KWALITEIT VAN BEOORDELING IN DE PRAKTIJK - rcec.nl publicaties/kwaliteit_beoordeling... · 2 3 KWALITEIT VAN BEOORDELING IN DE PRAKTIJK kwaliteit van beoorde Inhoudsopgave Voorwoord

c o n d i t i e s c r e ë r e n v o o r w e r k e n e n l e r e n

K W A L I T E I T V A N B E O O R D E L I N G I N D E P R A K T I J K

John DekkerKenniscentrum Handel

Piet SandersResearch Center voor Examinering en Certificering

Januari 2008Kenniscentrum Handel, Ede

2 3


kwaliteit van beoorde

Inhoudsopgave

Voorwoord 4

Samenvatting 6

Inleiding 101.1 Uitgangspuntenendoelvandezepublicatie 111.2 Stappenbijhetopzetten,ontwerpen,uitvoerenenverbeteren vankwalificerendecompetentiegerichteexamens 12

Authentiek toetsen in het middelbaar beroepsonderwijs 182.1 Watisauthentiektoetsen? 192.2 Hoebelangrijkisauthentiektoetsen? 242.3 Watzijnkenmerkenvanauthentiektoetsen? 252.4 Hoeontwikkeljeauthentieketoetsen? 272.5 Conclusies 29

Beoordelingssituaties in de praktijk 30

Beoordelaars en beoordelen in de praktijk 344.1 Objectievebeoordelingvanpraktijkopdrachten 354.2 Watmoeteenbeoordelaardoen? 394.3 Watmoeteenbeoordelaarkunnen? 394.4 Watmoeteenbeoordelaarzijn? 404.5 Watmoeteenbeoordelaarnietdoen? 424.6 Hoekunnenbeoordelaarshetbeoordelentrainen 434.7 Conclusies 44

Instrumenten voor beoordelen in de praktijk 465.1 Startpuntvoordeontwikkelingvanbeoordelingsinstrumenten: dekwalificatiedossiers 475.2 Constructievaneenexamenplan/toetskader/examenprofielen vaststellingdaarvan 495.3 Vanprestatie-indicatorenuitdekwalificatiedossiersnaar observeerbarebeoordelingscriteria: 625.4 Vormgevingvanhetpraktijkobservatieschema-criteriavoorkeuzes 635.5 Vormgevingvanevaluatievragen 645.6 Noodzakelijkedocumentenbijbeoordelingschema’svoor praktijkobservatievancompetentiesenkerntaken 65Literatuur 66

1

2

3

4

5


4 5

handelen in de beroepspraktijk

Voorwoord Kunnenhandelenindeberoepspraktijk,datishetuitgangspuntvancompeten-tiegerichtberoepsonderwijs.Eenprimauitgangspuntwatmijbetreft.Hetbiedtdocentenenpraktijkopleiderslegiomogelijkhedenomdeelnemersgoedvoortebereidenopallefacettenvandeberoepsuitoefeningenhetbiedtdeelnemerskansenomhuntalententeontdekkenenteontwikkelen.Voorwaardeisweldaterevenwichtgevondenwordttussendeverschillendeaspectenvanberoepsui-toefening.Hetisnatuurlijkeenillusiedateengoedeberoepsuitoefeningzondergedegenkennismogelijkis,netzogoedalsheteenillusieisdatkennisvoldoen-devoorwaardeisvooreengoedeberoepsuitoefening.Depersoonzelfwordtimmersookaangesprokenindeberoepsuitoefening,nietalleenzijnkennisentechnischevaardigheden.Hetisdusgeenkwestievanof-of,maarvanen-en.

Inde“en-en”situatiegaathetnietalleenomdevoorbereidingopdeinhou-delijke/technischeaspectenvandeberoepsuitoefening,maartevensomper-soonlijke/interactieveaspecten.Enhetevenwichtvindentussendietwee.Voorwaargeensinecure,hetgeenblijktuitervaringenvandeafgelopenjaren.Maarhetblijfteenwenkendeconomischenvooralookmaatschappelijkper-spectiefomdeontwikkelingvandeelnemerstijdensdeberoepsopleidingniettebeperkentotvakinhoudelijke/vaktechnischeaspecten.

Hethandelenindeberoepspraktijkalsuitgangspuntnemen,nodigtuitomdeberoepspraktijkmeertebenutteninopleidingsprogramma’s.Endatgebeurtopgroteschaal.Ookhierisevenwichtbelangrijk.Deberoepspraktijkbiedtuit-stekendemogelijkhedenvoorleren,maarisgeenschool.Lerenindepraktijkenbeoordelenindepraktijkgaanhandinhand.Voorbedrijvenishetvanbelangdathetgeendedeelnemergeachtwordtteleren,aansluitbijzakendiezijzelfalsrelevantbeschouwen.Denieuwekwalificatiedossiersinhetmiddelbaarberoepsonderwijszijnopdatpunt“bedrijfszeker”:detakenenwerkproces-senvandeberoepsuitoefeningvormenderuggengraatvandekwalificatie-dossiersenzijninsamenwerkingmethetbedrijfslevengeformuleerd.Hetislogischenvanzelfsprekendomookdeexamineringvandekwalificaties–“theproofofthepudding”vandekwalificaties–instructurelesamenwerkingmethetbedrijfslevenvormtegeven.

Hetbeoordelenofiemanddetakenindewerkprocessennaarbehorenkanuitvoeren,vindtvooreenbelangrijkdeelindeberoepspraktijkplaats.Daar-voormoeterindepraktijkookdebeschikkingzijnoverpraktischbruikbarebeoordelingsinstrumentenvangoedekwaliteit.HetontwikkelenvanpraktischbruikbarebeoordelingsinstrumentenenhettrainenvanmensenomanderenopdewerkvloertekunnenbeoordelenstaathoogopdeagendavanKennis-centrumHandel.DaaromhebbenwePietSandersenJohnDekkergevraagdomhundeskundigheidenjarenlangeervaringophetgebiedvantoetsenenbeoordelenintezettenvoorhetbiedenvaneenkadervoorhetbeoordelenindepraktijk.

Dezepublicatieisderesultantevanhetverzoek.Indesamenvattingwordendehoofdzakenduidelijkbeschrevenvooreeniederdiedevoorwaardenvanhetbeoordelenindepraktijkwilwetenenbegrijpen.Voordegenendieerechtverdermeeaandeslaggaan,zijndehoofdstukkeneengoedekapstokvooreigenkleding.

KenniscentrumHandelPeterCrasalgemeendirecteur


6 7

Kwalificerend competentieg

Samenvatting

Het kader

Hetonderwijsenhetbedrijfslevenzijnbezigomdeovergangvormtegevenvaneindtermgerichtonderwijsnaarcompetentiegerichtonderwijs.Delaatstejareniserergveeltijdenenergiegestokeninhetontwerpenvandecompe-tentiegerichtekwalificatiestructuurvoorhetmiddelbaarberoepsonderwijs.Ditheeftkwalificatiedossiersopgeleverdwaarinbeschrevenstaatwelkekern-takenenwerkprocessenbeginnendeberoepsbeoefenarenmoetenbeheersen,maarvooralookwelkecompetentiesdaardanvoornodigzijn.

Dekwalificatiedossierszijnzoweluitgangspuntvoorhet inrichtenvanhetonderwijs,alsvoordeinrichtingvandeexamineringvandatcompetentiege-richteonderwijs.Kwalificatiedossiersenexamineringzijntweekantenvandezelfdemedaille.DeverantwoordelijkheidvoordevormgevingvandekwalificatiedossiersligtbijdeParitaireCommissieBeroepsonderwijsBedrijfsleven(PCBB).DediscussieisgaandeofdeverantwoordelijkheidvoordeinrichtingvandeExamineringnietookbijdePCBBzoumoetenliggen.Hetlijktlogischomdeverantwoor-delijkheidvoordevaststellingvanexamenprofielen/examenplannenookbijdePCBBneerte leggen.Hiermeewordendegrotelijnenvoorexamineringbepaald,zonderdatoverigensdekeuzevrijheidvanscholenvoorexamineringingeperktwordt.Hiermeekrijgtookexaminering/beoordelingeenformeleplaatsbinnenhetdossier.

De uitwerking

Indezepublicatiestartenwevanuitdedefinitievancompetentiegerichtkwa-lificerendexamineren:

8


9

Kwalificerendcompetentiegerichtexaminerenishetinberoepssituaties(ofsituatiesdiedaareenvalideafspiegelingvanzijn),doordeskundigeenonaf-hankelijkebeoordelaarsenvolgensvoorafvastgesteldeproceduresenbeoor-delingscriteriabeoordelenofeenkandidaatbeschiktoverdevereistecompe-tentiesendezeopdejuistemanierkanaanwendenbijhetuitvoerenvanéénofmeerkerntakenenwerkprocessen.(Dekker,2006)

Aanviervoorwaardenmoetwordenvoldaanomkwalificerendexaminerenindepraktijktekunnenrealiseren:• examensen/ofpraktijkbeoordelingenmoetenauthentiekzijn,watinhoudt

datexamenseenafspiegelingmoetenzijnvanwatervanbeginnendeberoepsbeoefenarenindepraktijkverwachtwordt

• examensituatiesmoetengoedingerichtzijnindezindatkerntaken,werk-processenencompetentiesindeberoepspraktijkaanwezigzijn,daaromookobserveerbaarzijn,endaardoorbeoordeelbaarzijn

• examensmoetenbeoordeeldwordendoordeskundigeenonafhankelijkebeoordelaars

• er moeten goede examens beschikbaar zijn om de beoordeling in deberoepspraktijkbetrouwbaarenobjectiefuittekunnenvoeren.

In deze publicatie wordt een uitwerking gegeven aan deze vier aspecten.Geprobeerdisomconcretehandreikingentegevenwaarmeescholen,docen-tenentoezichthouderskunnenbeoordelenofersprakeisvaneen‘deugdelijke’competentiegerichteexamineringofbeoordeling.

De conclusies

Debelangrijksteconclusieszijn:• Omrechttedoenaaneengoedebeoordelingvancompetenties,kerntaken

enwerkprocessenmoetuitgegaanwordenvaneenexamenplan/examen-profielmetauthentiekebeoordelingindepraktijk.Daarnaastzijnernogandere‘meetinstrumenten’dieingezetkunnen/moetenwordenomhettotaleexamenplanofhetzogenaamdecompetentieassessmentprogram-matekunnenuitvoeren.

• Beoordelingssituatiesindeberoepspraktijkkunneninvergelijkingmetdekwalificatiedossiersverschillenquavolledigheidencomplexiteit.Bijdeinrichtingvankwalificerendeexamensituatiesmoetbewaaktwordendater ‘voldoende’volledigheiden‘voldoende’complexiteitaanwezigisomdebeheersingvancompetenties,kerntakenenwerkprocessentekunnenwaarborgen.

• Hetismogelijkdekwaliteitvanexamineringindepraktijktevergrotendoor de deskundigheid en onafhankelijkheid van praktijkbeoordelaars(opleidersénbegeleiders)tevergrotendoormiddelvanonderanderetrai-ning,intervisieenexternebeoordeling.Devooronderstellingdatiedereendeskundigisophetgebiedvanbeoordelenblijktmoeilijkwaartemaken.Ditbetekentdatereenbewustscholingsbeleidophetgebiedvandeskun-digheidvanexaminerenenbeoordelenvormgegevenmoetwordendoorscholen,KenniscentraenhetMinisterievanOCWmetalsdoelomdepro-fessionaliteitvanbeoordelaarstevergoten.

• Beoordelinginstrumenten moeten voldoen aan de standaarden vanauthenticiteit. In het ontwerpproces van beoordelingsinstrumenten isdaaromnaastinhoudelijkeentoetstechnischeexpertise,deinzetvanhetbedrijfslevenenhetonderwijsdringendgewenst.Naasttechnisch-inhou-delijkecriteria,moetenbetrokkeneninhetonderwijsveld–werkgevers,werknemers,onderwijsenookdeelnemers-deovertuiginghebbendatbeoordelingmetdezeinstrumentenopeeneerlijkeentransparantemaniergebeurt.

Ten slotteDediscussieoverdekwaliteitvancompetentiegerichtexaminerenisopnieuwactueel.Zoalseerdergezegd:kwalificerenenexaminerenzijntweekantenvandezelfdemedaille.


10 11

De kwaliteit van beoordeling in de praktijk

kwaliteit van beoordeling

1

Inleiding

Uitgangspunten en doel van de publicatie

Indezepublicatierichtenweonsopdekwaliteitvankwalificerendcompeten-tiegerichtexaminereninhetmbo.Dekkerheeftin2006devolgendedefinitiegegeven:

Kwalificerend competentiegericht examineren is het in beroepssituaties (of situaties die daar een valide afspiegeling van zijn), door deskundige en onafhankelijke beoordelaars en volgens vooraf vastgestelde procedures en beoordelingscriteria beoordelen of een kandidaat beschikt over de vereiste competenties en deze op de juiste manier kan aanwenden bij het uitvoeren van één of meer kerntaken en werkprocessen. (Dekker, 2006)

Kernelementenindedefinitiezijn:• examineren/beoordelenvancompetenties,kerntakenenwerkprocessen• examineren/beoordelenindeberoepssituatieofberoepscontext• examineren/beoordelendoordeskundigeenonafhankelijkebeoordelaars• examineren/beoordelenvolgensvoorafvastgesteldeproceduresenbeoor-

delingscriteria

Hetzwaartepuntbijhetexaminerenvanbeheersingvancompetenties,kern-takenenwerkprocessenligtindeexamineringenbeoordelingindepraktijk.Devierkernelementenvormendanookgelijkdehoofdonderwerpenvandezepublicatie,metdevolgendehoofdvragen:• watzijndekwaliteitseisendiegesteldmoetenworden• hoekandezekwaliteitbereikt,ofmisschienzelfsverhoogdworden• hoekunnenallebetrokkenenbijkwalificerendeexamineringdekwaliteits-

eisenbewakenofborgen.

1.1

12


13

1

Doelvandezepublicatie isdeopvattingen, inzichtenenwerkwijzenuitdetoetspraktijkendetoetstheoriebijelkaartebrengen.Hiermeekandediscussieoverdekwaliteitvancompetentiegerichtbeoordelen/examinerenindeprak-tijkinkwaliteitverhoogdworden.

Dekwaliteitsaudits(zoweldeproduct-alsprocesaudits)doorhetKCE(Kwa-liteitsCentrumExaminering)hebbeneenhernieuwdediscussieovervelerleiaspectentotgevolggehad.Erheeftdiscussieplaatsgevondenoverdekwali-teitvanexamenproducten,deinrichtingvanexamenprocessenendekwali-teitvandeberoepssituatiesalsexamensistuatie.Maarvaakzijndiediscussiesgevoerdopbasisvanbeperkteinformatie,ofopbasisvanovertuigingenen/ofideologieën.

Deomslagvaneindtermgerichtexaminerennaarcompetentiegerichtexami-nerenisinvollegang.Dediscussieoverkwaliteitsstandaardenenhetgebruikvanstandaardenisopnieuwgestart.Dezepublicatieprobeertdaareenbij-drageaanteleveren.

Stappen bij het opzetten, ontwerpen, uitvoeren en verbeteren van kwalificerende competentiegerichte examens

Indezepublicatiewordendevierkernelementenvankwalificerendcompe-tentiegericht examineren uitgewerkt. Deze elementen passen binnen hettotaleprocesvankwalificerendeexaminering.Daarombeginnenwemeteenbeknoptebeschrijvingvanhetontwikkelingsprocesvankwalificerendecom-petentiegerichteexamens(ontleendaanDowningenHaladyna,2006):

• kiezen van uitgangspunten Inhoudelijkuitgangspuntvoorhetontwikkelenengebruikenvankwalifi-

1.2

cerendecompetentiegerichteexamenszijndembo-kwalificatiedossierszoalsdezebegin2007doordeministervastgesteldzijn.Toetstechnischuitgangspuntisdatuitgegaanwordtvan:• debeoordelingvandebeheersingvancompetenties(endaarvanafge-

leiddebeheersingvankerntakenenwerkprocessen)• hetmaximaalrealiserenvanauthentiekebeoordelingsituaties(beoor-

delingbinnendecontext)doorhetuitvoerenvankerntakenenwerk-processen

• een examenplan, waarin de diverse instrumenten en procedureszichtbaarzijnookwelcompetentieassessmentprogrammagenoemd(Wools,Sanders&Roelofs,2007)

• validebeoordelingsinstrumentenenbeoordelingsprocedures• deskundigeenonafhankelijkebeoordelaars

• vaststellen van beroepssituaties, kerntaken, werkprocessen en compe-tenties

In de mbo-kwalificatiedossiers (Kenniscentrum Handel, 2007) wordenberoepssituaties,kerntaken,werkprocessenencompetentiesbeschreven.DeelAgeefteenalgemeneschetsvanhetberoepenalgemenebeschrij-vingenvandekerntaken.IndeelBwordtderelatietussenkerntaken,werk-processenencompetentiesbeschrevenenschematischweergegevenindeproces-competentiematrixperkerntaak.DeelCgeefteenverderespecificatievandecompetentiebeheersingbijwerkpro-cessenenkerntakenindevormvanpres-tatie-indicatoren.Dekwalificatiedossiersworden opgesteld door werkgroepenmetvertegenwoordigersvanonderwijsen bedrijfsleven, met begeleiding vanKenniscentrumHandel.Dedossierswor-denvastgestelddoordeParitaireCom-missie Bedrijfsleven Beroepsonderwijs(PCBB). De PCBB bestaat uit vertegen-woordigersvanhetbedrijfsleven(werk-gevers en werknemers en onderwijs).

‘De kwalificatiedossiers beschrij ven het ‘wat’, de inhoud van wat er geëxamineerd moet worden’

14


15

1

HetbestuurvanKenniscentrumHandelbiedtdedossiersvoordefinitievevaststellingaanaandeminister.

Dekwalificatiedossiersbeschrijvenhet‘wat’,deinhoudvanwatergeëxa-mineerdmoetworden.

• beschrijven van een examenplan (toetskader, examenprofiel, compe-tentie assessment programma)

Ineenexamenplanwordteentotaal-overzichtgegevenvandeinstrumen-tenenproceduresdiegebruiktwordenvoorhetexaminerenvandecom-petentiesbijkerntakenenwerkprocessen.Hierbijwordtookmeestaldecontextaangegeven‘waar’debeoordelingplaatsvindt. Indeliteratuurwordt het examenplan ook wel ‘toetskader’ (Hendriks en Schoonman,2006),examenprofiel(Colo,platformExaminering,2007)ofcompetentieassessmentprogramma(Wools,SandersenRoelofs,2007)genoemd.

Examenplannenbeschrijvenhet‘hoe’en‘waar’vanwatergeëxamineerdmoetworden

• vertaling van kwalificatiedossier naar gedragsbeoordelingsschema’s (instrumenten)

Omvaneenkwalificatiedossiernaareenbeoordelingsinstrumenttekomen,waarmeecompetenties,kerntakenenwerkprocessenbeoordeeldkunnenworden,moetereenvertaalslaggemaaktwordenvandepresentatieindi-catorenindekwalificatiedossiersnaarobserveerbaregedragscriteriainhetgedragsobservatieschema.Eeninstrumentdatbedoeldisomwerkge-dragtebeoordelenmoetgedragscriteriabevattendieobserveerbaarzijnaandehandvanhetgetoondewerkgedrag.Belangrijkeaandachtspuntenbijhetomzettenvanprestatie-indicatorennaargedragscriteriazijn:• ishetteobserverencriteriumeenvalideweergavevandeprestatie-

indicator• wordtergekozenvoorglobaleofanalytischebeoordeling,endecriteria

diedaarbijpassen• watisdebruikbaarheidvanhetinstrument,enwatisdehaalbaarheid

vanhetgebruikenvanhetinstrumentineenpraktischewerksituatie• watisdenormeringvandeprestatie:waarligtdegrensvoldoende/

onvoldoende(cesuur)

• beschrijven van criteriumsituaties en instructies voor deelnemers en beoordelaars

Desituatieswaarindebeoordelingvanwerkgedragplaatsvindtmoeteneenduidigbeschrevenzijn,zodatervoordeelnemerenbeoordelaar(bege-leideren/ofopleider)eneventueelanderenvantevorenvolledigduidelijkis‘wat’erbeoordeeldwordt,‘hoe’erbeoordeeldwordt(vorm,tijd,plaats),hoedebeoordelingtotstandkomtenopwelkemanierenopbasisvanwelke normen de beslissing gezakt/geslaagd, voldoende/onvoldoendegenomenwordt.

De duidelijkheid over procedures eninstrumentenwordtookwelaange-duidmethetbegrip‘transparantie’.

• trainen van beoordelaars De kwaliteit van examineren in de

praktijkwordtdeelsbepaalddoordekwaliteitvandebeoordelaarsdiedebeoordeling door middel van prak-tijkobservatie van het werkgedraguitvoeren. Twee begrippen wordenhierbij steeds genoemd: deskundig-heidenonafhankelijkheid(Standaar-den,KCE,2006).

Met deskundigheid worden tweesoortendeskundigheidbedoeld:vak-inhoudelijkedeskundigheidenbeoor-delingstechnischedeskundigheid.

16


17

1• Vakinhoudelijkedeskundigheidbetekentdatdebeoordelaarvoldoende

kennisheeftvanenervaringheeftmetcompetenties,kerntakenenwerkprocessen.

• Beoordelingstechnischedeskundigheidbetekentdatdebeoordelaargoedkanobserveren;zichbewustisvandevalkuilenbijobserverenenopeengoedemaniermeteenpraktijkobservatieinstrumentkanomgaaneneencorrectebeslissingkannemen.

Onafhankelijkheidvandebeoordelaarwilzeggendatdebeoordelaarzichkanopstellenalsobjectiefbeoordelaar,waarbijhijandererollendiehijmogelijkvervult (opleiderofbegeleider) indebeoordelingssituatiekanscheidenvanzijnbeoordelenderol.

HendriksenSchoonmankomenopbasisvanliteratuurtotdevolgendevijfcompetentiesdieeenbeoordelaar/assessormoetbezitten:• Communicatiefvaardig• Zakelijkehouding• Ervaringinhetcompetentiedomein• Objectievewaarnemer• Eigenoordeelsvoming

Uitdeliteratuurblijktdatgetraindeassessorenhet‘beter’doendanonge-traindeassessoren.

• uitproberen/pilot testing van instrumenten en procedures Daarwaarmogelijkishetaanteradenontworpeninstrumentenenpro-

ceduresuitteproberenineenwerkelijkeexamensituatie.Inhetgevalvangedragsproeven/functionerenindeberoepscontext,betekentdithetindeberoepscontextuitvoerenenevaluerenvanpraktijkexamens.

Naastinformatieoverdeinhoudelijkejuistheidvanhetinstrumentisveelinformatieteverzamelenoverdeproceduresenoverhanteerbaarheidenbruikbaarheidvaninstrumenten.

• uitvoering van praktijkexamens en uitvoering van de normering van de prestaties

Definitieve instrumentenenprocedureskunnenindepraktijkgebruiktgaanworden.Hetisvanbelanggegevensteverzamelenoverdeafgeno-menexamens,inclusiefevaluatiesvandeelnemers/kandidatenenbeoor-delaars,omdatdaarmeedelaatstestapinhetprocesmogelijkgemaaktkanworden.

• evaluatie van de procedure en de uitvoering Hetisbelangrijkopregelmatigebasisdegegevensoverhetgebruikvan

instrumentenenprocedurestegenhetlichttehouden.Zokangeborgdwordendatdeverschillendeelementenbijhetgebruikenenuitvoerenvanexamineringindepraktijkvanvoldoendekwaliteitzijnenblijven.Even-tueelwordenaandehandvandeevaluatiegegevensverbeteringenaan-gebracht.Inditgevalzaleenaantalstappenzoalshierbovenbeschreven,opnieuwdoorlopenmoetenworden.


18 19

Authentiek toetsen

2Authentiek toetsen in het middelbaar beroepsonderwijs

In het middelbaar beroepsonderwijs wordt het competentiege-richt beroepsonderwijs met ingang van september 2010 ingevoerd. Volgens de door het Procesmanagement Kwalificatiestructuur in 2006 opgestelde publicatie ‘Kwalificaties voor competentiege-richt onderwijs’ wordt hiermee de intentie weergegeven om in het beroepsonderwijs gericht te werken aan het ontwikkelen van vermogens van mensen die hen in staat stellen om als beroepsbe-oefenaar in een bewegelijke arbeidsmarkt en in een continu ver-anderende maatschappelijke omgeving te functioneren.

Hetcompetentiegerichtberoepsonderwijsheefttotdoeldeelnemersoptelei-dentotwerknemersdienaartevredenheidvanhunwerkgeversindeberoeps-praktijkfunctioneren,diezelfvoldoeninghebbeninhetuitoefenenvanhunvakendiehetperspectiefhebbenomeen‘levenlangdoortelerenenzichteontwikkelen’.Vandaardatmendeberoepspraktijkookalsuitgangspuntvoorhetcompetentiegerichtberoepsonderwijsgenomenheeft.Decompetentiesdieeenbeginnendberoepsbeoefenaarvooreenbepaaldberoepmoetbezit-ten,staanbeschreveninzogenoemdekwalificatiedossiersdiedeKenniscen-traBeroepsonderwijsBedrijfsleveninsamenwerkingmetvertegenwoordigersvanhetbedrijfsleven(werkgeversenwerknemers)enhetonderwijs (indeParitaireCommissieBeroepsonderwijsBedrijfsleven)voordeonderwijsinstel-lingenopgesteldhebben.Eendeelnemerkrijgteendiplomaalshij/zijinvoordeberoepspraktijkkenmerkendeberoepssituaties laatzienoverdezecom-petentiestebeschikken.Omtekunnenbepalenofeendeelnemeroverdezecompetentiesbeschikt,vindtalsdatenigszinsmogelijkisbeoordelingindeberoepspraktijkofinmetdeberoepspraktijkvergelijkbaresituatiesplaats.Indithoofdstukwordteersteendefinitievanauthentiektoetsengepresen-teerdendaarnaaangegevenwaaromhetbelangrijkisomauthentiektetoet-sen.Vervolgenswordendekenmerkenbesprokendietoetsenmeerofminderauthentiekmaken.Daarnawordtingegaanopdeontwikkelingvanauthen-tieketoetsen.Tenslottewordthethoofdstukbeslotenmetenigeconclusies.Voorzoverdatmogelijkenzinvoliswordenonderwerpentoegelichtaandehandvanhetkwalificatiedossier‘Verkoper’endecompetentiegerichteprak-tijkobservatieenevaluatievankerntaak2‘Verkooptenverleentservice’.

Wat is authentiek toetsen?

Gegevenhetkadervanhetcompetentiegerichtmiddelbaarberoepsonderwijsisauthentiektoetsen:

Authentiek toetsen is een vorm van toetsen waarbij deelnemers moeten demonstreren over de competenties te beschikken die van beginnende beroepsbeoefenaren in de beroepspraktijk verlangd worden.

2.1

20


21

2Tweebelangrijkebegrippenuitdezedefinitie,beroepspraktijkencompeten-ties,wordenaandehandvanhetkwalificatiedossiervan‘Verkoper’hierondertoegelicht.

Beroepspraktijk VerkoperWatdeberoepspraktijkvooreen‘Verkoper’is,kanmenvindenindeelAvanhetkwalificatiedossier.IndeelAwordteenomschrijvingvandeberoepsgroepgegeven.Volgensdeomschrijvingisde‘Verkoper’werkzaaminhetmidden-enkleinbedrijfenhetgrootwinkelbedrijfinzoweldefood-alsdenon-foodsec-tor.Bijdeuitoefeningvanzijnberoepstaathetcontactmetdeklantvoorop,zowelbijhetvoerenvanhetverkoopgesprekalsbijdefinanciëleafhandeling.Daarnaastbehoortdepresentatievanartikelentotzijntakenpakketevenalshetinontvangstnemenenopslaanvangoederen.Deverkoperheefteenuit-voerenderolenpaststandaardprocedurestoe.Deverkoperwerktveelal inteamverbandenisverantwoordelijkvoorzijneigentakenpakket.Deverkoper

heefteenklantgerichtehouding,issociaalvaardig,isflexibel,heefteencom-merciëleenprofessioneleinstellingenisservicegevoelig.Deverkoperlaateenstimulerendeenmotiverendehoudingzienindeomgangmetklanten,col-lega’senleidinggevenden.

Competenties Verkoper detailhandelIndeelBwordendekerntakenmetbijbehorendewerkprocessengegeven.Eenkerntaakiseensubstantieeldeelvandeberoepsuitoefeningenbestaatuiteengeheelvaninhoudelijkmetelkaarsamenhangendewerkprocessen.Eenwerkprocesiseenafgebakendgeheelvanberoepshandelingenmeteenbegin,eindeneenresultaat.

InTabel1staanvan‘Verkoperdetailhandel’dedriekerntakenmetbijbeho-rendewerkprocessenuithetkwalificatiedossier2007vermeld.

Tabel 1: Kerntaken en bijbehorende werkprocessen van ‘Verkoper detail-handel’.

Kerntaak Werkproces

1.Ontvangtenverwerktgoederengoederen

1.1 Ontvangtgoederen1.2Slaatgoederenop1.3 Vultvasteartikelpresentatie

aan1.4 Bouwttijdelijkepresentatiesop1.6 Verzorgtdewinkelen/ofde

opslagruimte

2.Verkooptenverleentservice 2.1 Ontvangtenbenadertklanten2.2Voertverkoopgesprek2.4Levertbranchespecifiek

maatwerk2.5Plaatsteenbestellingvoorde

klant2.7Neemtklachtenaan2.8Neemtdeelaanwerkoverleg

3.Handeltverkooptransactiesaf 3.1 Maaktafrekenpunten–systeemgebruiksklaar

3.2Informeertdeklantoverdeverkoopafhandeling

3.3Hanteerthetafrekensysteem3.4Sluithetafrekensysteemaf.

In de zogenoemde (werk)proces-competentie matrices wordt aangegevenwelkevande25onderscheidencompetentiesaangewendwordenbijdeuit-voeringvande6werkprocessenvandekerntakenvan‘Verkoperdetailhandel’.Tabel2bevatdeproces-competentie-matrixvan‘Verkoperdetailhandel’.

22


23

2

InTabel2kunnenweaflezendatbijkerntaak2‘Verkooptenverleentservice’,tien verschillende competenties aangewend worden bij zes verschillendewerkprocessen.Zozienwedatdecompetentie‘Overtuigenenbeïnvloeden’slechtsaangewendwordtbijéénwerkproces:2.2Voertverkoopgesprek.Bijdecompetentie‘Opdebehoeftenenverwachtingenvande‘klant’richten’zienwedaarentegendatdiebijvierwerkprocessenaangewendwordt.

IndeelCvanhetkwalificatiedossierwordtdeinformatieuitdeelBvoorelkeuitstroomzodaniggespecificeerddatdieinformatievolgenshetberoepson-derwijsenhetbedrijfsleveneengoedebasisbiedtvoordeinrichtingvanhet

onderwijsalsookdeontwikkelingvanexamens.VergelekenmetdeelBwordenindeelCdewerkprocessenenbijbehorendecompetentiesverderuitgewerkt.Tabel3bevateenuitwerkingvanwerkproces2.1,Ontvangtenbenadertklan-tenvankerntaak2‘Verkooptenverleentservice’.Deuitwerkingbetrefteenomschrijvingvanhetgewenstegedragvandeverkoper,hetgewensteresul-taatvandatgedrag,decompetentie(s)omdatresultaattebereikenendedaarbijbenodigdevakkennisenvaardigheden.

Tabel 2: Proces-competentie-matrix van ‘Verkoper detailhandel’. (dossier april 2007, p. 54)

Kerntaak 2 Verkoopt en verleent service

Competenties

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y

Beslissenenactiviteiteninitiëren

Aansturen

Begeleiden

Aandachtenbegriptonen

Samenw

erkenenoverleggen

Ethischenintegerhandelen

Relatiesbouwenennetw

erken

Overtuigenenbeïnvloeden

Presenteren

Formulerenenrapporteren

Vakdeskundigheidtoepassen

Materialenenm

iddeleninzetten

Analyseren

Onderzoeken

Creëreneninnoveren

Leren

Plannenenorganiseren

Opdebehoeftenenverw

achtingenvande‘klant’richten

Kwaliteitleveren

Instructiesenproceduresopvolgen

Om

gaanmetveranderingenaanpassen

Metdrukentegenslagom

gaan

Gedrevenheidenam

bitietonen

Ondernem

endencomm

ercieelhandelen

Bedrijfsmatighandelen

Werkprocessen

2.1 Ontvangtenbenadertklanten

X X

2.2 Voertverkoopgesprek X X X X X

2.4 Levertbranche-specifiekmaatwerk

X X X

2.5 Plaatsteenbestellingvoordeklant

X X

2.7 Neemtklachtenaan X X X

2.8 Neemtdeelaanwerkoverleg

X

24


25

2

Hoe belangrijk is authentiek toetsen?

Er zijn tenminste drie redenen die er voor pleiten om in het middelbaarberoepsonderwijsbijdebeoordelingvandeelnemersgebruiktemakenvanauthentiektoetsen.

Deeersteredenisdathetdoelvanelk‘meetinstrument’moetzijnomdat-genetemetenwatwemetdat‘meetinstrument’willenmeten.Indienwedanookwillenwetenofeendeelnemereenverkoopgesprekkanvoeren,zaleenpraktijkexameneenbeterebeoordelingvanditwerkprocesenbijbehorendecompetentiesopleverendaneenschriftelijkexamenmetvragenoverditwerk-procesendecompetenties.

Detweederedenisdatonderzoekheeftlatenziendatdemanierwaaropdeel-nemersbeoordeeldwordeninvloedheeftophoeenwatdeelnemersleren.Alshetbeoordelenmetauthentiekeexamensoftoetsenerinderdaadtoeleidtdatdeelnemersmeergemotiveerdzijnomdecompetentiesteverwervendiezeindeberoepspraktijknodighebben,danishetdetaakvanhetonderwijsdieauthentieketoetsenteontwikkelenenaftenemen.

DederderedenisdatauthenticiteitofnatuurgetrouwheidonderdeelisvantweezogenoemdeijkpuntenbijKCEStandaard4:Hetexameninstrumenta-

2.2 riumvoldoetinhoudelijkaandeuitstroomeisen.Alsbewijslastvoorijkpunt3datnagaatofdeinstrumentenvanexamineringallekerntakendekken,wordtbeoordeeldofdekerntakengedektwordenenopdejuistemanier,natuurge-trouwenrealistisch,getoetstwordenindeinstrumentenvanexaminering.

Wat zijn kenmerken van authentiek toetsen?

Waarmoetjerekeningmeehoudenalsjeeenauthentieketoetswiltontwik-kelenofalsjedeauthenticiteitvaneentoetswiltbeoordelen?Gulikers(2005,2007)heeftvijfkenmerkenofdimensiesonderzochtenbenoemddieeentoetsmeerofminderauthentiekmakenofmeerofminderopdeberoepspraktijkdoen lijken. Zij heeft ook onderzoek gedaan bij drie groepen mbo-deelne-mersnaarwatdiedeelnemerseenauthentieketoetsvindenenwanneereenauthentieketoetseenpositiefeffectheeftophunleren.Dedriegroependeel-nemerswaren:• eerstejaarsmetweinigpraktijkervaringengeenervaringmetbeoordelen

opdewerkplek;• eerstejaarsmetweinigpraktijkervaringmaarwelervaringmetbeoordelen

opdewerkplek;• vierdejaarsmetveelwerkervaringenervaringmetbeoordelenopdewerk-

plek.

2.3

Tabel 3: Detaillering proces-competentie-matrices ‘Verkoper detailhandel’ (dossier april 2007, p. 55)

Kerntaak 2 Verkoopt en verleent service

2.1 werkproces Ontvangt en benadert klanten

Omschrijving:Deverkoperdetailhandelontvangtklantenindewinkel,observeerthenenbepaalthetinspringmomentomhentebenaderen.

Gewenstresultaat:Klantenvoelenzichwelkomengerespecteerddoordewijzevanontvangstenbenade-ringvandeverkoperdetailhandel.Doorontvangstenobservatiewordthetrisicoop(criminele)dervinggeminimaliseerd.

Competentie Component(en) Prestatie-Indicator Vakkennis en vaardigheden

IPresenteren

• Opdetoehoorder(s)/toeschouwer(s)inspelen• Enthousiasmeuitstralen

Deverkoperdetailhandel:• Stemtdewijzevanontvangenenbenaderen

opdeklantafensteltzichservicegericht,dien-stbaar,actiefenenthousiastop,zodatdeklantweetdatdeverkoperdetailhandelklaarstaatvoordeklant.

• Detailhandelsmarketing

ROpdebehoeftenenverwachtingenvande‘klant’richten

• Aansluitenbijbehoeftenenverwachtingen Deverkoperdetailhandel:• Bepaaltopbasisvanobservatieopwelkemanier

enopwelkmomenthijdeklantgaatbenaderenomhetverkoopgesprekaantevangen,zodatdeklanttijdigwordtaangesprokenen(criminele)dervingvoorkomenkanworden.

26


27

2Eenbeschrijvingvandekenmerkenendeuitkomstenvanhetonderzoeknaardevijfkenmerkenvanauthenticiteitvolgthieronder.

Kenmerk 1. TaakDepraktijkopdrachtendiededeelnemergeachtwordtuittevoeren,zullenvoordedeelnemerbetekenisvolenrelevantzijnalsdeopdrachtenzoveelmogelijkidentiekzijnaanopdrachtendieindepraktijkuitgevoerdworden.

Voorhetuitvoerenvandieopdrachtenzaldedeelnemergebruikmoetenmakenvandecom-petentiesdie tijdensdeopleidingverworvenzijn.Inhetonderzoekbijdedriegroepenmbo-deelnemerswerdgeconstateerddatalledriedegroependeopdrachtenalshetbelangrijkstekenmerk van authentiek toetsen beschouw-den. Dit onderzoeksresultaat bevestigt nogeensdathetbijzonderbelangrijk isomdeel-nemersmeteennaaanvangvanhunopleidingzoveelmogelijkopdrachtenuittelatenvoerenwaarmee ze in hun latere beroepspraktijk temakenkrijgen.Kenmerk 2. Fysieke omgevingMetditkenmerkwordtdeomgevingbedoeldwaarin de deelnemer de praktijkopdrachtenmoet uitvoeren. Indien dat mogelijk is ver-dientdeberoepspraktijkdevoorkeurofanderseenomgevingdiezoveelmogelijkgelijkisaan

deberoepspraktijk.Overdefysiekecontexthaddendedeelnemersuithetonderzoeknogalverschillendemeningen.Deelnemersmetweinigpraktijker-varingvondenhetvanminderbelangombeoordeeldtewordenindeechteberoepspraktijkdandeelnemersdiewelervaringhaddenmetbeoordelenindeberoepspraktijk.Kenmerk 3. Sociale contextDitkenmerkverwijstnaardesocialeprocessendietijdensdeuitvoeringvandepraktijkopdrachteneenmogelijkerolzoudenkunnenspelen.Hierbijmoetenwebijvoorbeelddenkenaansamenwerkenenoverleggenmetanderedeel-nemersbijdeuitvoeringvanopdrachten.Uithetonderzoekblijktdatsocialeprocessenindeperceptievanallegroependeelnemerseenondergeschikterolspelenbij(authentiek)toetsenofexamineren.Deuitvoeringvandeopdrach-tenwordtdoordeelnemersendocenten(nogsteeds)gezienalseenindividu-eleaangelegenheidondanksdatveelopdrachtenindepraktijknietzondersamenwerkenenoverleggenmetcollega’suitgevoerdkunnenworden.

Kenmerk 4. VormDitkenmerkheeftbetrekkingopdesoortenpraktijkopdrachtenwaarmeede

onderscheidencompetentiesbeoordeeldworden.Deelnemersmetmeererva-ringzijnterechtvanmeningdatvoorhetbeoordelenvanhungeschiktheidalsstartendeberoepsbeoefenaarverschillendeopdrachtenenverschillendesoor-tenopdrachtennodigzijn.Praktijkopdrachtenzoudendeelnemersdanooknietalleenmoetenbeoordelenopdeuitvoeringvaneenopdrachtmaarbij-voorbeeldookopdekeuzesdievooreenbepaaldeuitvoeringvandeopdrachtgemaaktzijn.Daarnaastgevendeelnemersmetmeerervaringookaandatpraktijkopdrachtendiedoordeopleidingontwikkeldzijnvaaknogalgerichtzijnopdetechnischeuitvoeringvandeopdracht,terwijlindeberoepspraktijkveelwaardegehechtwordtaancompetentieszoalsplannenensamenwerkenbijdeuitvoeringvaneenopdracht.Voordebeoordelingvandezecompeten-tiespleitendezedeelnemerserdanookvooromdepraktijkopleider(mede)telatenbeoordelenomdatdiemeergelegenheidheeftgehadombedoeldecompetentiestebeoordelen.Deelnemersmetweinigpraktijkervaringhebbenminderaffiniteitmethetgebruikvanverschillendesoortenopdrachtenenhetbetrekkenvandeberoepspraktijk,indevormvandepraktijkopleider,bijdebeoordelingvanhuncompetenties.

Kenmerk 5. CriteriaMetditkenmerkwordtbedoeldwelkeaspectenvandeuitvoeringvaneenopdrachtbeoordeeldwordenenhoedezeaspectenbeoordeeldworden.Ookvoorditkenmerkgeldtdatdecriteriagebaseerdmoetenzijnopdecriteriadieindeberoepspraktijkgebruiktworden.Metbetrekkingtotditkenmerkwerdeninhetonderzoekgroteverschillentussenmbo-deelnemersgeconstateerd.Zohadhetgebruikvanverschillendeconcretebeoordelingscriteriaeenpositiefeffectophetleergedragendecompetentieontwikkelingvaneerstejaarsmaareennegatiefeffectophet leergedragendecompetentieontwikkelingvanvierdejaarsdiedevoorkeurgevenaanmeerholistischebeoordelingscriteria.

Hoe ontwikkel je authentieke toetsen?

Wehebbenhiervoorgeconstateerddatinhetmiddelbaarberoepsonderwijsdeberoepspraktijkhetuitgangspuntisvoorauthentiektoetsen.Dituitgangs-puntkanhetbestegerealiseerdwordendoordeelnemers, indiendatmaarenigszinsmogelijkis,praktijkopdrachtenuitdeberoepspraktijkindeberoeps-praktijktelatenuitvoeren.Wehebbenookgeconstateerddatauthenticiteitniethetzelfdeisvoordocentenendeelnemersdiemeerofminderpraktijker-varinghebben.Ditpleiterdanookvooromzoweldeberoepspraktijkalsdeopleiding,docentenendeelnemers,bijdeontwikkelingvanpraktijkopdrach-tentebetrekken.

VoordeontwikkelingvanauthentieketoetsengeeftdeelCvanhetkwalifica-tiedossierdeinformatiedievolgenshetberoepsonderwijsenhetbedrijfsleveneengoedebasisbiedtvoordeinrichtingvanhetonderwijsalsookdeontwik-kelingvanexamens.VergelekenmetdeelBwordenindeelCdewerkproces-

2.4

28


29

2sen en bijbehorende competenties verder uitgewerkt. Zo wordt van werk-proces2.1,Ontvangtenbenadertklanten,eenomschrijvinggegevenvanhetgewenstegedragvandeverkoper,hetgewensteresultaatvandatgedrag,decompetentie(s)omdatresultaattebereikenendedaarbijbenodigdevakken-nisenvaardigheden.

EenvoorbeeldvaneentoetsdieopbasisvandeinformatieuitdeelContwik-keldis,isdezogenoemdecompetentiegerichtepraktijkobservatieenevaluatieVerkoperdetailhandeluithetExamenServiceSysteemvanKenniscentrumHandelvoorkerntaak2:Verkooptenverleentservice.Ditpraktijkexamenheeftdevolgendekenmerken:• Hetpraktijkexamenbestaatuitdrieopdrachten,zogenoemdeobservatie-

eenheden,diedoordepraktijkopleiderafgenomenworden.Deopdrachtenbeschrijvenhetgedragdatvandedeelnemerverwachtwordtbijsituatiesdiezichindedagelijkseberoepspraktijkvoordoen.

• Indeobservatiechecklistbehorendebijobservatie-eenheid1,Verkoopge-sprek,wordendewerkprocessen2.1,2.2en2.4(zieTabel2)beoordeeld.Vanwerkproces2.1,Ontvangtenbenadertklanten,diedeaanwendingvantweecompetenties,PresenterenenOpdebehoeftenenverwachtingenvande‘klant’richten(zieTabel3)veronderstelt,wordenbeoordelingscrite-riavermelddiebetrekkingopgedragdatdedeelnemerzoukunnen/moe-tenlatenzien.VoordecompetentiePresenterenwordendriecriteriaenvoordeanderecompetentiezelfszevencriteriagegeven.

• Nietalleendeuitvoeringvandeopdrachtenwordtbeoordeeldmaartij-denseenevaluatiegesprekdientdedeelnemerhetvertoondegedragaandepraktijkopleider,enindiendatmogelijkisookdepraktijkbegeleider,ooktoetelichten.

• Afnameenbeoordelingvanhetpraktijkexamenzijntransparantvoordepraktijkopleider,praktijkbegeleiderendedeelnemer.

• Bijdebeoordelingvandecompetentieswordenbeoordelingscriteriaver-meld.Alsallebeoordelingscriteriaapartbeoordeeldofgescoordworden(onvoldoende,voldoende,ruimvoldoendeofzeergoed),danisersprakevananalytischebeoordeling.Indienmendiebeoordelingscriteriameeralsmogelijke(ennietalseenuitputtendeverzameling)indicatorenzouopvat-ten,danzoudatalseenmeerholistischebeoordelingopgevatkunnenwor-denwaarbijaandebeoordelaarvandedeelnemerveelverantwoordelijk-heidgegevenwordt.

• Voordeverschillendeobservatie-eenhedenzijnscoringsregelsenzak-slaagbeslissingenopgesteld.

Wekunnendeauthenticiteitvanditpraktijkexamenbeoordelenaandehandvandehiervoorgenoemdevijfkenmerken.• Hetfeitdatdeopdrachtenaandeberoepspraktijkontleendzijnendathet

examenindeberoepspraktijkafgenomenwordt,betekentdatditexamenvoldoetaanheteerstekenmerk.

• Dedrieopdrachtenwordenindeberoepspraktijkafgenomenzodatook

voldaanwordtaanhettweedeken-merk dat betrekking heeft op defysiekeomgeving.

• Hetderdekenmerk,socialecontext,komt aan de orde bij de opdrachtwaar het werkproces, Neemt deelaanwerkoverleg,beoordeeldwordt.De competentie die bij dit werk-proces aangewend wordt, betreftSamenwerkenenoverleggen.

• Metbetrekkingtothetvierdeken-merk werd hiervoor al opgemerktdat de deelnemer het vertoondegedrag in een evaluatiegesprekmoet toelichten. Het is ook vanbelangtebeseffendatdepraktijk-opdrachtenvoorkerntaak2onder-deel zijn van een examenplan datbehalveuitvergelijkbarepraktijkop-drachtenvoorkerntaak1enkerntaak3,eenaantaltheorietoetseneneenpresentatieomvatdiedoordeopleidingafgenomenworden,entoetsenvoorNederlandsetaalvaardigheidenmodernevreemdetalenbetreftdiedoordeopleidingen/ofindeberoepspraktijkafgenomenworden.

• De(beoordelings)criteria,hetvijfdekenmerk,wordennietgescoordendecompetentieswordenbeoordeeldzoalshiervooraangegevenis.

Opbasisvanhetvoorgaandekunnenweconcluderendatdecompetentiege-richteobservatieenevaluatievankerntaak2inhogemateauthentiekisvoordeberoepspraktijkvanVerkoperdetailhandel.

Conclusies

Inhetcompetentiegerichtonderwijswordtomverschillenderedenenterechteengrootbelanggehechtaandeauthenticiteitvantoetsen.Eénvandebelang-rijksteconclusiesdiehetonderzoeknaarauthentiektoetsenheeftopgeleverd,isdatzoweldeberoepspraktijk,docentenalsdeelnemersbijdeontwikkelingvanauthentiektoetsenbetrokkenmoetenworden.

Devijfkenmerkenvanauthenticiteitdieonderscheidenkunnenworden,bie-denontwikkelaarseenkaderommeerauthentieketoetsenteontwikkelenenbeoordelaarsdemogelijkheidomdeauthenticiteitvantoetsentebeoordelen.

Hoewelauthenticiteiteenbelangrijkkwaliteitsaspectisvaneentoetsofeenexamenplan,ishetniethetenigekwaliteitsaspect.Anderekwaliteitsaspectenvantoetsenkomenopandereplaatsenindezebrochureaandeorde.

2.5

30 31


in de praktijk

Beoordelingssituaties in de praktijk

3

De kwalificatiedossiers geven beschrijvingen van kwalificaties voor beroepen in de handel. Nu is er een grote variëteit in bedrij-ven in deze sector; van één of twee mans bedrijven tot bedrijven met honderden werknemers, van supermarkten tot speciaalzaken en van prijsvechters tot service organisaties.

Debedrijfssituatieswaarinwerknemersfunctionerenverschillenopeenaan-taldimensies:• Omvangendaarmeedetijdsduurvankerntakenenwerkprocessen• Complexiteit/diepgangvandeberoepssituatieendaarmeehetberoepdat

eropdecompetentiebeheersinggedaanwordt• Matevanzelfstandigheid

Bijexaminerenvancompetenties,werkprocessenenkerntakenkrijgenwemetdezelfdevariatieinbedrijfssituatiestemaken.Eenverkoopgesprekineensupermarktzalveelalkortereneenvoudigerzijndaneenverkoopgesprekineenspeciaalzaak;daarentegenisdeontvangstenhetverwerkenvangoederenindesupermarktvaakweerveelomvangrijkerencomplexerdanineenspeci-aalzaak.Zoisookhetmakenvaneenpersoneelsplanvooreenbedrijfmet70werknemersomvangrijkerencomplexerdanhetmakenvaneenpersoneels-planvooreenbedrijfmet4werknemers.Voorbeeldenvanverschillentussenwinkelsenbedrijvenkaniedereendage-lijksobserveren.

Welkebedrijvenenbedrijfssituatieszijnnugeschiktomdeexamineringvankerntaken,werkprocessenencompetentiesuittevoeren?Inprincipezijnallebedrijvengeschikt,mitszeaaneenaantalvoorwaardenvoldoen.Bijhetspe-cificerenvandezevoorwaardenkunnenweopnieuwgebruikmakenvanhetmodelvanGulikers(2007).Hetgaatdanomdevolgendevragen:• Kandepraktijkopdrachtinditbedrijfuitgevoerdworden?• Isdefysiekeomgevingofbedrijfssituatievoldoende‘echt’voorhetuitvoe-

renvandepraktijkopdrachtinditbedrijf?• Isdesocialecontextinditbedrijfzodanigdatbijhetuitvoerenvandeprak-

tijkopdracht,waarnodig,interactieensamenwerkenmetcollega’smoge-lijkis?

• Isdevormvanhetexamen,bijvoorbeeldeenpraktijkopdrachtmeteenevaluatiegesprek,binnenditbedrijfterealiseren?

• Zijndebeoordelingscriteriavoordebeheersingvancompetenties,kernta-kenenwerkprocessenbinnenditbedrijfhanteerbaarenrealiseerbaar?

Dezevijfvragen latenzichnuomzetten inenkeleuitgangspuntenvoordeinrichtingen/ofkeuzevanbeoordelingssituatiesindepraktijk:• Dekerntakenenwerkprocessen,zoalsbeschreveninhetkwalificatiedos-

sier,engeoperationaliseerdindepraktijkopdrachtmoetenaanwezigzijnenuitgevoerdkunnenwordeninhetbedrijf.

32


33

3Alseenbepaaldekerntaakineenbedrijfnietuitgevoerdkanworden,dankaneraangedachtwordendedeelnemerineenanderbedrijfzichdezekerntaak,werkprocessenencompetentieseigentelatenmaken.Dankanookdaarhetpraktijkexamenafgenomenworden.Organisatorisch vergt dit wel het een en ander van scholen en bedrijven.VoordeelnemersinhetBOL-trajectkangedachtwordenaanmeerderestage-plekken.VoorBBL-deelnemersmeteenarbeidscontractbijéénbedrijfisdatlastiger.Tochzijnookhiercreatieveoplossingenmogelijk.Uitwisselingvandeelnemerstussenbedrijvenkanbijvoorbeeldeenoplossingzijn.Behalvedatdeelnemerservaringenopdoeninverschillendebedrijfscontexten,endaar-meehunhorizonverbreden,lerenzeookdecompetentiesinmeerderecontex-tentoetepassen

• Verschillendefactorenkunnenertoeleidendatuitvoeringvankerntakenofwerkprocessenendaarmeehettonenvanbeheersingvancompeten-tiesnietmogelijkis.Defactorenhebbenveelaltemakenmetfinanciëleoforganisatorischeredenen,afbreukrisico’s,veiligheidsaspectenofwetge-ving.

Voorhetaanlerenenexaminerenvandezewerkprocessenmoeterdanookgezochtwordennaaralternatieven,diezodichtmogelijkaanliggentegendewerkelijkecompleteberoepssituatie.HetkwalificatiedossiervoordeOnder-nemerbevatbinnenkerntaak1hetonderdeelpersoneelsbeleid.Dedeelnemermoethierbijcoaching-,functionerings-enbeoordelingsgesprekkenvoeren.Inveelbedrijvenvertrouwtmenhetvoerenvanditsoortgesprekkenmet‘zit-tend’personeelnietmakkelijktoeaaneendeelnemervanongeveer20–21jaaroud.

Eenondernemer ineenweliswaarmiddelgrootbedrijf heeft hiervoor een creatieve oplossingbedacht.Devierdejaarsdeelnemerkrijgtdecoa-chingenbegeleidingvaneenofmeereerstejaarsdeelnemers voor zijn/haar rekening. Zodra datgoed functioneert voert hij ook de functione-ringsgesprekken en uiteindelijk ook het beoor-delingsgesprekmetdeeerstejaars.Deonderne-merbegeleidtenbeoordeeltdevierdejaars.Alsditgoedverlopenis,betrektdeondernemerdevierdejaarsookbijhetwervenvanpersoneelviavacatures,sollicitatiegesprekkenenuiteindelijkbijhetmakenvanafspraken.Devierdejaarskrijgtnuookdecoachingenbegeleidingvandezenieu-wewerknemererinzijntakenpakketbij.Opdezemanier leertdevierdejaars langzamerhandalleaspectenvanhetuitvoerenvanpersoneelsbeleid,enkanhijditookdoormiddelvanpraktijkexa-mensaantonen.

• Uitgangspuntisdatbijhetuitvoerenvankerntakenenwerkprocessendecompetentiesobserveerbaarendaarmeebeoordeelbaarzijn(zieookdeproces-competentiematrix).Observeerbaarenbeoordeelbaarveronder-steltdrieaspecten:

• Decompetenties,indevormvangedragscriteria,moetenzichvoordoenindepraktijk

• Decompetentiesenprestatie-indicatorenuithetkwalificatiedossiermoe-teninexameninstrumentenconcreetgeoperationaliseerdzijnindevormvangedragscriteria

• Debeoordelaar,veelaldepraktijkopleider,moetdeskundigengetraindzijninhetherkennenvangedragscriteriaalsdezezichvoordoen

Erwordtervanuitgegaandatophetniveauvandekerntaakdieuitéénofmeerpraktijkopdrachteneneenevaluatiegesprekkanbestaan,uitsprakengedaankunnenwordenoverdebeheersingvancompetentiesendaarmeeoverdebeheersingvandekerntaak.

• Sommigewerkprocessendoenzichinbepaaldeberoepscontextenonregel-matigofweinigvoor,zoalsbijvoorbeeldhetaannemenenafhandelenvanklachten,ofhetbestellenvanartikelenvooreenklant.Eenoplossingvoordezewerksituatiekanzijnomeenafspraakmeteendeelnemertemakendathijgedurendeeendagofeenweekverantwoordelijkisvoorhetuit-voerenvanditwerkproces.Ookhetoverigepersoneelwordtgeïnstrueerdomindezeperiodenietzelfklachtenaftehandelen,maardezedoorteverwijzennaardedeelnemer.Dedeelnemermeldtwanneerereenklachtbinnenkomtenhijkandanookbeoordeeldworden.

Ineenaantalgevallenkunnenorganisatorischeafsprakenbinnenhetbedrijfhetmogelijkmakeneenexamensituatieterealiseren,waarvanmenaanvanke-lijkdachtdatdatonmogelijkwas.

• Alsallemogelijkhedenvoorhetexaminerenindewerkelijkeberoepsprak-tijkonderzochtzijn,enhettochnietmogelijkiseenkerntaakindiebedrijfs-situatieteexamineren,danzalnaareenalternatievevormgezochtmoetenworden.

TotnutoeisinhetExamenServiceSysteemdoordeskundigenuitbedrijfsle-venenonderwijsbijéénkerntaakaangegevendaternaasteenpraktijkbeoor-deling,eensimulatieindevormvaneencasusnodigis.Diebetreffendekerntaakiskerntaak1vanhetkwalificatiedossierOnderne-mer:Bepaaltenbewaakthetondernemersbeleid.Dezekerntaakresulteertineenondernemingsplan,datindevormvaneenpanelgesprekbesprokenenbeoordeeldmoetworden.Nogalwatondernemerszijnhuiverigomwerkelijkegegevensoverfinanciën,maarbijvoorbeeldookgegevensuiteenconcurrentie-analyse,terbeschikkingtestellen,omdatzebangzijndatdezegegevens‘opstraat’komenteliggen.Voordezekerntaakiseenalternatiefindevormvaneencasusbeschikbaarwaarindediversegegevensbeschrevenstaan.

34 35


beoordelaars en beoordelen

Beoordelaars en beoordelen in de praktijk

4

In het competentiegericht middelbaar beroepsonderwijs wor-den de competenties van deelnemers in de beroepspraktijk of in een met de beroepspraktijk vergelijkbare situatie beoordeeld. Bij de uitvoering van de praktijkopdrachten aan de hand waarvan de deelnemers hun competenties moeten demonstreren, zal de beoordeling van de uitvoering altijd door één of meer beoorde-laars moeten plaatsvinden. Dit betekent dat beoordelaars niet alleen een zeer belangrijke taak hebben maar dat ze ook voor die belangrijke taak toegerust moeten zijn. Het aantal publicaties dat over beoordelaars en beoordelen verschenen is, is bijzonder omvangrijk. In dit hoofdstuk is getracht samen te vatten wat over de belangrijkste onderwerpen op dit gebied inmiddels geschreven is. Het onderwerp waarmee het hoofdstuk begint, gaat over de objectieve beoordeling van praktijkopdrachten. Vervolgens wordt ingegaan op wat een beoordelaar moet kunnen, een beoorde-laar moet doen, een beoordelaar moet zijn, een beoordelaar niet moet doen en hoe beoordelaars het beoordelen kunnen trainen. Het hoofdstuk eindigt met enige conclusies.

Objectieve beoordeling van praktijkopdrachten

Hetbehoeftgeenbetoogdatdebeoordelingdieeendeelnemervoordeuitvoe-ringvaneenpraktijkopdrachtontvangtalleenafhankelijkzoumogenzijnvandekwaliteitvandeuitvoering.Datbetekentdanookdathetnietzoumogenuitmakendoorwiedeuitvoeringvandepraktijkopdrachtbeoordeeldwordt.Indienerbijdebeoordelingenvanpraktijkopdrachtengeenverschillenbestaantussendeoordelenvanverschillendebeoordelaarsisersprakevanzogenoem-deobjectievebeoordeling.Objectievebeoordelingisechtereenideaaldatbij

4.1

36


37

4nagenoeggeenenkelebeoordelingssituatiegerealiseerdzalworden.Welkemogelijkhedenerzijnomdatideaalproberentebenaderenkomtverderopindithoofdstukaandeorde.Verschillenofovereenkomstentussenbeoordelin-genvanbeoordelaarskunnenwekwantificereneneenmaatdiedaarvaaktenonrechtenogsteedsvoorgebruiktwordt,isdebeoordelaarsbetrouwbaarheid.Hierwordtgepleitvoorhetgebruikvandebeoordelaarsovereenstemmingalsmaatvoorhetkwantificerenvanverschillenofovereenkomstentussenbeoor-delingen.AandehandvandetweevoorbeeldeninTabel1wordthetverschiltussenbetrouwbaarheidenovereenstemmingtoegelicht.

Tabel 1: Twee voorbeelden van beoordelingen door twee beoordelaars van de uitvoering van een praktijkopdracht door vijf deelnemers

Voorbeeld 1Beoordelaar

Voorbeeld 2Beoordelaar

1 2 3 4

Deelnemer

1 1 3 1 1

2 2 4 2 2

3 3 5 3 3

4 4 6 4 4

5 5 7 5 5

Gemiddeldebeoordeling 3 5 3 3

Invoorbeeld1zienwedatbeoordelaar1enbeoordelaar2iederedeelnemerver-schillendbeoordelen.Wezienechterookdatersprakeisvaneensystematischverschilindebeoordelingenvanbeoordelaar1enbeoordelaar2.Beoordelaar2geeftelkedeelnemer2scorepuntenmeerdanbeoordelaar1.Hoeweldeabso-lutebeoordelingenvanbeoordelaar1enbeoordelaar2dusverschillen,zijnhunrelatievebeoordelingenechteridentiek.Beidenzijnvanmeningdatdeelnemer5debestedeelnemer,deelnemer4deopeennabestedeelnemerendeelnemer1deslechtstedeelnemeris.Invoorbeeld1issprakevaneenperfectebeoorde-laarsbetrouwbaarheidvanwegehetfeitdatderelatievebeoordelingenvandeindividueledeelnemersidentiekzijnenrelatieveovereenstemmingishetwaarhetbijbeoordelaarsbetrouwbaarheidomgaat.Wezienechterdatingevalvaneenperfectebeoordelaarsbetrouwbaarheidhetvoordedeelnemersweldegelijkuitmaaktdoorwiezebeoordeeldworden.Beoordelingdoorbeoorde-laar2heeftduidelijkdevoorkeuromdatbeoordelaar2,gegevenzijngemid-deldebeoordeling,eenmilderebeoordelaarisdanbeoordelaar1.Invoorbeeld2gevenbeoordelaar3enbeoordelaar4identiekeoordelenaandeindividueledeelnemers.Erishiersprakevanperfectebeoordelaarsovereenstemmingvan-wegehetfeitdatdebeoordelingenvandedeelnemersidentiekzijneniden-tiekeovereenstemmingishetwaarhetbijbeoordelaarsovereenstemmingomgaat.Ingevalvanperfectebeoordelaarsovereenstemmingmaakthetvoorde

deelnemersnietuitofzedoorbeoordelaar3ofbeoordelaar4beoordeeldwor-denomdatbeoordelaar3enbeoordelaar4evenmildofstrengzijn.

Voorbeeld1envoorbeeld2zijnextremevoorbeeldendieindepraktijknooitzullenvoorkomen.Zelatenechterwelziendatertussenbeoordelaarsbetrouw-baarheidenbeoordelaarsovereenstemmingeenduidelijkverschilbestaat.Datverschilimpliceertdatdebeoordelaarsovereenstemmingnooithogerzalzijndandebeoordelaarsbetrouwbaarheid.Hettenonrechtenietbeseffendathetverschillendematenzijn,kaninvoorkomendegevallenookgroteconsequen-tieshebbenvoorbijvoorbeelddeelnemersdiedaardoordooreenstrengerebeoordelaarbeoordeeldworden.Watbetekenthetvoorgaandevoordepraktijkvanhetbeoordelenvandeel-nemers?

• Indeeersteplaatsdatwanneerinhetkadervandebeoordelingvaneenpraktijkopdrachtmeldinggemaaktwordtvaneenhogebeoordelaarsbe-trouwbaarheid,mendienttebeseffendathetzeergoedmogelijkisdatverschillen tussen beoordelaarsweleensveelgroterkunnenzijndanmeteenhogebeoordelaars-betrouwbaarheid gesuggereerdwordt. Indiendaartoedemoge-lijkheid bestaat, zou dan ooknagegaan of nagevraagd moe-tenwordenhoehoogdebeoor-delaarsovereenstemming bij debetreffendepraktijkopdrachtis.

‘We zien echter dat in geval van een perfecte beoordelaarsbetrouwbaarheid het voor de deelnemers wel degelijk uitmaakt door wie ze beoordeeld worden’

38


39

4

• Indetweedeplaatsdatookhetaantalbeoordelaarsvanbelangisomeengoedbeeldtekrijgenvandehoogtevandebeoordelaarsovereenstem-ming.Debeoordelaarsovereenstemmingvanbeoordelingendiegebaseerdzijnopdegemiddeldebeoordelingvanvijfbeoordelaarszalnamelijkveelhogerzijndanvanbeoordelingendieuitgaanvandegemiddeldebeoorde-lingvantweebeoordelaars.Bijdebeoordelingvanpraktijkopdrachtenindeberoepspraktijkzullenechterindemeestegevallennietmeerdantweebeoordelaarsdeuitvoeringvandepraktijkopdrachtenbeoordelen.Hetrap-porterenvaneenbeoordelaarsovereenstemmingdiegebaseerdisopdegemiddeldebeoordelingvanmeerdantweebeoordelaars,zalindatgevaleenterooskleurigbeeldgevenvanwatindepraktijkrealiseerbaaris.

• Ten slotte dient hier ook nog eens benadrukt te worden dat een hogebeoordelaars-overeenstemmingeenbelangrijkefactorisomdecompe-tentiesvaneenbeginnendeberoepsbeoefenaaropeenovertuigendewijzetekunnenbeoordelen,maardathetnietdebelangrijkstefactor is.Diebelangrijkstefactorbetreftnamelijkhetaantalpraktijkopdrachtendieweeendeelnemerlatenuitvoeren.Hetiseenvoudiginteziendatwedecom-petentiesvaneendeelnemerbeterkunnenbepalenopbasisvaneenaan-talpraktijkopdrachtendanopbasisvanéénopdracht.Hetisookeenvoudiginteziendatverschillentussenbeoordelaarseengrotereinvloedzullenhebbenopdebeoordelingvandedeelnemerinhetgevalvanéénopdrachtdaninhetgevalvaneenaantalverschillendeopdrachten.Examenplannendieuitgaanvaneenvariëteitvanopdrachten,zijndaarombeterdanexa-menplannendieuitgaanvanbeperktemetingen.

Wat moet een beoordelaar doen?

Deafgelopenjarenzijnervelezogenoemdecompetentieprofielenvanbeoor-delaars,assessorenofexaminatorenopgesteld.InhetkadervanhetActieplanVerbeteringExamineringheefteenwerkgroepeenherordeningaangebrachtindebestaandecompetentieprofieleneneennieuwcompetentieprofielvol-gensdeopzetvandekwalificatiedossiers(CompetentieprofielAssessor,2007)opgesteld.Onderstaandeinformatieovercompetentieprofielenvanbeoorde-laarsisgrotendeelsuitditdocumentontleend.

Ongeachtdetoetsvormdiegebruiktwordt,zijheteenportfolio, eenproevevanbekwaam-heidofeencriteriumgerichtinterview,magvaneenbeoordelaarverwachtwordendatdeze:• de beoordeling kan uitvoeren volgens de

regelsdiedaarvoorvastgesteldzijn;• opbasisvandeuitvoeringvandewerkpro-

cessendeonderliggendecompetentieskanbeoordelen;

• het resultaat van de beoordeling op eenbegrijpelijke wijze aan de deelnemer kanuitleggen;

• hetbeoordelingsprocesendebeoordelingkanevaluerenmethetdoeldezeteverbete-ren;

• invoorkomendegevallendelogistiekeorga-nisatieencoördinatievoorafgaandeaandetoetsafnameopzichkannemen.

Wat moet een beoordelaar kunnen?Eenbeoordelaardienteenaantalkerntakenmetbijbehorendewerkproces-sentekunnenuitvoeren.Aardenaantalkerntakenzalafhankelijkzijnvandebeoordelingssituatieswaarindebeoordelaarzalmoetkunnenopereren.Vaneenbeoordelaar inhetgroeneonderwijswordtbijvoorbeeldverwachtdatdezedevolgendekerntakenkanuitvoeren:1. Hetafnemenvaneenperformance-assessment;2. Hetafnemenvaneenportfolio-assesment;3. Hetafnemenvaneenbeoordelingsinterview.

Dezedriekerntakenzullennaarverwachtingveeloverlapvertonenmetkern-takendievoorbeoordelaarsvanandereonderwijssectoren,zoalsdesectorhandel,gelden.Onderstaandetekstdiebetrekkingheeftopkerntaak1metbijbehorendewerkprocessenisnagenoegletterlijkenvolledigovergenomenuitCompetentieprofielAssessor2007.

4.2

4.3

40


41

4Kerntaak 1: Het afnemen van een performance-assessment.Bijhetafnemenvaneenperformance-assessmentbeoordeeltdebeoordelaardecompetentiesvandedeelnemerineenpraktischesituatie,bijvoorbeeldaandehandvaneenproevevanbekwaamheid.

Werkproces ‘Voorbereiden’• Debeoordelaarzieteroptoedatersprakeisvaneengestandaardiseerde,

veiligeexamensituatie.• Debeoordelaarbereidtzichvoordoordedocumentendiedekwalificatie

beschrijvengrondigdoortenemen.• Debeoordelaarbereidtzichvoordooreengrondigeinlevinginhetvereiste

vaktechnischeniveauendeberoepssituatieswaarvoorhetteobserverenpraktijkgedragkenmerkendis.

• Debeoordelaarinformeertdedeelnemeroverdeprocedureeneventuelegedragsregelstijdensdetoetsafname.

Werkproces ‘Observeren’• De beoordelaar observeert, onafhankelijk van een tweede beoorde-

laar,gedragenresultaten(producten,processen)tijdensdeproevevanbekwaamheid.

• Debeoordelaarmaaktaantekeningenopeendaartoegeschiktobservatie-formulier.

Werkproces ‘Interviewen’• Debeoordelaarinterpreteertenevalueertactiviteiten(procesenproduct)

dieverbandhoudenmetdeonderliggendecompetenties.

Werkproces ‘Beoordelen’• Debeoordelaar legthetverbandtussen hetgeobserveerde gedrag,de

competentiesendebeoordelingscriteria.• Debeoordelaaroverlegtmetanderebeoordelaarsenkomttoteeneind-

oordeel.

Werkproces ‘Communiceren’• Debeoordelaarstelteeneindrapportop.• Debeoordelaargeeftdebeoordeeldeen/ofdebegeleiderfeedbackophet

resultaatenhetprocesengaatnaofdebeoordeeldedefeedbackbegre-penheeft.

Wat moet een beoordelaar zijn?

Metwateenbeoordelaarmoetzijn,bedoelenweoverwelkecompetentieseenbeoordelaarmoetbeschikken.Devolgendecompetentieswordengenoemd(zieo.a.HendriksenSchoonman,2006):

4.4

• Communicatief vaardig Eenbeoordelaarmoetinverbandmetdeverslagleggingdiemoetplaatsvin-

dengoedschriftelijkkunnencommuniceren.Daarnaastmoetdebeoorde-laarookmondelinggoedkunnencommunicerenmetanderebeoordelaarsendedeelnemers.Daarvoordienteenbeoordelaardanookverschillendeinterviewtechniekentebeheersen.Eenbekendvoorbeeldvaneeninter-viewtechniekisdiewaarbijgebruikgemaaktwordtvanhetSTARR-model.VooreentoelichtingvanhetSTARR-modelziehoofdstuk5blz.64.

• Zakelijke houding Eenbeoordelaardientzichbijhetbeoordelenonafhankelijkenzakelijkop

testellen.

• Ervaring in het competentiedomein Devakinhoudelijkecompetentievaneenbeoordelaardientvaneenexcel-

lentniveautezijn.Eenbeoordelaardientdanookopdehoogtetezijnenteblijvenvanontwikkelingenindebetreffendesector.

• Objectieve waarnemer Eenbeoordelaarbeheerstmethodenomhetgedragvandeelnemersade-

quaatteregistreren.Ziedeparagraafindithoofdstukdieoverdetrainingvanbeoordelaarsgaat.

• Eigen oordeelsvorming Eenbeoordelaarmoetinstaatzijntereflec-

terenopzijnbeoordelingenenzijnzwakkepuntenkennen.

Naastvoornoemdecompetentiesmagvaneenprofessionele beoordelaar verwacht wordendathijonderanderedevolgendeeigenschap-penheeft:bescheidenheid,blijkenduitbesefvaneigenbeperkingen;grootverantwoorde-lijkheidbesef,geziendeconsequentiesdiezijnbeslissingenvoordeelnemerskunnenhebben;integriteit,blijkenduithetrespectvolomgaan

‘de beoordelaar moet ook mondeling goed kunnen communiceren met andere beoordelaars en de deelnemers’

42


43

4

metdedeelnemers;sensitiviteit,blijkenduithetzichkunnenverplaatsenindedeelnemers;stressbestendigheid;samenwerkingsbereidheid.

Wat moet een beoordelaar niet doen?

Wewetendathetbeoordelenvanbijvoorbeelddeuitvoeringvaneenprak-tijkopdrachtgeeneenvoudigezaak iswaarbijveelfoutengemaaktkunnenworden.Wanneerbeoordelaarsopdehoogtezijnvandebeoordelingsfoutendiezekunnenmaken,zijndiefoutenmogelijktevermijden.Onderstaandeenaantalvandemeestvoorkomendebeoordelingsfoutendieookwelbeoorde-laarseffectengenoemdwordenvanwegehetfeitdatzeonbedoeldeeffectenhebbenopdebeoordelingen/scoresvandedeelnemers.

• Halo-effect:de neiging van een beoordelaar om als gevolg van een posi-tieve beoordeling van één competentie ook andere competenties van een deelnemer positief te beoordelen.

• Horn-effect:de neiging om als gevolg van een negatieve beoordeling van één competentie ook andere competenties van een deelnemer negatief te beoordelen.

• Centraletendentie: de neiging om geen extreem hoge of extreem lage scores te geven maar voornamelijk het midden van de beoordelings-schaal te gebruiken.

• Signifischeffect: de neiging om de beoordelingstaak eigenzinnig, dat wil zeggen anders dan andere beoordelaars, op te vatten.

• Sequentie-effect: de neiging om de onderhavige beoordeling te laten beïnvloeden door voorafgaande beoordelingen.

4.5

• Normverschuiving: de neiging om de strengheid van de beoordelingen aan te passen aan het gemiddelde prestatieniveau van de onderhavige groep deelnemers.

• Contaminatie-effect:de neiging om aan de onderhavige beoordeling van de deelnemer ook andere functies dan bedoeld toe te kennen.

• Projectie:de neiging van een beoordelaar om het eigen gedrag tot norm te verheffen.

• Strengheid en mildheid: de neiging om consequent streng of mild te beoordelen.

Inhetalgemeenkunnenbeoordelingsfoutenvoorkomenwordendoor:1. Goede correctievoorschriften bestaande uit beoordelaarsinstructies,

beoordelingscriteriaenscoringsvoorschriften;2. Verhogingvandeexpertisevanpotentiëlebeoordelaarsdoormiddelvan

onderanderetraining,intervisieofexternebeoordelingAandetrainingvanbeoordelaarsisonderstaandeparagraafgewijd.

Hoe kunnen beoordelaars het beoordelen trainen?

Hetbesefdateengoededocent,praktijkopleiderofpraktijkbegeleidernietautomatischookeengoedebeoordelaaris,isgenoegzaambekend.Ditbesefenhetafbreukrisicovanslechtebeoordelaarsheeftertoegeleiddatdetrainingvanbeoordelaarsnuprominentopdeagendavanhetmiddelbaarberoepson-derwijsstaat.Verschillendekenniscentraenandereorganisatiesbiedeninmid-delszoweltrainingenalscertificeringstrajectenaan.

Hetdoelvanelketrainingvanpotentiëlebeoordelaarsisdatzedoordetrainingbeterlerenwaarnemenenbeoordelen.Hetregistrerenvangedragofresulta-tenvangedragvandeelnemersvormtdanookdeessentievaneentrainingvanbeoordelaars.InHendriksenSchoonman(2006.)wordentweemethodenvoorhetregistrerenvangedragvandeelnemersbeschreven,hetORCEST–modelenhetRUBRICS-model.HieronderwordtmeteengrotendeelsaanvoornoemdepublicatieontleendebeschrijvingvanhetORCEST-modelgepresenteerd.

• Observeren Hetobserverenvanhetgedrag,ofderesultatenvanhetgedrag,vande

deelnemervindtplaatsmetbehulpvanbeoordelingscriteriaofprestatie-indicatoren.Eenbeoordelaarblijktnietmeerdanviertotachtcriteriatege-lijkertijdtekunnenobserveren,maardoortrainingkandataantalhogerworden.

4.6

44

4K W A L I T E I T V A N B E O O R D E L I N G I N D E P R A K T I J K

45

• Registreren Van het gedrag van de deelnemer moet nauwkeurig verslag worden

gedaanomdatdebeoordelingvandedeelnemeropdatverslaggebaseerdwordt.Trainingblijkteenpositiefeffecttehebbenopdekwaliteitvanhetregistrerendoorbeoordelaars.

• Classificeren Bijclassificerengaathetomwelkegedragsobservatiestoegeschrevenkun-

nenwordenaanwelkecompetenties.Classificerenblijktvoorbeoordelaarsmoeilijktezijnmaardoortrainingwelvoorverbeteringvatbaar.

• Evalueren Evaluerenbetrefthettoekennenvaneenwaardeaanhetgeobserveerde

gedrag.Omdeonvermijdelijkesubjectiviteitophetwaarderenvangedragzogeringmogelijktedoenzijn,wordtinhetalgemeenaanbevolenhetaan-talmogelijkewaarderingentebeperken.Vandaardatindecompetentiege-richtepraktijkobservatiedieinhoofdstuk3besprokenwordt,eencompeten-tiegewaardeerdkanwordenmetvierwaarderingen,namelijkonvoldoende,voldoende, ruimvoldoendeenzeergoed.Bijhetwaarderenvangedragmoetmeneropbedachtzijndatbeoordelaarsfoutenkunnenoptreden.

• Standaardiseren Deconclusiesuitdevoorgaandestapmoetenwordengerelateerdaaneen

beoordelingsstandaardomeenuitspraaktedoenoverdematewaarindecompetentiezichtbaarwasenwatwelenwatnietvoldoendegedemon-streerdis.

• Transfereren Debeoordelingsresultatenkunneninhetgevalvaneenformatievebeoor-

delingtotadviezenleidenopbasiswaarvandedeelnemerzichverderkanontwikkelenofinhetgevalvaneensummatievebeoordelingleidentothetbehalenstudiepunten,een(deel)certificaatofeendiploma.

Conclusies

Hofstee(1999)wijdtinzijnboekoverprincipesvanbeoordelingeenvolledighoofdstukaanwathijdefeilbaarheidvanbeoordelaarsnoemt.Hoehetmoge-lijkisdiefeilbaarheidtekwantificerenalseenmaatvoorhetgebrekaanover-eenstemmingtussenbeoordelaarshebbenweindithoofdstuklatenzien.Hetverdientdanookaanbevelingombeoordelingenvanonafhankelijkebeoorde-laarste(blijven)verzamelenentekwantificerenomtezienhoehetmetdefeilbaarheidvanbeoordelaarsgesteldis.

Indienopbasisvanbeoordelingscriteriabepaaldwordtofeendeelnemeraldannietovereenbepaaldecompetentiebeschikt,verdienteenzogenoemde

4.7

compensatorischebeslisregelinhetalgemeendevoorkeurboveneenconjunc-tievebeslisregel.Meteencompensatorischebeslisregelwordthierbedoelddathetnietvoldoenaanbepaaldebeoordelingscriteriagecompenseerdkanwordendooraaneen (specifiek)aantalanderebeoordelingscriteriawel tevoldoen.Meteenconjunctievebeslisregelwordthierbedoelddataanallebeoordelingscriteriavoldaanmoetzijn.Deredendateencompensatorischebeslisregeldevoorkeurverdientboveneenconjunctievebeslisregelisdateendeelnemerbijtoepassingvaneenconjunctievebeslisregelmeteenkeerpechtenonrechtegeachtwordtnietoverbedoeldecompetentietebeschikken(zieookHofstee,1999).

DebeoordelingsmodellendieinhetExamenServiceSysteemgehanteerdwor-dengaanuitvaneenmengelingvanconjunctieveencompensatorischebeslis-regels.Perkerntaakmagééncompetentieonvoldoendezijn(den-1regel:alser6competentiesrelevantzijnbijeenkerntaakdanmoetenerminimaal5voldoendezijn).Daarnaastwordtgestelddatdiezelfdecompetentiebijeenanderetaaknietopnieuwonvoldoendemagzijn.

Hoewelhetdevoorkeurverdienteen deelnemer door twee onaf-hankelijkebeoordelaarstebeoor-delen,zaldatbijhetbeoordelenindeberoepspraktijklangnietaltijdmogelijk zijn. Dit roept de vraagophoeproblematischhetisdatinbepaaldegevallendooréénonaf-hankelijkeofzelfséénafhankelijkebeoordelaar beoordeeld wordt.Blijkbaarwordtdaarinverschillen-deonderwijssectorenverschillendover gedacht. Zo worden in hetvoortgezetonderwijsdeexamensvandedeelnemersbeoordeelddoordeeigendocenten.Diedocentenheb-beninhetalgemeennooiteentrainingvoorbeoordelaarsgevolgdterwijldatvoorbeoordelaarsinhetmiddelbaarberoepsonderwijswelhetgevalisofver-langdwordt.Tenbehoevevandebeoordelingvandeexamensbeschikkendedocenteninhetvoortgezetonderwijs,evenalsdedocenteninhetmbo,overgedetailleerdecorrectievoorschriften.Daarnaastwordenhunbeoordelingen(steekproefsgewijs)gecontroleerddooreenonafhankelijkecollegavaneenandereschool.Hetfeitdatditbeoordelingsmodeltotnutoenooitserieusterdiscussiegestaanheeft,zouvoorhetmboaanleidingzijnkunnenditbeoorde-lingsmodelinbepaaldegevallenteoverwegen.


46 47

instrumenten voor beoorde

Instrumenten voor beoordelen in de praktijk

5

De kwaliteit van beoordelingsinstrumenten voor de beoordeling van competenties, kerntaken en werkprocessen in de beroeps-praktijk is een belangrijke component in de totale kwaliteit van beoordelen in de praktijk.

Eenzorgvuldigeconstructieprocedureeneenzorgvuldigconstructieproceskunnenervoorzorgendaterauthentieke,validebeoordelinginstrumententotstandkomen,waarmeetotobjectieveuitsprakengekomenkanwordenoverdeprestatiesvandeelnemers.Participatievanhetbedrijfslevenenonderwijsisessentieelvoorhetconstruerenvanauthentiekeenvalidebeoordelingsin-strumenten.

Indithoofdstukwordenvoorbeeldengebruiktvandeontwikkelingvanbeoor-delingsinstrumentenvoordembo-sectorhandel.Deuitgangspuntenvoordetemakenkeuzeszijnechterinallesectorenvanhetmbotoetepassen.

Startpunt voor de ontwikkeling van beoordelingsinstrumenten: de kwalificatiedossiers

De ontwikkelingInmei2007zijneengrootaantalkwalificatiedossiersvoorverschillendesec-toreninhetmiddelbaarberoepsonderwijsvastgesteld.Daaraanvoorafgaandheeft een lang ontwikkelingsproces gelegen. Ontwikkelgroepen hebbensamenmetKenniscentrumHandelconcept-kwalificatiedossiersontwikkeld.Indezeontwikkelgroepennamenmensenuitzowelhetbedrijfslevenalshetonderwijsdeel.Vanafmedio2006heefteenomvangrijkeeningrijpenderevisieplaatsgevon-denvandedossiers2005.

5.1

48


49

Belangrijksteveranderingenvandedossiers2007tenopzichtevandedossiers2005waren:• Allekenniscentrawerdenverplichtoméénzelfdesetcompetenties(SHL-

competenties)tegebruiken,zodatookdevergelijkbaarheid,inzichtelijk-heidentransparantieaanzienlijkvergrootwerden.Debetrokkenontwik-kelaarsondergingenalleneentrainingvoorhetgebruikendeinterpretatievandeSHL-competentieset

• Erisgestreefdnaarreductievanhetaantalkerntakentotgemiddeld4á5kerntakenperkwalificatie

• Daarentegenisbijiederekerntaakeenmeergedetailleerdebeschrijvingvanwerkprocessentoegevoegd

• Waarindedossiers2005vrijwelallecompetentiesbijallekerntakenbelang-rijkgeachtwerden,isbijhetanalyserenwelkecompetentiesbijwelkepro-cessenbelangrijkzijn,opeenanderemaniergewerkt.Indedossiers2007isgekekenwelkecompetentiesessentieel(indezinvanonmisbaar)zijn

voorhetuitvoerenvaneenwerkproces.Dezemeerkritische‘toekenning’vancompetentiesbijwerkprocessen,heeftaanzienlijkmeerduidelijkheidgegeven(nietindelaatsteplaatsvoorexamineren)

• Deprestatie-indicatorenzijnnauwkeurigerbeschreven• Inhetdossierisbijelkecompetentiedieessentieelisvoorhetuitvoeren

vaneenwerkprocesookeenaanduidinggegevenvandebenodigdekennis,inzichtenvaardigheden.

De vaststellingAlleconceptenvandekwalificatiedossierszijnvoorgelegdenbesprokenindeParitaireCommissieBeroepsonderwijsBedrijfsleven.Dezecommissie issamengestelduitvertegenwoordigersvanbedrijfsleven(werkgeversenwerk-nemers)enberoepsonderwijs(mbo,branche-organisaties),enwordtonder-steunddoorKenniscentrumHandel.Nadatdekwalificatiedossiersvastgesteld

zijndoordePCBB,wordendezeviahetbestuurvanKenniscentrumHandelaangebodenaandeminister.Deministerheeftinmei2007eengrootaantalkwalificatiedossiersvastgesteld.Deverplichteinvoeringsdatumvandedos-siers,dieaanvankelijkvoorzienwasvoor2008,isuitgesteldtot2010.Ditgeeftdescholeneenlangereperiodeomdeovergangnaardecompetentiegerichtekwalificatiedossiersmogelijktemaken.

De indeling van de dossiersAllekwalificatiedossierszijnopgebouwduitvierdelen:• DeelAgeefteenalgemeneberoepsbeschrijvingeneenbeschrijvingvande

kerntaken• DeelBgeefteenmeergedetailleerdebeschrijvingvankerntakenenwerk-

processen,enhierinwordtderelatiegelegdtussendewerkprocessenendecompetentiesdieessentieelzijnvoorhetuitvoerenvanhetwerkproces.Schematischisditweergegevenindeproces-competentiematrix.IndeelBwordenookdetaalprofielenvoordemodernevreemdetalenenNeder-landsweergegeven.Eenvoorbeeldvaneenproces-competentiematrixisweergegeveninbijlage1

• In deel C wordt de proces-competentiematrix verder uitgewerkt in devormvanprestatie-indicatoren.Ookisbijelkwerkprocesinsteekwoordenaangegevenwelkekennis,inzichtenvaardighedeneendeelnemergeachtwordttebeheersen.Eenvoorbeeldvankerntaken,werkprocessen,compe-tentiesenprestatie-indicatorenisweergegeveninbijlage2

• IndeelDwordteenverantwoordingvandetotstandkomingvanhetdocu-mentendevermeldingvanbrondocumentengegeven.

Zowelinhetconstructieproces,alsinhetvaststellingsproceszijnvertegen-woordigers van alle geledingen (werkgevers, werknemers, onderwijs énexperts)uitgebreidbetrokken.Voordeverdereuitwerkingvanexamensenexaminering,kanerdusvanuitgegaanwordendatdekwalificatiedossierseennauwkeurigebeschrijvinggevenvanberoepssituaties,kerntakenenwerkpro-cessen.Ookdebeschrijvingvandecompetentiesdieeenbeginnendberoeps-beoefenaarmoetbeheersenzijnuitgangspuntvoordeconstructievanexa-meninstrumenten.

Constructie van een examenplan/toetskader/examenprofiel en vaststelling daarvan

Deeerstestapvanhetkwalificatiedossiernaarexamensishetformulerenvaneenexamenplan.

In een examenplan wordt een totaaloverzicht gegeven van de instrumenten en procedures die gebruikt worden voor het examineren van de competenties bij kerntaken en werkprocessen. Hierbij wordt ook meestal de context aange-geven ‘waar’ de beoordeling plaats vindt.

5.2

50


51

In de literatuur wordt het examenplan ook wel ‘toetskader’ (Hendriks enSchoonman,2006),examenprofiel(Colo,platformExaminering,2007)encom-petentieassessmentprogramma(Wools,SandersenRoelofs,2007)genoemd.

Deeerstestapvankwalificatiedossiernaarexamenplanisessentieelvoordekwaliteitvandeexaminering,omdathierinessentiëlekeuzesgemaaktwor-den.Hieronderwordeneenaantalkeuzesopgesomd.Indetoelichtingbijelkevraag,wordtuitgelegdwelkekeuzeerbinnenhetExamenServiceSysteem(ESS)voordehandelgemaaktis,voorhetvormgevenvandeexamenplannen:

• Wat is de eenheid van beoordeling: de competenties óf de kerntaken en werkprocessen, of een combinatie van beide?

IndediscussienotitievanhetGPM(Dekker,2006)isnadiscussiemetver-schillendepartijenvastgestelddat ‘demeest logischesamenhangendeeenheidvanexamineringdekerntakenenwerkprocessenzijn,aandehandwaarvandebeheersingvancompetentiesbeoordeeldwordt’.

Nuruimeenjaarlater,blijkenverschillendeuitwerkingenmogelijktezijn:• beoordelingvankerntakenenwerkprocessen,waarbijbijvoldoende

beheersing de conclusie getrokken wordt dat dus de competentiesbeheerstworden

• beoordelingvancompetenties,waarbijbijvoldoendebeheersingdeconclusiegetrokkenwordtdatdusdekerntakenbeheerstworden

• eencombinatievanbeide:uitvoeringvankerntakenenwerkprocessenindeberoepspraktijk,waarbijcompetentiesbeoordeeldwordenbin-nendiecontext,enbijvoldoendebeheersinggeconcludeerdwordtdatdekerntaakendewerkprocessenvoldoendebeheerstworden.

In de examenplannen (en daarna in de operationalisering daarvan ininstrumenten)vanhetExamenServiceSysteemisvandelaatsteuitwer-kinguitgegaan.Primairishetbeoordelenvancompetenties,doormiddelvanuitvoerenvankerntakenenwerkprocessen(alsmiddel),methetdoelomuiteindelijktekomentotuitsprakenoverdebeheersingvanzowelcom-petentiesalskerntaken(enwerkprocessen).

Eennadrukkelijkuitgangspuntisdatdekwalificerendeexamineringvancompetenties,kerntakenenwerkprocessenplaatsvindtindecontextvandewerkelijkeberoepspraktijk.Slechtsinuitzonderlijkegevallen,waarbijhetmoeilijkofonmogelijkisomdedaadwerkelijkeuitvoeringindepraktijkplaatstevinden,isuitgewekennaarbijvoorbeeldsimulatievandiepraktijk.(voorbeeldenzijn‘hetondernemingsplan’en‘bewakenenbijsturenvanpersoneelsbeleid’.

• Kunnen kerntaken door middel van één omvattende praktijkbeoorde-ling beoordeeld worden, of kunnen het beste afzonderlijke werkproces-sen (of groepen werkprocessen) beoordeeld worden?

Ofersprakeisvanéénomvattendepraktijkbeoordelingofvanafzonderlijke

ofgegroepeerdewerkprocessen,isperdossierenperkerntaakverschillend.Alsuitgangspuntisgekozenvooreenlogischemaarookpraktischuitvoer-bareclusteringvanwerkprocessen,zodatdeexamineringenerzijdsvolledigis,maaranderzijdsookhanteerbaarenbruikbaar.

Voorbeelden: InhetexamenplanVerkoperwordtkerntaak3.Handeltverkooptransacties

af(metdewerkprocessen3.1totenmet3.4)beoordeelddoormiddelvanééncompetentiegerichtepraktijkobservatie.Delogischesamenhangtus-senenhetachtereenvolgensdoorlopenvandewerkprocesseniszodanigdatdeexamineringookkanplaatsvindenmetéénpraktijkobservatie.

Bijkerntaak2.Verkooptenverleentservice,isditniethetgeval.Hierzijnwerkprocessengeclusterdinzogenaamdeobservatie-eenheden.Deobser-vatie-eenhedenbijdezekerntaakzijn:• verkoopgesprek(werkprocessen2.1totenmet2.4)• bestellenenklachtenaannemen(werkprocessen2.5totenmet2.7)• werkoverleg(werkproces2.8)

InhetExamenServiceSysteemzijndeexamenplannenzodanigvormgege-vendatdezebruikbaarzijnvooralleberoepscontexten(winkelsituaties,winkelformules,organisatievanbedrijven).Alsineenspecifiekeberoeps-context observatie eenheden tot grotere eenheden geclusterd kunnenworden,danishetaandebeoordelaaromdattedoenendanbijvoorbeeld2observatieinstrumententegebruiken.

• Kan de beoordeling van meerdere kerntaken gecombineerd worden? Indeexamenplannenvoordekwalificatiesindehandel(hetESS)isuitge-

gaanvanéénofmeerbeoordelingsinstrumentenperkerntaak.Ditsluithetbesteaanbijdekwalificatiedossiers,maarsluitoverhetalgemeenookhetbesteaanbijdeorganisatievanhetonderwijsleerprocesopscholen,enindepraktijk.

Decontexteninbedrijven,demanierwaaropwerkzaamhedenuitgevoerdwordenengestructureerdzijn,isheeldivers. Insupermarktenofgroot-

‘In het Examen Service Systeem zijn de examenplannen zodanig vorm gegeven dat deze bruikbaar zijn voor alle beroepscontexten’

52


53

winkelbedrijvenzijnervaakapartemagazijnmedewerkers,vulploegenofkassamedewerkers. Indezecontexten/bedrijfssituaties isdeuitvoeringvankerntakenvaakgescheiden.Inspeciaalzakenishetveelgebruikelijkerdatbijvoorbeeldeenverkoopgesprekeindigtmetdefinanciëleafhande-lingvandetransactie.Indesituatieswaarindatzichlogischerwijsvoor-doet,latenwehetaandebeoordelaaroveromdebeoordelingvankernta-kentecombinerendoormeerderebeoordelingsschema’stegebruiken.Decombinatievankerntaken–eersthetverkoopgesprek,daarnadefinanciëleafhandeling–isvaakookeenopvolgingindetijd,devolgordevandewerk-processenofkerntaken.Hetgebruikvanmeerderebeoordelingsschema’slevertdanookzeldenofnooitproblemenop.

• Is het mogelijk de beoordeling van competenties, kerntaken en werk-processen op een authentieke en valide manier uit te voeren door mid-del van een gedragsproef of het uitvoeren van werkzaamheden in de praktijk, of moet eerder gedacht worden aan simulatie, of nog andere toetsvormen?

HetuitgangspuntbijhetvormgevenvandeexamenplanneninhetExa-menServiceSysteemvoordekwalificatiesindesectorhandel isdaterauthentiekeenvalidebeoordelingssituatiesvormtegevenzijnindiverseberoepscontexten.Metanderewoorden:hetuitvoerenvaneengedrags-proefindewerkelijkeberoepspraktijkishetuitgangspuntvoordebeoor-delingvancompetenties,kerntakenenwerkprocessen.Inslechtsééngevalisdeuitwijkgekozennaarsimulatie(ondernemingsplan).

Inverschillendesectorenzijngedragsproevenindewerkelijkeberoeps-praktijkongewenstofonmogelijk.Ditheeftvrijwelaltijdtemakenmetéénofanderafbreukrisico:financiëlerisico’s,veiligheid,milieu,gezond-heidsrisico’setc.Omeenextreemvoorbeeldtenoemen:pilotenworden,behalveindepraktijk,ineensimulatorgetraindengeëxamineerdomin

extremesituaties (uitvallendemotoren,extremeweersomstangheden,kapingenetc.)tekunnenhandelen.Examineringineensimulatorisdaneengoedalternatiefvoordewerkelijkeberoepspraktijk.Niemandzaleenechtvliegtuig,metpassagiers,willengebruikenvoorzo’nexamensituatie.

InhetartikelvanDekker(1992)wordeneenaantalvoorbeeldengenoemdvan situaties waarin de gesimuleerde beroepssituatie gelijkwaardig ofbeteris(vanuithetoogpuntvanauthenticiteitenvaliditeittenopzichtevandecriteriumsituatie)dandewerkelijkeberoepspraktijk.

In de vormgeving van examenplannen bij de kwalificatiedossiers 2007voordesectorHandelissteedshetuitgangspuntgehanteerddatdebeoor-delingvancompetenties,kerntakenenwerkprocessenhetbesteindecon-textvandebedrijfssituatiekanplaatsvinden.Dezeopvattingisgedeelddoordeskundigenuitbedrijfslevenenonderwijs.

• In de kwalificatiedossiers worden bij de kerntaken, werkprocessen en competenties ook aanduidingen gegeven van de benodigde kennis, inzicht en vaardigheden. Kan aangetoond worden dat door het uitvoe-ren van werkzaamheden in de praktijk, een voldoende beeld ontstaat over de beheersing hiervan? Of moeten er een aanvullende vorm van beoordeling van deze zaken vorm gegeven worden?

IndevormgevingvandeexamenplannenbijdekwalificatiedossiersvoordesectorhandelisinhetESSbijdevormgevingvanexamenplannen,zeerkritischgekekenwelkekennis,inzichtenvaardighedenalblijkenuithetuit-voerenvankerntakenenwerkprocessen,enwelkenogniet.Daarbijisookzeerkritischgekekenwelkeinhoudenophetgebiedvankennis,inzichtenvaardighedenessentieelzijnopeindniveaumbo,beginnendberoepsbeoe-fenaar.

Met andere woorden: wat is al duidelijk uit het praktijkhandelen – degedragsproef–enwatmoeternoggetoetst/geëxamineerd/beoordeeldwordenopeindniveau.

Inverschillendesectorenvanhetmboiservoorgekozenomkennis,inzichtenvaardighedenalsvoorwaardelijktebeschouwenaanhetuitvoerenvankerntaken enwerkprocessen, endaarmeeaan debeheersing vancom-petenties.Indesectorhandeliservoorgekozenomdeexamineringvankennis,inzichtenvaardighedeneenexplicieteplektegevenindekwali-ficerendeexaminering(maardanopdejuistemanier:geenoverlapmetpraktijkbeoordelingengeenoverlapmetvoortgangsbeoordeling).

Dehernieuwdediscussiesoverdeplekvankennis,inzichtenvaardighedenalsbasisonderdebeheersingvancompetenties,kerntakenenwerkproces-senlijkendezekeuzeteondersteunen.

• Het kwalificatiedossier geeft beheersingsniveaus van de competenties voor moderne vreemde talen en Nederlands. Kunnen deze competen-

54


55

5ties/vaardigheden geïntegreerd in de beroepssituaties geëxamineerd worden, of kan dit apart beoordeeld worden?

IndekwalificatiedossierswordenbeheersingsniveausgegevenvoorNeder-landsendemodernevreemdetalen.Inhetonderwijsisdediscussiegaan-deofdebeoordelingvandetaalcompetentiesmoetplaatsvindenindeberoepspraktijkofdoormiddelvanaparteopdrachten(aparteexamens).

Dediscussieoverdebestevormgevingvandezeexamenslijkttestagnerenopprincipiële,ideologischeprincipes,ennietopoverwegingenvanuitdetechniek/demethodologievanexamineren.

Metnadrukmoetgesteldwordendaterslechtsbijeenbeperktaantalvandeopgesomdevragener‘eenbestekeus’is,maardathetveelvakergaatomkeu-zesoverdevormgevingvanhetexamenplanopbasisvaneenvisie/filosofieoverexamineren.

Vaststelling van examenplannenExamenplannen–metdeverantwoordingvanallegemaaktekeuzes-wordenvoorbereiddoorconstructeurs(uitonderwijsenbedrijfsleven)enonderwijs-kundigexperts,enverderontwikkeldindezogenaamde‘expert-meetings’.Ditzijnbijeenkomstenvanheledagenwaarindeskundigenwerkenaandeplan-nen,totzijmeteeneensluidendeneenduidigvoorstelkomen.

Vaststellingscommissies – ookweer bestaande uit bedrijfsle-ven en onderwijs – toetsen degemaaktekeuzes.Endevaststel-lingscommissies stellen dan deexamenplannenvast.Uiteindelijk moeten na advise-ringdoordeadviesgroepESS,deexamenplannenformeeldoordeExamencommissie ESS vastge-steldworden.

Het proces van constructie envaststelling is dus nadrukkelijkgescheiden.

Inhetexamenplanvoordekwali-ficatie‘Verkoper’iszichtbaardatper kerntaak uitgegaan wordtvanobservatievanhethandelen

indepraktijkbijhetuitvoerenkerntakenofdelendaarvan(deobservatie-een-heden).Perkerntaakwordteenevaluatiegesprekgevoerddoordepraktijkbe-geleider(vanschool),depraktijkbegeleider(vanhetbedrijf)endedeelnemer.Indediscussiedaaroverwordtuiteindelijkbeslotenofdedeelnemerdecom-petentiesbijeenkerntaakvoldoendebeheerstendusdekerntaakbeheerst.

Naastdebeoordelingvandecompetenties,kerntakenenwerkprocessenindepraktischewerkelijkeberoepssituatieiserinhetexamenplaneenexplicieteplekingeruimdvoordeexamineringvankennis,inzichtenvaardigheden.Indepraktijkbeoordelingblijktvaakmaareendeelvandebenodigdekennis,inzichtenvaardighedenzichtbaarenbeoordeelbaar.

Naastdebeoordelingindepraktijkisinhetexamenplanookdewijzevantheo-rietoetsingbeschreven,endaarbijookdeexamineringvancompetentiesophetgebiedvandemodernevreemdetalenenNederlandsetaalvaardigheid.

Debeoordelingvancompetentiesvanleren,loopbaanenburgerschapheeftnogsteedsgeenduidelijkplekgekregendoordenogsteedsgaandediscussieoverdeplekvandezecomptenties.

Hetexamenplanvoordekwalificatie ‘Verkoper’ isrelatiefeenvoudig.Voorkwalificatiesophogereniveauszijndieplannenveelingewikkelder,omdaterdanpraktijkbeoordelingenvanfunctionerenindepraktijk(hetproces),maarookpraktijkbeoordelingenvanopgeleverdeproducten,enbeoordelingvankenniseninzichtenvaardighedenaandeordezijn.Opdevolgendepagina’siseenvoorbeeldvanhetexamenplanOndernemeropgenomen.Indediverseexamenplanneniszichtbaardatergestreefdisnaareenbeper-kingvandeexamineringvankennis,inzichtenvaardigheden.

Intussenisduidelijkdathetmakkelijkerhanteerbaarisalsscholendebeoor-deling/examineringvankennis,inzichtenvaardighedenperkerntaakkunnenafsluiten.Opditmomentwordtgewerktaaneenvariantvandehuidigeexa-menplannenenexamens.Naarverwachtingkomendiebeginfebruari2008terbeschikking. Inhoudelijkzijnergeenverschillen,alleendeordeningzalanderszijn.

Examenplan Verkoper Detailhandel Ingangsdatum: cursusjaar 2007 - 2008 crebonummer 93751

Kerntaak 1: Ontvangt en verwerkt goederen

Kerntaak 2: Verkoopt en verleent service

Kerntaak 3: Handelt verkooptransacties af

BPV ééncompetentiegerichtepraktijkobservatiemettweeobservatie-eenheden:1. ontvangtgoederenenslaatgoederenop (wp1.1en1.2)2. artikelpresentatiesenverzorgingwinkel (wp1.3,1.4en1.6)

ééncompetentiegerichtepraktijk-observatiemetdrieobservatie-eenheden:1. verkoopgesprek (wp2.1,2.2en2,4)2. bestellenenklachtenaannemen (wp2.5en2.7)3. werkoverleg (wp2.8)

ééncompetentiegerichtepraktijkobserva-tiemetéénobservatie-eenheid:1. handeltverkooptransactiesaf (wp3.1,3.2,3.3en3.4)

evaluatiegesprek evaluatiegesprek evaluatiegesprek

ROC ééntheorietoetsoverdeonderwerpen:• arbo• veiligheid/veiligheidsprocedures• milieu• derving• opslagkenmerkenenopslagmogelijkheden• hygiëne• presentatietechnieken,presentatieplanen promo-tiemateriaal(basaal)

tweetheorietoetsentoets1overdeonderwerpen:• calamiteiten• derving• consumentenrecht• arbo• veiligheid/veiligheidsprocedures

toets2(verslag/presentatie)overdeonderwerpen• algemenekennisvandedetailhandel• detailhandelsmarketing• verkoopbeleid

ROC assortimentskennis–theorietoetsofwerkstuk

ROC/BPV Modernevreemdetalen:

Luisteren: Lezen: Gesprekkenvoeren/spreken: Schrijven:

LuistertoetsopniveauA2 LeestoetsopniveauA2 SpreekvaardigheidtoetsB1/A2 SchrijftoetsA1

ROC/BPV Nederlandsetaalvaardigheid

Luisteren(B1): Lezen(B1): Gesprekkenvoeren(B1): Spreken(B1): Schrijven(A2):

Beoordelingvan:• telefoonnotitie;• instructiesopvolgen;• werkoverleg.Eénvandezebeoordelingeniskwalificerend.

Beoordelingvan:• controlepakbon;• uitlegproduct;• prijscatalogus.Eénvandezebeoordelingeniskwalificerend.

Beoordelingvan:• verkoopgesprek;• werkoverleg;• sollicitatiegesprek.Eénvandezebeoordelin-geniskwalificerend.

Beoordelingvan:• branchepresentatie;• klantinlichten;• productpresentatie.Eénvandezebeoordelin-geniskwalificerend.

Beoordelingvan:• sollicitatieformulier;• kortesollicitatiebrief;• klachtenformulier.Eénvandezebeoordelin-geniskwalificerend.

ROC/BPV leren,loopbaan,burgerschap(specificatievolgt)**

* het examenplan is opgesteld conform de KCE standaarden 2006-2007 (zie document “KCE-audit studiejaar 2006-2007”)

** ontwikkeling start in september 2007

56


57

5

58


59

Examenplan Ondernemer Detailhandel Ingangsdatum: cursusjaar 2007 - 2008 Crebonummer 90290

Kerntaak 1:Bepaalt en bewaakt het onder-nemersbeleid (zie toelichting)

Kerntaak 2:Beheert en verzorgt de goederenstroom en voorraad

Kerntaak 3:Begeleidt verkoopactiviteiten en voert deze ook uit

Kerntaak 4:Handelt verkooptransacties af en/of leidt deze

BPV(kerntaak 1 eventueel ook ROC

ééncompetentiegerichtepraktijk-observatiemeteenbeoordelingondernemingsplan:(wp1.1t/m1.12)• productbeoordelingonderne-

mingsplan• bewakenenbijsturenbeleid

ondernemingsplan• presentatieenpanelgesprek

ondernemingsplan

enéénobservatie-eenheid:1. personeelsbeleidonderneming (wp1.13,1.14,1.15)3 praktijkopdrachtenpersoneels-

beleid

ééncompetentiegerichtepraktijkobservatiemetdrieobservatie-eenheden:1. leidinggevenenbegelei-

den (wp2.1,2.2,2.5en2.8)2. goederenontvangsten

–opslag (wp2.3en2.4)3. voorraad,inkoopplannen

enbestellen (wp2.6en2.7)

ééncompetentiegerichtepraktijk-observatiemetdrieobservatie-eenheden:1. leidinggevenenbegeleiden (wp3.1en3.2)2. verkoop (wp3.3t/m3.6)3. klachtenafhandelingenservice (wp3.7en3.8)

ééncompetentiegerichtepraktijk-observatiemetdrieobservatie-eenheden:1. leidinggeven (wp4.1)2. beherenenadministratie afrekensysteem (wp4.2en4.5)3. verkooptransactie (wp4.3en4.4)

evaluatiegesprek evaluatiegesprek evaluatiegesprek evaluatiegesprek

ROC ClusteralgemeenmanagementTweetheorietoetsenoverdeonder-werpen:• managementproces• leidinggeven• communicatie• medezeggenschap• organisatie• personeelsbeleid• personeelsplanning

ClusterfinancieelmanagementTweetheorietoetsenoverdeonder-werpen:• kostenenfinanciering• bedrijfsadministratieenjuri-

dischbeheer

ClustercommercieelmanagementTweetheorietoetsenoverdeonder-werpen:• vestigingsplaatsbeleid• commerciëlesamenwerking• consumentengedrag• marktbenadering/-onderzoek• assortimentsbeleideninkoop• prijsbeleid• commerciëlepresentatie• promotiebeleid

ClustergoederenstroomenverkoopactiviteitenEéntheorietoetsoverdeonderwerpen(aansluitendbijcontextvandedriekerntaken):• arbo,veiligheid,milieu,hygiëneencalamiteiten• derving• voorraadbeheerenbestellen• opslagkenmerken,opslagmogelijkheden

60


61

Examenplan Ondernemer Detailhandel (vervolg)

Kerntaak 1: Kerntaak 2: Kerntaak 3: Kerntaak 4:

ROC assortimentskennis–theorietoets

ROC/BPV Modernevreemdetalen

Luisteren: Lezen: Gesprekkenvoeren/spreken: Schrijven:

LuistertoetsopniveauB1 LeestoetsopniveauB1 SpreekvaardigheidtoetsopniveauB1 SchrijftoetsopniveauB:

ROC/BPV taalcompetentiesNederlands(specificatievolgt)

ROC/BPV leren,loopbaan,burgerschap(specificatievolgt)**

Toelichtingkerntaak1Kerntaak1bepaaltenbewaakthetondernemersbeleidbestaatvierBPVexamenonder-delen:• Ondernemingsplan• Bewakenenbijsturenbeleidondernemingsplan• Presentatie&Panelgesprek• Observatie-eenheidpersoneelsbeleidmetevaluatie

Hetpraktijkgedeeltevankerntaak1vandeondernemerdetailhandelwijkthiermeeafvandeanderedossiers.Deeerstedrieonderdelenhebbendirectbetrekkingophetmaken,uitwerken,presenterenentoelichtenvanhetondernemingsplan.Hetplanwordtopgesteldvanuiteenzelfstandigondernemerindedetailhandelmeteengerich-tekeuzeuituiteenlopendeformulesbinnenMKBinzoweldefoodalsnon-foodsector.Bijdestartvanzijnondernemingzaldeondernemerdetailhandelnietaltijdpersoneel

** ontwikkeling start in september 2007* het examenplan is opgesteld conform de KCE standaarden 2006-2007 (zie document “KCE-audit studiejaar 2006-2007”)

indiensthebben.Afhankelijkvandegroeiendegroottevandeondernemingzaldeondernemerdetailhandelpersoneelindienst(gaan)nemen.

Hetpanelbestaatuitminimaaldrieledendieelkdeskundigzijnophuneigengebied.Bijvoorbeeldcommerciëleoffinanciëledeskundigheidofophetgebiedvanhethou-denvanbedrijfspresentaties.Minimaaléénvandepanelledeniseenmedewerkervanschool.Bijvoorkeurneemteenervaringsdeskundigeuitdeberoepspraktijkdeelaanhetpanelzoalseenondernemerofeenmedewerkervaneenbank.

Deobservatie-eenheid[personeelsbeleidendeevaluatiehebbengeendirecterelatiemethetondernemingsplan.Hiermeedientrekeninggehoudentewordenbijhetafron-denvankerntaak1.Dezeobservatie-eenheidrichtzichopdepersonelewerkprocessen(1.13t/m1.15)inhetdossier.Depraktijkobservatieenevaluatievindendaaromlosvanhetondernemingsplanplaatsineenbestaandbedrijfofineensimulatie.

Overzichtprocesexamenonderdeel1t/m3

Begeleiding/uitvoering Beoordeling

1)Ondernemingsplan TweebegeleidingsmomentenVoorafaandebeoordeling

Individuelebegeleiding

Individuelebeoordelingdooréénbeoordeellaar.

Navoldoendebeoordelingbegintdedeelnemeraanhetonderdeelbewakenenbijsturenbeleidondernemingsplan

2)Bewakenenbijsturenbeleidondernemingsplan:

ScenarioonderdemarktScenariobreakevenScenariobovendemarkt

Deindividuelebegeleidertekentbijhetafrondenvanelkonderdeelafopdechecklist.

Pasalsalleonderdelenvandechecklistzijnafgetekenddoordebegeleider,wordtditonderdeelinhoudelijkbeoordeelddoorhetpanel.

Ineersteinstantiebeoordeeltelkpanellidhetresultaatvandeanalyse.Hierbijvultiederpanellidhetbeoordelingsbladin.Vervolgenswordenallebeoordelingenvanhetpanelbespro-kenensamengevoegdtotééngezamenlijkgemiddeldoordeelvanhetpanel.

Navoldoendebeoordelingvanhetpanelkandedeelnemereenafspraakmakenvoordepre-sentatieenhetpanelgesprek.

3a)Presentatie Depresentatieenhetpanelgesprekwordenachterelkaaruitgevoerd.

Ineersteinstantiebeoordeeltelkpanellidhetresultaatvandepresentatie.Hierbijvultiederpanellidhetbeoordelingsbladin.Vervolgenswordenallebeoordelingenvanhetpanelbespro-kenensamengevoegdtotééngezamenlijkgemiddeldoordeelvanhetpanel.

3b)Panelgesprek Directnadepresentatievolgthetpanelgesprek.

Ineersteinstantiebeoordeeltelkpanellidhetresultaatvanhetpanelgesprek.Hierbijvultiederpanellidhetbeoordelingsbladin.Vervolgenswordenallebeoordelingenvanhetpanelbespro-kenensamengevoegdtotééngezamenlijkoordeelvanhetpanel.

62


63

Van prestatie-indicatoren uit de kwalificatiedossiers naar observeerbare beoordelingscriteria

Indekwalificatiedossierswordenkerntaken,werkprocessenencompetentiesbeschreven.Deprestatie-indicatorenindeelCzijndaardemeestconcretebeschrijvingvan.

Omhetfunctionerenvandeelnemersinconcretepraktijksituatiestekunnenbeoordelenishetnodigomprestatie-indicatorenomtezetteninconcreetobserveerbaargedrag.Somszijnprestatie-indicatorenzodanigconcreetdatdezeookalsobservatiecriteriumgebruiktkunnenworden,maarvaakiseenvertaalslagnodig.

Uitgangspuntendaarbijzijn:• Observatiecriteriamoetenookechtobserveerbaarzijn.Theoretischeof

algemeneformuleringenuitdedossiersmoetenomgezetwordenincon-creetobserveerbaargedrag

• Observatiecriteriamoetenindepraktijk(beoordelingssituaties)regelma-tigvoorkomenendusrelevantzijn

• Observatiecriteria moeten door inhoudelijk deskundigen (opleiders enbegeleiders)makkelijkeneenduidiggeobserveerdkunnenworden.

Delaatstejarenishetbedrijfslevenintensiefbetrokkenbijhetomzettenvanprestatie-indicatorennaarobserveerbaregedragsciteriainobservatieinstru-menten.Mensenuitdepraktijk,ondernemers,filiaalmanagersofafdelings-managerskunnenvaakopeenheeleenvoudigeenconcretemanierinvullinggevenaanabstractebegrippenuitdossiers.

5.3

Vormgeving van het praktijk observatieschema – criteria voor keuzes:

Bijhetvormgevenvanpraktijkobservatieschema’sspeleneenaantaloverwe-gingeneenbelangrijkerol:• Watishetuitgangspuntvoordebeoordeling:eenglobaleholistischebeoor-

deling,ofeenanalytischebeoordeling.Indiversebeoordelingssituatiesisditonderzocht.Bijproductbeoordelingintechnischeberoepenofberoeps-situatiesisanalytischebeoordelingopalledetailsvaakgoedmogelijk.

IneenonderzoekvanSchottenenDekkerindesectorverpleegkundebleekeenanalytischebeoordelingvanhetvervangenvaneen infuusflesaandehandvanmeerdan30criteria(terwijldehandelinguiterlijk2minutenduurt)volstrektonbetrouwbaar.Elkebeoordelaarkiestdiebeoordelingsaspectendiehijbelangrijkvindt.

In de sector handel lijkt het mogelijk om beide beoordelingsmethodiekentoetepassen.HetExamenServiceSysteemheeftbeoordelingsinstrumentenopgeleverdwaarbijbeoordelaarsopeenglobaal/holistischniveauuitspra-kendoenoverdebeheersingvancompetenties.Intussenwordendezezelfdeinstrumentenbewerktomdaarmeeookeenanalytischebeoordelinguittekunnenvoeren.

• Eenbelangrijkcriteriumvoordekwaliteitvanhetbeoordelingsschemaisofditafgestemdisopdeproduct/procescriteria.Ditmoetbeoordeeldwordennaarinhoud,vormencomplexiteit.Validiteitenauthenticiteitzijnhierbijdesleutelwoorden.

• Eenlaatste,maarniethetminstbelangrijke,ishetinstrument(praktijkob-servatie,maarookevalauatievragen)inzichzelfduidelijk.Spreekthetvoorzich,ishetinstrumentintuïtiefinzichtelijkenbruikbaar.

5.4

64


65

Vormgeving van evaluatievragen

Deprestatiesvaneendeelnemerindepraktijkwordenachterafbesprokenineenevaluatiegesprekvanopleider,begeleiderendeelnemer.

Deintentievanditgesprekisomdedeelnemertekunnenlatenvertellenwaar-omhijhetwerkgedaanheeftzoalshijhetgedaanheeft.Dedeelnemerkanmotiveren,eneenonderbouwinggeven,waaromhijbepaaldedingenopeenbepaaldemanieraangepaktheeft.

Tijdensdepraktijkobservatiewordtvaakheelgoedduidelijkwatiemanddoet,maarvaakisnognietduidelijkwaaromiemandhetnujuistopdiemanierdoet.Hetevaluatiegesprekbiedtdeidealemogelijkheidomopdeachterliggenderedenenvoorhethandelenindepraktijkintegaan.Erwordenevaluatievragengestelddiespecifiekingaanopdezeredenen.

Beoordelaars moeten getraind zijn om effectieve en efficiënte gespreks-methodentehanterenomditsoortgesprekkenmetdeelnemerstevoeren.

DeSTARRmethodiekiséénvandevoorbeeldenvaneengespreksmethode.Situatie : inwelkesituatiefunctioneerdeje?Taak : welketaakmoestjedoen?Actie : welkeactiehebjetoenondernomen?Resultaat: enwelkresultaatleverdedatop?Reflectie : enhoekijkjeeropterug,wathebjeervangeleerd?

5.5

InhetExamenServiceSysteemzijnbijdekwalificatiesvoorbeeldenvanevalu-atievragengeformuleerdenonderwerpengegevenalssuggestievoorverderevragen.Erisgeprobeerdomdezevragendirectterugtevoerenophethande-lenindepraktijk.

Eenvalkuildiesteedsweernaarvorenkomtbijhetvoerenvanevaluatiege-sprekken isdatgesprekspartners (envaak isdatdepraktijkbegeleidervandeschool) inhetevaluatiegesprekeen‘verkaptmondelingtheorieexamenafneemt’.

Uitdemondvaneenbeoordelaar:’Alsikmerkdateendeelnemergoedweetwaaromhijietsgedaanheeft,danwiliktochnogwelevenverderwetenwathijdannogmeerweet.Endanstelikdustochnogwelevenwatmoeilijkeretheo-retischevragen.Dankandiekandidaatookechtlatenzienhoegoedhijis’.

Hoegoedbedoeltook,ditisnietdefunctievaneenevaluatiegsprek.

Noodzakelijke documenten bij beoordelingschema’s voor praktijkobservatie van competenties en kerntaken

Behalvealleconcretedocumentendieernodigzijnvoorhetuitvoerenvanpraktijkobservaties/examenszijnerallerleidocumentennodigomaaneeniederdiebetrokkenisbijexamineringuitteleggenhoehethelebeoordelings-systeeminelkaarzit(transparantievoorallebetrokkenen).Wenoemeneenaantalnoodzakelijkedocumenten,zonderopdedetailsintegaan:

• Handleidingvoordedeelnemer.Watwordtervandedeelnemerverwacht,welkekerntaakofobservatieeenheidmoetuitgevoerdworden,wanneerenhoelang,enwatzijndecriteriawaarophijbeoordeeldwordt.

• Handleidingvoordepraktijkbegeleider• Handleidingvoordepraktijkopleider• Watzijndenormenvoorhettoekennenvaneenwaarderingaandepresta-

tievandedeelnemerenwaarligtdandegrenstussenvoldoendeenonvol-doende

5.6

‘Beoordelaars moeten getraind zijn om effectieve en efficiënte gespreksmethoden te hanteren’


66 67

literatuur

Geraadpleegde literatuur

Dekker J. (1992); in: Het toetsen van beroepskwalificaties; de gesimuleerde beroepspraktijk als toetssituatie blz.16t/m38;katernbijhetHandboekvooropleidersinorganisaties

DekkerJ.(2006)Kwalificerend examineren in competentiegericht beroepson-derwijs (versie 3),Ede:GPM(GemeenschappelijkProcesManagement)

DowningenHaladyna(2006)Handbook of test development (StevenM.Dow-ning2006Twelvestepsforeffectivetestdevelopment2006)

Gulikers, J., Bastiaens, T. & Kirschner, P. (2005). Authentieke Toetsing, de beroepspraktijk in het vizier.Onderwijsinnovatie,17-24.

Gulikers,J.(2007).Authentiek beoordelen in een curriculum. Onderwijsinnova-tie,11-14.

Hendriks,P.&Schoonman,W.(2006).Handboek Assessment deel 1, gedrags-proeven. Assen:VanGorcum.

Hofstee,W.K.B. (1999).Principes van beoordeling: methodiek en ethiek van selectie, examinering en evaluatie. Lisse:SwetsenZeitlingerPublishers.

WoolsS.,SandersP.&RoelofsE.(2007)Kwaliteit van competentie assessment,Arnhem:Cito

Competentieprofiel Assessor(2007).www.actieplanexaminering.nl

Discussie platform Examinering Colo (2007),inhetkadervandepilotexamen-profielenvanhetMinisterievanOC&WDe kwalificatiedossiers voor de sector Handel,volledigbeschikbaarviadeinter-netsitevanKenniscentrumHandel:www.kchandel.nl

Standaarden,KCE(2006).www.kce.nl

©2008KenniscentrumHandelISBN978-90-806158-4-7NUR841Nietsuitdezeuitgavemagwordenvermenigvuldigdofopenbaargemaaktdoormiddelvandruk,fotokopieofwelkeanderewijzedanook,zondervoorafgekregentoestemmingvandeuitgever.

H o r a p a r k 2 • P o s t b u s 7 0 0 1 • N L - 6 7 1 0 C B E d e

T + 3 1 ( 0 ) 3 1 8 6 9 8 4 9 8 • F + 3 1 ( 0 ) 3 1 8 6 3 8 5 7 2

E i n f o @ k c h a n d e l . n l • I w w w . k c h a n d e l . n l

Documents

KWALITEIT VAN BEOORDELING IN DE PRAKTIJK - rcec.nl publicaties/kwaliteit_beoordeling... · 2 3 KWALITEIT VAN BEOORDELING IN DE PRAKTIJK kwaliteit van beoorde Inhoudsopgave Voorwoord