moaxdina. wina TavSi aRweril feminis
273
tur moZraobasTan erTad, me20 saukunis dasasrulis kulturis erTerTi grandiozuli transformacia homoseqsualistTa da lesboselTa kulturebis sajarod warmoCenaa – meore mxriv, konfidencialuris Riad Cvenebis waxaliseba.
homofoburi winaswarSeqmnili uaryofiTi damokidebuleba da devna ar wydeba, magram dasavleTis Tanamedrove istoriaSi pirvelad, erTi da imave sqesis cxovrebis stilma SeZlo sajarod daemkvidrebina Tavi. sagazeTo kioskebSi iyideboda gazeTebi homoseqsualistebisa da lesboselebisaTvis. dResaswaulebic gamoCnda. homoseqsualistTa klubebi, sacekvao wveulebebi, rCeuli sadResaswaulo adgilebi, barebi, mTeli samezobloebi iqcnen `normalizebuli~ sazogadoebrivi materiis nawilad. homoseqsualistTa saarCevno blokebi umTavres qalaqebSi ganlagda (upirveles yovlisa, sanfrancisko, sadac sayovelTao azris mixedviT amomrCevelTa daaxloebiT meoTxedi homoseqsualistia); maT gverdSi ki homoseqsualisti politikosebi Riad awarmoeben TavianT saqmianobas. marketi ngisa da sareklamo saagentoebma gansxvavebuli marketinguli segmentis saxiT `vardisferi dolari~ aRiares. homoseqsualisturi da lesbosuri kulturebis gamamxnevebeli sidneis `gei mardi grasis~ msgavsi festivalebi sajaro mxardaWeras hpovebs, rogorc xalxis farTo masebis, aseve saxelmwifos mxridanac. 90iani wlebis dasasruls homoseqsualistur xasiaTebs ZiriTad kinofilmebsa da satelevizio komediur gadacemebSi neitralurad da pozitiuradac ki xvdebodnen.
istoria da Teoria
es moZraoba xSirad (Tu ara miTiurad) garkveuli momentis warmoSobas adgens. 1969 wlis 27 ivliss niu iorkis policiam grinviC vilijis homoseqsualistTa – Stonewall Innis reidi Caatara. amgvari reidi Cveulebrivi iyo, magram im dros yvelas gasakvirad klienturam, romelSic homoseqsualistebi, lesboselebi da transseqsualebic Sediodnen, policias winaaRmdegoba gauwia, Cauyara ra safuZveli `Stonewall Inn Rights~s (homoseqsualistTa samoqalaqo uflebebis moZraoba). amas momdevno TveSi mohyva feministur radikalur aqti
274
vizmze Segnebulad awyobili ufro agresiulad ganwyobili jgufis TanxlebiT pirveli rali `homoseqsualistTa Zala~. maT sakuTar Tavs homoseqsualistTa gaTavisuflebis fronti uwodes. msgavsi organizaciebi ganviTarebuli msoflios sxvadasxva mxareebSi, garkveuli dagvianebebiT, Camoyalibda. magaliTad TiTqmis 20 wlis Semdeg, 1990 wels gaCnda kidev erTi dajgufeba, Outrage! – `uxeSi darRveva~. igi londonSi Camoyalibda msaxiob maikl botis saeWvo Tvisebebis devnis gamo policiis arasakmarisi reagirebis sapasuxod. `uxeSma darRvevam!~ daafinansa SedarebiT TavdaWeril britaneTis homoseqsualistTa gaTavisuflebis moZraobaSi saxelovan homoseqsualistTa programaSi CarTva, Camoayaliba ra saxalxo `Sida kocnebi~ da `uCveulo qorwinebebi~ diskriminaciuli kanonebis xazgasasmelad.
homoseqsualistTa moZraobis politikuri programa or umTavres moTxovnas Seicavs: erTi da imave sqesis warmomadgenlebs Soris seqsualuri aqtis kriminalizaciis anulireba da TviTidentur homoseqsualistTaTvis sruli samoqalaqo uflebebis miniWeba. es moTxovnebi (gansakuTrebiT pirveli) Tanmdevi gamWvirvalobisa da konfidencialurobis miuxedavad, siaxles ar warmoadgenda. siaxle homoseqsualizmis irgvliv misi Teoriis axlebur Secnobaze agebuli axali saxalxo kulturis aRmoceneba iyo. (aqac ki termini `axali~ gansazRvras saeWvoebs, radgan los anjelesSi Camoyalibebulma ONE institutis tipis dajgufebebma 50iani wlebis periodSi sociologiuri terminologiis TvalsazrisiT ̀ homoseqsualuri kulturis~ Teorizacia moaxdina.)
axali kultura homoseqsualizms iRebda identurobis saxiT, romelic metnaklebad samarcxvino ar gamxdara da arc mTel msoflioSi homoseqsualur identurobaze miRebuli uaryofiTi warmodgenebis internalizacia Seucvlia, aramed moaxdina adamianis meobis TviTCasaxva da gamxneveba.
dRemde, sazogadoebaSi mamakacuri homoseqsualoba asocirebulia feminizebul mamakacobasTan: qaluri stereotipebi, esTeturoba, vardisferi Seferilobisken midrekileba da sxv. 70ian wlebSi Stonewallis Semdeg, sazogadoebrivi yuradReba homoseqsualizmis axalma stilma miipyro: agresiuli maCo stili qaubois qudebiT, aprexili ulvaSebiTa da cisferi
275
levisiT. es iyo stili, romelic marlboroze gamoxatuli tradiciuli mamakacis mamakacobaze erTgvar parodias axdenda Zveli stereotipebis demonstraciul dakninebasTan erTad. 70iani wlebis Semdgomi homoseqsualizmi ukve mzad iyo stilebis mTeli speqtris misaRebad.
homoseqsualoba arsiT Zveli koncefcia ar aris: igi me19 saukunis bolo aTwleulebis ganmavlobaSi aRmocenda saswavlo medicinisa da sazogadoebrivi mecnierebis Serwymis xarjze, rasac momavalSi seqsologia ewoda. sawyisi periodis TeoretikosebisaTvis homoseqsualoba socialuri paTologiis formas warmoadgenda, romelic `anomaliis~ gamovlinebadac ganixileboda. es im konteqstSi, romelmac 70ian wlebSi miSel fukos seqsualobis istoriuli mimoxilva aseTi gavleniani gaxada. fukom SesaniSnavad daasabuTa, rom rasac igi `represiul hipoTezas~ uwodebda, safuZvlian gadamowmebas saWiroebda (fuko 1978). igi amtkicebda, rom seqsualoba, rogorc amas Cveni winaprebi ganixilavdnen da amaxinjebdnen, bunebriv Zalas ar warmoadgenda da rom Sinaganad igi CvenSi gaTavisuflebas saWiroebs. saubris dros warmoqmnili seqsualobis nacvlad (yvela koncefciis msgavsad), `seqsis Sesaxeb saubarSi~ – man mtkiced aRniSna, rom seqsualobasTan mimarTebaSi mzardi sazogadoebrivi yuradReba me19 da me20 saukuneebSi SeimCneoda. gansakuTrebiT aRsaniSnavia me19 saukunis bolos seqsualobis mecnierebis gamoCena, romelmac faqtobrivad Tanamedrove seqsualobas Cauyara safuZveli. am TvalsazrisiT represiuli viqtorianuli reJimis dros adgili hqonda ufro met, vidre nakleb seqsualobas, radganac magaliTisTvis masturbacias, mozardi periodis seqss da komerciul seqss Tvalyurs metad adevnebdnen. fukos azriT, adamianebSi seqsualuri cxovrebis Zala ar SeiZleba socialuri borkilebisgan gaTavisuflebis molodinSi imyofebodes: kidev erTxel aRvniSnoT, rom arsebobs araerTi `saubris praqtika~, romlis mixedviTac seqsis Sesaxeb `sinamdvile~ Camoyalibebul xasiaTs atarebs da sazogadoebriv praqtikas, interesebsa da Zalismier struqturebs ukavSirdeba. radganac (konceptualuri TvalsazrisiT SegviZlia postmarqsistebis msgavsad vaRiaroT) seqsualobis sxvadasxva komponenetebi – siamovneba, ltolva, moTxovnileba, miznebi – uxilavia, `seqsis Sesaxeb sinamdvile~ gamqrali nivTis Zebnas emsgavseba.
276
amgvar msjelobas fukos meore argumentamde mivyavarT: me18 saukunis meore naxevris progresis periodidan dawyebuli, mamakacebs Soris seqsualuri ltolvisa da praqtikis statusi Seicvala. isini ukve ara sxeulis an fsiqologiur aqtad (Tundac viRacis kavSiri codvasTan da danaSaulTan), aramed identurobis mTavar maxasiaTeblad miiCneodnen. 1900ian wlebSi, Tuki qalebTan seqsualur urTierTobas mamakaci sxva mamakacebTan amjobinebda kavSirs, es mamakacebi mas `homoseqsualistad~ aqcevdnen (seqsualuri urTierTobis sixSires mniSvneloba ar aqvs). ase xdeboda nebismieri sferos warmomadgeneli mamakacis mimarT – ama Tu im erovnebis, klasis, adgilsamyofelis, profesiisa da a.S. – misi identurobis aRmniSvnel seqsualur orientaciasTan SedarebiT yovelive meore xarisxovani. fuko mTlianobaSi identurobis seqsualizebis winaaRmdegi iyo: misTvis sazogadoebrivi aRiareba, adamianis pirovnuli Tvisebebisa da survilebis oficialuri mxardaWera mniSvnelovani ar yofila. ufro did mniSvnelobas igi, Cveulebrivi Tu zedamxedveluri dawolis pirobebSi, seqsualuri stilebisa da survilebis gamomuSavebisa da eqsperimentirebis unarianobas aniWebda. homoseqsualobis gamogonebam ki homofobia gaaZliera. homoseqsualistebis mimarT siZulvili popularuli kulturis didi xnis Semadgeneli nawili iyo (danaSaulisaTvis nasamarTlevi mamakacebi xSirad meZavebis devnis obieqtebad iqceodnen xolme, gansakuTrebiT Tuki maT konkurentad aRiqvamdnen), magram dResdReobiT homofobiam axali socialuri funqciebi SeiZina. marTlac, me19 saukunis bolo aTwleulebSi misi intensifikacia ukavSirdeba msgavs cvlilebebs sqesobriv diskriminaciasa da rasizmSi. amgvari msjelobis tipi zogierT adamians (qalebi, kanis sxvadasxva feris mqoneni, homoseqsualistebi) rogorc arasrulyofils warmoaCens. TiToeuli maTgani Tanamedrove yaidaze, sazogadoebrivi ierarqiebis mxardamWeri demokratiis pirobebSi, oficialurad Tanasworuflebianobis damcveli polisebisa da doqtrinebis mniSvnelobis dakargvis SiSis fonze warmoCindeba.
fukos Careva (Tavisi arsiT Rrmad dakavSirebuli homoseqsualistTa ganmaTavisuflebel moZraobasTan) homoseqsualistTa moZraobas `homoseqsualobis~, rogorc paradigmis
277
mocilebaSi daexmara. man ̀ iZulebiTi heteroseqsualobis~ ganviTareba gamoiwvia, ris mixedviTac aSkara gaxda, rom sazogadoebrivi da kulturuli wyobis heteroseqsualobis dominireba ara bunebrivi da biologiuri, aramed istoriuli da pirobiTi faqti iyo. amis msgavsad fukos Careva `heteronormatiulobis~ koncefciis safuZvelia. igi Cven sazogadoebaze miuTiTebs, sadac Cveulebriobisa da heteroseqsualobis koncefciebis gancalkeveba TiTqmis SeuZlebelia. magram fuko agreTve migvaniSnebda, Tu rogor uWerda heteroseqsualoba TiTqmis SeumCnevlad mxars zogierT sxva normas – es aris (an raRac doneze yofila) sazogadoebrivi aRiarebis mTavari gza da kvlavac ojaxuri faseulobebis dasayrdenia. heteronormatiuloba, rogorc koncefcia, aSkarad avlens, rom iZulebiTi heteroseqsualoba sazogadoebrivi TvalsazrisiT uxilavia, radganac man Tavi Cveulebriv kulturul WrilSi warmosaxa imdeni xelSekrulebisa da struqturis gavliT, rom alternativebi ufro paTologiebs, vidre sicocxlisunarian alternativebs mogvagoneben. igi gviCvenebs, Tu ra damokidebulebaSia iZulebiTi heteroseqsualobis reJimi mis `ganStoebebTan~: heteroseqsualobas normalizebaSi exmareba, rac ar aris `normaluri~ sgan mudmivi gancalkeveba da gansxvavebulis keTeba. magram es sxva azrsac gvatyobinebs: homoseqsualoba, an nebismieri seqsualuri praqtika, Tu orientacia, ar SeiZleba amoRebul iqnes sistemidan, romlis SigniTac igi arsebobs. arsebobs mniSvnelovani azri, romlis mixedviTac heteronormatiulobis daknineba da kritika garkveulwilad im gansazRvrul periodSi xdeba, romelsac igi ganekuTvneba. amgvari saWiroeba SemzRudvel kritikad ki ar unda aRviqvaT, aramed igi migvaniSnebs, rom radikaluri damoukideblobisa da gansxvavebulobis maxasiaTeblebsa da maTTan dakavSirebul nebismier politikas bundovani Tvisebebi gaaCnia.
rTul Teoriul gansjaze metad yuradReba zemoTqmul argumentebze gavamaxviloT da SevajamoT: fukos Semdeg, seqsualoba bunebriv sferos ukve aRar ganekuTvneba da misi adgi li Tanamedrove istoriis, sazogadoebisa da politikis SuagulSia. igi warmoaCens axal kavSirebs seqss, sazogadoebasa da politikas Soris gamWvirvaled da maTTan erTad, vinc seqsis axal saxeobebs moiTxovs. fukos Semdeg, leo bersanis mier
278
wamoyenebul argumentebSi seqsi ukve aRar ganixileba siyvarulTan, sixarulTan, gamoxatulebasTan da Tqven warmoidgineT, siamovnebasTanac ki mTavar damakavSireblad (rogorc es dominirebs postrepresiul ideologiaSi). bersanis mixedviT igi dakavSirebulia kontrolis dakargvasTan, mouwesrigeblobasTan, agresiasTan da sircxvilis grZnobasTan (bersani 1990) da aSkaraa, rom amis gamo aranakleb mimzidvelia. Tumca, amgvar WrilSi msjeloba homoseqsualTa da lesboselTa gaTavisuflebis moZraobebs Soris Sida ganxeTqilebas amzadebs. Zireuli TvalsazrisiT man SeiZleba feminizmis SemTxveva gaimeoros da am konteqstSi ibadeba kiTxva: awyobT homoseqsualistebsa da lesboselebs maTi `normalurad~ Seracxva, raTa hqondeT igive uflebebi da sargeblobdnen faseulobebiTa da stilebiT, rac nebismier sxva moqalaqes gaaCnia? an xom ar surT maT gansxvavebulobis specifikuri TvalsazrisiTa da heteronormatiulobasTan TavianTi codviT aRsavse damokidebulebis SenarCuneba? Sidsis epidemiis sapasuxod, mas Semdeg, rac man konservatiuli xasiaTi SeiZina, sakuTari Tavis oficialurad damkvidrebisaTvis, homoseqsualistTa gaTavisuflebis moZraobas ukve SeeZlo samTavrobo saagentoebTan dialogSi Sesvla. meore mxriv, kulturis kvlevaTa iseTi inteleqtualebi, rogoric paula traihleri, sindi patoni da jon erni gaxlavT, kritikulad Sexvdnen SidsTan mimarTebaSi gakeTebul gancxadebebsa da politikas. ernim, romelic erTerT mniSvnelovan statiaSi fukos meTodologiiT sargeblobs, gviCvena `Sidsis mkurnalobis~ gzebi; samedicino xasiaTis miuxedavad, es proeqti mniSvnelovani gancxadebebisa da saWiro informaciis krebulad iqca, romelmac tradiciuli homofobia ganasaxiera (erni 1994). ufro metad utopiuri TvalsazrisiT, Tuki iv sedvikis naSroms gavixsenebT da saeWvoTa Teoriis mimarTulebiT waviweviT, sindi patoni gangvimartavs, rom homoseqsualuri sxeuli `mecnierebis mieraa Seqmnili~ (patoni 1990, 129) da rom HIV virusis sapasuxod mecnierulad dasabuTebuli homoseqsualuri sxeulis gamoCena kulminacia iyo. amJamad samedicino mecnierebam gaarkvia homoseqsualobisa da avadmyofobis urTierTkavSiri, im TvalsazrisiT, rom pirveli ubralod meores gamomxatveli mizezia. rogoria qalbatonis pasuxi? mowinave samecniero
279
msjelobebSi sicarieleebis amosavsebad da aqamde sazogadoebis yuradRebisa da oficialuri seqsualuri identurobebis miRma myof amoucnob sivrceebSi identurobis axali formebis mosaZieblad saWiroa `saeWvoTa identurobebi~.
Semdgom debatebSi maikl uornerma ganmarta, rom konservatiul da radikalur moZraobebs saxelmwifosTan damokidebuleba ganasxvavebs. homoseqsualTa da lesboselTa moZraoba sakuTar Tavs didi siamovnebiT warmoaCens, rogorc sruluflebian moqalaqeTa saintereso jgufs, romelic saWiroebs polisebiT lobirebas sruluflebianobis uzrunvelsayofad; saeWvoTa moZraoba warmoCenis politikisa da saxelmwifo uzrunvelyofis TvalsazrisiT, romelsac amgvari politika gvTavazobs, eWvs iwvevs (uorneri 1999). marTlac, erTi mxriv, fukosa da poststruqturalizmis aRmocenebis Semdeg, saeWvo GLBTTan SedarebiT seqsualuri aqtebisa da identurobebis ufro farTo speqtrs moicavs da identurobis politikas, rogorc aseTs, uaryofs. isic ki SesaZlebelia, rom adamianebi mxolod sawinaaRmdego sqesis warmomadgenel xalxTan da saeWvoebTan seqsiT iyvnen dainteresebulni, rac uCveuloa homoseqsualistebsa da lesboselTaTvis.
saeWvoTa moZraobas didi winaaRmdegobiT Sexvdnen homoseqsualistebisa da lesboselTa moZraobis wreebSi. amerikaSi antisaeWvoTa momenti yvelaze kargad endriu salivanis wignSia praqtikulad normaluri (1995, magram dawerilia 1993 wels New RepublicSi gamoqveynebuli masalis mixedviT) aRwerili. rogorc mosalodneli iyo, salivani ganmartavs, rom nebismieri adamianis msgavsad, homoseqsualistebis umravlesobis survili normaluri yofaa, xolo amgvari urTierTkavSiri seqsualobasa da `kulturul daqveiTebas~ Soris aRiazianebs ara marto farTo sazogadoebriobas, aramed homoseqsualistebis umravlesobasac. marTlac, homoseqsualistTa sazogadoebis metad momTxovn da konformistul wreebSi iseTi STabeWdileba iqmneba, TiTqos Cven ukve `posthomoseqsualistTa~ momentSi SeviWeriT, romelic acxadebs – homoseqsualistTa gaerTianeba efeqturadaa depolitizirebuli (uorneri 1999, 6264).
salivanis azriT, homoseqsualistTa moZraoba SeiZleba nebismier doneze gansakuTrebul SexebaSi iyos or garkveul sakiTxTan: homoseqsualistTa qorwinebebTan da samxedro sam
280
saxuris uflebasTan. im faqtis gaTvaliswinebiT, rom igi negatiur damokidebulebas aRZravs (gulgrili damokidebuleba ar arsebobs msoflios oficialur politikur wreebsa da masmediaSi), gansakuTrebiT amerikaSi, msjelobis amgvari tipi iwvevs sakmaod gavrcelebul damokidebulebas, rom homoseqsualistTa moZraobas mxolod mcirericxovani miznebi gaaCnia da amitomac maleve unda daiSalos. am varaudis sapirispirod, bevri saeWvoTa pozicias ikavebs, romlis mixedviTac homoseqsualistTa da lesboselTa qorwinebebi kanoniT unda iqnes aRiarebuli, radgan es mospobda gansxvavebebs daqorwinebul da aradaqorwinebul wyvilebs Soris erTi da imave sqesis seqsualur urTierTobaTa mqone sazogadoebebis SigniT. qorwineba seqsualuri urTierTobebis legalizacias axdens da imave TvalsazrisiT delegalizacias ukeTebs eqstracolqmrul urTierTobebs. xolo erTi da imave sqesis warmomadgenelTa qorwinebebi saeWvoTa mWidro kavSirs, romelic qorwinebis mixedviT dawesebul siyvarulis saxeobas ar Seicavs, aramyars gaxdida. undaT es saeWvoebs? es SekiTxva seriozuli liberaluri winaaRmdegobis winaSe dgeba: Tuki qorwinebis survili gagvaCnia, vin dagvidgeba gzaze? an ufro radikaluri winaaRmdegoba: erTi da imave sqesis warmomadgenelTa qorwineba xom ar Secvlida an ufro farTo xasiaTs xom ar SesZenda qorwinebis instituts, tradiciuli genderuli rolebisagan gancalkevebis gziT? am sakiTxTan dakavSirebul kaprizul politikas, romelic saeWvoTa moZraobis momaval radikalizebaze imoqmedebda, amerikaSi faqtobrivad saeWvoTa sakiTxis dasaxmarebeli aqtiuri qmedeba ar ganuxorcielebia (ix. uorneri 1999).
am winapirobebis sawinaaRmdegod radikalur saeWvoTa moZraoba utopiur politikaSi gadaizarda. amis erTerT gamoxatulebas zemoT naxseneb leo bersanis naSromSi vxedavT (TavisTavad damokidebuli lakanianur fsiqoanalizze), romelic seqss Seuracxyofisa da damcirebis saxiT ganixilavs. maikl uorneris citirebis mixedviT: `im wreebSi, sadac saeWvooba didad kultivirebulia, mTavari wesi is aris, rom viRacas seqsiT damcirebulze maRla mdgomis pretenzia ar unda gaaCndes~ (uorneri 1999, 35, Original Emphasis). Semdeg ki sajaro seqsis mowinaaRmdegeTa moZraobis gamoZaxili (pornomaRaziebis, seqsiT dakavebuli klubebis, garyvnilTa bun
281
agebis alagmva da sxv.), rasac zogierTi mxars uWers homoseqsualistTa moZraobis normalizebis TvalsazrisiT, yovelive sazogadoebrivi/piradulis gadasinjvaze migviTiTebs. rodesac amas vakeTebT, Tvalwin dasavleTis xangrZlivi istoria warmogvidgeba, romelSic seqsualuri aqtebi gamorCeulad piradul xasiaTs atarebs. marTlac SegviZlia vimsjeloT, sad aris saidumloebis arsi? maikl uorneris mixedviT:
saeWvoobis aRqma rogorc aseTi, ukanasknel aTwleulebSi matulobs, rac miesadageba dRevandel realobas: kultura ise viTardeba, rom intimuri urTierTobebi da seqsualuri sxeuli gamorCeulTa Soris transformaciisaTvis SeiZleba proeqtebis saxiT, gagebiT iqnes miRebuli. (amavdroulad lesboselTa da homoseqsualistTa publikam forma icvala da imis unaric gaaCnia, rom maTi istoriis Semqmnel sazogadoebis azrs ignorireba gauwios). asevea mozardTa kulturaSic – simSvide gamtaria sazogadoebis umetesobis mimarT gansxvavebulobasTan da amave dros qmnis am gansxvavebulobas, rogorc metad ucnauri sajaroobis subieqtur formas.
(uorneri 2002, 122) es aris politikur safuZvelze erTmaneTisTvis ucxo ada
mianebs Soris Tavisufali seqsis aRiarebis mcdeloba (heteroseqsualebze metad aseT SemTxvevebi xSiria erTi da imave sqesis warmomadgenelTa Soris) mZafr stilebs Soris misi dayenebis gziT (aq `mSvidi~), sadac ucxoebi aTvicnobiereben sakuTar Tavs identuri da aqedan gamomdinare kontaqtis TvalsazrisiT. uorneri imedovnebs amgvari stilebis garSemo Seqmnili sajaroobis saxeobebsa da saeWvoTa moZraobas Soris kontaqtis damyarebas. magram ra dones unda miaRwios `ucxoTa sajaroobam~, raTa efeqturi organizeba gauwios `dominanturi publikisagan~ gancalkevebas? yovel SemTxvevaSi (Tuki vinmes am tipis utopiur politikur gaTvlebTan dakavSirebis survili gaaCnia) xom ar aris meamboxuri suliskveTebis gamoxatuleba amrevis rolSi yofna, maSinac ki, rodesac amrevi raime tipis sazogadoebrivi gaerTianebis Seqmnaze ar fiqrobs. mokled: saeWvoTa Teoria gvaswavlis, rom seqsisa da seqsualobis Sesaxeb garkveviT verafers vityviT da rom
282
sazogadoebrivi organizaciebi, romlebic Cven unda SevqmnaT, gamoviyenoT da vmarToT, pirobiTia (isini gansxvavebulni arian da mudmivad Camoyalibebis procesSi imyofebian).
pirovnebebisa da maTi sxeulebis mixedviT, maTi siamovnebisa da sxva Zlieri mxareebis aRmosaCenad Cven seqss mivmarTavT, miuxedavad imisa, rom maT SeiZleba seqsis socialur kategoriebSi gamtarad yofna SemogvTavazon. pirovnebebi da maTi sxeulebi aseve mzadaa gaerTianebis axali tipebis misaRebad da axleburi gamoxatvisaTvis (an warmodgenisaTvis) rogorc genderis, aseve seqsualuri moTxovnilebis TvalsazrisiT.
analizis amgvari forma – romelic yuradRebas amaxvilebs genderis rolebis SemTxveviTobasa da performatiulobaze, rac judi batleris dawyebulia – poststruqturalizmTan damokidebulebaSi mravlis momcvelia da xSirad metad mowodebis Teoriul modelTan aris dakavSirebuli, vidre analizisaTvis an aqtualuri, sicocxlisunariani kulturebisa da politikis kanonebis misaRebad gamosadegi (batleri 1989). es niSnavs, rom rogorc Cven adre vfiqrobdiT, saeWvoTa Teoria sakmarisad ar aris atacebuli kulturis kvlevebis mier. literaturul swavlebebSi saeWvoTa Teoria sazogadod ukavSirdeba memkvidreobis gadasinjvas, TiTqos aqamde idumalebiT moculi erTi da imave sqesobrivi moTxovnilebebis momentebis axsnas, unda iTqvas, zogjer sakmaod usafuZvlod. warsulisamebr es kanonis farglebs gareT gadis. zogierTi kulturis kvleva erTi da imave gziT xelmZRvanelobs: Sesabamisad dedofalTa kulturis erTerT fragmentSi riCard daieri yuradRebas amaxvilebs Cvens gaurkvevlobaze `megobrul~ urTierTobebTan dakavSirebiT, rac bevr amerikul nawarmo ebSi (kinofilmi, moTxroba, piesa) am megobrebs Soris erotiul kavSirs SeiZleba warmoaCendes, SeiZleba ara. igi varaudobs, rom TavisTavad amgvari gaurkvevloba sazogado xasiaTs atarebs da es erTerTi gzaa, romlis meSveobiTac igi status quos arRvevs (daieri 2002).
magram teqstualuri interpretaciisa da Teoriuli produqciis miRma saWiroa winsvla saeWvoTa kulturis kvlevebis TvalsazrisiT iseTi avtorebis umniSvnelovanesi namuSevrebis miuxedavad, rogoricaa loran berlani, maikl uorneri da sxvebi. igi kvlav rCeba kulturis kvlevaTa momav
283
lis amocanad; magram viRacam bevri iSroma, radganac aSkaraa, rom SemecnebiTi modis `miqcevisa~ da `moqcevis~ dros dineba saeWvoTa fiqrebs da moqmedebas scdeba, TumcaRa bevri politikuri samuSao Casatarebeli rCeba.
damatebiTi literatura: Abelove, Barale and Halperin 1993; But-ler 1990; D’Emilio 1998; Dyer 2002; Halperin 2002; Jagose 1996; Pat-ton and Sanchez-Eppler 2000; Sedgwick 1990.
284
285
nawili 7
faseuloba
7.1 maRali da dabali donis kultura
ratom SeviswavliT popularul kulturas? radganac es ganpirobebulia Cveni drois umTavresi kulturuli gamoxatulebiT? kvlavac pirdapiri mediumis rolSi myofi televiziis msgavsad, mas yvelgan vxvdebiT. vinc ganviTarebul qveynebSi vcxovrobT (TiTqmis yvela) sakuTar cxovrebas masTan SexebaSi viwyobT. igi siamovnebisa da azrebis kidobans warmoadgens. es aris sarke, romelSic kultura sakuTar Tavs Seicnobs. es xalxia, es samyaroa: bevrisTvis cnobili adamianebi da beletristuli personaJebi didi xnis nacnobobis grZnobis aRmZvrelia. es warmoadgens erovnul – da internacionalur – sazogadoebebs erTad, romelTa TiToeul warmomadgenels kargad amaxsovrdeba piraduli da sazogado sakiTxebis irgvliv saubrebi. zogierTisTvis (da sxvadasxva dros TiTqmis yvelasTvis) popularuli kulturis elementebi akviatebisa da daxmarebis saSualebad iqceva xolme identurobis CamoyalibebaSi. rogori iqneboda sazogadoeba televiziis, sportisa da pop musikis gareSe? igi gansxvavebuli verc warmogvidgenia da ra Tqma unda, is didi biznesicaa. bolo moTxovnebis mixedviT popularuli kultura, radganac igi arsebobs (liuisi 2001), saWiroebs Seswavlasa da kvlevas.
swavliT disciplinebsa da popularul kulturas Soris urTierTkavSiri jer kidev msjelobis sagania. daviwyoT da aR vniSnoT, rom popularuli kulturis Sesaxeb akademiuri we ris stili riskavs rom iyos gadaWarbebuli, gansakuTrebiT, rodesac igi pretenzias acxadebs popularobis progresul samizneze an, ase vTqvaT, `kulturul populistebze~. vin ar SeucdeniaT kulturis Teoretikosebis mamamTavrebs, vTqvaT, hip hopis an Dr.Whos Taobaze? amis mizezi ra Tqma unda akademiuri naSromis simkacre da siRrme ar gaxlavT, xolo popularuli kultura ki zedmetad banaluria. SeiZleba popu
ratom Sevis
286
laruli kultura imdenad xelmisawvdomia, rom mis Sesaxeb akademiuri komentari zedmetia. metic, Tavad popularuli kulturis SigniT, inteleqtualuri egoizmi sistematurad dacinvis obieqtia. mas Semdeg, rac ZiriTadi gamoxatulebebis mixedviT popularuli kultura uSualod garTobas emsaxureba, igi TiTqos malavs sakuTar seriozulobas sanaxaobiT RonisZiebebSi. rogori Zlieri da SorsmWvretelic ar unda iyos, misi pirveli moTxovna aris – zogadad laparaki – dRes iyos gamoyenebis obieqti.
popularuli kultura aseve SemecnebiT simZimis centrs mudmivi gadaadgilebisken mouwodebs, radganac misi muSaoba da stili aqtualuri drois Zalian mcire monakveTisTvisaa. Secnoba, struqturuli TvalsazrisiT, awyobilia droSi gamocdil sferoebze da es TavisTavad mTavaria kulturis SenaxvisTvis. Secnobis garegnuli gamoxatulebebis mixedviT, romlebic gansazRvrulia ZiriTadi sakiTxebidan winsvlis, progresuli da politikuri mesijebis miRebisTvis, TiTqos popularuli kulturis deficitis STabeWdileba iqmneba. Sesrulebuli samuSaos xarisxi, ganaTleba miRebul adamianebs ver exmareba saSualo klasis warmomadgenlebTan da avtoritetebTan kontaqtis damyarebaSi, rodesac popularuli kulturis didi nawili Cndeba da mimarTulia maTken, visac aucilebeli samomavlo ganaTleba ar miuRia. marTlac, xSiria zedapiruli TvalsazrisiT mainc, gansakuTrebiT hip hopisa da pankis JanrSi antiavtoritaroba. yovelive imis maniSnebelia, rom popularuli kulturis Sors mimaval ganWvretil namuSevarTa umravlesoba ufro axlos Tavad kulturasTan aris, vidre romelime SemecnebiT TeoretikosTan. iseTi Jurnalistebi, rogoricaa grail markusi, enn pauersi an lester bengsi amis Sesaxeb SemecnebiT TeoretikosebTan SedarebiT ukeT weren. SemecnebiT ganxilvaTa umravlesoba cdilobs popularobis ferxulSi SeRwevas, magram ase xSirad ar xdeba. (ix. Sesavali jenkinsi, makfersoni da Statuci 2002 SemecnebiTi popizmis uaxlesi manifestis gasacnobad; kargi diskusiisTvis Teoretikosebisa da fanebis struqturuli dayofis TvalsazrisiT, ix. hilsi 2002, 20.)
287
popularuli kultura warsulSi
popularul kulturas kulturis kvlevebis msgavsad istoriuli mniSvneloba gaaCnia, ase rom, maRali da dabali donis kulturebs Soris kavSiris mikro istoria ganvixiloT. studentebs xSirad ukvirT imis gageba, rom dayofa (rogorc viciT) sakmaod Tanamedrove istoriuli movlenaa. igi ar arsebobda, rodesac klasikur ganaTlebaze, patronaJze da klasikur kanonze (anu berZnuli da laTinuri) koncentrirebuli aristokratuli elitis kultura sapirispirod Secvala metwilad gaunaTlebelma da arakomerciuli karnavalis, komunaluri sportis saxeobebis, dResaswaulebisa da ritualebis irgvliv Tavmoyrili xalxis kulturam (Staliybrasi da uaiTi 1986). me18 saukunis Sua periodidan dawyebuli, es struqtura ise Seicvala, rom ori ganmanaTlebeli kultura daarsda – erTi elituri, meore ki _ ara. orive maTgani mzardad komerciul da saxalxo xasiaTs atarebda (anu ufro cocxali, vidre mkvdari enebi). amgvar situaciaSi elituri kultura gamorCeuli moralis irgvliv Camoyalibda – esTeturi principebi, romlebic kulturis mudmivobis niSniT gamoirCeoda; kultura pasuxismgeblobas kisrulobda moraluri gzamkvlevis rolis Sesrulebaze, misi SesaZleblobebi sakuTari Tavis harmonizebaSi da ganxorcielebaSi, samuSaos individualobaSi (xelovneba an literatura) da udidesi prodiuserebis saocar niWSi gamoixateboda (gilori 1993).
meore mxriv, popularuli kultura, cenzuris gamo sakuTari mcire uflebebiTa da produqciaze zewolis fonze, marketis irgvliv iqmneboda. igi garTobasa da mxiarulebas uzrunvelyofda im doneze, rom, rogorc vnaxeT, inertulobisa da moraluri vakuumis Sesavsebad igi feminizmSi gadai zarda (uiseni 1986). Tumca, me20 saukunis pirveli naxevrisTvis damaxasiaTebeli kulturuli ierarqiebi da dayofa kvlavac ar iyo dadgenili: magaliTad, me19 saukunis Sua periodSi Seqspiris piesebidan fragmentebi kvlav iyo warmodgenili popularul TeatrebSi (levini 1988). dayofam realurad Tavi amowura, rodesac me19 saukunis bolos, rodesac reformistuli da opoziciuri TvalsazrisiT maRali donis kultura profesionalebis gavlenis qveS aRmoCnda. uolter pateris
288
msgavsi esTetebi xelovnebas socialur moTxovnebTan yovelgvari kavSiris gareSe ganixilavdnen. `xelovneba xelovnebisTvis~ wodebul moZraobasTan Sesisxlxorcebuli xelovneba Tayvanismcemlebs daZabuli da mZime cxovrebisaken etaneboda. igi amzadebda radikaluri sensaciis formas (pateri da filipsi 1986 [1873]). SedarebiT tradiciuli e.w. `kulturis mimdevari~ meTiu arnoldi kulturis Sesaxeb fiqrobda ara mxolod `saukeTesoa is, rac cnobili da gaazrebulia~ TvalsazrisiT, aramed rogorc analizis formaze, romelic puritanizmis, komercializmis, aristokratiis sisastikisa da qedmaRlobis winaaRmdeg, aseve nebismieri formis vulgarobis winaaRmdeg ibrZoda. mas SeeZlo agreTve adamianebisTvis `sakiTxis arsi~ eCvenebina (arnoldi da kolinzi 1993 [1869]). male, ganaTlebis sistemam kulturis am TvalsazrisiT propagandas sul ufro metad mihyo xeli (Tavad arnoldi skolis inspeqtori gaxldaT).
es damokidebulia kulturis maRal doneze, yovel SemTxvevaSi muSaTa klasis warmomadgenel mamakacebisa da qalebisgan amis gaZlierebul oficialur moTxovnaze (rouzi 2001). ra Tqma unda, im azrs, rom elitur da popularul kulturas Soris dayofa TavisTavad socialuri dominirebis forma iyo, didi safuZveli ar gaaCnia. es saxelmwifoebma da filantropebma maRali donis kulturuli institutebis dafinansebis Semdeg, farTomasStabiani mxardaWeris mosapoveblad (skolebi, biblioTekebi, sakoncerto darbazebi, xelovnebis galereebi da muzeumebi), agreTve civilizaciis mmarTveli formebis saWiroebisamebr gasavrceleblad da sazogadoebriv kulturaSi kapitaldabandebis gasazrdelad dauSves. TumcaRa, amgvarma Carevam kulturul dayofaze konsolidaciis efeqti iqonia da maRali donis kultura saSualo klasis respeqtabelobasTan mWidrod daakavSira. es aris Cveni istoriis Semobrunebis kidev erTi momenti: eqsperimentuli da (zogjer) ZirgamomTxreli avangardi damkvidrebul maRali donis kulturas gaemijna, ise, rom xSirad popularobis elementebs miesadageboda. magaliTad, SegviZlia me19 saukunis frangi romantikosebis moyvana Tojinebis dResaswaulisa da pieros msgavsi popularulTeatraluri personaJebis mixedviT (storei 1985).
1970 wlisaTvis (rodesac arealze kulturis kvlevebi
289
gamoCnda) mTelma am sistemam farTod gavrcelebuli audiovizualuri kulturis zewolis (radio, filmi, televizia), agreTve saSualo da postsavaldebulo ganaTlebis gavrcelebis pirobebSi seriozuli rRveva daiwyo. am TvalsazrisiT, sakiTxis jer kidev aqtualobis miuxedavad, maRali donis kulturis momxreebi ukve alyaSemortymuli umciresobis msgavsad gamoiyurebodnen, romlebic sul ufro metad saWiroebdnen gamudmebul mxardaWeras. meore mxriv, rasac Cven popularuli kulturis mcodneobas vuwodebT (faruli siaxlove SemsruleblebTan, tradiciebTan, saxelmZRvaneloebTan) popularuli kulturis ufro metad miRebisa da warmoebis safuZveli gaxda. igi mzad iyo mravalferovani da TviTSeqcevadi popularuli kulturis misaRebad. imavdroulad saxelmZRvaneloebi, romlebic maRali da dabali donis kulturebis elementebs aerTianebdnen, kvlavac banalurad iqcnen. aSkarad binaruli gansxvavebebi maRali donisa da popularul kulturebs Soris, rRvevis procesSi aRmoCndnen. axal kanons arafrad miaCnda, rom iseT gamomcemlobas, rogoric Oxford University Press gaxlavT, zen greis nawarmoebebis xelaxali gamocemis Semdeg, SeeZlo isini `klasikad~ Seeracxa, miuxedavad imisa, rom Tavis droze es nawarmoebebi masobriv kulturas ganekuTvnebodnen. aseve muzeumebmac, regularulad warsulisa (da zogjer im drois) masobrivi da komerciuli kulturis amsaxveli da arakanonikuri mxatvrebis namuSevarTa gamofenebis warmodgena daiwyes.
ufro rTulia daaxloeba `dabalTan~, romelic maRal kulturul motivebsa da Sexebebs moicavs, magram, rogorc vxedavT, dResdReobiT kulturis mniSvnelovani figura maRal da dabal doneebs Soris arsebul zonaSi unda imyofebodes (am azrobrivad datvirTuli terminebiT sargeblobisaTvis). nebismier doneze, 60ian wlebSi maRali kulturis kanons ukve dakarguli hqonda misi ganmsazRvreli funqciebi. igi aRar iyo saWiro sazogadoebrivi ierarqiebis mxardasaWerad (sazogadoebas ufro seriozuli saSualebebi gamouCnda amis gansaxorcieleblad) da Tanamedrove kulturul produqciaSi gasarkvevad, romelmac adrindeli morCilebisgan gansxvavebiT, kvlav daiwyo kanonTan `misadageba~ da morgeba. popularuli/maRali kulturis dayofaSi efeqturi roli Seasrula, erTi
290
mxriv, Zvel, warsul (kulturuli tradiciebi) da Tanamedrove kulturebs Soris, xolo meore mxriv, warsulis xelovnebis (saxeldobr literatura da amaRlebuli xelovneba) da audiovizualur mediebs Soris gansxvavebam.
aseTma axalma da Sereulma kulturulma warmodgenebma calkeuli adamianebisa da maTi jgufebis kulturul warmodgenasTan mimarTebaSi cvlilebebi gamoiwvia. jim kolinzi `gemovnebis, faseulobebisa da donis miRwevis sxvadasxva konfiguraciebTan SexebaSi myofi arsebuli gadamwyveti gzebis gansxvavebis~ aRsawerad termin `gemovnebis kartografiebs~ iyenebs (kolinzi 1995, 188). es koncefcia Cven imis danaxvis saSualebas gvaZlevs, rom Tanamedrove kulturaSi zogadad gemovnebebi ufro mniSvnelovania, vidre gemovnebebi raime mizeziT gamowveuli. isini mouwodeben da gulisxmoben adamianebs, romelTac isini gaaCnia, maSinac, Tuki bevri (magram ar niSnavs, rom yvela) gemovnebis jgufebi kvlavac klasTan, seqsualobasTan, eTnikurobasa Tu genderTan iqnebian dakavSirebuli. rodesac gemovnebebi garkveulwilad ukve naklebadaa dakavSirebuli klasTan, maT mier gamxnevebuli sajarooba, rogorc identurobis maniSnebeli da cxovrebiseuli gamocdileba, did mniSvnelobas iZens – yvelaze metad umciresobebTan mimarTebaSi, romelTa sakuTari Tavis aRqma maTTvis miwodebuli stilisa da gemovnebis irgvliv aris Camoyalibebuli.
ra Tqma unda, es movlenebi dasavleTisTvis aris damaxasiaTebeli, magram miaxloebuli (Tu ara identuri) logika dasavleTTan erTad, amJamad gansakuTrebiT aziaSic muSaobs. konservatiuli ideologebi, rogorc iaponiasa da CineTSi, tradiciul xelovnebebs mouwodeben treningebsa da swavlebebisken, kulturis amerikanizaciisagan Tavdacvis moTxovniT. moviyvanoT amis magaliTi. 70iani wlebidan dawyebuli, komercializebuli iaponuri kulturis sawinaaRmdegod korea sakuTari kulturisaken mouwodebda (animacia, karaoke, kompiuteruli TamaSebi, popularuli musika, melodramebi). amave dros garkveulwilad komerciuli kulturis sxvadasxva plastiT gajerebuli gemovnebebis irgvliv Camoyalibebuli mozardTa sajarooba, romelic mudmivad moiazrebs Semosul formebTan morgebas, winaaRmdegobaSia winaparTa mier SemoTavazebul faseulobebTan.
291
masobrivi kultura
tradiciulad mecnierebi popularul da masobriv kulturebs ansxvaveben. popularuli kultura xalxisTvis maT mierve Seqmnils (Tu ara martivad folkkulturas), xolo masobivi kultura ki masebze gaangariSebiT industriuli TvalsazrisiT Seqmnil kulturas niSnavda. magram amgvarma dayofam azri dakarga. kulturis kvlevebSi termini `masob rivi kultura~ amovardnilia, radganac igi zogadad Seurac xmyofel terminad iqca (ix. deningi 2004, 97120). igi eqsplua tatorul, meqanikur, carieli kulturis da ganuxorcielebeli survilebis iaffasian inspiratorad SeiZleba aRviqvaT. Teoriis mocemuli saxeobis mimarT yuradRebas aRar amaxvileben im niuansebis, gansxvavebebisa da maxasiaTeblebis gamo, romelTa qveSac igi moiazreba. mas pretenziac ar gaaCnia imis Taobaze, rom masobrivma kulturam SesTavaza ki siamovneba da sargebeli sakuTar publikas?
`masobrivi kulturis~ Tanmdevi negatiurobis wamowevis mniSvnelovani momenti (iseT doneze, rom igi ganixileboda popularulobis TvalsazrisiT) iyo frederik jeisonis warmodgena (germanel Teoretikosebze ernst bloksa da herbert markusze dayrdnobiT), rom bevri industrializeburi kultura `utopiuri~ muxtis matarebelia. man SeiZleba sakuTar auditorias sulieri sakvebi SesTavaza, magram moTafvlis politikiTa da SegulianebiT, `avxorculi investiciebic~ da agreTve kargi cxovrebisaTvis Sesaferisi gamonaTebebi da gemovnebebi gaiTvaliswina. am gamonaTebebma da gemovnebebma politikuri energiebis motivirebac ki SeiZleba gamoiwvios. am sakiTxebze daiwyo diskusia (ix. jeimsoni 1992).
masobrivi kulturis koncefciis Tavidan acilebis problema is aris, rom popularulkulturuli produqtebi ar arian erTnairad popularulni samudamod. zogierTi maTgani gacilebiT farTomasStaburad aris atacebuli sxvebTan SedarebiT. skeitbordingi popularuli kulturis formaa, magram masTan SedarebiT gacilebiT met adamians safexburTo matCis yureba siamovnebs. hevi metali popularuli kulturaa, magram is popularobiT hip hopTan axlosac ver midis (romlis zogierTi Janri gacilebiT farToa romelime sxva
292
stilTan SedarebiT). ase rom upriania raimeze fiqri, rogorc masobriv kulturaze – kulturaze, romelsac xeli miuwvdeba sxvadasxva kulturuli seqtoris audienciebSi da romelic garkveul sazogadoebaSi TiTqmis yoveli adamianis kulturuli ganaTlebis nawils warmoadgens. es aris popularuli kulturis subseqcia, sadac Cven mxolod popularul kulturaze vfiqrobT, rogorc yvela kulturaze, romlebic ar ganixileba elitur kulturaSi an sakuTar Tavs elitur kulturad ar aRiqvams. (da Rirebulia, rom gvaxsovdes – elitur da popularul kulturebs esaWiroebaT erTmaneTi, raTa am terminebiT ganisazRvrebodnen.)
kulturuli populizmi da kanoni
kulturis kvlevebis mier popularuli kulturis warmoCenas garkveuli xasiaTis politikuri mniSvneloba gaaCnia, Tumca mas Semdeg, rac ganviTarebuli kulturuli populizmi saocrad farTovdeba, rogorc vnaxeT, popularuli kulturis akademizacia Tanamedrove kapitalizmis logikas ufro mihyveba, vidre ewinaaRmdegeba. kulturis kvlevebis mier popularobis mtkicebis politikuri Zala axlo kavSirSia `kanonis kritikis~ argumentTan, romelic amis msgavsia: kanoni ewodeba saxelmZRvaneloebis, xelovnebis nawarmoebTa da sxv. nakrebs, romelic tradiciulad kulturis umaRles miRwevebs warmoaCens. mis Sesaxeb xSirad msjeloben da avrceleben umaRlesi statusis saganmanaTleblo kulturul institutebSi. magram Zalian maRal doneze SerCeuli kanonebis mixedviT organizebul kulturas ar ZaluZs miTviseba im sruli faseulobebisa, romelTac ganekuTvneba es kanoni. ara – kanonikurTan SedarebiT kulturuls meti absoluturi Rirebuleba ar gaaCnia – garkveuli kriteriumebi, ganwyobebi da treningebi, romlebic amas gulisxmoben, mmarTveli klasebis kulturas qmnian.
isini, vinc Zalian gatacebulni arian mxatvruli SedevrebiT, visac Zlieri piradi Sexeduleba gaaCnia zogierTi kanonikuri namuSevrebis sxvebTan SedarebiT upiratesobis Taobaze da visac maTi siRrmiseuli Seswavla da sakuTari aRmoCenebisa da azrebis gaziareba surs, didad ar cdebian (am konte
293
qstSi marTalisa da mcdaris garCevas azri ar aqvs) rodesac Secdebian ufro did da bolos da bolos metad mniSvnelovan naxatTan mimarTebaSi. isini ugulebelyofen ormxriv dinebas erTi mxriv klassa da eTnoss, meore mriv ki kulturas Soris; is gza, romliTac kanonis prestiJi gadaecema ganaTlebul da/an mdidar (gansakuTrebiT ganaTlebul da mdidar TeTrkanian adamians), rodesac imavdroulad ganaTlebuli da/an mdidari adamianis prestiJi gadaecema kanons. metic, is gza, romliTac kanonisadmi mowodeba kvlavac asazrdoebs kulturuli konservatizmis formebs, romelTac uflebebi iTvaliswineben, imgvarad damkvidrebuls, TiTqos es ierarqiebis Seqmnis biznesi yofiliyos da aucileblad missave wreSi Caketils, mowodebiT, rom yvelaferi mxolod ori ganaTlebuli TayvanismcemlisaTvis keTdeba, popularulTan SedarebiT kanonikur kulturas bevrad naklebi sicocxlisunarianoba da WeSmariti Zala gaaCnia. popularuli kulturis SemosvliTa da misi calkeuli formebis miRebis Semdeg, kulturis kvlevebi politikuri CarevebiT sazogadoebrivi ierarqiebis erTdroulad fulisa da kulturis garSemo Semqmneli struqturebis winaaRmdeg ilaSqreben.
es bevrad kompleqsuri argumentia, romelic vrceldeba ramdenime gansxvavebuli mimarTulebiT da romelsac sapasuxo dartymebis mogerieba uwevs. am dartymebidan yvelaze aSkara da mniSvnelovani is gaxlavT, rom kanonis sawinaaRmdego argumenti popularuli kulturis mTavar problemas ar iTvaliswinebs, rac imaSi gamoixateba, rom igi sazogadoebasTan erTad Seqmnili kultura ar gaxlavT, aramed komerciuli iniciativebis produqtia, romlis warmatebis WeSmariti sazomi sargebelia da ara xarisxi. amgvarad cxadia, rom Tanamedrove popularuli kultura struqturulad zedapiruli da yalbia: marTlac, igi iwvevs sazogadoebriv azrTa sxvadasxvaobebs, gansxvavebebsa da usamarTlobebs, aseve win eRobeba im sazogadoebis kritikasa da racionalur garkvevas, romelsac misi auditoria ganekuTvneba. amgvarad kritikosebisTvis SesaZlebelia im mizezis varaudi, Tu ratom aris warmoudgeneli amerikaSi revolucia – radganac misi gamayuCebeli popularuli kultura ase Zlieria (brenani 1997, 257). amis axsnis odnav naklebad tradiciuli gza imaSi mdgomareobs, rom popularu
294
li kultura maTTan mimarTebaSia, visac zogadad kulturaSi seriozulad araferi esaqmeba: es aris im adamianebis kultura, vinc eZebs gantvirTvas, iviwyebs samuSaos da Tavisufal dros kargad erToba. isini ar iTxoven kvleviT, SemecnebiT, Rrmaazrovan kulturas; mas Semdeg, rac kulturuli interesebis sferos Zalebis aRdgenasa da yuradRebis modunebaSi aRiqvamen, isini uars amboben esTetur gamoZaxilebze, romlebic awyobilia `uintereso~ da ybadaRebul urTierTobebze samuSaosTan dakavSirebiT. (masobrivi kulturis minimaluri doziT Semwynarebluri kritika Teodor odornom da maqs horkaimerma ganaxorcieles. maTTvis, rogorc es televiziebis Sesaxeb seqcia 4.1Si vixileT, popularuli kultura ufro metad adamianebis yuradRebis gafantvazea gadarTuli, vidre winaaRmdegobas uwevs im saSualebebs, romlebic adamianebis WeSmarit pirovnulobas, dakmayofilebisa da Tavisuflebis SegrZnebas asustebs [ix. odorno da horkhaimeri 1999].)
am kritikosebis winaaRmdeg erTerTi populisturi gamoZaxili im periodebis zeimiT aRniSvnaa, romlebSic popularuli kultura imsxvreva seriozulobisa da ambiciurobis didi deficitis gamo; magaliTad, imis aRsaniSnavad, rasac lein Cembersma `SegrZnebis, gemovnebisa da survilis cvalebadi marTva~ uwoda, romelic fokusirebulia `SexebiT SegrZnebaze, meorexarisxovanze, droebiTze, erTjeradze, Sinaganze~. isini yuradRebis gafantvis kulturas hqmnian – sasaciloa, magram Cvens siaSi am magaliTis Seyvanac SegviZlia (Cembersi 1986, 13). meore gamoZaxilisTvis davubrundeT arguments, rom kulturul formebSi antipopulistebis winaaRmdeg Cven SegveZlo ar gvebrZola politikuri gadawyvetilebebisa da pasuxismgeblobebis mosapoveblad. aris ki popularuli kultura saukeTeso sfero kritikis unarebis kvlevisTvis? Tu ara, maSin ratom ar vanebebT mas Tavs? sxva mxriv kvlav sakamaTo sakiTxs mivadeqiT, rom popularul kulturas sazogadoebrivi faseuloba gaaCnia, ris mixedviTac misi gamoyeneba TavisTavad sazogadoebriv sferoSi monawileobis miRebaSi gamoixateba – Cveni koleqtiuri identurobebi ki popularobis prizmaSi gavlis Sedegad aris Camoyalibebuli.
magram yvelaze xSiri argumenti kvlavac imis aRniSvnaa, rom sakiTxis poziciasa da kulturul stilebs Soris kavSiri
295
da am stilebis kanonis TvalsazrisiT damkvidreba calkeuli identifikaciebis gamoxatulebebzea agebuli, rac klasTan da eTnikur ganlagebasTan axlo kavSirSia.
faqtobrivad, SemecnebiTi kulturuli populizmis garSemo debatebi TiTqos garkveul zRvrebSi mimdinareobs da erTferovan STabeWdilebas tovebs, radganac maT sakmarisad mkafiod gamoxatuli realuri daniSnulebebi, romlebic popularuli kulturis transformacias axdenen, ar gaaCniaT. es daniSnulebebi sxvadasxva niSniT aris ganxiluli am wignSi, magram sasurvelia, rom maTi perefrazireba erTi konkretuli niSniT movaxdinoT.
popularuli kultura
popularuli kultura aTiaTasobiT formis, Janris, auditoriis, gamoxatvis maneris, stilisa da miznebis segmentad iqca. misi masStabebi imdenad didia, rom interpretaciis TvalsazrisiT SeuZlebelia misi monoliTis saxiT ganxilva. rogorc vnaxeT, zogierTi e.w. `popularuli kultura~ Seqmnilia erToblivad (da me20 saukunis Sua periodis masobrivi kulturis garkveuli tipis maxasiaTeblebis matarebelia, romelTa mimarTac im periodis kulturuli kritikosebi sayvedurs gamoTqvamdnen xolme), didi nawili Seqmnilia adamianTa SedarebiT mcire dajgufebebisTvis, romlebic axlo kavSirSia da metnakleb mxurvale interess gamoxataven mocemuli Janrebis mimarT. popularuli kulturis didi nawili ki – rogoric magaliTad, hip hopia – geografiuli TvalsazrisiT inarCunebs kavSirs sazogadoebebTan. imavdroulad, sul ufro da ufro mWidro kavSiri myardeba seqtorebsa da bazris gzebs Soris – produqciis erTi tendencia meores TvalsazrisiT. formatebis mixedviT brendingi umniSvnelovanesia Tineijerebs Soris: komiqsebi, kompiuteruli TamaSebi, wignebi, filmebi, musikaluri kompaqtdiskebi da video, satelevizio Souebi SeiZleba `brendis~ saxiT iqnes warmoCenili. industriuli perspeqtiviT, konsolidaciis stimulirebisaTvis umniSvnelovanesia, rodesac msxvili media konglomeratebi `erToblivad moqmedeben~ biznesis terminebis mixedviT odesRac
296
warumateblad navaraudevi obieqtebis ZebnaSi. aRsaniSnavia, rom orive es daniSnuleba – segmentaciis da konsolidaciis – erTdroulad Tanaarseboben da erTi meoresTan winaaRmdegobaSi ar moiazrebian.
cxadia, rom popularuli kultura uxvadaa gajerebuli xelovnebis niSSi im TvalsazrisiT, rom igi awarmoebs produqcias, romelic bariers uqmnis uSualo siamovnebasa da dakmayofilebas; rac misi saSualebebis TvalsazrisiT eqsperimentulia; rac ambiciuria da gamoxatavs ucnaur da damafiqrebel – Rrmaazrovan SegrZnebebsa da Setyobinebebs; rac xSirad misi calkeuli Janrebis istoriis mcodnea; da rac iTxovs garkveul siaxloves ufro farTo arealTan, vidre Tavad Sesrulebul samuSaosTan. am TvalsazrisiT – vimeoreb – arsebobs aTasobiT kinofilmi (David Lynch), simRerebi (Ra-diohead an The Magnetic Fields), komiqsebis wigni (Chris Ware), satelevizio Souebic ki (The Sopranos), romlebic maRali da dabali kulturuli formebis hibridizacias akeTebs. marTlac, xelovnebis faseulobebi ara mxolod demokratizirebulia, aramed axal sferoebSia SeWrili, mas Semdeg, rac daipyres iseTi sferoebi, rogoricaa sakvebi, avtomobilebis kultura, Rvino da moda (amave dros xelovnebam esTeturoba dakarga). unda iTqvas, rom es faseulobebi SeiZleba klasis maCveneblebi da is produqtebi iyvnen, romlebic maT ZiriTadad privilegirebuli TvalsazrisiT gamoxatavs, magram ara calke mdgomad: esTeturi praqtikis magaliTisTvis moviyvanoT esTetizirebuli an `tradiciuli~ saavtomobilo kultura, romelic (cota xnis win mainc) pirdapir gadaiRes da burJuebma Zalian isiamovnes. meore mxriv, seqtorebma da warsulis maRali donis kulturam gamoavlina popularuli kulturis instrumentebi, romlebic ndobis faqtors inarCunebdnen. magaliTad, xelovnebis skolis damTavrebulTa da xelovnebis samyarosken mimarTul adamianTa mier Seqmnilma xelovnebis nimuSebma gaiTavises komercializmi da situaciurad gardamavali safexuri. (faqtobrivad, `xelovnebis samyarosTvis~, rogorc institutisTvis, romelic amas xels ar uSlis, es didi Rirsebaa.) es didwilad endi uorholis memkvidreobaa, romelic didi polemikis sagani iyo 90iani wlebis britanel xelovnebis moRvaweTa Soris. iseTi artistebis, rogoricaa
297
damien hersti da treisi emini, popularobisaken mimavali gzebi didad ar gansxvavdeboda rok varskvlavisa, Tu moduri restornis mflobelis karieris Seqmnis gzebisgan. faqtobrivad, britanuli artis mTeli fenomeni isaa, rom igi sxvadasxva stilebsa da auditoriebs Soris kompleqsuri kavSiris (romelic SeuZlebelia, rom maRal da dabal safexurebad daiyos), SesaniSnav magaliTs warmoadgens (betertoni 2001).
Tanamedrove popularulma kulturam (nawilobriv radgan misma momxmareblebma ician, rom es aris sargebelze orientirebuli biznesi da raRac doneze maT iyeneben) agreTve ganaviTara misTvis uCveulo gamoxatvis manera da ganwyobebi, magram zogadad nu inerviulebT! musikis, modis, kinofilmisa Tu CanaweriT miRebuli siamovneba da datvirTva gvacocxlebs ara komercializaciis miuxedavad, aramed amis gamo. siamovnebis misaRebad kidev ra unda arsebobdes, Tu ara awmyoTi cxovreba. amitomac zogierTi popularuli kultura amgvari suliskveTebiT sazrdoobs – `es sisulelea, magram me momwons~ – da es ganwyoba solidarulia prodiuserebsa da momxmareblebs Soris, radganac saxumaro situaciebs isini erTad qmnian. tipuri magaliTi: britanuli Jurnali Loadedis slogani: `mamakacebisTvis, romelTac SeeZloT ukeT scodnodaT~. zogjer amas ironias uwodeben, magram es mTlad swori ar aris. es ganwyobaa, romelic kulturuli wesebis SesaZleblobebis aRwerisTvis ganviTarebul Zvel kategoriebs, romlebic kvlavac klasikisa da esTetizmis aliansis mixedviT sazrdoobs, ar Seesabameba.
arsebobs mWidro kavSirSi myofi movlena, romlis mixedviTac gogod Tu biWad yofnis tradiciuli warmodgenebi, etyoba ra dacinvis kvali, rogorc es holivudis Tineijerul film uvicSia, didad ar gansxvavdeba. zogjer es politikuri niadagis Semzadebis TvalsazrisiT ganixileba, romelSic identurobis axali sfero SeiZleba damkvidrdes (makrobi 1999, 127). Tumca, es sakamaToa. amgvari interpretacia asazrdoebs Cven mier progresul TviTreferentulobisa da TviTironizaciis garegnul siyalbes. vTqvaT, roca viciT, rom vinme qalurobis stereotipebis poziciaSi moiazreba da sxartad xumrobs am stereotipebze xazgasmiT. savaraudod mas am poziciidan mxardaWera ar eqneba, xolo Tuki iqneba raime saxis mxardaWera, es poziciaSi myofis moTminebaa.
298
popularuli kultura sakuTar inteleqts xSirad warmoaCens im mimarTulebiT, romelic aviTarebs axal stilebs axali auditoriebis mosazidad. xSirad isini azrovnebis Zvel kategoriebs moicaven. magaliTisTvis pol gilroi moviSvelioT – es Seexeba 90iani wlebis dasawyisis kaliforniel reper snup dogi dogs. snupi repis popularizaciis proeqtSi aRmoCnda, aqcia ra igi pop Janris ZiriTad ganxrad. ratom ganvlo man es gza ZaRlis saxiT? radganac ZaRlebi devnian katebs. radganac samyaroSi ZaRli ZaRlis tyavs ar daxevs. radganac ZaRlebi jogurad nadiroben. radganac `Dogfather~is pirveli asoebis gadadgilebiT `Godfather~ miiReba. radganac ZaRli Tvinieri arsebaa da ZaRluri stilis Seqmna, zogierTis azriT, uxeSia da qalebis damamcirebeli, miuxedavad imisa (win wasuli droSi), rom es agreTve wiaRsvlaa seqsualuri cekvis stilSi, romelic didi aJiotaJis mizezad iqca san xuanSi, Searyia ra mTeli amerikis kontinenti (es aRniSnulia 2004 wlis dasawyisSi). meore mxriv, ZaRli mamakacis saukeTeso megobaria da holivudis filmebSi, sadac ojaxi ZaRlis gareSe ojaxad ar aRiqmeba, TeTrkanian ojaxTa favorits warmoadgens. Tan ZaRlebi (snupis msgavsad) Zalian jiutebi da Seupuvarni arian da ZaRlis mimbaZveli kaci bevrad komikuria (Tu ara odnav gasakvirveli), vidre adamianebis mimarT muqariT ganwyobili (gilroi 2000, 204ff). snupma gadmoitana tropi quCebidan, romlis damamcirebeli mxare sakuTar Tavs daukavSira, ise, rom miizida didZali SesaZlebeli auditoria. rogorc mrwams Secvlili iamaikeli regeis ostati Elephanti an axal simReraSi `cudi kaci~ ambobs: `yoveli TqvenganisTvis ZaRlebi umTavresia!~
popularuli kultura aseve tradiciebis mogonil niSnebsa da inovaciebs metnaklebi regularobiT qmnis: esenia neomo derni, neoklasika da retro stilebis siWarbe (aTwleulebs Tu mimovixilavT, TiToeuli maTganisTvis Taviseburi gemovnebaa damaxasiaTebeli – ocdaaTianebi, ormocianebi, ormocdaaTianebi, samocianebi, samocdaaTianebi, oTxmocianebis stilebi, Tqven daasaxeleT). ra Tqma unda, araferia axali warsulis stilebis struqturis gadamRerebaSi: neoklasicizmi. igi Taobebs gadascems sakuTar mniSvnelobasa da Sinaarss renesansis Semdgomi periodidan me20 saukunis 50ian wlebamde da SesaZloa Tanamedrove dasavluri kulturis um
299
Tavresi gemovneba/stilis struqturaa, romelic yovelTvis moicavs `mogonili tradiciebis~ elementebs. zogadad neoklasicizmSi nagulisxmevia wesrigi da harmonia SfoTian periodSi. kapitalizmis pirobebSi ki yoveli periodi SfoTiania. amgvarad, istoriuli TvalsazrisiT, gemovnebisa da stilis erTi funqcia abstraqtul simSvides da stabilurobas ukavSirdeba. magram popularuli kulturis sapirispirod, retro arc wesrigis elementia, arc nostalgiisa: igi qmnis mimdinareobebs, romlebic sakuTar Tavs xalxTan urTierTobis momTxovn kompleqsuri formebis saxiT aRiqvamen, romlebic moicaven mexsierebas, ironias, sinanulsa da stilizacias.
Tumca, popularuli kulturisTvis inovatoruli tonalobis miniWebis TvalsazrisiT ver vityviT, rom mas realuri zRvrebi da problemebi ar gaaCnia. magram umetes SemTxvevaSi isini Caketilni arian specifikur movlenebsa an JanrebSi da SeuZlebelia maTi gamoyeneba moqmedebis arealis srulad aRsawerad. popularuli kulturis erTerTi xSiri sistemuri SezRudva misi daZvelebaa. am TvalsazrisiT individualur namuSevrebsa Tu xelovnebis nimuSebs yovelTvis ar eniWebaT prestiJi da “dadebiTi aura”, radganac isini uCveuloni arian da TavianTi Semfaseblebisgan distanciaSi imyofebian. magram cnobili gvarebi da teqstebi, piriqiT, yvelgan moipoveba da maT kulturuli TvalsazrisiT aRsavse aRiareba gaaCniaT. simarTlea, rom specifikurma da gansazRvruli stilebis obieqtebma (lu ridi, samxreTis parki) SeiZleba garkveul momentSi ukidures Tayvanismcemlebze gaTvliT didi prestiJi moipovon, magram udidesi aRiarebis periodSic ki, es ver Seedreba madonas an simpsonebis TavTavianT mwvervalze yofnis dros masobriv popularobas (an gavrcelebas nebismier doneze). sruli prestiJi da aRiareba miiRweva mxolod procesSi, romelic amowuravs kidevac mas: garkveuli niSniT gameorebadoba da popularoba gadadis mowyenilobasa da zedmetobaSi da sabolood Cavardnis saSiSroebis winaSe mdgomi moZvelebuli obieqte imis molodinSi arian, rom maT istoriis sanagveze miuCenen adgils – saidanac isini (SeiZleba) retrosa da nostalgiuri TvalsazrisiT dabrundnen. mxolod udroo gardacvaleba Tu SeaCerebs am process: elvisi, merlini, lenoni, jeims dini. mozRvavebuli popularuli kulturis medroveo
300
ba ukavSirdeba mis Sesabamis Taobas: masirebuli popularuli kultura, udidesi ̀ TviTmyofadobisa~ da aucilebeli sazogadoebrivi damakavSirebelis statusis mopovebis Semdeg, gansakuTrebiT axalgazrdobisakenaa mimarTuli. igi yovelives gacilebiT arTulebs, mas Semdeg, rac Zveli popularuli kulturebi Taobebis aRmzrdelis TvalsazrisiT axalgazrdebis mexsierebaSia gamjdari. Tanamedrove kulturaSi Sesvlas ki Tan moaqvs moTxovna im ganwyobis daZlevisa, rom masirebuli popularuli kulturisTvis raRac `friad moZvelebulia~.
popularuli kultura SeiZleba eqspluatatorulic iyos – amis or mniSvnelovan gamoxatulebas `plagiati~ da `gagebineba~ davarqvaT. plagiats adgili aqvs, rodesac marketinguli mcdelobebi dabal doneze muSaobis mospobis gziT mimarTulia auditoriis gadabirebaze. varskvlavuri omebis trilogiis sevdiani ambavi amis kargi nimuSia: axali filmebis umravlesobas arc axali (kargi) ideebi, arc TavianT winamorbedTa energia gaaCnia. maTi mTavari mamoZravebeli Zala fulis SovnaSi gamoixateboda da sanaZleosac davdebdi, rom am filmebis mnaxvel adamianTa umetesoba cotaTi mainc gabriyvdeboda. TiTqmis yoveli trilogia (da gansakuTrebiT satelevizio serialebi) moicavs garkveuli tipis plagiats, mas Semdeg, rac isini im drois, rodesac maT xarisxis SenarCuneba SeeZloT, odnav ukan dasabruneblad struqturuli zewolis qveS moeqcnen.
gagebineba crurwmenebisa da kulturuli dayofis gaZlierebas gamoxatavs: warmoidgineT, rom daaxloebiT 1980 wlamde, holivudis TiTqmis mTeli produqcia afroamerikelebis gagebinebas eZRvneba. es ar niSnavs, rom yoveli filmi, romelic erTgvari Suamavlis rols asrulebda Savkanian adamianebze uaryofiTi warmodgenebis gaRvivebaze, mxolod aqedan gamomdinarea dasawuni (TiTqos filmebs, romlebic amxneveben saSinel crurwmenebs, ar SeiZleba rom sxva Semacdeneli atributi gaaCndeT – Tu ara sakmarisad `momTafvleli~ – detalebi), magram es niSnavs, rom filmebi TeTrkaniani rasizmis eqspluatatorobas gamoxatavda. ToqSous sxartad mosaubre wamyvanebma, yalbi informaciis mowodebiT, sxvadasxva Sexedulebebis mospobis gziT, daSinebiTa da yviriliT, gagebineba konkretul formad aqcies. am tipis eqspluataciis mospobis
301
mcdeloba, cxadia kulturis kvlevebis yvelaze mniSvnelovani da mxardasaWeri amocanaa.
radgan kapitalizmis pirobebSi popularuli kultura safuZvlian komercializacias ganicdis, komerciuli faseulobebisTvis da ideologiisTvis, romelic mxars uWers momxmareblur kapitalizms, es Cveulebrivi dasayrdenia. es niSnavs, rom mas kulturis da garkveulwilad, teleradio mauwyeblobis sajaro dafinansebasTan konfliqtis msgavsi urTierToba gaaCnia. kulturis sajaro dafinansebis mxardasaWerad, marTlac, seriozuli ideebi SeiZleba arsebobdnen. magram rogorc viciT, amgvari ideebi saerTo jamSi calmxrivia da mxars uWers axali ambebis servisebs, romlebic reitingis mixedviT ar lideroben da sazogadoebaSi gadaWarbebuli media servisebisgan yvelaze RaribTa damcvelebad ar moiazrebian. meore mxriv saSualo klasis gemovnebebis dasakmayofileblad sajaro dotacia advili dasacavi ar aris. amgvarad, garkveul konteqstSi, komerciuli popularuli kultura, rogorc saxalxo kulturis mteri da nebismier xarisxSi alternativa, SeiZleba sazogadoebis saukeTeso interesebis sawinaaRmdegod moRvaweobdes.
mniSvnelovania, rom kulturul populistebs popularuli kulturis TviTmyofadi saxiT arsebobis SezRudvebisa da problemebis gaTvicnobiereba esaWiroebaT (romelTa nawilic Riaa kulturuli polisis CarevisTvis), radgan kulturuli elitis warmomadgenlebma unda aRiaron, rom es SezRudvebi da problemebi popularul kulturas TviTmyofadi saxiT ver SeinarCuneben.
kulturuli faseuloba da gemovneba
yvelaferi imaze migvaniSnebs, rom SemecnebiTi TvalsazrisiT, Tavis mxriv uamravi gaurkvevlobiT aRsavse faseulobis sakiTxis gareSe, kvlavac Znelia popularuli kulturis Sesaxeb msjeloba. dasawyisSi gasarkvevad sasargeblo iqneboda erTmaneTisgan gamijvna faseulobis, xarisxisa da gemovnebis kategoriebisa, romelTac xSirad mouwesrigeblad moiazrebian (vinaidan isini gancalkevebuli, Tu xelaxla SeerTebulni arian).
302
faseuloba kulturuli obieqtis, Janris sxva obieqtebTan, JanrebTan Tu mediasTan damakavSirebeli mediumis (savaraudo) abstraqtuli safasuria. igi Zireuli TvalsazrisiT ekonomikuri koncefciaa, xolo klasikurad ki igi or nawilad aris gayofili. obieqtebi iyeneben faseulobebs (maTi faseuloba izomeba sargeblianobiT) da isini cvlian faseulobebs (maTi faseuloba izomeba imiT, Tu visTan aqvT saqme da ras cvlian, Cveulebriv fulis meSveobiT). am perspeqtividan gamomdinare, `kulturuli faseuloba~ sinamdvileSi metaforis saxeobaa, radgan, Zireulad, kultura ise iyenebs da cvlis faseulobebs, rogorc Tqven winaSe arsebuli namuSevari _ ekonomikas. im farglebSi, romelSic faseuloba kulturas SeiZleba miekuTvnos, mas Semdeg, rac ukve aRar arsebobs azri, rom maRali donis kultura popularul kulturaze gamoyenebadi da sasargebloa, magram, rom man SeiZleba Secvalos igi, misi obieqtebis xelTaa faseulobis ufro metad Secvla, vidre misi gamoyeneba. cxadia, rom kulturuli faseulobis gasazomi obieqturi standartebi ar arsebobs. kulturas fuladi faseulobebis sawinaaRmdegod obieqtebTan kavSirSi resursebisa da moTxovnebis meqanizmis mixedviT raodenobriv gansazRvraze damokidebuli kulturis bazris gamokvlevis msgavsi meqanizmic ar gaaCnia.
meore mxriv, xarisxi im institutebis mier Sefasebuli kulturuli obieqtis Rirebulebaa, romelTa meSveobiTac iwarmoeba an nadgureba igi, rac kavSirSia misi mediumis damoukidebel funqciebTan. yoveli kulturuli zona sxvadasxva xarisxis namuSevrebs Seicavs; marTlac, mas Semdeg, rac prodiuserebi raime saxis produqciis SeqmnaSi monawileobaze gamudmebiT uars amboben, yoveli kulturuli produqti TiTqos xarisxis Sefasebas Seicavs. kulturul zonebsa da JanrebSi gansakuTrebiT TvalSisacemia, rom aranairad ar xdeba sruli SeTanxmeba xarisxis Taobaze. zonasa Tu JanrSi nebismieri obieqti SeiZleba gansxvavebuli da Seudarebeli iyos, magram is bolomde gansxvavebuli da Seudarebeli ver iqneba, amgvarad xarisxis Sefaseba SesaZlebelia. Tuki vinme amas ar eTanxmeba, davuSvaT, rom britni spirsi, venila aisi da boi jorji ukeTesebi iyvnen, vidre alisia keisi, fablik enemi da devid boui. am SemTxvevaSi maT zogadad Seafasebdnen, rogorc gamomwvevebs, garyvnilebs, ironiulebsa, Tu Tavxedebs.
303
TiToeul medias `xarisxis~ gansxvavebuli kriteriumi gaaCnia. Tavad termini ZiriTadad industrializebul kulturaSi (kulturisaTvis misi gamoyeneba TavisTavad industriidan gamomdinareobs, rac `xarisxis kontrolSi~ gamoixateba), rogoricaa musika da TiTqmis mTel satelevizio biznesSi gamoiyeneba. magaliTisaTvis, jef mulganma satelevizio industriaSi gamoyenebuli termin `xarisxis~ Svidi gansxvavebuli daniSnuleba daTvala (mulgani 1994, 88115; ix. agreTve makgigani 1996, 4547), romelTa ricxvic Cven SegviZlia oTxamde SevamciroT: 1) xarisxi profesionaluri produqciis donis gamoxatulebis TvalsazrisiT, koncefcia, romelic uxsnis areals prodiuserebis SemoqmedebiT Tavisuflebas; 2) xarisxi, romelic momxmareblis mier, programirebis Sesabamisad izomeba; 3) xarisxi, Sefasebuli televiziisaTvis specifikuri esTetikis TvalsazrisiT; 4) xarisxi, Sefasebuli televiziis SesaZleblobebis mixedviT moralur funqciebTan damokidebulebaSi, gansakuTrebiT simarTlis Tqma da kulturuli sxvadasxvaoba. imave kriteriumis Seqmna naklebad industrializebul seqtorebSic SeiZleba: magaliTad, literaturuli nawarmoebi. Tumca, esTeturi TvalsazrisiT, sadac xarisxi specifikuri amocanis Sesasruleblad obieqtis SesaZleblobebis mixedviT ver gaizomeba, xarisxis Sefasebis kriteriumebis Sesaxeb kvlavac struqturuli gaurkvevlobaa – rogorc es zemoT CamonaTvalSi naxseneb me(3) SemTxvevaSi iqneboda.
bolos ki gemovnebaa. igi pirovnebis personaluri kulturuli warmodgenebis gamoxatulebaa. radgan gemovneba Zalian mWidro kavSirSia Tanamedrove karCaketilobisa da Tavisuflebis mimdinareobasTan, mas didi istoria gaaCnia. kidev erTxel gadavavloT Tvali am istorias, raTa ufro Rrmad gaviazroT maRali da dabali donis kulturebs Soris damokidebuleba.
dasavleTSi da gansakuTrebiT, safrangeTSi, gemovneba da `pewiani~ kultura saxelmwifo da samoqalaqo sferoSi sazogadoebis Rrmad SeWrasTan erTad, mniSvnelobas iZens. rodesac qveyanaSi modis mTavroba, romelic eklesiuria da zrunavs `sulebze~, upirveles yovlisa, policiisa da armiis marTvis sadaveebis sakuTar xelSi aRebiT, samoqalaqo sazogadoeba sajaro institutebis sferod iqceva: gazeTebi, wignebi da Jurnalebi, iseve, rogorc Teatrebi, klubebi, tavernebi,
304
yavis saxlebi, biblioTekebi, azartuli TamaSebis holebi, xelovnebis galereebi, sportuli moednebi, maRaziebi, miusik holebi da a.S. `piradulis~ Zveli maxasiaTebeli, gankuTvnili maTTvis, vinc ar iyo nebadarTuli sajaro sferoSi Sesvlaze (rogorc armiaSi `piraduli~), radgan sajaro cxovrebis axali formebi (saxelmwifo da samoqalaqo) Teoriuli TvalsazrisiT mainc yvelasTan kavSirSia, gaqrobas iwyebs.
am procesSi piraduli `azris~ damcav zonad iqceva (amis Sesaxeb Teoria Camoayalibes filosofosebma jon lokma da mogvianebiT emanuil kantma), gansakuTrebiT gemovnebis sakuTari interesebis TvalsazrisiT. imavdroulad, qonebasTan, kerZo SromasTan da kapitalTan dakavSirebul kerZo ekonomikur da kanonier uflebebze liberaluri Sexedulebebi produqciis saxeobebis Seqmnas ganapirobebs (anu kapitalizmi). `liberalurobaSi~ Semdegs vgulisxmobT: 1) pirovnebebi ganixilebian TavianT qonebasTan damokidebulebaSi, sakuTari sxeulis flobasTan da misi muSaobis SesaZleblobebTan dakavSirebiT mainc da 2) sazogadoeba ganixileba oficialurad dadgenili Tanasworuflebiani pirovnebebis TvalsazrisiT, romelTa Tavisuflebis uflebebi umTavresia. mxolod me19 saukunis dasawyisSi Seiqmna piradulis koncefcia Zireulad asocirebuli genderul ojaxur cxovrebasTan im TvalsazrisiT, rom samuSao adgili da saxli erTmaneTs gaemijna da `pirad cxovrebaze~ Sexeduleba ukve samuSaosTan damokidebulebaSi ganixileboda (uorneri 2002). magram me19 saukunis kapitalizmis liberalur individualizms, miuxedavad imisa, rom momavalSi sazogadoebriv erTsulovnebas ziani miayena, Zveli aristokratuli sistemis msgavsad, ierarqiuli meTodebis danergviT ar uxelmZRvanelia.
Sexedulebaze metad gemovneba gamoexmaura ierarqiis moTxovnilebebs: kargi gemovnebis kanonebi liberaluri kulturis damkvidrebas xels uwyobda. rogorc vnaxeT, igi aseve avrcelebda samoqalaqo amTviseblobas. Tanamedrove kapitalizmis pirobebSi pirovnebebis ufleba sakuTar gemovnebaze (da amis Tavisufali gamoxatva) momavalSi Rrmad aris gamjdari liberalur TeoriaSi. es imitom, rom kargi gemovneba saukeTeso gamtaria sazogadoebriv da ekonomikur uTanasworobebs Soris, romelTac kapitalizmi badebs. demokratiisa da Tanas
305
woruflianiobis damcvelTa Tezisebi ki amyareben am Teorias. gemovnebis, (rogorc ierarqiis maxasiaTeblis) daRmasvla da misgan sazogadoebrivi funqciis Camocileba, nawilobriv ierarqiis axali formebis Seqmnis ZiebaSi myofi kapitalizmis (safuZvelSi uCveulod faqizad safexurebad dayofili samomxmareblo bazris gafarToebis pirobebSi), xolo nawilob riv ki Tanasworuflebianobis momxreTa moZraobis gamo, oficialur politikaSi kulturuli interesebis sferos warmatebis Semdeg, misi kolonizaciis Sedegia. odesRac kargi gemovnebis periodi rom mTavrdeba, es imas ki ar niSnavs, rom met obieqtebs meti adamianebis mizidva SeuZliaT, aramed imas, rom gemovnebis kriteriumebi gafarTovda. dResdReobiT zogjer iqmneba STabeWdileba, TiTqos nebismieri maniSnebeli SeiZleba gemovnebasTan kavSirSi aRmoCndes: ra uxeSi da mouridebelia? ra mSvidia? ra ironiulia? rogori samarTliania? ra Tbilia? ra magaria? rogori teqnoa? ra bunebrivia? ra Sokismomgvrelia? rogori udrekia? ra xmauriania? ra mSvidia? ra Seucnobelia? rogor brwyinavs? esTeturi gemovnebis Zvel maniSneblebs – silamaze, harmonia, wesrigi – dakarguli aqvT mniSvneloba, magram, ra Tqma unda, ar gamqralan. arsebobs ufro farTo arCevani gemovnebis kriteriumsa da obieqtebs Soris da naklebi SesaZlebloba, rom calkeuli kriteriumisa Tu obieqtis arCeva xels SeuSlis romelime sxvaSi SeRwevas. amitomac, yvelaze advilad SesaZlebeli gemovnebis liberalizaciaa. Tuki SemiZlia gaviTaviso orive – henri jeimsi da samxreTis parki, ratom moviSoro erTerTi?
kulturuli faseulobebis Sesaxeb bevri fiqrisas problema is aris, rom igi faseulobas xarisxSi aRrevs, an gemovnebas orive daniSnulebas aniWebs, TiTqos truizmi `yvelas gaaCnia sakuTari gemovneba~ faseulobisa Tu xarisxis sawinaaRmdego argumentad iqceva. ra Tqma unda, gemovnebis praqtikaSi xarisxi da faseuloba mWidro kavSirSi arian, magram arsebuli sami koncefciidan dRemde faseuloba yvelaze metad droebiTi movlenaa. kulturasTan mimarTebaSi mas mxolod metaforuli funqcia Tu gaaCnia. da bolos, kidev erTxel gavimeoroT, rom moxmarebis sagnebs gaaCniaT faseuloba, kulturebs ki – ara. gemovneba jabnis faseulobas, magram gamorCeuli xarisxi kvlavac Seudarebelia.
306
bordie
amgvarad, TeoretikosTa Soris kulturuli faseulobebis sakiTxebSi yvelaze xSirad citirebuli da didad gamocdili pier bordie, marTlac rom gemovnebis Teoretikosia. umTavres naSromSi `gamorCeva~ (1984) misi ZiriTadi argumenti CvenTvis sakmaod kargadaa cnobili farTo gagebiT: Tanamedrove sazogadoeba dayofilia dajgufebebad gansxvavebuli da ierarqiuli gemovnebiT (bordie amgvar gansxvavebebs sam nawilad hyofs: `WeSmariti~, `saSualoazrobrivi~ da `popularuli~), romelTa garkveuli gemovnebebi, interesebi, codna da unarebi SemTxveviT ar miiRebian. amgvari kulturuli gansxvavebebi da gradaciebi arc imitom arseboben, rom maRali donis kultura `ukeTesia~ (SedarebiT civiluria, Rrmaazrovania, daxvewilia, Camoyalibebulia da sxv.) dabali donis kulturasTan SedarebiT. metad savaraudoa (es argumenti viciT), rom TandaTanobiT cvladi gemovnebis gansxvavebulobebs garkveulwilad sazogadoebrivi funqcia gaaCniaT: isini gvexmarebian im klasebis xelaxal dayofaSi, romliskenac arian mimarTulni. bordiesTvis gemovnebebi kulturuli kapitalis mTavari komponentebia da metnaklebad yvelas gaaCnia kulturuli kapitali. isini SigniTac arseboben da bordies TqmiT, `habituss~ qmnian, rac, Tavis mxriv, Tanmimdevrulobis, upiratesobis miniWebis da klasifikaciebis nusxaa. adamianebma maT Sesaxeb yovelTvis ar ician da isini xSirad `bunebrivad~ aRiqmebian, magram gamudmebiT raime SesabamisobaSi an farulad moqmedeben. magaliTisTvis, Tundac, sakuTari sxeuli moviyvanoT – rogor vzrunavT masze da rogor gviyvars igi. habitusi is saSualebaa, romliTac kulturuli kapitali regulirdeba da arsebobs; igi akavSirebs qmedebis materialur kondiciebs (klasobrivi gansxvavebulobebi samuSaosa da fulis TvalsazrisiT) da niSnebsa da gamocdilebas, romelTa saSualebiTac sxvadasxva dajgufeba sazogadoebriv ierarqiaSi imkvidrebs adgils.
mmarTveli klasebis warmomadgenel pirovnebebs, maT winamorbedebTan SedarebiT, memkvidreobiT meti kulturuli kapitali gadaecemaT, Tuki isini ekonomikurad mizanSewonil kapitaldabandebas ewevian. isini swavloben maRali kulturis Sefasebasa da konteqstualizebas. isini Seiswavlian wesebsa
307
da racionalobas, romlebic aregulireben da akanoneben mas. garkveulwilad isini iZenen esTeturi sferos, rogorc aseTis, vidre ubralod garTobisa Tu teqnikuri keTilmowyobis, Secnobis unars. isini Seiswavlian xelovnebisTvis uintereso da Sualeduri garemos Seqmnas: amis dasaxvas saboloo miznad. amgvari kulturuli kapitali SeiZleba sxvadasxva gziT ekonomikur kapitalSi gadaizardos (da piriqiT), magram es gansakuTrebiT mniSvnelovania, bordies TqmiT, mmarTveli klasis `yofili mmarTveli fraqciis~ warmomadgenelTaTvis, vinc inazRaureben sakuTari fulisa da statusis SedarebiT ukmarisobas, SedarebiT meti kulturuli kapitalis SeZeniT.
bordies argumentTan dakavSirebuli ara erTi problema arsebobs, yvelaze meti diskusiebi ki kulturis kvlevebsa da sociologiaSia (ix. kolinzi 1995, 194ff.; Jon holi 1992; yvelaze ukeTesia, frou 1995). yvelaze aSkarad bordies Teoria klassa da gemovnebas Soris mWidro morgebas eyrdnoba.
rogorc vnaxeT, Tanamedrove kulturas axasiaTebs gemovnebiTi dajgufebebis ganvrcoba sazogadoebrivi gamorCevis gansxvavebulobis (genderi, eTnikuroba, adgilsamyofeli, Taoba da sxv.), xolo zog SemTxvevaSi ki saerTod arafris mixedviT: msgavsad, moazrovne fanebis dajgufebebi SeiZleba Camoyalibdnen SedarebiT farTo sazogadoebriv gansxvavebulobebs Soris (magaliTad, Tevzaobisa da samejliso cekvis stili). es niSnavs, rom maRali donis kulturasa da klasobriv dominirebas Soris kavSiri moTxovnasTan SedarebiT sustia.
gemovnebasa da klass Soris kavSirs yvela qveyanaSi Tanabari Zala ar gaaCnia: bordies Tezisze Sedgenili testis mixedviT, avstraliaSi Catarebulma farTomasStabianma gamokiTxvam damajereblad cxadyo, rom, rodesac garkveuli kulturuli favoritebi Zlier klasspecifikuria (magaliTad, bavSvebisTvis pianinos gakveTilebi) klassa da kulturas naklebi urTierTkavSiri aqvT, vidre amas bordie varaudobda (ix. beneti, emisoni da frou 1999). amis erTerTi mizezi isaa, rom TiTqos avstraliaSi kultura klasobrivi gansxvavebulobis naklebad Zlieri niSania, vidre es iyo omis Semdgom safrangeTSi (bordies kvlevaTa umravlesoba 60iani wlebis mixedviTaa Catarebuli) da am TvalsazrisiT, evropasa da CrdiloeT amerikaSi da TiTqmis yvelgan. Tumca sakiTxavia, imuSavebs ki
308
bordies Teoria dasavleTs miRma: CineTSi – albaT; omanSi, vTqvaT – bevrad naklebad.
bordies Teoria aseve varaudobs, rom sazogadoebis warmomadgenelTa umravlesoba aRiarebs warsulis kulturul standartebs; rom maT gaaCniaT Sereuli grZnoba, Tu rogor flobs TiToeuli did an patara kulturul kapitals. es eWvs iwvevs: cxadia, rom TiTqmis yvelas sjera, rom mersedesbencis floba ufro prestiJulia, vidre toiotasi, an rom dRevandeli kvercxi sjobia xvalindel qaTams, magram yvela ar fiqrobs, rom klasikur musikasa Tu inglisur literaturaSi garkveva statusis maniSnebelia. bevrisTvis (da ara `yofil mmarTvelTa~ klasebSi) es briyvobisa da idiotobis maniSnebelia. kulturuli kapitali brunavs Semofarglul wreSi.
meore mxriv, bordie jerovnad ar afasebs xarisxs, romlis mimarTulebiTac gemovnebebma SeiZleba gansxvavebuli dajgufebebis gavliT gadainacvlon. zogierTi tipis gemovneba iwyebs patara da elituri jgufebiT, Semdeg ki SedarebiT masobriv xasiaTs iZens (yovelwliurad klasikuri musika gadadis pop CartebSi, xolo impresionistuli da postimpresionistuli gemovnebebi didi xania farTovdeba). sxvebi ki sapirispiro mimarTulebiT moZraoben (magaliTad, elvisis stilSi xalxuri simReris rokSi Sesrulebis kulturuli energetika Tavdapirvelad amerikis samxreT dasavleTis Savkanian TineijerTa gemovnebebma ganapirobes).
marTlac, dro yvelafris mkurnalia masobrivi kulturuli obieqtebis CaTvliT. aRfrTovandiT koleqcionerTa da/an esTeturad ganwyobilTa gansakuTrebuli tendenciebiT. sxvadasxva dajgufeba (da pirovnebebi) SeiZleba afasebdnen erTsa da imave moRvaweobasa da obieqtebs, magram gansxvavebuli midgomiT: magaliTad, ABBAs Tayvanismcemlebs uyvarT jgufi yovel mizezgareSe iumoris didad gansxvavebuli xarisxis mixedviT – nulovaniT dawyebuli, didi iumoriT damTavrebuli da bevri maTgani ar aris ganxiluli bordies TeoriaSi.
da bolos, miuxedavad imisa, rom bordies Teoria kulturul gemovnebebTan socialuri dominirebis struqturis damakavSirebel ukidures qmedebas warmoadgens, mas didi gamoxmaureba ar mohyolia. albaT, yvelaze metad gaurkvevelia – ras etyvis bordie im adamianebs, visac uyvars: Dr.Who, keit
309
buSi, franc kafka da Dr.Dre? SeiZleba maTi warsulis Sefaseba mxolod (TviTSegnebis armqone) strategiis TvalsazrisiT kulturuli kapitalis SesaZenad Tu es amis ukmarisobasTan Seguebaa? (gemovnebebis farTo speqtri aris kulturuli kapitalis maniSnebeli?) ras ityviT siamovnebis Sesaxeb? samyaros Secnobis Sesaxeb? politikuri Sexvedrebis Sesaxeb? ar ZaluZT gemovnebebs, rom maTi matarebelnic iyvnen? ras ityviT yvelanair sargeblobaze, saqmian qaossa da sazogadoebriv urTierTobebze, rac Tan sdevs kulturul moRvaweobasa da samomxmareblo sferos da rac ar SeiZleba rom aRiarebis mopovebis mcdelobis TvalsazrisiT zerosam TamaSis stilSi moiazrebodes, sadac mogebulisa da wagebulis Tanxebis jami nulis tolia? mavanma SeiZleba Tqvas, rom kulturis kvlevebi iwyeba iq, sadac bordie Cerdeba.
damatebiTi literatura: Bourdieu 1984; Brantlinger 1983; Fiske 1989; Frow 1995; Hartley 1996; Jenkins et al. 2002; McGuigan 1992.
310
7.2 kulturis buneba
rogorc reimond uiliamsma aRniSna mis konstruqciul teqstSi `naturis ideebi~, naturis koncefciis erTerTi yvelaze mravalaspeqtiani ganxilva dasavluria, romlis mixedviTac `kultura~ susti metoqea (uiliamsi 1980). marTlac, orma sityvam gaaerTiana istoria: procesebi da azri. sanam es iyo institutebTan mimarTebaSi, romelTa mixedviTac Cven arsebobas SevigrZnobT, `kultura~ erTgvar kultivaciasaviT aRiqmeboda, rac adamianis bunebaSi produqtiuli Carevis Sedegi iyo. nebismier doneze buneba arsebobs sferoSi, rasac anTropologistma merlin streternma `kontrastebis matrica~ uwoda – rac imas niSnavs, rom igi ganisazRvreba sapirispirod an Sesabamis damokidebulebaSi ramdenime Zlier gansxvavebul kategoriebTan mimarTebaSi.
upirveles yovlisa, buneba ganisazRvreba arabunebrivobisa da teqnologiebis sapirispirod. am TvalsazrisiT igi iqceva sferod, romelic adamianTa kontrolis qveS ar imyo feba maSinac ki, rodesac raRac Seqmnilia adamianebis mier an raimes maTi xeli atyvia. amgvari formulirebis aSkara sirTule isaa, rom dResdReobiT rac `bunebis~ saxiT arsebobs, TiTqmis mTlianad adamianis pirdapiri an iribi Carevis Sedegia, ase rom, dedamiwaze TiTqmis aRar darCa buneba pirveladi saxiT.
bunebas aseve SeuZlia itvirTos sicocxlis sinonimis funqcia, radgan igi dayvanilia ufro biologiis garkveuli sferos Semadgenel nawilamde, vidre fizikisa Tu qimiisa. igi arsebobs sulieri arsebebis krebulis saxiT, vidre saerTod yoveli sagnisa an romelTac TiTqmis igive, magram `organulisTvis~ arasakamarisi SegrZneba gaaCniaT, rogorc es `araorganulis~ SemTxvevaSia. (organuli sakvebis zrdam `organulis~ mniSvneloba Secvala, romelic winaT gamoiyeneboda xolme ubralod sulieris aRsaniSnad, magram amJamad, garkveulwilad, ukve aRniSnavs raime saxis produqcias, romelic agraruli teqnologiebis mier ar aris Seqmnili.) es imas niSnavs, rom garemomcveli samyaros `bunebis~ TvalsazrisiT dasaxasiaTeblad saWiroa msoflios cxovrebiseuli mamoZravebeli Zalis sxvadasxva xerxiT samyaroSi gadatana, TiTqos Tavad samyaro gacocxlebulao. gacocxlebuli samyaros amgvari damaxinjeba bevr kulturaSi gvxvdeba.
311
Zlier gansxvavebulad, buneba aseve zebunebrivobis TvalsazrisiT ganixileba. am SemTxvevaSi RmerTebisa da sulebis mflobelobaSi myofi samyaros sapirispirod, igi yovelives mepatroned iqceva, rac ki samyaros kuTvnilebaa. TavisTavad, igi metad moicavs, vidre gamoricxavs xelovnursa Tu damzadebuls. ra Tqma unda, Tanamedrove mtkice Sexedulebis mixedviT zebunebrivoba mxolod adamianis fantaziis Sedegia da aqedan gamomdinare, garkvelwilad bunebisa. am TvalsazrisiT es sabolood araferia, Tu ara buneba.
buneba rom zebunebrivobisgan gansxvavdeba, odesRac samyaros anarqiis, qaosisa da sikvdilis mizezad iqca. es iyo SemTxveva, rodesac, magaliTad, tradiciuli qristianobisTvis, adamianTa modgmiT dacemuli samyaro, umaRles samsjavroze gankiTxvis molodinSi iyo. es agreTve SemTxveva iyo TiToeuli politikuri TeoretikosisTvis (rogoric Tomas hobsia), romelTac miaCndaT, rom metad daaxloebuli adamianebi TavianT bunebriv mdgomareobasTan mimarTebaSi meti sisastikiT gamoirCeodnen da SeiZleboda areulobac moexdinaT. gansxvavebuli formulirebis mixedviT, horkhaimeri da odorno TavianT klasikur naSromSi ganviTarebis dialeqtika, amtkicebdnen, rom Tanamedrove sazogadoebriv Zalauflebas (gansakuTrebiT mdidrebis mier RaribTa Seviwroveba) esaWiroeba, rom aRiqmebodes, rogorc Sedegi da saboloo wertili maT mier Seviwrovebuli da daSinebuli adamianebis mier da batonobis wyurvili bunebaze, romelic mudmivad warmarTavs teqnologiisa da racionalobis produqcias (horkhaimeri da odorno 1988 [1947]). magram me17 saukunidan dawyebuli, sul ufro da ufro, aTeistebisTvis mainc, buneba ganixileboda rogorc racionaluri kanonebisa da procesebis wesi, aseve (romantizmis gavlenis qveS) sisufTavisa da gajansaRebis adgilsamyofel poziciad. buneba samoTxis TvalsazrisiT.
racionaluri da bunebrivi kanonebi SeiZleba metnakleb harmoniulobiT gamoirCeodnen. magram cocxali bunebis uaxlesi versiebi – darvinizmi da neodarvinizmi – ganixilavs principebs, romlebic organul bunebas marTaven wesis mixedviT, magram ara keTili ganwyobiT. maTi buneba ganixileba auCqarebeli, sastiki istoriis TvalsazrisiT, romelSic agresiuli Sejibris pirobebSi gadarCenisTvis brZola gansazRvravs
312
Sedegebs. darvinizmi biologias aqcevs istoriis formad da istoriis biologiur formad qcevis unariTac sargeblobs (rogorc maTTvis, visac miaCnia, rom sazogadoebrivi kavSirebi evoluciuri Zalebis Seqmnilia). bolo dros, agreTve norbert vaineris kibernetikis gavlenis qveS, buneba ganixileboda ara rogorc racionaluri kanonebis mier mowesrigebuli Tu ukana planze myofi, aramed `avtopoeturi~ an TviTregulirebadi sistemis TvalsazrisiT (ix. heilsi 1999).
buneba aseve universalur normatiul koncefciad iqca. Cven vsaubrobT `bunebis uflebebze~; Cven vgmobT `arabunebrivi~ tipis qmedebebs (mSvenieria, homoseqsualistTa gaTavisuflebis moZraobamde, erTi da imave sqesis warmomadgenelTa Soris aqtebi). Cveulebriv saubarSi, iseTi frazebi, rogoricaa `bunebrivad~ da `es mxolod bunebrivia~ TiTqmis yovelTvis daufiqreblad gamoiyeneba raimes axsnis, damcavi saSualebisa, Tu Seqebis TvalsazrisiT. `bunebrivisa~ da `xelovnuris~ garCevisas TiTqmis yovelTvis zaraldeba xolme meore. buneba normis TvalsazrisiT ar warmoadgens rogorc aseTs, bunebas sicocxlis TvalsazrisiT, magram es gansxvaveba, rogorc wesi, ugulebelyofilia. Tanamedrove garemos dacvis moZraoba nawilobriv uerTdeba maT, TiTqos bunebis dacva ganixilebodes bunebisa da sicocxlis (rogorc universaluri normis), arabunebriobisa da teqnologiebis sawinaaRmdego TvalsazrisiT.
ufro specifikuri midgomiT, ekologiuri msjeloba bunebis ramdenime versias ganixilavs. maTi `kvaziesTeturi~ da `eTikuri~ (rogorc SegviZlia vuwodoT) versia, albaT, yvelaze metad miRebulia, nawilobriv radganac moaxlovebuli globaluri katastrofis SegrZneba, romelic iTrevs masStabur ekopolitikas Zalian damTrgunveli da antihumanuria (latori 2004). kvaziesTeturi garemos dacvis moZraobis mizania biologiuri saxeobebis SenarCuneba, rasac safuZvlad esTeturi mizezebi udevs, maTi silamazis, biomravalferovnebisa Tu absoluturi xelSeuxeblobis da sxv. gamo.
eTnikuri environmentalizmi antianTropocentrizmis magaliTs iRebs. is cdilobs bunebaze kacobriobis batonobis limitirebas an, sxva sityviT, misi naklebi siZlieriT warmoCenas adamianTa modgmis Rvawlis dakninebis mizniT, raTa ar Seiqmnas STabeWdileba, TiTqos adamiani bunebis centria da buneba
313
arsebobs misi survilebis dasakmayofileblad. kvaziesTeturi ekopolitika, marTlac, esTeturia, sanam igi saboloo keTildReobis TvalsazrisiT garemos dacvis moiTxovnamde miva: magaliTad, amisaTvis, sxva alternativebTan SedarebiT, Citebis saxeobebis SenarCuneba ver iqneba kargad gaTvlili alternativa, Rirebulebasargebelis mixedviT. Tavisi arsiT es mizania, iseve rogorc samxatvro moRvaweoba TavisTavad mizania tradiciuli kanturi esTetikisa (miuxedavad imisa, rom environmentalizmi regularulad araprognozirebadobaze migvaniSnebs, rodesac igi askvnis, rom Cven ar viciT, risi danakargi gveqneba, Tu zogierTi saxeobebi gaqrebian).
esTetikur environmentalizms SeiZleba swrafad saqonlis saxe mieces an gafetiSdes, rogorc es Body Shopis marketinguli nimuSis SemTxvevaSia – `bunebrivad sufTa xsnarebi kanisa da Tmis mosavlelad~ – gamyidveli firmis produqciis aRweras eweva. davubrundeT frazas (`bunebrivad sufTa~), romelic mizanmimarTulad Zlevs winaaRmdegobebs, inarCunebs ra bunebriobas da sazRvravs, Tu sinamdvileSi ra aris `bunebrivi~. sinamdvileSi Body Shopis marketingi bunebis gamoxmaurebas ar warmoadgens da Tavisi arsiT igi simarTles ar gamoxatavs, magram igi farTod exmaureba bunebis qveteqstebs. aseTma reklamam SeiZleba imuSavos maskaradze politikuri programis TvalsazrisiT. sakuTar Webgverdze kompanias CamonaTvalSi Seyavs sakuTari `faseulobebi~: `cxovelebze cdebis Catarebis winaaRmdeg~, `Temis tradiciebis mxardaWera~, `TviTSefasebis gamxneveba~, `adamianTa uflebebis dacva~ da `davicvaT planeta~ saxiT. savaraudod, misi mTavari mizani sargeblobis miRebaa, magram farisevlobis gaTvaliswinebiT, am SemTxvevaSi buneba im normis saxiT ganixileba, romelsac iyeneben xolme Tanamedrove ideologiis erTerTi mniSvnelovani berketis SesanarCuneblad: rom TviTSefaseba (da vinmes ndoba gamorCeuli Rirsebaa) aucilebelia – amis bunebrivad keTeba – kargi.
rogorc ukve davinaxeT, buneba aseve SeiZleba ganixilebodes moralTan da civilizaciasTan ganyenebuli TvalsazrisiT. buneba am SemTxvevaSi instinqtebis, impulsebisa da winsvlis sferoa, romelTa gaazrebasa da moralur wesrigs kontroli esaWiroeba. albaT, amisi yvelaze gamoxatuli Sem
314
Txveva fsiqoanalitikur `qvecnobiersa~ (romelic froidis azriT, iqaa, sadac siamovnebis misaRebad Cveni ZiriTadi seqsualuri da bunebrivi zraxvebia Tavmoyrili da mTliani ganadgureba gardauvalia) da `superegosa~ an sindisis grZnobas, romelic iRviZebs damSvidebisa da TavSekavebis procesSi, Soris kavSiria. froidi TiTqos zogjer fiqrobda, rom qalebi mamakacebTan SedarebiT naklebad arian midrekilni sazogadoebisken, TiTqos isini bunebis struqturasTan metad arian daaxloebulni. feministebi ki amtkicebdnen, rom patriarqatuli ideologiis mixedviT, mamakacebisTvis qalebi warmoadgendnen igives, rasac buneba warmoadgenda kulturisTvis (da pasivi iyo aqtivisTvis) – es fraza momdinareobs Seri ortneris cnobili publikaciis saTauridan (ix. grifini 1978; rosaldo da sxvebi 1974).
bunebis Sesaxeb sxva saxis msjeloba, romelic germanel idealist filosofos hegelisgan momdinareobs, ganasxvavebs `pirvelad~ da `meorad~ bunebas. pirveladi buneba arsebobs adamianTa sazogadoebisgan da teqnologiebisgan gamijnulad; meoradi buneba ki arsebobs adamianTa sazogadoebisTvis da mis SigniT. es niSnavs, rom meorad bunebas, Tavis mxriv, gaaCnia ori forma: erTi mxriv, es aris buneba, romelmac saxe icvala da Camoyalibda masSi 120 aTasi (uxeSad) adamianis Carevis Sedegad, magram igi aseve warmoadgens `bunebas~ koncefciisa da adamianebisTvis normis TvalsazrisiT. amgvari hegeliseuli gamijvna gvafiqrebinebs istoriis mzadyofnaze, meoradi bunebis mier pirvelis STanTqmasTan dakavSirebiT. hegelisTvis es aSkara progresis maniSnebeli iyo. meorad bunebas sxva daniSnulebac gaaCnia: mas SeuZlia socialur da politikur struqturebze bunebrivi saxis micemiT, sazogadoebisa da politikis naturalizacia ganasaxieros. albaT, amis yvelaze naTeli gamoxatuleba ojaxia, romelic, upirveles yovlisa, bunebrivi movlenaa, Semdeg ukve sazogadoebrivi modeli, romelic mTliani ojaxis TvalsazrisiT SegviZlia ganvixiloT. TavisTavad sityva `kulturas~ `kultivaciis~ istoriuli daniSnulebiTurT, radikalurad naturalizebis unari Seswevs: TiTqos koleqtivebisa da pirovnebebis Camoyalibeba sasoflosameurneo kulturebis kultivaciis msgavsad xdeboda.
maSin buneba aris is, rasac struqturalistebi `cvalebad
315
maniSnebels~ uwodebdnen: igi warmoadgens sxvadasxva konteqstebSi semantikuri naSromis gansxvavebul saxeobebs. sxva sityvebiT igi raRac garegnulis maniSnebelia socialurTan da kulturulTan mimarTebaSi, romelmac am mizeziT unda moaqcios CarCoSi da SezRudos isini. magram veranairi garegnuli ver iqneba uproblemod socialurTan da kulturulTan damokidebulebaSi im doneze mainc, rom Cveni azriT, rac ganekuTvneba azris miniWebis process, es kulturaa. amgva rad buneba kulturis Tanmdevia, xolo sazogadoeba, rogorc maTi Tanmxlebi, Signidan warmoCindeba kulturisa da sazoga doebis saxiT.
kulturis kvlevebis damokidebuleba bunebis koncefciebis mniSvnelobasTan da kulturul namuSevrebTan mimarTebaSi sakmaod gansxvavebulia, magram disciplina struqturulad ewinaaRmdegeba im moTxovnebs, rom buneba marTlac arsebobs faseulobis garedan momdinare wyaros saxiT, Tuki moTxovnebi iReben esTetizebuli, ekologiuri azrovnebis an im analizis formas, romelic sazogadoebasa da kulturas bunebrivobas aniWebs. am TvalsazrisiT kulturis kvlevebis erTerT mniSvnelovan da gadamwyvet svlas mivyavarT daskvnamde, rom konservatiuli azrovneba sistematurad mxars uWers midgomas, rom, rac sazogadoebrivia da Sesabamisad politikuri (birTvuli sistema, dedebi upirveles yovlisa bavSvebis momvlelebis TvalsazrisiT) agreTve bunebrivia.
bunebrivobasTan mimarTebaSi amgvari skeptikuri damokidebuleba imas ar niSnavs, rom kulturis kvlevebis analizs ar Seswevs unari SeuerTdes environmentalizms. ekologiuri programis romeli saxeoba gauZlebs bunebis koncefciis kritikas? albaT, am SekiTxvaze yvelaze amomwurav pasuxs aleqsander uilsonis bunebis kultura: Crdilo amerikuli landSafti disneidan eqson valdesamde gagvcems. aq uilsoni gvTavazobs `ekologiis aRdgenas~, romelsac igi ganixilavs ara bunebis pirveladi saxiT SenarCunebis procesis, aramed adamianibuneba urTierTobis istoriis Zlier SegrZnebasTan dakavSirebul bunebriv sistemebze adamianTa gamoZaxilis TvalsazrisiT (uilsoni 1992). msjelobis amgvari mimarTuleba TavisTavad badebs kiTxvas, romelic kvlavac mWidro kavSirSia romantiul antikapitalizmTan (ratom SevqmnaT
316
sakuTari Tavi bunebis koncefciebis mixedviT?) (nil smiti 1996), magram radgan uilsonis buneba ufro mibaZvisaTvis warmosaxviT idealad, vidre qmedebis an SenarCunebis safuZvlad Camoyalibda, Znelia, rom igi mTlianobaSi naturalizmTan mimarTebaSi davadanaSauloT. buneba, romelic misi azriT garkveuli koleqtiuri idealizmis organizebis SesaZleblobebs itovebs, uilsonisTvis mTlianobaSi kulturisa da istoriis nawiladaa qceuli.
faqtobrivad kulturis kvlevebs environmentalizmis kulturuli da socialuri efeqtebis gamosakvlevad myari pozicia ukaviaT. Sesabamisad endriu rosma ramdenime naSromSi aRniSna, rom gaurkvevelia, Tu ekologiuri ukmarisobisa da urTierTkavSiris gamoyeneba ra niSnebis mixedviT warmoebs (rosi 1994, 1617). mas surs gaakritikos argumenti, rom bunebrivi resursebi ukve amowurulia da erT adgilas raime umniSvnelo gamovlinebas (kum fexi gamoyoo), SeuZlia ufro didi movlena gamoiwvios (gvalva) naxevar dedamiwaze – argumentebi, romlebic ekopolitikis zogierTi ganStoebis centrSia. rosis TqmiT, amgvari moTxovnebi xSirad pirovnul eTikas asketizmis, environmentaluri mosazrebebisa da globaluri moqalaqeobis gaurkveveli SegrZnebisken ubiZgebs, vidre naTeli gonebiT analizze, Tu vin aris sinamdvileSi pasuxismgebeli globalur Warbmomxmareblobaze. mas miaCnia, rom damnaSaveebi ganviTarebuli msoflios msxvili korporaciebi arian – gadawyvetileba, romelic momxmareblebTan TanamSromlobas problemas uqmnis. rosi aseve environmentalizmis msxvil biznesTan aliansis winaaRmdeg ilaSqrebs. marTlac, SeiaraRebuli Zalebi dedamiwaze safrTxisa da dazianebis saSiSroebas qmnian. `ekologiurad racionaluri ganviTareba~ xSirad is rubrikaa, romlis saxeliTac aseT aliansebs aqvT adgili. mas advilad gamosdis biznesisa da SeiaraRebuli Zalebis resursebisken mobilizeba da sazogadoebrivi azris gadafarva (rosi 1996). ross eSinia, rom sabolood environmentalizmma SeiZleba dauSvas mecnierebisa da eqpertizis avtoritarizmi. gansakuTrebiT es sul ufro meti sazogadoebrivi da kulturuli RonisZiebebis samarTavad, mravalnaciona luri korporaciebis mier fondirebas ukavSirdeba.
magram kulturis kvlevebis mier bunebis analizSi Setanili
317
umniSvnelovanesi Rvawli adamianis Semdgomi kategoriaa. adamianis Semdgomi Teoria adasturebs adamianis yofas bunebis gareSe da amis sawinaaRmdegod anTavsebs mas teqnologiebisa da aRmoCenebis samyaroSi. cnobil narkvevSi `kiborgis manifesti~, dona hereveim kritikis qarcecxlSi moaqcia gafetiSebul bunebasa da bunebrivobis Sesaxeb yovelgvari msjeloba (ix. herevei 2003). igi gvTavazobs msjelobis meTods, romelic bunebas faseulobad an raime saxis transcendentalur gamovlinebad ar aRiarebs – gare sistemis – saerTo maniSnebeli. garkveulwilad igi ewinaaRmdegeba sazogadoebriv kavSirebs biologiuri terminologiis TvalsazrisiT – `geneologias~. herevei uaryofs seqsualuri urTierTobebis, upirveles yovlisa, sqesobriv CarCoebSi moqcevas, aRiarebs ra gamravlebis teqnologias, romelic spobs kavSirs seqssa da gamravlebas Soris, rogorcGerTgvari gamyofi (herevei 1999 wlis ganmavlobaSi). genetikuri implantaciebisa da kodirebis Tanamedrove teqnologiebi rom yofiliyo im periodSi, rodesac es narkvevi Seiqmna, aucileblad damtkicdeboda, rogorc adamianebisTvis da sazogadoebrivi organizaciebisTvis da identurobis bunebrivad qceuli koncefciebisTvis SesaZleblobebis xelSemwyobi.
magram herevei mxolod teqnofili ar aris. mas miaCnia, rom adamianebsa da teqnologiebs Soris mzardi kompleqsuri urTierTkavSirebi frTxil gamokvlevasa da kontrolis sajaro struqturebs saWiroebs, raTa ar moxdes klasobrivi da genderuli uTanasworobis gaRviveba. im pirobebSi, rodesac teqnologia sul ufro metad awesrigebs samuSao da Tavisufal dros da maT Soris kavSirs, gansxvaveba maT Soris bevrisTvis sul ufro mcirdeba – rac pirdapir rom vTqvaT, SeiZleba kargic iyos da cudic, gaaCnia ra SemTxvevaSi emsgavseba Sroma dasvenebas (privilegirebulTa damaxasiaTebeli) da ra SemTxvevaSi piriqiT (CagrulTa damaxasiaTebeli). rogorc hereveisTvis, aseve rosisTvis, romlebic socialisturi suliskveTebiT msjeloben, amosavali wertili Sromaa. herevei restruqturirebuli SromiTi procesebis danergvis momxrea adamianis Semdgom da bunebis Semdgom samyaroSi Cagvris istoriuli formebis dagrovebis Tavidan acilebis mizniT.
tradiciulad da gansakuTrebiT marqsizmSi, Sroma moiaz
318
reba bunebasa da sazogadoebas Soris damakavSireblad, TiTqos buneba kidev sxva ramed gardaiqmneba – sazogadoeba ki mxolod muSaobis TvalsazrisiT. xolo warmoebisTvis saWiro Sromis raodenoba misi faseulobis yvelaze utyuar sazomad moiazreboda. ra Tqma unda, mas Semdeg, rac teqnologia da informacia marTavs warmoebis process da qveynis ekonomikaSi momsaxurebisa da kulturuli saqoneli sul ufro aqtualuri xdeba, am tipis Sromam ukana planze gadaiwia.
radgan Sroma gamudmebiT sazogadoebrivsa da bunebrivs aregulirebs, SemTxveviTobas ukve aRar warmoadgens, rom mTavari kategoria bunebasTan kulturuli da sazogadoebrivi kavSiris Taobaze msjelobis TvalsazrisiT, Sromas eniWeba. marTlac, rosisa da hereveis naSromebis mixedviT SegviZlia vifiqroT, rom rodesac kulturis kvlevebi ikvleven maT pirdapir obieqts, kulturas – muSaobis kulturis, yoveldRiuri kulturisa Tu cxovrebis mniSvnelobis winaaRmdeg brZolis TvalsazrisiT – Sroma analitikuri kategoriidan amovardnis didi albaTobis winaSe dgeba. es Cven kulturis kvlevebis (da am wignis) erTerT mniSvnelovan sakiTxze migvaniSnebs: imsaxurebs disciplina seriozul ganxilvas, Tuki igi Sromis mya ri analitikuri marTvis deficits ganicdis – sazogadoebri vi cxovrebis `bunebrivi~ safuZveli – rodesac igi danergilia kulturaSi? Tu Cven mier bunebis martiv mamravlebad daSla imas niSnavs, rom Sromis kategoriac xelaxla unda ganvixiloT? Tuki buneba iSleba `kontrastebis matricad~ (rogorc vvaraudobdiT), SeiZleba igi TanxmobaSi modiodes yvela koncefciasTan, romelic muSaobas, pirvelad, bunebriv kondiciasTan akavSirebs?
damatebiTi literatura: Franklin and others 2000; Haraway 2003; Hayles 1999; Ross 1991, 1994 and 1996; Wilson 1992.
319
320
321