„Paremie prawnicze w zwierciadle ewolucji, albo o korzyściach z psychologii ewolucyjnej dla

prawnika”

dr hab. Jacek WiewiorowskiKatedra Prawa Rzymskiego i Historii Prawa Sądowego

Wydział Prawa i AdministracjiUAM w Poznaniuul. Św. Marcin 90

61 809 Poznańrzym.amu.edu.plwiew@amu.edu.pl

Po co łacińskie słowa i reguły prawnikowi?

Teksty prawa rzymskiego - Corpus Iuris Civilis - nazwa używana od XVI w. na określenie kodyfikacji justyniańskiej i nowel justyniańskich przeprowadzonej w latach 528-534, przez cesarza bizantyńskiego Justyniana I Wielkiego. Kodyfikacja justyniańska stanowi zbiór prawa opracowany na podstawie przepisów poprzednich trzech kodeksów (teodozjańskiego, Gregoriusza, Hermogeniana) i uwzględniający później wydane Nowele Justyniana i jego bezpośrednich następców.

Zbiór ten składał się z trzech części:

1) Digesta Iustiniani (greckie Pandecta) - zbiór prawa zawierający w 50 księgach prawo rzymskie zachowane w dziełach prawników rzymskich,

2) Institutiones Iustiniani - zbiór praw oparty na Institutiones Gajusa

3) Codex Iustinianus - 12-tomowy zbiór - ok. 4600

konstytucji cesarskich ułożonych chronologicznie

od konstytucji cesarza Hadriana (117-138) do

najpóźniejszej justyniańskiej, wydanej w 534.

Po co łacińskie słowa i reguły współczesnemu prawnikowi?

W Cesarstwie Bizantyńskim aż do XV w. tworzył zasadniczy zrąb prawa.

Corpus Iuris Civilis upowszechnił się w Europie Zachodniej w XI-XII w. dzięki szkole glosatorów a później komentatorów (konsyliatorów) – zwłaszcza rola Digesta Iustiniani (odkryty ponownie – Irneriusz, ur. 1050, zm. ok. 1125, Bolonia – pierwszy uniwersytet)

Ustawodawstwo to wywarło wielki wpływ na współczesne instytucje prawa (często za pośrednictwem prawa kanonicznego, którego było podstawą: Ecclesia vivit lege Romana – pierwsza połowa VII w. - Lex Ribuaria § 61 (58) i interakcja: niemożliwe jest zrozumienie prawa kanonicznego bez prawa rzymskiego)

Nauka prawa powszechnego - Ius commune – podstawa współczesnego prawoznawstwa kontynentalnego (zwłaszcza w zakresie prawa prywatnego ale również publicznego, a w tym i karnego) – pośrednie oddziaływanie na anglosaskie systemy common law i equity law

Stosowanie prawa rzymskiego (zwłaszcza w prawie prywatnym) bezpośrednio od czasów kodyfikacji schyłku XVIII/XIX w.

Rodziny prawa kontynentalnego – stały wpływ pojęć rzymskich

Wpływ łaciny na rozwój narodowych języków prawniczych

łacina PL F I GB DExceptio Ekscepcja,

wyjątekException Eccezione Exception Exception

Depositum Depozyt, przechowanie

dépôt deposito Deposit Verwahrung

delictum Delikt, czyn niedozwolony

delit Fatto illecito, delitto

tort Unerlaubte Handlung, Delikt

Infamia Infamia infamie infamia infamy Infamie

vindicatio windykacja vindict vindicazione vindication Herausgabe, Vindikation

Inventarium inwentarz inventaire inventario inventory Inventar

Legalis Legalny, prawny

Légal legale Legal, lawful rechtmäßig

Legatum Legat, zapis legs legato legacy Legat, Vermächtnis

Łacińskie maksymy prawnicze kontynuowane w kodyfikacjach cywilnych

Accessio cedit principali – Rzecz przyłączona dzieli los rzeczy głównej (D. 34.2.19.13) - art. 546 CC; § 947 ust. 2 BGB; art. 193 § 2 KC

Actor sequitur forum rei – ad. C. 3, 19, 3 (a. 385) - Powód idzie za sądem pozwanego. art. 42 CCP; § 13 ZPO, art. 27 § 1 KPC

Ambiguitas contra stipulatorem – D. 34.5.26 - Sformułowania dwuznaczne rozumieć należy przeciw składającemu oświadczenie - art. 1602 ust. 2 CC; § 305c ust. 2 BGB; art. 385

§ 2 KC

Ambulatoria est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum – Wola spadkodawcy może być zmieniona aż do ostatniego tchnienia – D. 34, 4, 4 - art. 1035 CC; § 2253

BGB; art. 943 KC

Consuetudo est optima legum interpres – ad. D. 11, 1, 5 glosa incommodo - zwyczaj jest najlepszą wykładnią Prawa – can. 27 CIC, art. 1135 CC; § 157 BGB; art. 56 KC

Dies interpelat pro homine – ad. D. 45,1,41.1 - termin wzywa za człowieka - § 286 ust. 2 BGB; art. 476 KC; 1184 ccital

Dolus omnimodo puniatur – D.44.4.11.1 - podstęp jest karany w każdym przypadku - § 276 ust. 3 BGB; art. 473 § 2 KC

Łacińskie zwroty i reguły w dzisiejszej argumentacji prawniczej

• M. Kuryłowicz, Słownik łacińskich terminów, zwrotów i sentencji prawniczych, Lublin 1993

•  T. Palmirski, Paremie i maksymy rzymskiego prawa prywatnego, Kraków 1995

•  W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa rzymskiego, Toruń 1995.

• W. Wołodkiewicz, J. Krzynówek (red.), Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, Warszawa 2001

• W. Wołodkiewicz (red.), A. Kacprzak, J. Krzynówek, Regulae Iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006.

• Krzysztof Burczak, Antoni Dębiński, Maciej Jońca, Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, Warszawa 2007

• W. Dajczak: Znaczenie tradycji prawa rzymskiego dla europejskiej harmonizacji prawa prywatnego, Państwo i Prawo 2/2004, s. 57–68; Poszukiwanie „wspólnego rdzenia” prawa prywatnego w Europie, Czasopismo Prawno-Historyczne 56 (2004), z. 2, s. 383–393; Problem „ponadczasowości“ zasad prawa rzymskiego. Uwagi w dyskusji o „nowej europejskiej kulturze prawnej”, Zeszyty Prawnicze UKSW 5.2 (2005), s. 7–22.

Łacińskie maksymy prawne przejęte do kodyfikacji cywilnych jako „tropy” ogólnych zasad prawa

prywatnego

Współczesne 'Ius commune' Kodyfikacje narodowe

Poszukiwania ogólnych zasad prawa prywatnegoacademic Draft Common Frame of Reference (DCFR)http://ec.europa.eu/justice/policies/civil/docs/dcfr_outline_edition_en.pdf

Po co łacińskie słowa i reguły współczesnemu prawnikowi?

Prawo rzymskie, także w wersji ius commune - pomnikiem nieprzemijających wartości i źródłem inspiracji w różnych dziedzinach prawoznawstwa – również orzecznictwo wyższych sądów narodowych i trybunałów międzynarodowych

Sprawdzony w praktyce punkt odniesienia dla współczesnej dyskusji prawniczej; argumenty na rzecz wzrostu elastyczności prawa - uzupełnianie zasobów współczesnej argumentacji prawniczej o wnioski płynące z doświadczenia historycznego

Uniwersalność doświadczenia rzymskiego w zakresie prawa – także podobieństwo dziś i w przeszłości wyborów ludzi, których postawy wynikają w części z biologicznych, ewolucyjnie ukształtowanych komponentów ludzkiej natury, pozostających w ścisłej interakcji z kulturą – psychologia ewolucyjna

Psychologia ewolucyjna, tłumacząca ludzkie zachowania przez pryzmat ewolucji biologicznej i kulturowej, rozwija badania socjobiologii (a według części badaczy jest częścią socjobiologii)

niektóre zachowania społeczne istot żywych, a w tym Homo sapiens można rozpatrywać w

kontekście działania sił doboru naturalnego. Psychologowie ewolucyjni podkreślają

ewolucyjne źródła moralności i ewolucyjną podstawę dużej części norm moralnych oraz

opartych na nich norm prawnych

Kierunki nawiązujące do koncepcji socjobiologicznych pozwalają określić przede wszystkim podstawowe, osadzone w biologicznej naturze motywacje, którymi kierują się statystycznie ludzie a tym samym ustalić wartości, które są dla nich szczególnie cenne

Homo sapiensHomo sapiens - 150-200 - 150-200 tysięcy lat jako odrębny tysięcy lat jako odrębny gatunekgatunek

Niezwykle homogeniczny — Niezwykle homogeniczny — mtDNA and nDNA mtDNA and nDNA

Evolutionary Psychology: nasze zachowania są większym stopniu świadectwem ewolucji biologicznej niż przemian kulturowych — dual inheritence theory (koewolucja genetyczno-kulturowa) — niewielkie domieszki innych homo

Większość okresu funkcjonowania na Ziemi — etap łowców-zbieraczy i dopiero ostatnich kilka tysięcy lat zmiany będące konsekwencją rewolucji neolitycznej, a ostatnich kilkaset przemysłowej, a obecnie informatycznej

Zmiany epigenetyczne — ograniczony ale istotny charakter (np. mleko; gluten; pismo; komputery)

Mater semper certa est, pater vero is est, quem nuptiae demonstrant - Matka jest zawsze pewna, ojcem jest ten na którego wskazuje małżeństwo

Digesta Iustiniani 2.4.5 Paulus libro quarto ad edictum. Quia semper certa est, etiam si volgo conceperit: pater vero is est, quem nuptiae demonstrant. Ponieważ ta [tj. matka] zawsze jest pewna, nawet jeśli pocznie z nieprawego łoża; ojciec jest zaś to ten, na którego wskazuje małżeństwo.

Digesta Iustiniani 2.4.: De in ius vocando (O wezwaniu do stawiennictwa przed sądem)

Rekonstrukcja edykt – także w części poświęconej stawiennictwu przed sądem

Ożywiona dyskusja na temat znaczenia paremii w starożytności

D. 2.4.5 - rzekome 'domniemanie prawne' (praesumptio iuris) – zdanie wystąpiło tylko raz w źródłach okresu klasycznego i nie jest dowodem istnienia domniemania ojcostwa w prawie klasycznym – związek jedynie z De in ius vocando.

Brak praesumptiones iuris w prawie rzymskim - ewentualnie dopiero w ramach kompilacji justyniańskiej

D. 2.4.5 - dowód istnienia co najmniej elementów koncepcji domniemania ojcostwa w prawie rzymskim okresu klasycznego

Fabio Lanfranchi, Ricerche sulle azioni di stato nella filiazione in diritto romano. 2. La c. d. presunzione di paternita, Bologna 1964

Występowania w społeczeństwie rzymskich aktu tollere liberos

(podniesienia dziecka – uznania dziecka przez ojca)

Pojawienie się w prawie rzymskim innych analogicznych konstrukcji - przy zastrzeżeniach co do ich charakteru jako w pełni ukształtowanych praesumptiones iuris

Społeczeństwo rzymskie - rola statusu jednostki; cel małżeństwa - prokreacja legalnych potomków i stąd ustalenie ojcostwa miało ogromne znaczenie dla Rzymian

Podzielali oni bowiem znane i u innych ludów przekonanie o niepewności co do ojcostwa – odwołanie do Edwarda Alexandra Westermarcka (1862 – 1939) pt. The History of Human Marriage (pierwsze wydanie: London 1891)

Niepewność co do ojcostwa (parental uncertainty)– charakterystyczna dla wielu istot żywych (w tym większości ssaków) – w tym u ludzi

Ludzie są bowiem gatunkiem raczej monogamicznym (z pewnymi tendencjami do poligynii) – seryjna monogamia (przyczyny ewolucyjne) – dominacja liczebna społeczeństw u których występuje tendencja do monogamii (ale większość kultur ludzkich – poligynia – ok. 83%)

Zarazem obie płcie wykazują jednak skłonność do niewierności wobec stałych partnerów życiowych i i niereproduktywnej seksualności

Nakłady mężczyzn, stałych partnerów matki związane z wychowaniem potomstwa są tak wysokie, iż doprowadziły do wykształcenia u ludzi szeregu zachowań zmierzających do ograniczenia możliwości skierowania przez mężczyzn zasobów do dziecka matki będącego biologicznym dzieckiem innego mężczyzny - są one na tyle skuteczne, że dzieci zrodzonych w stałych związkach a będących owocem zdrady której dopuściła się kobieta jest między 2-30% (5-15%)

Male Anti-Cuckoldry Tactics

Jedną z męskich strategii zmierzających do zminimalizowania niebezpieczeństwa „cuckoldry” - i zarazem zapewnienia kobiecie niezbędnego wsparcia w procesie wychowania dzieci - jest sankcjonowanie w społecznościach ludzkich trwałych związków heteroseksualnych

Stały się one punktem wyjścia do wykształcenia instytucji małżeństwa jako stałego związku mężczyzny i kobiety (najczęściej o charakterze monogamicznym, oczywiście biorąc poprawkę na takie zachowania jak seryjna monogamia, czy seksualna niewierność)), zatwierdzonego prawnie i społecznie regulowanego zasadami, obyczajami, przekonaniami i postawami, określającymi prawa i obowiązki małżonków oraz status ich możliwego potomstwa.

W tym kontekście zrozumiałe staje się to, iż zdanie zanotowane przez Paulusa w D. 2.4.5, z pewnością przy analizie problemu związanego tylko z in ius vocatio odwołało się do kwestii powszechnie zrozumiałej, nie tylko przez Rzymian ale czytelnej w innych epokach D. 2.4.5 w kontekście możliwości pozywania do sądu występowała jeszcze w

pismach autorów średniowiecznych - Bartolus de Saxoferatto (1313-1357), In primam ff. veteris partem..., Venetiis 1570, s. 56 (nemo iurista, nisi bartolista)

Pojawia się w formie Mater semper certa est, pater est quem nuptiae demonstrant

Ale już wówczas, prawdopodobnie przede wszystkim pod wpływem rozwoju refleksji nad zagadnieniem pokrewieństwa w średniowiecznym prawie kanonicznym - niezwykle ważnym także dla rodzimych praw zwyczajowych - oraz być może rozwoju konstrukcji praesumptio iuris, zdanie Paulusa stało się jednym z najważniejszych wkładów Rzymian w rozwoju reguł dotyczących domniemania ojcostwa - już Baldus de Ubaldis (1327-1400), uczeń Bartolusa de Saxoferatto: Angelus [de Ubaldis], Lectura super prima parte Digesti veteris..., [Mailand 1477], im. 51 – s. 25 v. Kin - selection

W XVI w. na bazie powiedzenia Mater semper certa est... powstała nawet paremia Pater semper incertus (ojciec zawsze niepewny).

Domniemanie ojcostwa – prawo skodyfikowane – ww reguła rzymskiego (oraz okres 180 dni przed zawarciem małżeństwa i 300 dni od jego zakończenia)

współczesne spory zwiazane z procedurą in vitro, pojęciem matek-surogatek – odmienności w porządkach prawnych współczesnych – polski KRO - Art. 619. Matką dziecka jest kobieta, która je urodziła (inaczej inne porządki prawne)

Lex retro non agit – ustawa nie działa wsteczStanisław Wróblewski, Zarys wykładu prawa rzymskiego. Historia stosunków wewnętrznych Rzymu i źródeł prawa. Losy prawa rzymskiego po śmierci Justyniana. Nauki ogólne rzymskiego prawa prywatnego, Kraków 1916, s. 222

Współcześnie zakaz wstecznego działania prawa – nieabsolutny jednak! - wiązany jest z ideą praw nabytych (w tym na gruncie anglosaskim w powiązaniu z koncepcją rule of law) i traktuje się go za jeden z fundamentów państwa prawnego i wyinterpretowaną z niego zasadę zaufania czy element pewności prawa

Zakaz retroaktywności w prawie rzymskim - dominuje pogląd o jego utrwaleniu co najmniej od czasów późnej Republiki rzymskiej (509-27 p.n.e).Cicero in Verrem II 1.104 (70 r. p.n.e)Aulus Gellius, Noctes Atticae 17.7.1 (II w. n.e.)

Od średniowiecza znaczenie w kwesti retroaktywności przypisuje się nade wszystko wypowiedzi Domicjusza Ulpiana (?-223 r.)

D. 1.3.22. Ulpianus libro 35 ad edictum: Cum lex in

praeteritum quid indulget, in futurum vetat - “Jeśli ustawa pobłaża czemuś [co zdarzyło się] w przeszłości, tego na przyszłość zakazuje”

Znaczenie prawa stanowionego – konstytucje cesarskieCTh 1.1.3 (a. 393): Imppp. Valentinianus, Theodosius

et Arcadius aaa. Aureliano pf. U. Omnia constituta non praeteritis calumniam faciunt, sed futuris regulam ponunt. Dat. III. kal. mart. Constantinopoli, d.n. Theodosius A. III. et Abundantio v.c. Conss.

Wszystko co ustanawia się [jako prawo] nie powinno stanowić o przeszłych sporach, lecz tworzyć reguły postępowania na przyszłość.

Interpretatio ad CTh 1.1.3: Omnes leges non ea, quae anteriore tempore acta sunt, damnant, sed in futurum observanda constituunt.

Codex Theodosianus (438 AD) - Breviarium Alaricianum (lex Romana barbarorum)(ca 506 AD)

Znaczenie prawa stanowionego – konstytucje cesarskieC. 1.14.7 (a. 440): Imperatores Theodosius et

Valentinianus Cyro pp. et consuli designato. Leges et constitutiones futuris certum est dare formam negotiis, non ad facta praeterita revocari, nisi nominatim etiam de praeterito tempore adhuc pendentibus negotiis cautum sit. D. non. April. Constantinopoli Valentiniano A. V et Anatolio conss.

Jest pewne, że ustawy i konstytucje odnoszą się tylko do przyszłych stosunków prawnych, a nie do przeszłych, chyba, że wyraźnie postanowiono coś także w odniesieniu do tych stosunków, które zaistniały w przeszłości.

Codex Iustinianus (Codex repetitiae praelectionis) 534 AD

Tradycja romanistyczna w średniowieczu – nawiązania do Digesta Iustiniani i Codex Iustinianus oraz do chrześcijaństwa (wyjątek lichwa!)Glosatorzy: Azonis ad singulas leges XII librorum Codicis

Justinianei commentarius, Pariis 1577 (Chi on ha Azzo non vada al palazzo - Kto nie ma Azona, ten niech nie idzie do sądu)

Kanonistyka: Decretum Gratiani, II pars, causa 32, questio 4, can. 3 (Ambrosius, De Abraham libri duo 1, c. 4, 23)

Petrus Abelardus, Sententiarum Libri Quatuor, Distinctio XXXV 1: (...) Non omni consisteret peccatum, si interdictio non

fuisset (nie ma grzechu tam, gdzie nie było zakazu)

Komentatorzy: Bartolus a Saxoferrato, Commentaria in Primam Codicis Partem [...], Lugduni 1602

Baldi Ubaldi Perusini […], in Primum, Secundum & Tertium Cod. Lib. Com. […], Venetiis 1599: Natura legis est disponere de futuro, no de praeterito. (…) Naturą ustaw jest rostrzyganie na przyszłość, a nie na przeszłość

ius quaesitum (ius acquisitum) – prawo nabyte

Konstrukcja rozwijana od średniowiecza – prawo publiczne

Prawo prywatne – XVIII w.

Christian Wolff, Jus naturae methodo scientifica pertractatum, Francoforti et Lipsiae 1740, vol. I., pars I, cap. I

Hieronymus Mühlpfort (1658-1719) - N. Chr. Von Lyncker, Disputatio Inauguralis, De Vi Legis In Praeteritum. Occasione L. 7. C. de LL, Ienae 1681: Thes. III. (…) Lex in preteritum quid indulget, in futurum vetat. (…)

Zakaz retroaktywności – dorobek Oświecenia

Paul Johann Anselm von Feuerbach, Lehrbuch des gemeinen in Deutschland geltenden Peinlichen Rechts, Giessen 1801, s. 20:

§. 24: Nulla poena sine lege; Nulla poena sine crimine – Nullum crimen/Nulla poena sine lege (poenali anteriori)

The Constitution of the United States of America Art. 1 Section 9: (…) No Bill of Attainder or ex post facto Law shall

be passed.(...).

Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen de 1789: Art. 5. La Loi n'a le droit de défendre que les actions nuisibles à la

Société. Tout ce qui n'est pas défendu par la Loi ne peut être empêché, et nul ne peut être contraint à faire ce qu'elle n'ordonne pas.

Art. 8. La Loi ne doit établir que des peines strictement et évidemment nécessaires, et nul ne peut être puni qu'en vertu d'une Loi établie et promulguée antérieurement au délit, et légalement appliquée.

„Czas to wielkość fizyczna, służąca do chronologicznego szeregowania zdarzeń”http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3889272/czas.htmlI. Newton, Philosophiae naturalis principia mathematica, Londini

16871, Def. VIII, scholium: Tempus absolutum verum et mathematicum, in se et natura sua ad externum quodvis, aequalibiter fluit, alioque nomine dicitur duratio (…). („ „Absolutny, rzeczywisty czas matematyczny jest rzeczą samą w sobie; w istocie w żaden sposób nie odnosi się do czegoś zewnętrznego, upływa równomiernie i inaczej nazywa się trwaniem.”)

„naive physics/folk physics” - wrodzona ludzka percepcja zjawisk fizycznych, pozwalająca ludzkiemu umysłowi porządkować potok danych płynących ze świata zewnętrznego - podobnie upływ czasu odczuwają też różne gatunki zwierząt – wbrew poprawniejszej koncepcji czasu według mechaniki relatywistycznej (czas stanowi czwartą współrzędną czasoprzestrzeni a jego upływ zależy od obserwatora i jest różny dla różnych obserwatorów – vide GPS)

Analogicznie jak postrzeganie czasu, wrodzone wydają się też podstawowe normy moralne, wspólne ludziom i przynajmniej w formie zalążkowej niektórym z innych Naczelnych (Primates)

Wedle reguł moralnych wszelkie oddziaływanie retroaktywne postrzegane jest co najmniej dwuznacznie, gdyż narusza znane w grupie ludzi reguły postępowania i stąd co do zasady pojmowane jest jako niesprawiedliwe.

J. Haidt, Prawy umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka?, tłum. A. Nowak-Młynikowska, Sopot 2014 (oryg. The Righteous Mind. Why Good People Are Divided by Politics and Religion, New York 2012) - poczucie sprawiedliwości jest jednym z kilku wrodzonych filarów moralności na których opiera się myślenie moralne u ludzi

Moral Foundations Theory - potrzeba bycia fair jest w ogóle podstawą idei sprawiedliwości

Niechęć wobec retroaktywności Rzymska inspiracja stała tylko częściowo za upowszechnieniem

niechęci wobec retroakcji. Teksty powstałe w czasach starożytnych odczytywano często

wprost w kontekście niedopuszczalności wstecznego działania prawa, podczas gdy wyrażały one tylko sceptycyzm wobec retroaktywności.

Działo się tak mimo tego, że to właśnie prawo rzymskie wprowadziło i upowszechniało w kulturze europejskiej odróżnienie prawa od sfery faktów

Lon Louis Fuller, Morality of Law, New Haven - London 1964 (Moralność prawa, tłum. S. Amsterdamski, Warszawa 1978):

zbiór reguł można nazwać prawem, jeśli spełnia osiem wymogów - ogólności; ogłoszenia; niedziałania wstecz; jasności; niesprzeczności; stabilności i zgodności z praktyką - a jako jedną z podstawowych przyczyn niepowodzeń ustawodawcy jest nadużywanie praw z mocą wsteczną

Zasada nieretroaktywności na gruncie europejskiej tradycji prawnej aż do wieku XVIII zawdzięcza wiele

inspiracji rzymskiej (oraz chrześcijańskiej) – korzenie tkwią jednak w ewolucyjnie ukształtowanej naturze

człowieka

Uniwersalność doświadczenia historycznego płynącego z prawa rzymskiego w zakresie retroakcji nie ma jedynie charakteru deklaratywnego, opierającego się na utartej tradycji prawniczej

Sprzeciw wobec retroakcji nie wypływał wyłącznie z doświadczenia czy przekonania o dziejowym znaczeniu zasad wypracowanych w prawie rzymskim i tradycji romanistycznej, ale miał wiele wspólnego z ewolucyjnie ukształtowaną naturą człowieka (S. Pinker, The Blank Slate. The Moder Denial of Human Nature, New York 2002/Tabula rasa. Spory o naturę ludzką, tłum. A. Nowak, Gdańsk 2005)

Teza o ponadczasowym i uniwersalnym charakterze sformułowanego w prawie rzymskiego ograniczenia

wstecznego działania prawa, a ściślej prawa stanowionego znajduje pewniejsze poparcie i

uzasadnienie Autorytet jakim cieszyło się od średniowiecza prawo

rzymskie (oraz kanoniczne) umacniało przekonanie, iż retroakcja w prawie powinna być czymś nadzwyczajnym.

Skłonność ludzi do zawierzania autorytetom uznawana jest przez psychologów ewolucyjnych za wrodzoną cechę natury człowieka

według Moral Foundations Theory jest ona również jednym z kilku wrodzonych filarów moralności, będących konsekwencją ewolucji Homo sapiens i innych Primates (życie stadne)

Nieprzypadkowo w orzecznictwie i doktrynie polskiej paremia lex retro non agit wykorzystywana jest najczęściej!!!

Rozważania o retroaktywności w europejskiej kulturze prawnej - świadectwo tzw koewolucji kulturowo-genetycznej?

doświadczenie historyczne odwoływania się do zakazu retroaktywności – współcześnie ograniczony zakaz retroaktywności (nawet w prawie karnym – lex mitior agit/”ustawa łagodniejsza działa wstecz”)

W znaczący sposób modyfikowany potencjał tkwiący w ewolucyjnie ukształtowanej naturze człowieka – historia magistra vitae est - historia jest nauczycielką życia (parafraza Cicero, De oratore IX 36)

W opinii części uczonych przełamuje ona ograniczenia Dual inheritance theory w ramach której decydujące znaczenie miała ewolucja genetyczna, słabo zależna od zmian kultury i stawiająca im naturalne ograniczenia

Inne paremie prawnicze a Evolutionary Psychology – przykładowo paremie na kolumnach budynku SN w Warszawie, Pl. Krasińskich 2/4/6 (W. Wołodkiewicz)

Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis, dispositio (ad D.9.2.32 pr) – W takich samych okolicznościach należy stosować te same rozwiązania prawne

Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorem (D.12.6.14) – Słuszne jest, aby nikt nie wzbogacał się z cudzej straty

Quod ad ius naturalre attinet, omnes homines aequales sunt (D.50.17.32) – Zgodnie z prawem naturalnym wszyscy ludzie są równi

wrodzone poczucie sprawiedliwości oraz dążenie do równości – zob. C.H.Boehm, Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior, Cambridge Mass - London 1999; Ch. Boehm, Moral Origins. The Evolution of Virtue, Altruism, and Shame, New York 2012; J. Haidt, Prawy umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka?, tłum. A. Nowak-Młynikowska, Sopot 2014; M. Błaszak, Ekotypy poznawcze człowieka. Przyczynek do kognitywistycznej teorii podmiotu, Poznań 2013; M. Dyble, G. D. Salali, N. Chaudhary, A. Page, D. Smith, J. Thompson, L. Vinicius, R. Mace, A. B. Migliano, Sex equality can explain the unique social structure of hunter-gatherer bands, Science 15 May 2015: Vol. 348 no. 6236 pp. 796-798 DOI: 10.1126/science.aaa5139

Inne paremie prawnicze a Evolutionary Psychology – przykładowo paremie na kolumnach budynku SN w Warszawie, Pl. Krasińskich 2/4/6

Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem (C.3.1.8) – We wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa

Ius publicum privatorum pactis mutari non potest (D.2.14.38) – Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami [osób] prywatnych.

Znaczenie grupy – rola doboru grupowego - group selection (organizm zmniejsza sukces swoich genów, żeby zwiększyć szanse przetrwania grupy, do której należy)

Cf. M. A. Nowak, C. E. Tarnita & E. O. Wilson, 'The evolution of

eusociality', Nature 466 (2010), pp. 1057-1062 i dyskusja nim wywołana - Cf. e.g. Nature 471 (2011)

Inne paremie prawnicze a Evolutionary Psychology – przykładowo paremie na kolumnach budynku SN w Warszawie, Pl. Krasińskich 2/4/6

Libertas inaestimabilis res est (D.50.17.106) – Wolność jest rzeczą bezcenną – vide J. Haidt, Prawy umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka?, tłum. A. Nowak-Młynikowska, Sopot 2014: według niego ostatnim, szóstym modułem ludzkiego sumienia jest wolność (liberty)

pytanie tylko kiedy się zrodził (według M. Błaszaka - homo heidelbergensis; C. Boehm – okres ostatnich 150.000 lat)

postulat wykorzystania osiągnięć EP wysuwany we współczesnym prawoznawstwie, przede wszystkim w praktyce wymiaru sprawiedliwości oraz przy rozważaniach o genezie i granicach stanowienia prawa

(przede wszystkim karnego oraz prawa prywatnego, ale także państwowego)

M. Maxwell (ed.), The Sociobiological Imagination, Albany 1991

Wojciech Załuski, Ewolucyjna filozofia prawa, Kraków 2009The Gruter Institute for Law and Behavioral Research –

http://www.gruterinstitute.org Society for Evolutionary Analysis in Law http://www.sealsite.org .Polskie Towarzystwo Nauk o Człowieku i Ewolucji http://ptnce.pl/

Współczesne zmiany prawa — pytanie o ich uzasadnienie z punktu widzenia Współczesne zmiany prawa — pytanie o ich uzasadnienie z punktu widzenia

interesu publicznego, czego nie jest w stanie określić samodzielnie interesu publicznego, czego nie jest w stanie określić samodzielnie

prawoznawstwoprawoznawstwo

EP — wytyczenie granic dopuszczalnych zmianEP — wytyczenie granic dopuszczalnych zmian

Konsiliencja (Consilience) - poszukiwanie wzajemnych zależności i związków między zjawiskami badanymi przez specjalistów z różnych dyscyplin nauk., wykorzystujących różne, ale właściwe tym dyscyplinom metody i narzędzia

badawcze

Wysiłek sięgnięcia do ustaleń badań ewolucjonistów jest pozytywną odpowiedzią na zarzuty formułowane wobec humanities przez badaczy z kręgu sciences, iż humanistyka przemilcza osiągnięcia współczesnego przyrodoznawstwa i służy idei powrotu do jedności wiedzy (konsiliencja), zaprzepaszczonej w ostatnich dwóch stuleciach.

E. O. Wilson, Consilience. The Unity of Knowledge, New York 1998 (Konsiliencja, Jedność wiedzy, tłum. J. Mikos, Poznań 2002)Zob. E.G. Slingerland, M. Collard (eds.), Creating Consilience. Integrating the Sciences and the Humanities, New York 2012

Dziękuję za uwagę!

Jacek Wiewiorowski wiew@amu.edu.pl

Polskie Towarzystwo Nauk o Człowieku i Ewolucji http://ptnce.pl/

Druga konferencja, 21-23 września 2015