Kur'an'da.HÜSN.Kavramı-267s-tez,Havva YILDIRIM

7/31/2019 Kur'an'da.HSN.Kavram-267s-tez,Havva YILDIRIM

1/267

T.C.ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

TEFSR BLM DALI

KURNDA HSN KAVRAMI(YKSEK LSANS TEZ)

Havva YILDIRIM

DANIMAN

YARD. DO. DR. MUSTAFA BLGN

BURSA 2007


2/267

TEZ ONAY SAYFASI

ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

........................................................................................................ Anabilim/Anasanat

Dal, ............................................................................ Bilim Dalnda...............................nu maral .................. ..........................................nn

hazrlad .............................................................................................................................................................................................

konulu ................................................. (Yksek Lisans/Doktora/Sanatta YeterlikTezi/almas) ile ilgili tez savunma snav, ...../...../ 20.... gn - ..saatleri

arasnda yaplm, sorulan sorulara alnan cevaplar sonunda adayn tezinin/almasnn

..(baarl/baarsz) olduuna (oybirlii/oy

okluu) ile karar verilmitir.

Snav Komisyonu BakanAkademik Unvan, Ad Soyad

niversitesi

ye (Tez Danman)

AkademikUnvan, Ad Soyadniversitesi

ye

Akademik Unvan, Ad Soyadniversitesi

yeAkademik Unvan, Ad Soyad

niversitesi

yeAkademik Unvan, Ad Soyad

niversitesi

Ana Bilim Dal BakanAkademik Unvan, Ad Soyad

....../......./ 20.....

Enstit MdrAkademik Unvan, Ad Soyad


3/267iii

ZET

Yazar : Havva Yldrm

niversite : Uluda niversitesi

Anabilim Dal : Temel slm Bilimleri

Bilim Dal : TefsirTezin Nitelii : Yksek Lisans Tezi

Sayfa Says : XIII + 253

Mezuniyet Tarihi : . /. / 2007

Tez Danman(lar) : Yard. Do. Dr. Mustafa BLGN

KURNDA HSN KAVRAMI

Hsn kelimesi szlkte gzel olmak, iyi olmak anlamna gelir. Hoa giden, tatmineden, gze ho gelen, hayranlk uyandran anlamnda da hsn kelimesi kullanlr. nsanvcudundaki organlarn birbirine uyum ve oranna, yaratlndaki dzgnle, yzndekigzellie ve insann dier zelliklerinden gze ho gelen eylere gzel denir.

nsanda var olan gzellik duygusundan dolay, tarihte btn toplumlar estetik ileyakndan ilgilenmitir. Bu durum, felsefede, estetik adnda bir disiplinin ortaya kmasnsalamtr. slm da estetik karsnda kendi perspektifini oluturmutur. Gerek Kurn-Kerimde gerekse Hz. Peygamberin hayatnda gzelliin nemine dair pek ok rnekgrebiliriz.

Kendisine rabet edilen gzellik anlamna gelen hsn, Kurn- Kerimde hem ahlak

gzellik hem de insan hislerine hitap eden estetik gzellik iin kullanlr. Kurn- Kerimdeinsann yaratlndan, din, ahlak ve sosyal hayatna kadar her trl hareket, tutum, davran vednceleri bu kavramla deerlendirilmektedir. Bu kkten treyen hasene isim olarak getiiyerlerde, insana isabet eden nimet dolaysyla sevindii hereydir. Hasene ve ouluhasent bu anlamda nimet, rzk, bolluk, refah, mutluluk, galibiyet gibi anlamlara gelmektedir.Bazen de, sonu itibariyle bel ve musibetler de gzellik ile vasflanmtr. Yine bu kktentreyen ihsan kelimesi, bakalarna maddi ve manev iyilik etmek, iyi davranmak anlamnageldii gibi, bir eyi bir fiili en iyi, en mkemmel ekilde yapmak anlamna da gelir. nsana,nce Allah ve Raslne itaat etmesi, sonra da anne babasna, akrabaya, yoksullara, yetimlereve yaknlk srasna gre dier insanlara maddi ve manevi olarak iyi davranmas, iyilikte

bulunmas emredilmitir.nsanlar yaptklar fiillere nisbet edildiklerinden Allah Tel, ihsn sahiplerini muhsinolarak nitelendirmitir. Kurnda tanmlanan Gzel davrananlarn kapsamna, bataPeygamberler olmak zere, imn eden, ihlsl olan, Allah yolunda mal ve canyla mcadeleeden, fakire ve ihtiya sahibine zekt veren, tasaddukta bulunan, namazn klan ve her trlsalih ameli ileyen insanlar girmektedir.

Anahtar Szckler

Allah Kurn- Kerm Tefsir Hsn

nsan


4/267iv

SUMMARY

Author : Havva Yldrm

University : Uluda University

Main Discipline : Basic Islamic Sciences

Bilim Dal : Tafsir (Commentary of the Quran)

Attributeof Thesis : Master of Arts

Page Count : XIII+ 253

Graduation Date : . /. / 2007

Thesis Supervisor : Assistant Prof. Dr. Mustafa BLGN

THE CONSEPT OF HUSN IN QURAN

The word husn means being beautiful, being good in dictionary. Also the wordhusn is used for a situation which is satisfying or admiring. The biological harmony ofhuman body, the beauty of its face and the things that looks cute are in the concept of beauty.

Because of the sense of beauty, all societies in history interested in the sense ofbeauty, this situation creates the philosophy of esthetics. As a result Islam has its ownperspective of esthetics. Both in Quran and in the life of Prophet Muhammed (s.a.v.) we cansee the examples about the importance of beauty.

The word husn that means admiring beauty is both used for the ethical andsensible parts of human. All of the behaviors, attitudes, moves, ideas of a person areevoluated with this concept in Quran. When the word hasene that comes from the root

husn, is used as a noun in a sentence it means the thing which makes people happy.hasene and the plural form of it hasenat also means goodness, favour, welfare,happiness, conquering. And also sometimes this words are used for the good and happyendings of bad events or situations. The word ihsan also comes from the same root,explains the godness, helping other people, treating in a generous way and also doingsomething in a best way. Quran at first advices people, obeying the rules of Allah andrespecting Prophet Muhammed (s.a.v.) and then treating their mothers, fathers and other

people in a good way.

People are entitled with the works that they did and Allah entitled the good people asmuhsin in Quran. Person who believes in Allah, implements the rules of religion, spends

for poor and people who need, struggles for Allahs way is defined as muhsin in Quran.

Key Words

Allah Quran Husn Comment

Human


5/267v

NSZ

Bilme, kavrama ve estetik yetiye sahip olmasyla dier varlklardan ayrlan insan,

eylemde bulunan, eylemlerini de belirli ilkelere gre yerine getirebilme yeteneine sahip olan

bir varlktr. Bir takm ilkelere gre eylemde bulunabilmesi, gzeli irkinden, iyiyi ktden

ayrabilmesi, akl sahibi olmasnn bir sonucudur.

Allah Tel, en gzel srette yaratt insan, en gzel rzklarla beslemi, rnek

alnacak peygamberleri vastasyla indirdii kitapta, hayr ve erri, doru ve yanl gstermi;

imn, tevhid, tat, ibdet, kr, sabr, dua, adlet, ihls gibi meziyetleri insanlar iin znet klm;

irk, kfr, nankrlk, fesad ve zulmden sakndrm ve onlar muhsin olmalar ynnde tevik

ederek hirette de bu dnyada sahip olunamayacak derecedeki gzellikleri vad etmitir.

nsanlar beden ynyle deil, kalplerindeki imn ve tevhidle deer kazanr; inkr, irk

ve nankrlk gibi tat ve amellerle deer kaybederler. Sret ve ekilleri konusunda herhangi bir

seme hakkna sahip deildirler. u milletten, rktan, anne- babadan, lkeden olma gibi bir

istekte bulunamazlar. Ancak kalbi, irkinliklerden arndrp gzel hasletlerin yerlemesini

salamak insann elindedir. nsan, akln kullanr ve kendi isteiyle gzellik veya irkinlii,

iyilik veya ktl seer.

almamza konu olan hsn kavram, insan varlna bal olan, insann

varolmasyla beraber anlam kazanan bir kavramdr. nk akl sahibi ve dnen bir canl olan

insan, varolana kar bir tutum iersine girerken snrlar belirlenmi bir zihinsel sreten

gemekte, tam da bu noktada hsn yani gzellik ve bunun bilinmesini salayan gzellik

duygusu bireyin tavrn belirlemede nemli bir rol oynamaktadr. Bu soyut ve kompleks iliki

an yle aabiliriz: nsanlk tarihine, sujeyle objenin ilikisi olarak bakldnda, insann

ortaya koyduu kltrel birikimin, onun, varlk karsndaki tavrlarnn toplam olduu grlr.

Bu tavrlarn ortaya kma srecine dikkat ettiimizde insan aklnn aktif rol oynadn

farkederiz. Bu ileyite, tarihi ina eden sonularn zuhurunda hsnn (gzelliin) yeri nedir

sorusuna, bu srecin nce suje sonra da obje boyutunu ele alarak cevap bulabiliriz. Suje,

gzellik duygusuna sahip olarakyaratlmtr. Dolaysyla bu duygu, insan doasnda deta bir

lm arac olarak var klnm, bylece bu gzeli tanyabilme yetisiyle insann gzele

ynelmesi ve gzellikler ortaya koymas salanmak istenmitir. Dier taraftan btnn br

paras, pasif konumda bulunan ve lme konu olan obje de gzel veya irkin olarak, gzellik

duygusuna sahip olan insann nne sunulmutur. Yani gzellik, her suje obje ilikisinde,

ftratndaki bu duygu sayesinde insan tercihlerinde ynlendiren nemli bir unsur olmutur.


6/267vi

Bu almamzda, insann varlk karsndaki her tavrnda yer alan gzellik unsuru,

zihindeki yansmas olan dilsel boyutuyla yani bunun lafz karl ve resmi olan hsn

kelimesinin etimolojik ve semantik tahlili yaplarak ele alnmakla birlikte; insanlk tarihi

boyunca gzellik, insan tarafndan hem fizik hem de metafizik lemde aranyor olmasndan ve

kltrel anlamda btn bilimlerin ilgi duyduu ve ilgilendii bir kavram olmasndan dolay

birinci blmde ldin ve din bilimlerde hsn kavram, ikinci blmde de kavramn zengin olan

Kurn boyutu ayrntl bir biimde incelenmeye alld.

Biim olarak bakldnda bir giri, iki blm ve sonutan oluan bu almann Giri

blmnde konunun ilenii, metodu ve kaynaklar hakknda bilgi verilmi; Birinci Blmde

Genel Olarak Hsn Kavram ad altnda kavramn etimolojik tahlili yaplmtr. Sonrasnda

kavram, Ldin Bilimler bal altnda Felsefe ve Edebiyatta; slm Bilimleri bal altnda da

Tefsir, Hadis, Fkh, Kelm ve Tasavvufta incelenmitir. almann arlk noktasn oluturan

kinci Blmde ise, Kurnda Hsn Kavram bal altnda kavramn anlam alan

belirlenmi ve Kurndaki kullanmlar alanlarna gre ele alnmtr.

Bu alma esnasnda, deerli zamann ayrarak, desteini ve yardmlarn

esirgemeyen ok deerli danman hocam Yrd. Do. Dr. Mustafa BLGN Beye derin

kranlarm sunuyorum.

Havva YILDIRIM

BURSA - 2007


7/267

NDEKLER

TEZ ONAY SAYFASI ............................................................................................................................. ZET........................................................................................................................................................

SUMMARY.............................................................................................................................................. V

NSZ .......................................................................................................................................................V

NDEKLER....................................................................................................................................... V

KISALTMALAR.................................................................................................................................... X

GR ...........................................................................................................................................................1

A- ARATIRMANIN KAVRAMSAL EREVES ........................................................................... 1

B- ARATIRMANIN METODU VE KAYNAKLARI ........................................................................ 2

BRNC BLM

GENEL OLARAK "HSN" KAVRAMI

I- HSN KAVRAMININ TANIMI.................................................................................................. 4A- Szlk Anlam....................................................................................................................................4B- Terim Anlam ......................................................................................................................................8

II- LTERATRDE HSN KAVRAMI......................................................................................... 12A- Ldin Bilimlerde Hsn Kavram ..................................................................................................12

1- Felsefede............................................................................................................................................. 12a- Hsn kavramnn tarihi boyutu .................................................................................................... 13

aa- Antikada............................................................................................................................... 13

ab- Ortaada................................................................................................................................. 16

ac- Yeniada ................................................................................................................................ 17

b- Hsn kavramnn problematik boyutu.......................................................................................... 21

ba- Hsn kavramnn alt kavramlar ............................................................................................ 22

1) Gzellik- beeni ilikisi ...................................................................................................... 22

2) Gzellik- irkinlik ilikisi ................................................................................................... 22

3) Gzellik- iyi, doru, faydal ilikisi .................................................................................... 23

bb- Hsn kavramnn alt alanlar.................................................................................................. 25

1) Ahlk hsn: etik (Ethique) ............................................................................................. 252) Bed hsn: estetik (Esthtique)....................................................................................... 26

3) Sun hsn: sanat (Art) .................................................................................................... 30

a) Sanatn douu sorunu.................................................................................................. 31

aa) Taklit kuram:......................................................................................................... 31ab) Yaratma kuram:..................................................................................................... 32ac) Oyun Kuram:......................................................................................................... 32

b) Sanatta gzellik sorunu ................... ................ ................ .................. ............... ......... 32ba) Somut gzellik: hiss gzellik .................. ................. ............... ................... ........... 33

baa) nsanda........................................................................................................... 33bab) lemde .................. ................. ............... ................... ............... ................ ...... 35

bb) Soyut gzellik: akl gzellik .............. ................. .................. .............. .................. .. 362- Edebiyatta ........................................................................................................................................... 37


8/267viii

a- Edebiyatta hsn sorunu................................................................................................................ 37

b- Edeb sanatlar ve hsn ................. .................. .............. .................. ................. ............... .............. 39

ba- Edeb sanatlardaki hsn temas.............................................................................................. 40

bb- Hsn terimiyle kurulmu edeb sanatlar................................................................................ 40

1) Hsn-i Tall ....................................................................................................................... 40

2) Hsn-i Matlab ..................................................................................................................... 41

B- slm Bilimlerinde Hsn Kavram .................................................................................................411- Tefsrde............................................................................................................................................... 42

a- Kurnda ........................................................................................................................................ 42

b- Genel olarak tefsrde ................ ................... .............. .................. ................. .............. ................... . 42

2- Hadste ................................................................................................................................................ 42

a- Hadslerde h.s.n maddesi ve trevleri .......................................................................................... 43

b- Hads uslnde hsn kavram ...................................................................................................... 50

3- Fkhta (stihsn) ............................................................................................................................ 51

a- Genel olarak fkh kltrnde hsn kavram ................................................................................ 51

b- zel olarak fkh kltrnde istihsn kavram ............................................................................. 54

ba- stihsnn Tanm ..................................................................................................................... 55

bb- stihsnn Ortaya k ........................................................................................................... 56

bc- stihsnn eitleri .................................................................................................................... 57bd- stihsnn delil oluu ................................................................................................................ 59

4- Kelmda (hsn-kubh meselesi) ....................................................................................................... 61

a- Hsn-kubh meselesinin menei ve mahiyeti ................................................................................ 61

aa- Dini anlamada temel metotlar (akl-nakil meselesi) .............................................................. 62

ab- Dini anlamada hsn- kubh meselesi ...................................................................................... 65

b- Hsn- kubh eitleri ..................................................................................................................... 66

ba- Hiss gzellik- irkinlik (hsn- kubh) ............... ................... ............... ................. .................. 66

bb- Akl gzellik- irkinlik (hikmet- abes) ................. .................. .............. .................. ............... 67

bc- Fiili gzellik- irkinlik (hasene- seyyie) .................. ................. ............... ................... ........... 68

c- Hsn- kubh meselesi zerindeki tartmalar................................................................................ 68

ca- Eariyye ................................................................................................................................... 68cb- Mturdyye............................................................................................................................... 71

cc- Mutezile................................................................................................................................... 73

d- Hsn-kubh meselesinin fikri yansmalar..................................................................................... 77

da- Adlet-zulm ............................................................................................................................ 77

db- Hayr-err.................................................................................................................................. 77

dc- Salh-aslh................................................................................................................................ 78

5- Tasavvufta........................................................................................................................................... 79

a- Hsnn tanm.............................................................................................................................. 80

b- Hsnn kavramsal alan............................................................................................................... 81

ba- Hsn- mahabbet ilikisi............................................................................................................. 81

bb- Hsn- tat ilikisi ...................................................................................................................... 84

bc- Hsn- sevab ilikisi ................................................................................................................... 85

c- Hsnn eitleri ........................................................................................................................... 85

ca- Madd hsn (Somut gzellik) ................................................................................................ 86

cb- Manev hsn (Soyut gzellik)................................................................................................ 87

III- HSN KAVRAMININ KLTREL ANATOMS ................................................................. 88A- Ldin Bilimler Perspektifiyle...........................................................................................................88B- Din Bilimler Perspektifiyle ..............................................................................................................89


9/267ix

KNC BLMKURNDA HSN KAVRAMI

I- KURNDA HSN KAVRAMININ TANIMI ........................................................................ 90A- Biim Ynyle Kurnda H.S.N. Maddesi ve Trevleri................................................................90B- Anlam Ynyle Kurnda H.S.N. Maddesinin Semantik Kadrosu ..............................................98

II- KURNDA HSN KAVRAMININ TAHLL ..................................................................... 102A- znesine Gre Hsn Kavram .....................................................................................................103

1- Allahn hsn ................................................................................................................................ 103a- Ztnda ................. .................. .............. .................. ................. ............... ................... ............... .... 103

b- Sfat ve isimlerinde........................................................................................................................ 104

c- Fiillerinde...................................................................................................................................... 106

ca- Ahsenl-hads..................................................................................................................... 107

cb- Ahsenl-kasas .................................................................................................................... 108

2- nsann hsn ................... ................ ................ ................... .............. ................. .................. ........... 109

a- nsann varlk yapsna gre hsn............................................................................................... 109

aa- Hiss boyutta (madd gzellik: ceml, esthtique)............................................................ 109

ab- Ruh boyutta (manev gzellik: hikmet, philosophie))..................................................... 110

ac- Fiili boyutta (davran gzellii: ahlk, ethique).............................................................. 115

b- nsann fiillerine gre hsn ........................................................................................................ 115

ba- Bireysel hayatnda (i fiillerinde: edepli olmak) ..................................................................... 116

bb- Aile hayatnda ......................................................................................................................... 117

1) Anne- babayla ilikilerde .................................................................................................. 117

2) Eler arasndaki ilikilerde ................................................................................................ 120

3) ocuklarla ilikilerde ........................................................................................................ 122

bc- Toplumsal hayatta .............. .................. ................. ............... ................... ............... ................. 124

1) Akraba ilikilerinde .......................................................................................................... 124

2) Komuluk ilikilerinde...................................................................................................... 125

3) Dier bireylerle ilikilerde ................................................................................................ 125

a) Selamlama (Teslm)............................................................................................... 125b) Konuma (Teklm). ................................................................................................. 128

c) yilik yapma (hsn) ................................................................................................ 129

b) Sabretme (Sabr, musbere)....... ................. .................. .............. ................... ....... 130

c) Affetme (Afv, Safh)............................................................................................. 131

f) Aray dzeltme (slhu ztil-beyn) ........................................................................ 132

B- Nesnesine Gre Hsn Kavram....................................................................................................1331- Hsn nesnesinin trne gre........................................................................................................... 133

a- Madd hsn (Somut gzellik)..................................................................................................... 133

b- Manev hsn (Soyut gzellik) ............... .................. ................ ................ ................... .............. .. 135

2- Hsn nesnesinin zaman ve meknna gre...................................................................................... 136

a- Dnyev hsn: Dnya ve nimetleri ............................................................................................ 136aa- Hayat gzellii ........................................................................................................................ 136

ab- Mekn gzellii ...................................................................................................................... 136

ac- Rzk gzellii......................................................................................................................... 137

ad-Nesil gzellii ......................................................................................................................... 138

ae- Zafer gzellii......................................................................................................................... 139

b- Uhrev hsn: Cennet ve nimetleri .............. ................. .................. .............. ................... ............ 140

ba- Madd hsn .............. ................. .................. .............. ................... ................ ................ ........... 142

1) Hayat gzellii.................................................................................................................. 143

a) Bireysel hayat gzellii .............................................................................................. 144

b) Aile hayat gzellii.................................................................................................... 144

c) Toplumsal hayat gzellii........................................................................................... 146


10/267x

2) Zaman ve mekn gzellii ................................................................................................ 149

a) Zaman gzellii (Huld, Ebed) ............................................................................. 149

b) Mekn gzellii (Derect)....................................................................................... 151

3) Nimet gzellii: (Cenntn tecr min tahtihl-enhr)................................................... 152

bb- Manevi hsn .............. .................. ................. .............. ................... ................ ................ ...... 153

1) lve gzellik (Ziydet fil-hsn)................................................................................. 154

2) Allahn cemlinin grlmesi (Ruyetullah).................................................................. 154

C- Yklemine Gre Hsn Kavram ..................................................................................................1541- Hsn kavramnn kavramsal alan ................................................................................................... 155a- Hsn kavramnn eanlamllar .................................................................................................. 155

aa- Madd hsn kavramlar ........................................................................................................... 155

1) Ceml................................................................................................................................ 155

2) Behcet............................................................................................................................... 156

3) Haly (Tahliye)................................................................................................................... 157

4) Znet.................................................................................................................................. 158

5) Zuhruf............................................................................................................................... 159

6) Tayyib............................................................................................................................... 160

ab- Manev hsn kavramlar.......................................................................................................... 162

1) Hayr.................................................................................................................................. 1632) Birr.................................................................................................................................... 164

3) nm................ ................... .............. .................. ................. .............. ................... ............ 165

4) hsn ................ ................... .............. .................. ................. .............. ................... ............ 166

5) Kerem............................................................................................................................... 166

b- Hsn kavramnn zt anlamllar................................................................................................. 167

ba- Madd kubh kavramlar........................................................................................................... 167

1) Seyyie ............................................................................................................................... 168

2) Ubs.................................................................................................................................. 169

3) Hubs.................................................................................................................................. 169

4) Rics................................................................................................................................... 170

5) Neces ................................................................................................................................ 170bb- Kubh - hsn ilikisi ................................................................................................................. 171

bc- Manev kubh kavramlar ......................................................................................................... 175

1) Butln (Btl) .................................................................................................................... 176

2) Fesd................................................................................................................................. 177

3) Kfr .................................................................................................................................. 178

4) irk.............. ................... ................ ................ ................... .............. ................. ................ 179

5) Nifak................................................................................................................................. 180

2- Hsn kavramnn eylemsel alan ..................................................................................................... 181

a- Nazar fiiller (Teorik eylemler)................ .................. ................. ............... ................... .............. 181

aa- mn .............. ................... ................ ............... ................... ............... ................. .................. ... 181

ab- hls................. .................. .............. .................. ................. ............... ................... ............... .... 186

ac- Takv ...................................................................................................................................... 189

ad- Dua.......................................................................................................................................... 194

ae- Zikir ........................................................................................................................................ 197

af- Sabr.............. ................... ................ ............... ................... ............... ................. .................. ... 198

ag- Adlet...................................................................................................................................... 202

b- Amel fiiller (Pratik eylemler) .............. ................. .................. .............. .................. ................. . 204

ba- slm ................... ................ ............... ................... ............... ................. .................. .............. .. 204

bb- bdet ................ .................. ............... ................. .................. .............. ................... ................ . 207

bc- tat ................. .................. .............. .................. ................. ............... ................... ............... .... 209

bd- Slih amel ................... ................ ............... ................... ............... ................. .................. ........ 211


11/267xi

be- Namaz.............. .................. ................. ............... ................... ............... ................ ................... 214

bf- Zekt ................... ................ ................ .................. ............... ................. .................. .............. .. 220

bg- Cihd....... .............. .................. ................. ............... ................... ............... ................. ............. 224

III-KURNDA HSN KAVRAMININ HEDEFLER ............................................................... 230A- Temel Hedefler ...............................................................................................................................230

1- Dnyev ve uhrev azaptan kurtarma.................................................................................................. 230

2- Dnyev ve uhrev mutlulua eritirme .............................................................................................. 231

B- Yan Hedefler ...................................................................................................................................2321- nsan varlk yapsyla tanmlama....................................................................................................... 2322- nsan varlk yapsyla yeniden ina etme ........................................................................................... 232

3- nsan madd gzellik araclyla manev gzelliklere ykseltme ..................................................... 233

4- Gzelliki birey ve toplum iin bir dnya gr haline getirme ................................................. 234

SONU ................................ ................ ................................ ................ ................................ ................ ....237

BBLYOGRAFYA ................................................................................................................................242

ZGEM ............................................................................................................................................254


12/267

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen mellif

a.g.md. : Ad geen madde

a.g.mk. : Ad geen makale

a.s. : Aleyhis-Selm

A...F. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi

b. : bn

bkz. : Baknz

bs. : Bask

c. : Cilt

ev. : eviren

D.E.. : Dokuz Eyll niversitesi

D.E...F. : Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi

D..B. : Diyanet leri Bakanl

E...F. : Erciyes niversitesi lhiyat Fakltesi

h. : Hicr

haz. : Hazrlayan

Hz. : Hazreti

M...F. : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi.

. : lm

s. : Sayfa

s.a.v. : Sallallahu Aleyhi ve Selem

S.D...F. : Sleyman Demirel niversitesi lhiyat Fakltesi


13/267xiii

S...F. : Sakarya niversitesi lhiyat Fakltesi

S...F. : Seluk niversitesi lhiyat Fakltesi

sy. : Say

tah. : Tahkik

T.D.V. : Trkiye Diyanet Vakfter. : Tercme Eden

ts. : Tarihsiz

U...F. : Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi

vb. : Ve benzeri

yy. : Yzyl

y.y. : Yayn yeri yok


14/2671

GR

A- ARATIRMANIN KAVRAMSAL EREVES

Dinler, muhatap aldklar insanlara, kendilerine zg bir varlk tasavvuru ortaya

koyarlar. ster ilhi, ister beeri kaynakl olsun, kendi teori ve deer sistemlerini ben imsetmede

az veya okbirbirleriyle farkllk arz etmektedirler. slm dini de, getirdii kapsaml varlktelakkisi nedeniyle, ele ald gzellik realitesini sadece madd lemle ilgili eylerle snrl

tutmadan geni bir alanda incelemitir.

Yaratl gerei var olan gzellik duygusu sayesinde, insann hem kendisinde hem de

d lemde mevcut olan gzelliklere kaytsz kalmas dnlemez. Kendisini yaratanlarn en

gzeli ve en gzel isimlerin sahibi olarak tantan, btn eya ve nesnelerin yaratlmasnda

gzellii ilke kabul eden Allah Tel, bu dine muhatap kld insan da hem madd hem de

manev ynden ahsen-i takvm suretinde yaratm; zne, gzellii ve gzeli alglama

yeteneini bahetmitir.

slm dini gzellik fenomenini madd alandan ahlk alana tayarak, insana hedef

olarak gsterdii btn moral deerlerin bu karakterde olmasn telkin ve tavsiye etmek

suretiyle bu konuya teolojik bir boyut kazandrmtr.

nsanolunun yaad zaman, toplum, sosyal artlar, ekonomikkoullar ve din inan

ne olursa olsun, insan, her durum ve her artta gzele ve gzellie kaytsz kalamamtr.

nsan medeni klan, dier varlklardan ayran yegne bir zellik olan gzele meyil,

insan sufl bir lemden ulv bir leme tayarak madd ve tabi hayatn zorluk ve

skntlarndan kurtulabilecei huzur dolu bir ortam aramaya yneltmi ve kalbin skn bulduu

gzel sanatlarla tantrmtr. Bir defa bununla tanan insan artk her ortama, her zamana bu

arzuyu yanstr olmutur.


15/2672

Hsn kavramnn da dhil olduu pek ok kavram, konu veya hkm Kurn -

Kermde farkl srelerde, farkl yetlerde yer almaktadr. Bir konu hakknda bilgi sahibi olmak

isteyen birinin, Kurn- Kerme bavurduunda ayn anda, ayn yerde derli toplu bilgi elde

etmesi imknszdr. Ayn hkm ieren yetler nzl artlar gerei ya farkl kiiler hakknda,

ya da farkl sorular sebebiyle nzil olmutur. Kurn- Kermin kendine has tertibinden, ayn

konuyla ilgili yetlerin farkl yerlerde bulunmasndan dolay konulu tefsr almalar zorunlu

hle gelmitir.

amzda slm limleri bu konunun nemine dikkat ekmiler, mstakil eserler

kaleme almlardr. Gnmzde, bilimlerde ihtisaslamann gittike nem kazand

grlmektedir. Tefsr ilmi de bu gelimelerden nasibini almtr. Biz de hsn kavramn,

konulu tefsirlerde takip edilen metodu rnek alarak ilemeye gayret ettik. Kurn- Kermde

kavramn getii yerleri tespit ederek, yetler arasndaki benzerlik ve farkllklar dikkate alarak

incelemeye altk.

B- ARATIRMANIN METODU VE KAYNAKLARI

Aratrmamzn birinci blmne, hsn kavramnn szlk ve terim anlamlarn

belirlemeye alarak baladk. Kavramn tanmnn yapld blmde, klasik Arapa

kaynaklarndan bata bn Manzrun Lisnl-Arab, el-Cevhernin es-Shh, er-Rgb

sfehnnin Mfredt, ez-Zemahernin Essl-Belas, el-Crcnnin et-Tarft,bnl-Esrin en-Nihyesi, ez-Zebdnin Tcl-Arsu ve et-Tahnevnin el-Kef olmak

zere nemli saylan lgat kitaplarndan yararlanmaya altk. Tanmn yapld blm

szlk tanm ve terim tanm olarak ikiye ayrdk.

almamzn birinci blmnde yer alan ikinci ana balk Felsefede hsn

kavramnda, felsefe biliminde hsn kavramnn tanm yaplarak balanm; antika, ortaa

ve yenia olmak zere nemli baz filozoflarn bu konudaki grlerine de yer verilerek tarihi

sre ierisinde geliimi anlatlmaya allmtr. Hsn kavram ile beeni, irkinlik, iyilik,

doruluk ve faydallk kavramlar arasndaki ilikiye ksaca deinilmitir. Estetik ve sanatn

tanmlar yaplm, estetik biliminin kim tarafndan ve ne zaman kurulduu hakknda bilgi

verilmitir.

Gzel sanatlardan biri olan Edebiyatta, edeb eserde aranan gzelliin ne olduu

zerinde durulmu, edeb sanatlardan hsn kavram ile isimlendirilenlerin ksaca tanmlar

yaplmtr.


16/2673

Hadste, ncelikle, kavramn getii hadslere nemli hads kitaplarndan baklm ve

anlamlarna gre gruplandrlm, sonrasnda da Hads uslnde hasen hads zerinde

ksaca durulmutur.

Fkh blmnde hkm verme yollarndan olan istihsnn tanm, ne zaman bir

metod olarak kullanlmaya baland, eitleri, delil olma deeriyle birlikte kimlerin kabul

edip, kimlerin kar olduu sebepleriyle anlatlmaya allmtr.

Hsn kavramnn en ok tartld alanlardan biri Kelm ilmidir. Bu ilim alanna

mensup limler bu kavram zerinde nemle durmulardr. En ok tartlan konu hsn ve

kubhun akl veya dn olup olmaddr.

Birinci blmn son ksmnda Tasavvufta hsn kavramna yer verdik.

Mutasavvflarn gzellik hakkndaki grlerine, gzellik- sevgi balantsna deinmee

altk.

almamzn ikinci blmnde, hsn kavram, yetlerden tek tek taranm ve

nemli grp ulaabildiimiz tefsir kaynaklarndan yararlanlmtr. yetlerin siyak sibak

ilikisi gzard edilmemitir. Ayn konuda hkm veya yorum ifade eden yetler ayn balk

altnda incelenmeye allm. Anlam alanlarna gre gruplandrlm, madd, manev ve ahlk

yn tespit edilmeye allmtr. Gzelliin anlatld tek kavram hsn kavram deildir. Bu

nedenle kavramn eanlaml ve zt anlaml kullanmlar olan baka kavramlar da tespit edilmi

ve Yklemine Gre Hsn Kavram bal altnda ksaca tanmlanarak ve yetlerden rnek

gsterilerek incelenmitir.

Bu alanda bavurulan mfessirler unlardr: es-Sann, et-Taber, el-Mturd, el-

Begv, el-Kueyr, ez-Zemaher, Eb Hayyn, er-Rz, el-Beydv, en-Nesef, el-Bursev, e-

evkn, el-ls, Elmall, et-Tabtab. ada tefsrler de ihmal edilmemitir. Hsn

konusunda yazlan makaleler, T.D.V. slm Ansiklopedisinde kavramla ilgili yaynlanan

maddelerden de istifde edilmitir.


17/267

4

BRNC BLM

GENEL OLARAK HSN KAVRAMI

I- HSN KAVRAMININ TANIMI

Hsn kavramnn eitli tanmlar yaplmtr. Kavrama, szlk anlamnn dnda,

ilim dallarnn nesnelere ve olaylara bak asna gre farkl anlamlar yklenmitir. Bukavramn bilimlerdeki karl ilenmeden nce szlk ve terim anlam zerinde durulacaktr.

Baz kavramlar anlam deimesine urasa da, kavramlara yklenen anlamlar genellikle szlk

anlam zerine bina edilmektedir.

A- Szlk Anlam

1- Fiil trevleri

a- Slsi fiil

slsi beinci babdan veya birinci babdan gelir.1 ve eklinde iki eit

mazi kullanm vardr. Her ikisinde de muzarisi , masdar eklinde gelir.2 irkin oldu

anlamna gelen kubhun )( zdddr.3 Cevheri bir ey gzel olduu zaman

denildiini sylemitir. Dammenin hafifletilmesiyle eklinde kullanm vardr.

Ancak damme haber olmasndan dolay ha harfine nakledilerek denmesinin caiz

olmadn sylemitir. Sadece medh ve zemm manas tayorsa eklinde birkullanmnn caiz olduunu da sylemitir.4 Bu anlamda Sehm b. Hanzale el-Ganevnin u

beyiti rnek gsterilebilir: nsanlar, istediklerini onlara vermememe ramen istediimi benden

1 sm Efend, Ebl-Kemal Ahmed (. 1235/ 1819), el-kynsul-Best f Tercemetil-Kmsil-Muht, I-IV,sitne, stanbul, 1304, c. IV, s. 590

2 bn Manzr, Ebl-Fazl Cemlddn Muhammed b. Mkerrem b. Al b. Ahmed el-Ensr er-Rveyfi (. 711/1311),Lisnl-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrt, ts., c. XII, s. 114

3 el-Cevher, Eb Nasr sml b. Hammd (. 400/ 1009), es-Shh Tacl-La ve Shhl-Arabiyye, I-VI,

Drul-lmi lil-Melyn, Khire, 1399/ 1979, c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 1144 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 114


18/267

5

men etmediler. Ne gzel edep! ( ) Yani bu edep olarak gzeldir. Hareke hafifletilmi ve

nakledilmitir.5

b- Mezid fiil

Harf ilveli ekliyle kalpta gelir. fl, tefl ve istifl kalplarnda.

ba- fl kalb

, ve edatlar ile iyilik yapmak, iyi davranmak anlamna gelir.6 veya

denilir.7 Allah Tel Yusuf sresi 100. yette phesiz Rabbim beni hapisten

karmakla bana iyi bakt. buyurmaktadr. Araplar birine iyilik yaptklar zaman

derler.8 Bir eyi iyi yapmak anlam da vardr. Buna gre denilir.9 bir eyin

zerine oturmak anlamna da gelir.10 Kii Hasen denilen kum tepesine oturduunda

denilir.11

bb- Tefl kalb

: ziynetlendirmek, gzelletirmek demektir.12 eklinde kullanm

vardr.13 Allah onu gzelletirdi ( ) denilir.14

bc- stifal kalb

Bir eyi gzel, uygun bulmak demektir.15 denilir.16

2- sim Trevleri

a- : kelimesinin ouludur. Tefl kalbnda yaplan bir isimdir.17

5 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115; ez-Zebd, es-Seyyid Muhammed Murtaz (. 893/ 1487), Tcul-Ars, I-X,Dru Sdr, Beyrt, 1306h., c. IX, s. 175

6

bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 1787 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 1788 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 1159 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 209910 ez-Zv, et-Thir Ahmed, Tertbul-Kms el-Muht al Tarkatil-Misbhil-Mnr ve Essil-Bela, I-IV,

2.bs., Isel-Bbil-Haleb, y.y., 1971, c. I, s. 64311 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 59012 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; ez-Zemaher, Ebl-Ksm Crullh Mahmd b. mer el-Havarizm (. 538/

1143), Essl-Bela, I-II, 2.bs., Matbaat Drul-Ktb, y.y., 1972, c. I, s. 174; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s.115

13 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., s. 115; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17814 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64315 el-Cevher, a.g.e., c. V, s.2099; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; ez-Zv, a.g.e., c. I, s.s. 64316 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 209917 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177


19/267

6

b- : Gzelden daha gzel oldu demektir. ( )18 mennesi 19

oulu dir. Sbeveyh, mennesinin oulunun olduunu sylemitir. emmah

bir beyitinde oul eklinde olarak zikretmitir. 20

c- : Erkek ismidir. den felen vezninde yaplmas uygundur. felnun

vezninde yaplrsa bir eyi ldrme veya hissetme demek olur. Bu ekilde kullanm uygun

deildir.21 Bu kelimenin felun veznindeki kltme ismi , felnn veznindeki kltme

ismi dr.22 Baz nahivciler onun den feln vezninde olduunu sylemilerdir.23

d- : Erkek ismidir.24 Ben Sad kabilesine ait bir kum tepesinin ismidir.25 Bu

tepede Eb Sahb Bistm b. Kays b. Hlid e-eybnnin ldrld26 ve bu tepenin yannda

gml olduu27 sylenmitir. Onu sm b. Huleyfe es-Sabbiyyi ldrmtr.28 Ya da iki da

veya kum tepesinden birinin addr.29 Mberred dedi ki: Tevveziyenin yle dediini iittim:

ki dadan birine denilir. Veya . Kelbnin sylediine gre30

Tayy kabilesinemensup iki koldan birinin ismidir.31 Bir air Bistm b. Kays iin yazd bir mersiyedebu

dadan bahsetmitir.32 Hasen, Endlste33 veya Yemamede bir kale34 veya kydr.35 Grn

gzel bir aaca,36 dirsek kemiine verilen isimdir.37

e- Hasen gibi isimdir.38 Tayy kabilesinin teki koluna39 veya karlkl40 iki

dadan dierine verilen isimdir.41 Her ikisi de isimlendirmede taks ile kullanlrlar.42 Bu iki

18

el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11519 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 209920 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11521 el-Cevheri, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11722 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11623 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11724 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11725 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, 116; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17626 el-Cevher, a.g.e., c. V, s.2100; bnl-Esr, Ebs-Sadt Mecdddn el-Mbrek b. Esriddn Muhammed b.

Muhammed e-eybn el-Cezer (. 606/ 1210), en-Nihye f Garbil-Hadis vel-Eser, I-IV, tah. MahmdMuhammed et-Tanh, et-Thir Ahmed ez-Zv, Mektebetl-slmiyye, Khire, 1965, c. I, s. 385; bn Manzr,a.g.e., c. XII, s.118

27 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 59128

el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11829 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bnl-Esr, a.g.e., c. I, s. 385; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118; ez-Zebd,a.g.e., c. IX, s. 176

30 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 210031 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 59132 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 210033 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 59134 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64335 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 59136 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez -Zv,

a.g.e., c. I, s. 64337 ez-Zv, a.g.e., c.I, s. 643; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 59138 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 210039 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17740 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118


20/267

7

isim tesniye (ikil) yapldnda olur. Eb Hureyre: Biz karanlk bir gecede Hz.

Peygamberle beraber idik. Onun yannda Hasan ve Hseyin vard. Fatmann o ikisine

ve diye ardn iitti. Onlara: Annenize gidin dedi. 43

f- : Damme ile gzellie denir.44 Cemisi kural gayr- kyas zere dir.45

g- : nn zdddr.46

Gzellikte son noktadr.47

Cennet anlamna da gelir.Allah: Cenneti dorulad48 ve Gzel davrananlara cennet ve daha fazlas vardr.49

buyurmutur. bn Sde de burada cennet anlamna geldiini sylemitir.50

h- : Seyyienin zdddr.51 Allah Kim bir hasene ile gelirse ona on kat vardr.

buyurmutur. oulu tr.52 Nimet anlamnda Kurnda gemektedir.53 Ayn zamanda

kadn ismi olarak da kullanlmaktadr.54 Sad ve Assera arasnda bir dan ismidir.55 Przsz,

yar olmayan bir dadr.56 Bir saatlik mesafedeki Hicaz ehli bununla isimlendirilmitir.57

i- : Bedene fayda veren bir yemek addr.58

j- : nin zdddr.59 Amellerdeki gzellie verilen isimdir. Allah bir

yetinde Biz seni muhsinlerden gryoruz. buyurmutur. Yani zayflara yardm ediyor,

mazlumu gzetiyor ve hastaya bakyorsun demektir. Bu da onun ihsn oluyor. Bu amellerde

bulunanlara da muhsin denilir. Her kim yzn Allaha teslim ederse o, muhsindir. yetinde

kastedilen Salebe gre Raslllaha itaat edendir.60 Bedenin gzel yerlerini ifade etmede de bir

isimdir.61

Yzn gzelliini ifade etmede denilir.62

41 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100, bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17642 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 117; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17643 bnl-Esr, a.g.e., c. I, s. 385; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11844 ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64345 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64346 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; sm Efend,

a.g.e., c. IV, s. 590; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64347 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 59048

el-Leyl, 92/ 649 Ynus, 10/ 2650 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11551 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11652 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 116; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17653 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11654 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; ez-Zv, a.g.e., c.I, s. 64455 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; ez-Zv, a.g.e., c.I, s. 64456 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11857 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11958 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11559 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 209960 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 11661 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64362 ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 643


21/267

8

k- : Dada oluan tmsek, knt demektir.63 oulu dir.64

l- : Hatice ve Cheyne gibi kadn ismidir.65

m- : Nukra madeni yaknlarnda bir kuyu,66 Hasan b. Sehlin saraynn ismidir.67

n- : Aden yaknlarnda bir liman ismidir.68

o- : Yapraklar ksa bir aacn ismidir.69

p- : Yemamede bir da ismidir.70

r- : Dammeli olduunda kurrlarn isimlerindendir.71

B- Terim Anlam

Hsn kavramnn geni bir anlam sahas vardr. Hoa giden, tatmin eden, gze

ho gelen ve hayranlk uyandran her ey iin kullanlmaktadr.72 el-sfehn, kendine arzu

duyulan her eyden ibaret olan hsnn ynden hoa gideceini sylemitir. Akl ynnden

hoa giden, heva ynnden hoa giden ve his ynnden hoa giden.73

el-Crcn ise mutluluk gibi eyin tabiatna uygun olmas, ilim gibi keml sfatnn

olmas ve ibadetler gibi medhe mteallk olmasdr eklinde tanmlamtr. Bir ey ya kendi

nefsinde ya da bir baka ey vastasyla gzel olur. Kendi nefsinde gzellik bulundurana,

Allaha imn ve Onun sfatlarn rnek gsterirken, baka bir ey vastasyla gzel olana cihad

rnek gsterir. nk o, kendi dnda ortaya kan gzellikle muttasftr. Kendinde bir gzellik

yoktur. Allahn lkelerini tahrip, kullarna eziyet etme ve onlar yok etmeyi ihtiva eder. Ancak

cihad, kendisinde Allahn kelimesini yceltmek, dmanlarn ve kfirin kfrn yok etmek

olduu zaman gzel olur.74 Hsn, genellikle halk dilinde gze ho gelen eyler iin kullanlr.

Buna gre veya ve veya denilir. Ayn zamanda

63

sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64464 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64465 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64466 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64467 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64468 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 59169 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64470 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 64471 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17872 Izutsu, Toshihiko, Kurnda Dini ve Ahlki Kavramlar, ev. Selahattin Ayaz, 3.bs., Pnar Yaynlar, stanbul,

1997, s. 29173 er-Rb, Hseyn b. Muhammed el-sfehn (. 502/ 1108), el-Mfredt f arbil-Kurn, Mektebetl-

Msriyye, y.y., 1970, s. 11874 el-Crcn, Ebl-Hasen Al b. Muhammed b. Al es-Seyyid e-erf el-Hanef (. 816/ 1413), et-Tarift, tah.

Muhammed Abdurrahman, Drun-Nefis, Beyrt, 1424/ 2003, s. 150- 151


22/267

9

olaylardaki gzellii ifade etme gibi soyut bir anlam da tar. Sfat ve isim olarak

kullanldnda hasene de bunun gibidir.75

Hsn kavram Kurn- Kermde daha ok basiret ynnden gzel bulunan eyler iin

kullanlr. Allah, Szn en gzelini iitirler de tbi olurlar. buyurmutur.

Hasen, hsnden treyen bir sfattr.76 Sevince sebep olan ve arzu edilen herhangi bir

eydir ki hsn, yani gzellik, onun kendisinde etkili olan zel bir haldir. Buna gre hsn

aslnda ortada bulunan bir i olmakla beraber, deeri subjektif tesirleri itibariyledir.77

Hasene, insann nefsinde, bedeninde, durumunda elde ettii nimetten yana sevindii

her eyle tbir edilir. Seyyie bunun zdddr. kisi mterek lfzlardr. Eer onlara bir iyilik

isabet ederse, Bu Allah katndandr derler. yetindeki hasene bolluk genilik ve zafer gibi

nimetlerdir.

nsanlara gzel sz syleyin den maksat, faydal bir kelime syleyin demektir.Biz insana anne babasna iyilik etmesini vasiyet ettik

Bizim iin iki gzellikten birini mi bekliyorsunuz?

Dnen bir kavim iin Allahtan baka daha gzel kanun koyucu kimdir? Bu yet

hakknda el-sfehn Eer Onun hkm hem dnen hem de dnmeyen kimse iin gzel

olmasna ramen neden has klnd? denilirse, Bundan maksat, onun gzelliinin ortaya

kmas ve hakknda bilgi vermektir. Bu, arnan ve Allahn hikmeti hakknda bilgi sahibi olan

kimse iin ortaya kar. demitir.78

Elde edilmesi nedeniyle pek ok hasene ilk bata sevin duymaya sebep olsa da

sonucu itibariyle felkete de sebep olabilir. Bu bakmdan asl hasene, akl ve basiret asndan

gzel ve sonucu iyi olan hasenelerdir.79

Hsn ise gze ho gelen eylerde deil, olaylardaki gzellikler iin kullanlr.80

Hasen, hasene ve hsn arasndaki fark yledir: Hasen, hem zatlara hem de manalara sylenir.

Hasene sfat olduu zaman ayn eylerde kullanlr ancak isim olduunda manev gzellikleriifade etmede kullanlr. Hsn ise, sadece manev gzellikleri ifade etmede geerlidir.81

75 er-Rb, a.g.e., s. 11976 et-Tahnev, Muhammed Al b. Al b. Muhammed el-Hanef (1158/ 1745), Kefu Istlhtil-Fnn, I-IV, tah.

Ahmed Hasen, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1418/ 1998, c. I, s. 52777 Yazr, Elmall M. Hamdi,Hak Dini Kurn Dili, I-X, Azim Datm, stanbul, ts. c. II, s. 5978 er-Rb, a.g.e., s. 11879 Yazr, a.g.e., c. II, s. 5980 er-Rb, a.g.e., s. 11981 Yazr, a.g.e., c. II, s. 59


23/267

10

Hsn kknden treyen ihsn, iki vecih zere anlamlandrlmtr. Bunlardan biri

bakasna inamda bulunmak demektir. Filnca kiiye iyilik ettim denilir.82 Ancak inam

kapsayan bir zellie sahiptir. namla aralarnda bir fark vardr. ihsn, kiinin hem kendisi hem

de bakalar arasnda olandr. nam ise sadece kiiyle bakalar arasnda olur.83

Eer iyilik ederseniz kendinize iyilik edersiniz.84

phesiz Allah adleti ve ihsan emreder.85 Burada ihsn adletin zerindedir.

Adlet, gerekeni vermek ve hakk olan almaktr. hsn, verilmesi gerekenden daha fazlasn

vermek, (hakk olandan) daha azn almaktr. hsn, adlete bir ilvedir. Adletin aranmas

(yerine getirilmesi) vacib, ihsnn aranmas mendub ve gnlllktr.86

kincisi de fiillerdeki ihsndr. Bu gzel bir bilile bilip, gzel bir yapla yaptnda

olur. Mminlerin Emirinin nsanlar yaptklar gzel eylerin ocuklardr. sz buna dellet

eder. Yani insanlar bildikleri ve yaptklar gzel fiillere nispet edilirler.

87

Kim samimi olarakyzn Allaha teslim ederse muhsindir.88 yeti buna rnektir. Allah Tel kendi fiillerinin

gzelliini ifade etmek iin Allah her eyi gzel yaratt. buyurmutur.89

hsn kavramna ihls da dhildir. mn hadisinde Hz. Peygambere ihsn nedir? diye

sorulmu, 0 da: hsn: Onu gryormu gibi Allaha ibadet etmendir. demitir. burada

kastedilen ihlstr. hls, imn ve islmn shhatinin bir artdr.90 Kelime-i ehdeti telaffuz edip

ihlssz bir ekilde amel eden muhsin olarak isimlendirilemez, imn da sahih olmaz.91 Burada

ihsnla murakabeye ve taatin gzeline bir iaret vardr. nk her kim Allah gzetirse (Allahkorkusundan iyi davranrsa) ameli gzel olur.92 Hadisin devamnda gelen Sen Onu grmesen

de O seni grr. ifadesi buna iaret etmektedir.93

Terim anlam dhilinde bu kavram Kelm ve Fkh limleri arasnda tartlan bir

konudur. Kelm ilminde bu kavram zdd olan kubh kavramyla birlikte tartlmtr. Kelm

ve fkh blmlerinde biraz daha ayrntl ele alacamz iin burada ksaca bahsetmekle

yetineceiz.

82 er-Rb, a.g.e., s. 11983 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17684 el-sr, 17/ 785 en-Nahl, 16/ 9086 er-Rb, a.g.e., s. 119; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17687 er-Rb, a.g.e., s. 119; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 17688 en-Nis, 4/ 12589 er-Rb, a.g.e., s. 11990 bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 387; bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 38791 bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 38792 bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 387; bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 38793 bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 387


24/267

11

Bu kavram zerinde mezhep mensuplar gr ayrlna varmlardr.94 Hsn ve

kubh manaya tlk edilir.

1- Tabiata uygun olana hsn, olmayana kubh denilir. Tatl gibi tabiata uygun olan

gzel, ac gibi tabiata uygun olmayan irkindir.

2- Keml sfata sahip olana hsn, noksanlk sfatna sahip olana da kubh denilir. limkeml sfatna sahip olduu iin gzel, cehlet noksanlk sfatna sahip olduu iin

irkindir.

3- Medhe mteallk olana gzel, zemme mteallk olana irkin denilir. Bunlarla ilgili

olmayan bu ikisinin dndadr. Bu da Allahn fiillerini ihtiva eder. Hsn ve kubh

kullarn fiillerine tahsis edilirse, dnyada medhe, hirette de sevaba gtren fiiller

gzel, dnyada zemme, hirette de ikba gtren fiiller irkindir. Buna gre taat gzel,

msiyet irkindir. Mbah, mekruh, deliler ve hayvanlar gibi mkellef olmayanlarn

fiilleri bu ikisi arasndadr.95

Mutezile mezhebi eyay hsn ve kubh ynnden ksma tahsis eder.

1- Bir yalnzca Allahn emrettii, biztihi gzel olan eya. Bunlar emretmede hi kimse

Ona denk deildir. Allaha, meleklerine, kitaplarna imn, namaz, oru ve hacdan

oluan ibadetler gibi.

2- Ztnda irkinlik bulunan eya. Allah onlar yasaklamtr ve onlardan nehyetmitir.

Onlar emretmesi caiz deildir. Kfr, fsk ve msiyet bunlardandr.

3- Gzellik ve irkinliin kendilerinde vrid olan eya. Bunlar Allahn emretmesi veya

onlardan nehyetmesi caizdir. Emrettii zaman gzel olur, nehyettii zaman da irkin

olurlar. Bu mezhebe gre ilk iki ksm akl, eriat gelmeden de idrak edebilir. Ancak

nc ksm idrak edemez, onlarn gzellik ve irkinliini bilemez. Onlar rinin

emretmesiyle gzel, nehyetmesiyle irkin olur.96

Mturdiyye mezhebi ilk iki ksmda Mutezile ile ittifak halindedir. Ancak aklneyadaki gzellik ve irkinlii idrak etse bile hkmedici olmadn syleyerek onlarla ihtilfa

derler. Onlara gre eri emir olmadan ykmllk yoktur.

Eariyye mezhebi limlerinin ou, eyann ztnda gzellik ve irkinliin

olmadna dair ittifak halindedir. nk Allahn iradesi hkm koymada mutlaktr. Eyann

gzellii ve irkinlii Onun iradesini snrlamaz. Gzellik ve irkinlik eraitle idrak edilir.

94 el-Crcn, a.g.e., s. 15195 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 524- 52596 el-Crcn, a.g.e., s. 152


25/267

12

Sdk, emanet, vefa gibi eyler zt itibariyle deil Allahn bildirmesiyle gzel olan eylerdir.

Kizb, hynet gibi eyler de zt itibariyle deil Allahn nehyetmesiyle ktdr.97

II- LTERATRDE HSN KAVRAMI

almamzn bu blmnde hsn kavram Ldin Bilimlerde hsn Kavram ve

slm Bilimlerinde Hsn Kavram balklar altnda incelenmitir. Felsefe ve Edebiyat birinci

baln alt balklarn olutururken, Tefsir, Hadis, Fkh, Kelm ve Tasavvuf ikinci baln alt

balklarn oluturmaktadr.

A- Ldin Bilimlerde Hsn Kavram

Bu blmde felsefe ve edebiyatta hsn kavramna yklenen anlamlara

deinilecektir. Felsefe tarihi boyunca bu kavram zerinde pek ok tartma yaplmtr. nsann

ftratnda olan gzellik duygusuna filozoflar ilgisiz kalmam, gzelliin kaynan

aratrmlardr. nsann duygularnn en gzel ifade yolu olan edebiyat, aslnda kendi bana bir

gzellik olmasna ramen, edeb eserin nasl gzel olaca da tartlan konulardandr.

1- Felsefede

Gzellik, bir nesnenin, kiide, haz veya estetik beeni duygusu uyandran, grme ve

iitme duyular aracl ile alglanan, nesnede hoa giden ve heyecan uyandran bir zelliidir.Gzel nedir sorusu ilk alardan itibaren sorulmu98 ve tarifi yaplagelmitir. Ancak dnce

tarihi boyunca gzel iin ortak bir tanm yaplamamtr.99 Tarih boyunca estetik dnce

sistemi ierisinde gzel, zdd olan irkinle zel bir yer alm, estetik bilimi gzel olann

felsefesi haline gelmi; sanat, gzel olann yaratm olarak grlmtr.100 Gzellik kavram

zaman ierisinde belli kltr ve medeniyet durumuna bal olarak deimitir.101 nsanlarn

gzellik hakkndaki dnceleri kltr ve medeniyetin etkisinde kald gibi, tek tek her bireyin

nesneye veya varla bak asyla da deiiklik gstermektedir.

102

97 el-Crcn, a.g.e., s. 15298 Mlayim, Seluk, Sanata Giri, 2.bs., Bilim Teknik Yaynevi, stanbul, 1994, s. 2899 Yetkin, Suut Kemal, Estetik, Maarif Matbaas, stanbul, 1940, s. 65; Doan, Mehmet H., Estetik (100 soruda),

Gerek Yaynevi, stanbul, 1975, s. 23100 Kagan, Moissej, Gzellik Bilimi Olarak Estetik ve Sanat, ter. Aziz allar, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul,

1982, s. 110101 Doan, a.g.e., s. 23102 Mlayim, a.g.e., s.122; Townsend, Dabney, Estetie Giri, ev. Sabri Bykdvenci, mge Kitabevi, Ankara,

2002, s. 23


26/267

13

Gzellik insandan insana deien greceli bir kavramdr. Bir eyi gzel bulmada

kiinin kendi yargs yeterlidir. Bakasnn o nesne hakknda ne dedii o kadar da nemli

deildir.103 Mesel bugnn insanna gzel gelen balta girmemi ormanlar, dev bitkilerle ssl

ssz ller, byk ve azgn dalgalar, deniz kenarlarnda birdenbire ykselen dimdik kayalklar,

ilk dnem insanlar iin korkulacak ve yenilmesi gereken eylerdir.104 Gnbatm birine gzel

gelirken bir bakasna irkin gelmektedir. Her ikisi de dorudur. Gzellik nesneyle deil, kiiyle

ilgilidir.105

ncekilerden kalan estetiksel tasarmlarla dolu dnyann sanatsal mimarisini

anlamaya, zmeye altmzda grlr ki, insanlar kendi idealleri ve algladklar nesne

arasnda bir uygunluk olduunda o nesneyi gzel, olmadnda irkin bulmulardr.106 Hibir

toplum; atalarnn yapt gzelliklerle yetinmemi, kendi isteklerine, gzellik grlerine gre

hep yeni ve gzel eyler eklemiler, ama eski gzellikleri de reddetmemilerdir.107

a- Hsn kavramnn tarihi boyutu

Felsefede gzellik anlay zamana gre deimitir. Gzellik insandan insana

deien greceli bir kavram olarak kabul edilmitir. Hayat artlar, felsefi dnce tarz

tanmlar da etkilemitir. Buna gre Felsefede gzellik konusunu ilerken alara gre ilemeyi

uygun grdk. O dnemin filozoflarnn gzellik hakkndaki grlerine yer vedik.

aa- AntikadaAntikan estetik anlay objektivisttir. Antika'da gzel, insan istek, holanma,

yaratma ve seyirden bamsz bir gstergedir. Bu dnemde gzel, iyi, doru, faydal gibi

kavramlarla ayn anlama gelmektedir.108 Gzelle ilgili dnceler, ahlk ve siyaset ile birlikte

ifade edilmektedir.109 Yine bu dnemde gzeli belirlemede matematikten yararlanlmaktadr.110

Gzellik, insanlar var olmadan ve onu grmeden de var olan eylerin sfat olarak

kullanlmaktadr.111

103 Dabney, a.g.e., s.30104 Doan, a.g.e., s.50105 Dabney, a.g.e., s.23106 Kagan, a.g.e., s.111107 Doan, a.g.e., s. 21108 Frenzel, Ivo, Gnmzde Felsefe Disiplinleri, ter. Doan zlem, Ara Yaynlar, stanbul, 1990, s. 363109 Arat, Necla, Etik ve Estetik Deerler, Say Yaynlar, stanbul, 1983, s. 39; Ayvazolu, Beir, slm Estetii ve

nsan, a Yaynlar, stanbul, 1989, s. 9110 Tunal, smail, Grek Estetii, Remzi Kitabevi, stanbul, 1983, s. 56111 Yetkin, Suut Kemal,Estetik Doktrinler, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1970, s. 39


27/267

14

Gzellik kavramn ilk kez ortaya koyan Platondur.112 Platona gre gzel, meydana

gelmeyen, yok olmayan ve deimeyendir.113 O, gzelin asl kaynan arayp ncesiz, sonrasz

ve tanrsal z yapsn ortaya karmak, gzelin doru ve iyi ile olan ilikisini de gstermek

istemitir.114

Bu dnemde gzeli matematiksel olarak ele alan filozoflarn banda Heraklitos gelir.

Harmoni sz bu dnemde gzelle e anlaml olarak kullanlmaktadr. Platon da gzeli

matematikle aklamaya alanlardan biridir.115

Antika filozoflarndan Aristo, dram sanat ve tregedya hakknda Poetika adl

eserinde bahsetmesine ramen estetik ve sanattan bahsetmemitir.116 Platinos da gzellikle

ilgilenen filozoflardandr. Plotinos, duyulur gzellik, ahlksal gzellik, tanrsal gzellik gibi

gzellik trleri saptam ve btn gzelliklerin tanrsal gzellikten geldiini savunmutur.117

Antika felsefesinde harmoni dncesini matematiksel olarak ele alp

temellendirenler Pythagoraslardr. Onlar kosmosu harmonik bir btn olarak kavrar. Bu

harmoninin temelinde de aritmetik say bulunur. Evrenin uyumunu salayan bu saylar ve

saylar aras orantdr. Bu dnemde insan gzellii de orantda aranmtr. nsan bedeninin

gzellii simetriye dayandrlmtr.118

Aristo

Estetiin kurucusu olarak kabul edilen Aristonun,119

Platon gibi estetik zerineyazlm bir eseri yoktur.120 Onun estetik hakkndaki grlerine Poetika adl eserinde

rastlanmaktadr.121

Aristo, Platonun inceledii estetik konular incelemitir. Gzeli tanmlarken gzel

iyidir tmcesiyle erdem ve gzeli birbirine kaynatrmtr.122 Bunu yaparken de zamannda

Grek felsefesinde hakim olan gzel-iyi kavramlarnn ayn anlamda kullanlmasnn etkisi

altnda kalmtr.123

112 Arat, a.g.e., s. 39; Erdem, Hsamettin,lka Felsefesi Tarihi, 4. bs., H-Er Yaynlar, Konya, 2000, s. 331113 Frenzel, a.g.e., s. 363114 Arat, a.g.e., s.40; Hanerliolu, Orhan,Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1977, s. 269115 Tunal, Grek Estetii, s. 58116 Sena, Cemil,Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1972, s. 11117 Arat, a.g.e., s. 41118 Tunal, a.g.e., s. 58119 Sena, a.g.e., s.23120 Yetkin, Suut Kemal, Estetik Dersleri, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Felsefe Enstits Neriyat, Ankara,

1972, s. 15; a.g.m.,Estetik Doktrinler, s. 22121 Sena, a.g.e., s. 23; Yetkin,Estetik Dersleri, s. 15122 Yetkin,Estetik Doktrinler, s. 22123 Arat, a.g.e., s. 52


28/267

15

Aristonun, Poetika ve Metafizikinde gzellikle ilgili yapt tanmlar, Platonun

yallk dnemlerinde yapt gzellik tanmlaryla benzerlik gstermektedir. O da gzeli

matematik olarak belirlemeye almtr.

Aristo, idealarn kendi kendilerine var olduklarn dnmez. Bunlar soyutlayan

dncelerimiz ve realite iinde bulunduumuz dnyadr. Realiteyi tanmak iin onun

nedenlerini aratrmak gerekir. Nedensel aratrma da bir ilimdir.124 Bundan hareket eden Aristo

gzelin hem obje, hem de suje ynnden incelenebileceini dnr.125 Gzel, obje ynnden

incelenirsei, balca dzen, simetri ve snrllk zelliklerinin olduu grlr. 126 Bunlar da

matematik ilminin aratrma alanna girer.

Paralardan meydana gelen varlk, dzen iinde olduu zaman gzeldir. Gzellikte

keyfilik yoktur. Gzel dzene ve bykle dayanr.127 Bundan dolay kavraymz

alglanamayacak kadar kk olann snrlarnda dald iin ne ok kk ey gzel olur, nede bir defada kavranamayaca ve birlii bozduu iin ok byk bir ey gzel olabilir.128

Anlalyor ki, Aristoya gre gzel olann, kavrama gcn amamas gerekir.

Aristonun bu teorisine gre ne kadar dzenli ve orantl olursa olsun, kk insanlara

gzel denilemez. Tenasp bakmndan kusursuz olan bir cce veya cana yakn sevimli bir ocuk

gzel saylmaz. Aristo burada gzelin olgunlukla da ilikili olduunu savunur. Byklkte ise,

sonsuz gibi grnen bir l, deniz, dev gibi dalgalar gzel deil, ycedir.129

Aristoya gre sanat taklitten ibarettir. Sanat insana has olan gerei taklit

yeteneinden ve hazdan ortaya kar.130 Aristo sanat tabiatn aynas olarak grr. 131 Sanat d

grn deil, i grn, olmas gerekeni yanstr. Sanatn gzellii, tabiatta eksik kalan

ynlerin tamamlanmasndaki baarda gizlidir.132 Aristoya gre en gzel sanat, duyularla

birlikte zihne hitap eden sanattr. Bunlarn banda iir ve muski gelir.133

124 Yetkin, a.g.e., s. 22125 Yetkin, a.g.e., s. 22; a.g.m.,Estetik Dersleri, s. 15126 Yetkin, a.g.e., s. 15; Sena, a.g.e., s. 23; Hanerliolu, a.g.e., s. 269127 Yetkin,Estetik Doktrinler, s. 22; Arat, a.g.e., s. 52; Tunal, smail,Estetik Beeni, Say Yaynlar, stanbul, 1983,

s. 47; Huisman, Denis,Estetik, ev. Cem Muhtarolu, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 23128 Arat, a.g.e., s. 53; Tunal, Grek Estetii, s. 41129 Tunal, a.g.e., s. 41130 Yetkin,Estetik Dersleri, s. 18; Sena, a.g.e., s. 23131 Sena, a.g.e., s. 23132 Yetkin, a.g.e., s. 18; Sena, a.g.e., s. 23133 Sena, a.g.e., s. 23


29/267

16

Platinos

Grek gzellik ve sanat felsefesinin son byk temsilcisidir.134 Platon ve Aristodan

esinlendii dncelerle yeni gizemci idealist bir dnce sistemi kurmu, etkisi 18. yzyla

kadardevam etmi hatta kulland baz kavramlar 18. yzylda yeniden canlandrlmtr.135

Platinos nce gzelin varlk alann belirlemeye alr. Ona gre grlen ve iitileneylerde ve mzikte bir gzellik vardr. Ancak davran, erdem gibi eyler de gzel olarak

nitelendirilir. O halde gzellik sadece grlen, iitilen madd eylerde deildir. Manev eylerde

de mevcuttur. Gzellik madd olandan balayarak ruh-manev alanlara doru ykselme

gsterir. Estetik, bir zevk verebilir.

ab- Ortaada

Ortaada gzel veya gzellik zerinde fazla durulmamtr. Bu dnemde yaam

olan filozoflardan Saint-Augustin gzel hakknda bir eser yazmsa da kaybolmutur.136

Hereyin, teolojinin etkisinde kald Ortaada, estetik de bu etki altnda kalm ve

dinin, kilisenin basks estetii de etkilemitir. Kanunlar din koymu, her ey dinin, teolojinin

istedii ekilde gelimitir. Bu dnemde estetik pratikten ok teoriktir. Gzel ve gzellik

zerinde konuulup, tartlmam, ancak din adna kilise iin yaplan resimlerde, heykellerde

pratik olarak sergilenmitir.

Aurelius Augustinus

Aurelius Augustinusun dorudan doruya gzellik zerine yazlm bir kitab yoktur.

tiraflarnda genlik yllarndan bahsederken yer yer bu konuya deinmitir. Filozof genliinde

gzellii, bir eyin paralar arasndaki ahenkte bulmu ve farkl olarak paralar arasndaki o

uyumlu oran, bir eyin kendi amacna uymas niteliinden ayrmtr. Ona gre en eksiksiz

uyum birlik (vahdet)tir. O halde her trl gzelliin balca nedeni birliktedir. Ancak, birlik

yalnz Tanrdadr, btn baka varlklar, cisimler, onun ancak izlerini, damgalarn tarlar.

Btn sanatlarda hoa giden orantdr, bu oldu mu her ey gzeldir. Augustinusa

gre, gzelin biimi daima birliktir. Grnen eyler, birlie yneldikleri iin gzeldirler ve

gzellikleri de bu birlii tam olarak gerekletirdiklerine veya ondan uzaklatrdklarna gre

ll. Ancak birlik ve birlikten az ok uzaklam olan oran say alanna girer. Bunun sonucu

olarak da gzel eyler, say ile houmuza giderler, gzeldirler.

134 Tunal, a.g.e., s. 37; Arat, a.g.e., s. 27135 Arat, a.g.e., s. 27136 Sena, a.g.e., s. 12


30/267

17

Dzen, gzelliin zdr. Nerede, ksmlar arasndaki dzeni bir btn halinde

birbirine balayarak veya onlar birlie yaklatrarak yneten say varsa, orada dzen ve sonucu

olan gzellik vardr.137

ac- Yeniada

Francs Hutcheson

Hutcheson, 18. yzylda gzellii znel bir metodla inceleyen, ngilterede olduu

kadar Almanya ve Fransada da etkileri grlen138 ampirist bir filozoftur. Btn bilgilerimizin

duyumlardan geldiini ve btn bilginin gerelerini duyumlarn verdiini kabul etmitir. Ona

gre i ve d duyumlardan baka, insanlarda bir de gzellik duygusu vardr. Bir eyin gzel

olduunu yekten hissederiz, onun ne iin gzel olduu ve ruhumuzun ne suretle etkilediini

bilmeden ve anlamadan karsnda derin bir haz duyarz. Bu haz o eyin faydal olup

olmamasyla ilikili deildir. O ey hakknda sonradan bilgi edinsek bile, onun gzelliine kar

duygumuzu deitirmez.

Hutcheson, gzelin yarar gstermeyen zellii zerinde srarla durmutur. Ona gre

gzelliin uyandrd haz, bir kar karsnda duyulan sevinten tamamen farkldr. Gzelle

ba baa kalmak iin ou zaman faydaly ve uygunu ihmal ederiz. Bir eyin uyandrd

gzellik duygusu, o eyi elde etmekten duyduumuz hazdan ok daha bakadr.

Eer kendimizde gzellik duygusu olmasayd, belki binalar, baheleri, giysileri,uygun, faydal, elverili veya scak bulurduk, ama onlara gzel demek asla aklmzdan

gemezdi.

Yine, Hutchesona gre; gzel evrenseldir, her insan gzel olan eyi, ahengi, simetriyi

sever, onlardan zevk alr. Yine o gzellik duygusunun, alkanlktan, eitimden, taklitten

geldiini kabul etmez. Ona gre insanda ftr bir gzellik duygusu vardr. Ve bu duygu dier

duygulardan farkldr. 139

Hutcheson, salt diye adlandrd tabi gzellii, balantl (izafi) dedii taklit

gzelliinden ayrt ettikten sonra, her iki gzelliin unsurlarn deiiklikle birliin ahenginde

bulmutur. Yine ona gre gzellik; dzenli bir tepkidir. Gzellik, deikenliin birlikte olan

137 Yetkin,Estetik Doktrinler, s. 47138 Yetkin, a.g.e., s. 89139 Yetkin, a.g.e., s. 93


31/267

18

uygunluundan gelmektedir. Hutchesona gre gzellik algsnn ve heyecannn karsz oluu,

tartlmaz bir hakikattir.140

Edmund Burke

Burke, gzellii aklarken tm estetik sreci tutkuya indirgemi ve gzellii,

insanln toplumsal ve igdsn aan ey yapmtr. O gzellii oran ve orantda bulantm dnrlerin, gerekte dolaysz bir olgudan ok, usa dayandklarn grmtr. O gzellie

toplumsal bir nitelik demitir. nk kadnlar ve erkekler, ayrca baka hayvanlar da,

kendilerini seyrettiimiz zaman, bize bir haz ve nee duygusu verirler. Onlar bize, kendilerine

kar sevecenlik ve sevgi esinlerler. Yaknmzda olmalarndan holanrz. Ona gre bu

toplumsal-igd gzelliin trlerine karlk olacak ekilde alt blmlere ayrmtr. Ve bu

blmlerin tane olduunu sylemitir. Duygudalk, tragedyadan duyduumuz hazz aklar.

yknme, resim yontu ve iirden duyduumuz hazz temellendirir. Tutku ve yarma ise, ycebir ilgidir.141

mmanuel Kant

Kant insan aklnn gcn ele alarak Salt Akln Eletirisi, Pratik akln eletirisi

ve Yarg gcnn eletirisi olmak zere eser yazmtr.142 nc eserinde estetii ele alp

incelemitir.143 Bu almasyla estetiin kesin snrlarnn izilmesi iini ilk yapan kiidir.144

Estetikyarg, gzelin ne olduundan nce geldii iin nce onu aratrmtr.145

Kant, yargy estetik yarg ve teolojik yarg olmak zere ikiye ayrm, u gzeldir

denildiinde verilen yarg olan estetik yargy eletirerek onda drt zellik belirtmitir:146

1- Gzel, hibir yarar gzetmeden karsz haz veren eydir.147 Buna gre Kant, gzeli

ho148 ve yararldan149 ayrmaktadr. Hotan duyulan haz kar ile ilgilidir.150

2- Gzel olan, hibir yarar gzetmeden haz veren eydir.151 Gzelin yararla hibir

ilikisi yoktur.152 Kanta gre, gzellik hakknda verilen bir hkm eer en kk bir

140 Yetkin, a.g.e., s. 93141 Arat, a.g.e., s. 157142 en, Kadir,Felsefeye Giri, 2.bs., Asa Yaynlar, Bursa, 2001, s. 311143 Tunal,Estetik Beeni, s. 74; en, a.g.e., s. 311144 Tunal, a.g.e., s. 73145 Tunal, a.g.e., s. 78146 Sena, a.g.e., s. 31147 Sena, a.g.e., s. 31148 Yetkin, Estetik Dersleri, s. 101; Tunal, Estetik Doktrinler, s. 81; Altu, Taylan, Kantta Estetik Deneyimin

zerklii, Seminer Dergisi, sy. 4, zmir, 1985, s. 255149 Sena, a.g.e., s. 31; Tunal, a.g.e., s. 81; Altu, a.g.mk. s. 256150 Altu, a.g.mk., s. 255151 Turgut, hsan, Sanat Felsefesi, 2.bs., Bilgehan Matbaas, zmir, 1991, s. 49


32/267


33/267

20

aklsal bir gereksinmeyi yerine getirdii hem de hayvansal bir eye ihtiya duyduu iin

holanma salar. Hotan duyulan haz salt bedensel, iyiden duyulan salt aklsal, gzelden

duyulan salt aklsal fakat bedensel olarak kazanlm bir duygudur.

Kanta gre hotan duyulan haz eitimle, gzelden duyulan haz yeleme, iyiden

duyulan haz sayg ile balantldr. Tek zgr holanma, yelemeye gre olandr.162

Beeni yargs belirleyen holanma faydadan uzaktr. Fayda, objenin varlna

duyulan ilgi ve istei gsterir. Estetik holanma, hibir karlk beklemeden duyulan hazdr.163

Estetik holanma ne ahlki,164 ne de materyal bir ilgiye dayanr.165 Estetik haz, konusunun

realitesiyle ilgilenmez.166

Kanta gre kavram olmakszn hoa giden,167 zorunlu bir tatminin nesnesi gibi

grlen ey 168 gzeldir. Gzellik beeni olarak znel,169 herkesin ayn dncede olmasn

gerektirmesi bakmndan zorunlu, bireyler aras iletiim kurma ba olmas asndan

evrenseldir.170

Kant, bir kiiye zevk veren eyi ho; yaln ve saf olarak beenileni gzel; kii

tarafndan takdir, sayg gren, nesnel bir deer atfettii eyi iyi olarak adlandrr. Ona gre

sadece beeni duygusu yansz, bamsz ve tek bana tatmin edicidir. Gzel sz konusu

olduunda ne duyular, ne akl ne de yarar beeniyi yok eder.171

Kantn nitelik, nicelik, iliki ve yn bakmdan ele ald gzellik tanmlamas ksaca 4maddede zetlenmektedir:

a) Nitelik bakmndan karsz hoa giden eydir,

b) Nicelik bakmndan herkesin houna giden eydir,

c) liki bakmndan kendi dnda hibir gerek olmadan hoa giden eydir,

d) Yn bakmndan zorunlu olarak hoa giden eydir.

162 Altu, a.g.e., s. 257163 Tunal, a.g.e., s .80164 Altu, a.g.e., s. 258165 Turgut, a.g.e., s. 49166 Turgut, a.g.e., s. 49167 Frenzel, a.g.e., s. 365; Tunal, a.g.e., s. 91; Altu, a.g.e., s. 258168 Cuvillier, a.g.e., s. 421; Tunal, a.g.e., s. 91169 en, a.g.e., s. 312170 en, a.g.e., s. 312171 Cuvillier, a.g.e., s. 418


34/267

21

George Wilhelm Friedrich Hegel

Hegel gzellik felsefesi kurmakla kalmam, gzellik idealini tarihsel geliimi

ierisinde incelemitir.172 dealist estetik zirveye Hegelle ular. Ayn zamanda Hegel,

Platonun gzellik felsefesini dorua ulatrr.173

Hegele gre gzel idedir.174

denin duyusal grndr.175

Var olan her ey ideninkendisini gstermesinden dolay vardr. Her ey doruluunu ideye borludur. Bununla Hegel

ilkan gzellik doruluk dncesine dayanr.176 Gzel, dorudur, var olan eylerin trdr.

Bu doru da duygusal biimlerle grnen dorudur.177

Hegele gre gzel sonsuzdur ve zgrdr.178 zgrlnn nedeni kural ve lnn

olmamas deil, onu seyredenin kendini zgr hissetmesidir. Gzel kendisini seyredende istek

uyandrmaz. Kendi kendine yeter.179

Hegele gre gzellik Tinin zgr alm sonucu insan aklnn yaratclndan ortaya

kar.180 Yani sanat eserleri tinsel varlktan doarlar ve tabiattan stndrler.181 nk tabiattaki

gzellik deann ilk grnmdr. Kendi bilincine sahip olmadndan sanata gre dtadr.

Sadece kendisini gren iin gzeldir.182 Gerek gzellik doada deil, insan aklnn eseri olan

sanattadr.183 nk sanat aklsaldr, ussal olan gerektir. Sanattaki gzellik zgrln

almdr.184 Sanat taklit deildir.185

b- Hsn kavramnn problematik boyutu

Bu blmde, bu kavramn tanmlanmasndaki problemlere deinilmitir. Alt

kavramlar, bu kavramn ihtiva ettii alt alanlar hakknda ksaca bilgi verilmitir. Sanat sorununa

deinilmi, tanm yaplm, sanatn douu ve ierdii somut ve soyut gzellik anlayna

deinilmitir.

172

Yetkin,Estetik Doktrinler, s. 160173 Tunal,Estetik, s. 160174 Tunal, a.g.e., 152; Frenzel, a.g.e., s. 366175 Tunal, a.g.e., s. 152; Turgut, a.g.e., s. 57176 Frenzel, a.g.e., s. 366177 Yetkin, a.g.e., s. 160178 Yetkin, a.g.e., s. 160; Tunal, a.g.e., s. 152179 Yetkin, a.g.e., s. 160180 en, a.g.e., s. 312181 Tunal, smail, Sanat Ontolojisi, nklp Yaynevi, stanbul, 2002, s. 166; Sena, a.g.e., s. 43, Turgut, a.g.e., s. 56;

Doan, a.g.e., s. 98182 Yetkin, a.g.e., s. 160183 en, a.g.e., s. 312; Doan, a.g.e., s. 98184 en, a.g.e., s. 312185 Turgut, a.g.e., s. 57; Doan, a.g.e., s. 98


35/267

22

ba- Hsn kavramnn alt kavramlar

lk alardan itibaren gzel kavram tanmlanrken baka kavramlarla ifade

edilmeye allmtr. Bazen bu anlamlara geldii, bazen de aralarnda iliki veya farkllktan

yararlanarak aklanmaya allmtr. Gzel kavram en ok beeni, iyi, doru ve fayadal

kavramlaryla tanmlanm veya ilikilendirilmitir. irkinlik kavram da zdd olmas hasebiyle

gzelliin tanmnda karmza kmaktadr.

1) Gzellik- beeni ilikisi

Bir meyli tatmin eden her eye ho denir.186 Gzel ile ho arasnda yakn bir iliki

vardr.187 Ho, birtakm estetik hazlara elik etmesine ramen gzelle ayn deildir.188 Her gzel

ey hotur,189 ancak her ho olan gzel deildir.190 Gzel bir nesnenin seyredilmesi, veya

iitilmesi hotur. Buna gre gzelin tanm yaplrken nesnenin yzde ve kulakta meydana

getirdii duyum dikkate alnr.191

Ho olan, insan aa olana ynlendirirken, gzel olan, insanyksee ynlendirir ve yceltir. Ho, ihtiyaca cevap verir; gzel, ihtiyac karlamaz sadece

estetik bir haz verir.192 Holanma duygusu hayvanlarda da insanlar kadar vardr. Ancak gzel

duygusu zihinli bir varlk olan insana zgdr. Gzel gtr, gldr. Hota acizlik ve

bamllk vardr. nsan, ho olan yemek, koklamak, kullanmak ister. Gzel ise, bakan kendine

balar, kutsallatrr; ho tokluk duygusu verirken gzele doyulmaz.193 Acknca yemek yemek,

yorulunca dinlenmek hotur, ancak gzel deildir.194 nsann yapmaktan holand her ey de

gzel deildir.195

2) Gzellik- irkinlik ilikisi

Genellikle irkin, gzelin zdd olarak tanmlanr. irkinlik ahenge aykrlk, beklenti

ve olmas gereken bir durumun olmamasdr. Tabiat, tarafsz, gzellikle ilgisi olmayan varlk

olarak kabul edenlere gre asl gzellik sanatta ve sanatn ifade ettii anlamdadr. Buna gre

irkin, estetik gzellii olmayan eydir. Sanatta irkinin gzele doru ykseldii gr

hkimdir. Sanat iin irkin yoktur. Sanatta her konu ilenebilir. Sanat irkin olan stn bir

186 Yetkin, a.g.e., s. 66187 Sena, a.g.e., s. 202; en, a.g.e., s. 309188 Sena, a.g.e., s. 202189 Sena, a.g.e., s. 202; Yetkin, a.g.e., s. 308; en, a.g.e., s. 309190 Sena, a.g.e., s. 202; en, a.g.e., s. 309191 Yetkin,

Documents

Kur'an'da.HÜSN.Kavramı-267s-tez,Havva YILDIRIM