Rozprawka w świetle nowej podstawy programowej.

Komponowanie wypowiedzi zgodnie z regułami retoryki.

Gorzów Wielkopolski 30.08.2017 r.

Plan spotkania

1. Retoryka w nowej podstawie programowej

2. Zadania retoryki klasycznej

3. Wypowiedź argumentacyjna

4. Budowa rozprawki – szkolnej formy wypowiedzi

5. Stylistyka rozprawki

6. Akapit w wypowiedzi argumentacyjnej

7. Analiza przykładowej rozprawki

8. Ćwiczenia kształtujące poprawne rozumowanie

• Powrót do uporządkowanej, systematycznej wiedzy jako podstawy kształtowania umiejętności.

• Wprowadzenie po raz pierwszy w sposób systemowy elementów retoryki do podstawy programowej języka polskiego.

• Funkcjonalne podejście do nauki o języku oraz integralne traktowanie zagadnień języka i komunikacji, literatury i kultury w wyniku postrzegania języka nie tylko jako narzędzia komunikacji, ale najważniejszego składnika kultury.

• Wybór tekstów literackich stanowiących punkt wyjścia do refleksji, prowadzących ucznia do zintegrowanego rozwoju oraz zakorzenienia w tradycji i kulturze narodowej, a także w wartościach.

• Wyeksponowanie samokształcenia uczniów jako umiejętności samodzielnego organizowania sobie warsztatu pracy, docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy oraz wartościowania.

Najważniejsze zmiany w podstawie programowej języka polskiego

• Powrót do uporządkowanej, systematycznej wiedzy jako podstawy kształtowania umiejętności.

• Wprowadzenie po raz pierwszy w sposób systemowy elementów retoryki do podstawy programowej języka polskiego.

• Funkcjonalne podejście do nauki o języku oraz integralne traktowanie zagadnień języka i komunikacji, literatury i kultury w wyniku postrzegania języka nie tylko jako narzędzia komunikacji, ale najważniejszego składnika kultury.

• Wybór tekstów literackich stanowiących punkt wyjścia do refleksji, prowadzących ucznia do zintegrowanego rozwoju oraz zakorzenienia w tradycji i kulturze narodowej, a także w wartościach.

• Wyeksponowanie samokształcenia uczniów jako umiejętności samodzielnego organizowania sobie warsztatu pracy, docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy oraz wartościowania.

Najważniejsze zmiany w podstawie programowej języka polskiego

Podstawa programowaod 2009 roku

III. Tworzenie wypowiedzi.

1. Mówienie i pisanie.

2. Świadomość językowa.

Podstawa programowa od 2017 roku

1. Elementy retoryki.

2. Mówienie i pisanie.

II. Kształcenie językowe.

III. Tworzenie wypowiedzi.

Porównanie podstaw programowych 2017r. i 2009 r.

III Tworzenie wypowiedzi – klasy IV - VI

1. Elementy retoryki. Uczeń:1) uczestniczy w rozmowie na zadany temat, wydziela jej części, sygnałykonstrukcyjne wzmacniające więź między uczestnikami dialogu, tłumaczącesens;2) rozróżnia argumenty odnoszące się do faktów i logiki oraz odwołującesię do emocji;3) tworzy logiczną, semantycznie pełną i uporządkowaną wypowiedź, stosującodpowiednią do danej formy gatunkowej kompozycję i układ graficzny;rozumie rolę akapitów w tworzeniu całości myślowej wypowiedzi;4) dokonuje selekcji informacji;5) zna zasady budowania akapitów;6) rozróżnia i wskazuje środki perswazji, rozumie ich funkcję.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:1) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych:dialog, opowiadanie (twórcze, odtwórcze), opis, list, sprawozdanie(z filmu, spektaklu, wydarzenia), dedykacja, zaproszenie, podziękowanie,ogłoszenie, życzenia, opis przeżyć wewnętrznych, charakterystyka,tekst o charakterze argumentacyjnym;

III Tworzenie wypowiedzi – klasy VII i VIII1. Elementy retoryki. Uczeń:1) funkcjonalnie wykorzystuje środki retoryczne oraz rozumie ich oddziaływaniena odbiorcę;2) gromadzi i porządkuje materiał rzeczowy potrzebny do tworzeniawypowiedzi; redaguje plan kompozycyjny własnej wypowiedzi;3) tworzy wypowiedź, stosując odpowiednią dla danej formy gatunkowejkompozycję oraz zasady spójności językowej między akapitami; rozumierolę akapitów jako spójnych całości myślowych w tworzeniu wypowiedzipisemnych oraz stosuje rytm akapitowy (przeplatanie akapitówdłuższych i krótszych);4) wykorzystuje znajomość zasad tworzenia tezy i hipotezy oraz argumentówprzy tworzeniu rozprawki oraz innych tekstów argumentacyjnych;5) odróżnia przykład od argumentu;6) przeprowadza wnioskowanie jako element wywodu argumentacyjnego;7) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniającwłasne zdanie;8) rozpoznaje i rozróżnia środki perswazji i manipulacji w tekstach reklamowych,określa ich funkcję;9) rozpoznaje manipulację językową i przeciwstawia jej zasady etykiwypowiedzi.

III Tworzenie wypowiedzi – klasy VII i VIII2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

1) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych:recenzja,rozprawka, podanie, życiorys, CV, list motywacyjny, przemówienie,wywiad;

Jakie zagadnienia obejmuje nauka retoryki?

• skuteczne przekonywanie;

• właściwe dobieranie argumentów;

• stosowne wysławianie w mowie i piśmie;

• poprawne rozumowanie;

• budowanie wypowiedzi retorycznych;

• prawidłowa kompozycja i stylistyka tekstu;

• publiczne wygłaszanie mów;

• prowadzenie debat, negocjacji, sporów;

• rozpoznawanie chwytów erystycznych i reagowania na nie;

• operowanie głosem, gestem i mimiką podczas komunikowania się z innymi.

Retoryka – ars bene dicendisztuka dobrego mówienia

...

ars – umiejętność wytwarzania rzeczy przez artystę, zespół zasad, przepisów i reguł wytwarzania;

bene – trafny, stosowny, odpowiedni do retorycznych zasad i reguł, także wzorów tekstowych i osobowych, powiązany

z pożytkiem i pięknem;

dicendi – mówienie przekonujące, perswazyjne, przemawianie (także pisanie) celowe i funkcjonalne.

Retoryka jest sztką przemawiania zgodnego z zasadami uczciwości, a więc przemawiania i pisania rzetelnego, tj. zgodnego z regułami rzemiosła i etosu humanisty

Pięć zadań mówcy w retoryce klasycznej:

Inwencja: wynajdywanie tematu i przedmiotu myśli; Kompozycja: funkcjonalne ułożenie zebranego materiału; Elokucja: poprawne, jasne, stosowne i ozdobne wysłowienie; Mnemonika: opanowanie pamięciowe mowy; Akcja: właściwe jej wygłoszenie.

Inwencja – wynajdywanie tematu i przedmiotu myśli...

W retoryce nie tematy są oryginalne, ale sposoby ich ujęcia, tematy przemówień wynikają z określonej sytuacji, np. narodziny, zaślubiny, zdarzenia z życia politycznego i społecznego. W przypadku rozprawek tematy dotyczą zazwyczaj omawianych lektur, problemów egzystencjalnych, filozoficznych, moralnych.

Kompozycja: funkcjonalne ułożenie zebranego materiału...Konstrukcja wypowiedzi perswazyjnej uwzględnia zarówno cele perswazji jak i podstawowe tezy o pięknie, wynikającym z doskonałego zestrojenia części w całość, celowoćci i funkcjonalności dzieła sztuki

Wstęp (exordium)Rozwinięcie (propositio)Zakończenie (peroratio)

Zasada organiczności

Jasność, przejrzystość, kształt estetyczny, harmonijny porządek

Zrozumienie, wzruszenie, zachwycenie mową, przekonanie odbiorcy za pomocą trafnych argumentów

Wstęp (exordium)...

Życzliwe usposobienie słuchaczyWytworzenie przychylnego nastrojuSkoncentrowanie uwagi odbiorcówZapowiedź tematu,Przedstawienie przesłanek, które skłoniły nas do zajęcia określonego stanowiska

TEZA (przedłożenie) – temat mowy wyrażony jasnym i zwięzłym zdaniem.Przedkłada się wg klasycznej teorii retoryki przy końcu wstępu.

Rozwinięcie (propositio)..

Prosty, jasny, pełny i rzeczowy podział na części istotne

Układ narastający – dynamiczne narastanie treści i znaczenia mowy

Opisanie, wyjaśnienie przedmiotu mowy

Argumentacja – fundament sztuki kompozycji retorycznej

Odpieranie zarzutów – obalanie sądów, opinii, kontrargumentów

Zakończenie (peroratio)

Treściowa i emocjonalna rekapitulacja mowy

Życzliwe nastrojenie słuchaczy

Pomniejszenie lub powiększenie głównej tezy

Wywołanie wzruszenia

Uwypuklenie głównych argumentów

Elokucja: poprawne, jasne, stosowne i ozdobne wysłowienie..

„Odpowiednie dać rzeczy słowo” [Norwid]

Celowe i stosowne do myśli użycie słów

Wysłowienie, wypowiedzenie wynalezionych w procesie inwencji i odpowiednio uporządkowanych (kompozycja) myśli

Służebność słowa wobec myśli

Podporządkowanie stylistyki celom funkcjonalnym

Rozpoznawanie stylów

Mnemonika: opanowanie pamięciowe mowy

Pamięciowe opanowanie przemówienia, napisanego lub opracowanego w formie planu kompozycji

Pamięć naturalna Sztuka pamięci (pamięć sztuczna)

Zasady sztuki pamięci poety Symonidesa – zapamiętywanie miejsc i przedmiotów w konkretnym pomieszczeniu, istniejącym w wyobraźni oratora

Metoda tworzenia wyobrażeń rzeczy i słów

Akcja: właściwe wygłoszenie mowy

Składniki akcji retorycznej

I Głos

II Ruch

III Reżyseria akcji

ROZPRAWKA...

Dłuższa wypowiedź pisemna na zadany temat, odwzorowująca rozumowanie ucznia.

Celem rozprawki jest udowodnienie postawionej na wstępie tezy, sprawdzenie wysuniętej na początku hipotezy lub opowiedzenie się za jedną z podanych do wyboru tez –

dlatego rozprawka ma kompozycję zamkniętą, ściśle uporządkowaną i niedopuszczającą dygresji.

Można wyróżnić rozprawki:przedstawiające - w których zbiera się i porządkuje różnego

typu fakty oraz wyciąga wnioski z tego uporządkowania;oceniająco-argumentacyjne – w których wykazuje się

prawdę lub nieprawdę jakiegoś sądu.

BUDOWA ROZPRAWKI...

wstęp – zasygnalizowanie problemu, wyjaśnienie wyboru określonego stanowiska, sformułowanie hipotezy lub tezy;

rozwinięcie, część główna – podanie logicznie powiązanych ze sobą faktów lub argumentów, w określonej kolejności –

od najmocniejszych do słabszych lub odwrotnie

podsumowanie – wskazanie rozwiązania analizowanego problemu wynikającego z głównej części pracy,

potwierdzenie tezy sformułowanie tezy lub obalenie czyjejś tezy – w przypadku wywodu polemicznego.

STYLISTYKA ROZPRAWKIRozrawka jest uproszczoną wersją rozprawy naukowej, w związku z tym

styl rozprawki pownien być zobiektywizowany, zbliżony do naukowego.Piszący przyjmuje rolę narratora, który kieruje swoje słowa do kogoś, kogo

zamierza przekonać do swoich racji. Ważna jest jednolitość wypowiedzi i stylistyczna atrakcyjność.

CHARAKTERYSTYCZNE SŁOWNICTWOsłużące osiąganiu spójności: poza tym, oprócz tego, przede wszystkim, natomiast, mimo tego, o czym świadczy …sygnalizujące porządek argumentowania, np.: po pierwsze, po drugie, z kolei przejdę do , przedstawię następny argument, z całą pewnościęą mogę stwierdzić, z rozważań wynika …wyrażające opinię piszącego, np.: sądzę, uważam, że , moim zdaniem, z całą pewnością, bez wątpienia, moją wątpilwość budzi …służące wprowadzaniu cytatów, np.: powołam się na słowa „...”; świadczą o tym słowa „...”; aby poprzeć moje zdanie, przytoczę słowa „...”;rację ma …, mówiąc „...”; najlepiej zilustrują to słowa … „...”

WAŻNE TERMINYhipoteza

teza

argumentacja

argument

wypowiedź argumentacyjna

przesłanki

wniosek, konkluzja

przykład

HIPOTEZASąd lub teoria oparte na prawdopodobieństwie i wymagające

sprawdzenia:

Czy warto czytać książki?Czy nowe wynalazki mogą stanowić zagrożenie dla ludzkości?

Język oddziałuje na myślenie, a w konsekwencji na zachowanie ludzi.

Picie mleka poprawia zdrowie.

Hipoteza wymaga udowodnieniaTeza wymaga argumentów i potwierdzenia.

Hipoteza może być źródłem tezy.Teza jest zdaniem, które uważamy za prawdziwe,

w hipotezie tej pewności nie ma.

TEZA...

Twierdzenie, którego słuszność ktoś zamierza uzasadnić, udowodnić.

Warto czytać książki.

Stosowanie kary śmierci powoduje, że zdarzają się przypadki stracenia niewinnych ludzi.

Stoimy w obliczu wzrastającej liczby zagrożeń spowodowanych ubocznymi skutkami coraz to nowszych

wynalazków.

ARGUMENTACJA...

Uzasadnianie przez nadawcę prezentowanych przez niego twierdzeń, poglądów i ocen lub obalanie cudzych za pomocą

argumentów mających na celu przekonanie odbiorcy do uznania słuszności sądów nadawcy.

Argumentujący powołują się na fakty, własne doświadczenie i wiedzę, a także na opinie znanych autorytetów; używają różnego

typu środków stylistycznych i wykorzystują zróżnicowane reguły logicznego myślenia.

Argumentacja jest ważnym elementem organizacji tekstu.Żle pojęta argumentacja bywa nieuczciwa, może się opierać na

wypowiedziach emocjonalnych i odwoływać do uczuć odbiorców, co nie jest właścowe.

Kształcenie umiejętności argumentowania jest ważnym etapem przygotowania uczniów do pisania rozprawek, które wykorzystują argumentację logiczną, oraz do udziału w dyskusji i negocjacjach.

ARGUMENT...

Dowód oparty na wiedzy i doświadczeniu osoby argumentującej, potwierdzający lub obalający sąd na jakiś temat.

Argumentując, wysuwamy tezę i opierając się na przesłankach, dochodzimy do wniosku ją uzasadniającego.

Wysuwane w dyskusjach argumenty bywają czasem chybione, oparte na mylnych subiektywnych sądach i przekonaniach.

Argumenty mogą być emocjonalne i rzeczowe.

RODZAJE ARGUMENTÓW1. odwołujące się do uczuć odbiorców, najczęściej ma postać pytania retorycznego, np. Czy ludzie chcą krzywdzić zwierzęta?

2. odwołujące się do kija, polega na groźbie użycia środków przymusu w wypadku niespełniena konkretnych żądań przekonującego, np. Jeśli nie będziemy prestrzegać prawa, zostaniemy osądzeni i ukarani;

3. dostosowane do człowieka, z którym toczy się spór, np. Jeśli X uważa, że można nie płacić podatków, niech nie posyła swoich dzieci do publicznej szkoły;

4. odwołujące się do niewiedzy audytorium, np. Czy ktoś potrafi udowodnić, że duchy nie istnieją? (wobec tego musi uznać ich istnienie);

5. odwołujące się do litości, np. Czy można winić tak młodą i niedoświadczoną osobę za nieumyślne spowodowwanie wypadku?

RODZAJE ARGUMENTÓW6. adresowane do osoby, mający na celu jej ośmieszenie, np. Jak można wierzyć panu X, skoro kłamał, składając zeznanie podatkowe;

7. odwołujące się do tłumu (typowo demagogiczny), wszyscy to wiedzą;

8. odwołujące się do próżności odbiorców, np. jesteśmy szlachetnymi ludżmi;

9. odwołujące się do autorytetu, przywołujący słowa wybitnej, ogólnie szanowanej jednostki.

10. odwołujące się do statystyki, np. Ludzie zażywający witaminę C rzadziej się przeziębiają.

11. odwołujące się do faktów, zdarzeń, dokumentów, np. bogowie greccy zachowywali się jak ludzie, kiedy z zazdrości popełniali okrutne czyny.

W rozprawce najbardziej pożądane są argumenty rzeczowe....

BUDOWA ARGUMENTUPRZESŁANKI

Fakty lub założenia, na których opiera się czyjś wniosek.

WNIOSEK

Wynik rozumowania przeprowadzonego na podstawie przyjętych przesłanek.

WYPOWIEDŹ ARGUMENTACYJNA...Wypowiedź, w której za pomocą jednych zdań – przesłanek – uzasadnia się jakieś inne, z założenia kontrowersyjne, zdanie – konkluzję.

Wyodrębniony w wypowiedzi argumentacyjnej układ zdań złożony z przesłanek i konkluzji nazywamy argumentem.

PRZYKŁAD 1.

Liczba 231093 jest podzielna przez 3, bo suma cyfr tej liczby jest podzielna przez 3.

Suma cyfr liczby 231093 jest podzielna przez 3 – P (przesłanka)

Liczba 231093 jest podzielna przez 3 – K (konkluzja)

...

WYPOWIEDŹ ARGUMENTACYJNA PRZYKŁAD 2.

Nie istnieją nieomylni ludzie. Sędziowie, chćby najbardziej roztropni, skrupulatni i ostrożni, popełniają błędy i zawsze je będą popełniać. Jeśli więc prawo dopuści stosowanie kary śmierci, na pewno zdarzać się będą przypadki stracenia niewinnych ludzi.

Nie istnieją nieomylni ludzie. P1 (przesłanka 1) Sędziowie, chćby najbardziej roztropni, skrupulatni i ostrożni, popełniają błędy i zawsze je będą popełniać. P2 (przesłanka 2)

Jeśli więc prawo dopuści stosowanie kary śmierci, na pewno zdarzać się będą przypadki stracenia niewinnych ludzi. K (konkluzja)

WYPOWIEDŹ ARGUMENTACYJNA, PRZYKŁAD 3. Praktyka dowodzi, że każda nowa technologia ma dwie strony, tę jasną i tę

ciemną: mamy więc oczywiste i – oszałamiające nieraz – korzyści płynące z zastosowania nowych wynalazków, ale i zagrożenia, których często na początku po prostu się nie dostrzega. Tak było z nawozami sztucznymi, motoryzacją, antybiotykami, środkami ochrony roślin, inżynierią genetyczną … Z pewnością będziemy odkrywać i wdrażać coraz większą liczbę nowych technologii, zatem na pewno staniemy w obliczu wzrastającej liczby zagrożeń spowodowanych ubocznymi skutkami coraz to nowszych wynalazków.

Praktyka dowodzi, że każda nowa technologia ma dwie strony, tę jasną i tę ciemną: technologie dają bowiem oczywiste i oszałamiające nieraz korzyści, ale i zagrożenia, których często na początku się nie dostrzega. P1 (przesłanka 1)

Jasną i ciemną stronę miały nawozy sztuczne, motoryzacja, antybiotyki, środki ochrony roślin, inżynieria genetyczna. P2 (przesłanka 2)

Będziemy odkrywać i wdrażać coraz większą liczbę nowych technologii. P3 (przesłanka 3)

Staniemy w obliczu wzrastającej liczby zagrożeń spowodowanych ubocznymi skutkami coraz to nowszych wynalazków. K (konkluzja)

Rodzaje akapitów:

• akapity analityczne – wprowadzają nową myśl, wypowiedzenie tematowe, zawierające stwierdzenie ogólne, które nadaje porządkujący sens bardziej szczegółowym treściom rozwijanym w kolejnych zdaniach;

• akapity syntetyczne – wypowiedzenie tematowe zamieszczone jest na końcu, pełni wówczas rolę wniosku, którego przesłanki zawarte są w

rozwinięciu, lub puenty, efektownie zamykającej wywód.

Uwaga:

wypowiedzenie tematowe – główna myśl akapitu. Wypowiedzenie to może znajdować się:

na początku akapitu, w środku – po jednym czy kilku zdaniach wprowadzających,

na końcu akapitu – jako podsumowanie całości .

Jacek Wojtysiak, SzczęścieIle jest źródeł szczęścia? Tatarkiewicz1 […] wymienia cztery takie źródła. Pierwsze

stanowią dobra zewnętrzne, takie jak majątek, stanowisko czy władza. Drugie – życzliwe uczucia, zwłaszcza te, które tworzą więzy rodzinne. Trzecie – ciekawa praca. Czwarte zaś – przedmioty bezinteresownego upodobania, takie jak nauka, sztuka i religia. […]

Powyższy wykaz źródeł szczęścia zgadza się z obiegowymi opiniami na ten temat. Pieniądze, kochająca rodzina, dobra posada, hobby, zdrowie – to najczęściej wymieniane i najbardziej naturalne cele dążeń. […] Ci, którzy już je osiągnęli, szukają nieraz szczęścia wyższego lub głębszego, związanego na przykład z twórczością, kontemplacją artystyczną,z działalnością swej fantazji, poznaniem teoretycznym czy z przeżyciami religijnymi. Co więcej, niektórzy ludzie przedkładają szczęście wyższe nad niższe, subtelne nad pospolite. Jedni czynią tak niezależnie od zwykłych powodzeń lub niepowodzeń życiowych, inni – pod wpływem niepowodzeń, jeszcze inni dlatego, że przyziemne dobra ich nie spełniły.

Nie trzeba znać filozofii, by zauważyć, że wszystkie omówione tu źródła są zawodne. Wiele z nich trudno jest zdobyć, a raz zdobyte – niełatwo utrzymać. Co gorsza, energie i czas poświęcone na zdobywanie i utrzymanie dóbr nie zawsze mogą zostać zrekompensowane przez radość delektowania się nimi. Dotyczy to także dóbr subtelnych (jak nauka), które wymagają wiele pracy i ofiarności, oraz dóbr spontanicznych (jak fantazja), które nieraz zależą od naszego nastroju. Czasami zresztą okazuje się, że to, o co staraliśmy się z wielkim wysiłkiem, nie daje nam satysfakcji, a miła rzecz, która łatwo przyszła, szybko odeszła… Gdy bliżej się temu przyjrzeć, to trudno się dziwić, że pierwsze znaczenie terminu „szczęście”, które występuje w języku potocznym – to los, traf, pomyślność.

ANALIZA TREŚCI AKAPITÓW TEKSTUAKAPIT 1

Jacek Wojtysiak, Szczęście

Ile jest źródeł szczęścia? Tatarkiewicz1 […] wymienia cztery takie źródła. Pierwsze stanowią dobra zewnętrzne, takie jak majątek, stanowisko czy władza. Drugie – życzliwe uczucia, zwłaszcza te, które tworzą więzy rodzinne. Trzecie – ciekawa praca. Czwarte zaś – przedmioty bezinteresownego upodobania, takie jak nauka, sztuka i religia. […]

ANALIZA TREŚCI AKAPITÓW TEKSTU

AKAPIT 2

Powyższy wykaz źródeł szczęścia zgadza się z obiegowymi opiniami na ten temat. Pieniądze, kochająca rodzina, dobra posada, hobby, zdrowie – to najczęściej wymieniane i najbardziej naturalne cele dążeń. […] Ci, którzy już je osiągnęli, szukają nieraz szczęścia wyższego lub głębszego, związanego na przykład z twórczością, kontemplacją artystyczną, z działalnością swej fantazji, poznaniem teoretycznym czy z przeżyciami religijnymi. Co więcej, niektórzy ludzie przedkładają szczęście wyższe nad niższe, subtelne nad pospolite. Jedni czynią tak niezależnie od zwykłych powodzeń lub niepowodzeń życiowych, inni – pod wpływem niepowodzeń, jeszcze inni dlatego, że przyziemne dobra ich nie spełniły.

ANALIZA TREŚCI AKAPITÓW TEKSTU

AKAPIT 3

Nie trzeba znać filozofii, by zauważyć, że wszystkie omówione tu źródła są zawodne. Wiele z nich trudno jest zdobyć, a raz zdobyte – niełatwo utrzymać. Co gorsza, energie i czas poświęcone na zdobywanie i utrzymanie dóbr nie zawsze mogą zostać zrekompensowane przez radość delektowania się nimi. Dotyczy to także dóbr subtelnych (jak nauka), które wymagają wiele pracy i ofiarności, (P3)oraz dóbr spontanicznych (jak fantazja), które nieraz zależą od naszego nastroju. Czasami zresztą okazuje się, że to, o co staraliśmy się z wielkim wysiłkiem, nie daje nam satysfakcji, a miła rzecz, która łatwo przyszła, szybko odeszła… Gdy bliżej się temu przyjrzeć, to trudno się dziwić, że pierwsze znaczenie terminu „szczęście”, które występuje w języku potocznym – to los, traf, pomyślność.

Jacek Wojtysiak, Filozofia i życie, Wydawnictwo „Znak” 2007, s. 184. 1Władysław Tatarkiewicz – polski filozof i historyk sztuki, autor m.in. dzieła pt. O szczęściu.

ANALIZA TEKSTUZaobserwuj, jak zbudowany jest tekst Jacka Wojtysiaka. 1. Z ilu akapitów jest zbudowany? 2. Napisz, co jest wypowiedzeniem tematowym każdego z akapitów. Sprawdź, w którym miejscu akapitu znajduje się każde wypowiedzenie tematowe. 3. Zastanów się i wskaż, który z akapitów jest akapitem analitycznym, a który – syntetycznym.

4. Jakie są relacje między poszczególnymi akapitami? Jaką funkcję pełni akapit 3. w stosunku do dwóch poprzednich? W jaki sposób zachowana została spójność między akapitami? Wypisz sformułowania, które służą łączeniu akapitów.

5. Czemu służy przywołanie poglądów Tatarkiewicza? Czy zgadza się z nimi autor tekstu? Uzasadnij swoje zdanie.

6. Jaką tezę stawia Jacek Wojtysiak w akapicie drugim?

7. Zredaguj jeden argument polemiczny z ostatnim akapitem tekstu Jacka Wojtysiaka.

Przykład rozprawki„Co w kontekœcie Dziadów cz. II znaczy być człowiekiem? Rozważ problem w rozprawce. Odnieś się do przykładów z innych utworów literackich”.

W licznych utworach literackich, także w „Dziadach cz. II”, poruszany jest problem człowieczeństwa. Wielu autorów zadaje sobie i czytelnikom pytanie, co to znaczy być człowiekiem, i właśnie między innymi w dramacie Adama Mickiewicza możemy znaleźć odpowiedź. Być człowiekiem to znaczy mieć sumienie, nie być okrutnym dla bliźnich i doświadczać w życiu nie tylko szczęścia i innych pozytywnych uczuć, ale także cierpienia i bólu.

„Kto nie doznał goryczy ni razu, ten nie dozna słodyczy w niebie” – mówią Aniołki, które pojawiają się w kaplicy w trakcie obrzędu Dziadów. Dzieci te za życia nie zaznały smutku i goryczy i z tego powodu nie mogą dostać się do nieba. Wypowiedziane przez Rózię i Józia słowa podkreślają wartość cierpienia. Życie jest pasmem sukcesów i porażek, wzlotówi upadków. Nie umielibyśmy docenić dobrych chwil, gdybyśmy nigdy nie doznali smutku. Cierpienie pomaga dojrzewać i sprawia, że lepiej rozumiemy innych.

Przykłady potwierdzające tę prawdę można znależć w powieściach Henryka Sienkiewicza. W „Quo vadis” Marek Winicjusz pod wpływem dramatycznych przeżyć z bezrefleksyjnego, rozpustnego i władczego żołnierza zmienia się w pobożnego, współczującego i delikatnego mężczyznę. Podobnie Chilon Chilonides przechodzi całkowitą przemianę duchową, gdy cierpi, obserwując śmierć niewinnych chrześcijan.

Przykład rozprawki c.d.

Kolejna prawda o człowieczeństwie zawarta jest w słowach Dziewczyny, która jako trzecia przychodzi na wezwanie Guślarza. „Kto nie dotknął ziemi ni razu, Ten nigdy nie może być w niebie.” Człowiekiem jest ten, kto żyje pełnią życia – nie ucieka przed miłością, nie stroni od innych ludzi.

Literackim przykładem bohatera, który ryzykując cierpieniem, a nawet życiem, chce uczyć się przyjaźni, miłości i odpowiedzialności za drugiego człowieka, jest Mały Książę.

Doświadczanie pełni uczuć jest konieczne, aby człowiek rozwijał się i lepiej rozumiał innych, jednak – według „Dziadów” – najważniejszym sprawdzianem człowieczeństwa jest stosunek do innych. Postacią, która w dramacie Adama Mickiewicza zdradza najważniejszą prawdę dotyczącą człowieczeństwa, jest widmo złego pana – dziedzica wioski, który nie miał litości dla swoich poddanych. „Bo kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomoże”- największym przewinieniem w stosunku do drugiego człowieka jest brak miłosierdzia, nieczułość na ludzką krzywdę. Takich win nie można już niczym odkupić, dlatego Złego Pana czeka wieczna męka.

Przykład rozprawki c.d.

Podobny morał odczytujemy z biblijnej przypowieści o miłosiernym Samarytaninie, w której prawdziwym człowiekiem, bliżnim dla cierpiącego okazał się pozorny wróg okazujący miłosierdzie rannemu. Przekonanie, że o człowieczeństwie świadczy miłosierdzie i dobroć dla innych, jest żywe także współczeœnie. Świadczą o tym powiedzenia „bądź człowiekiem” (czyli bądź dobry, wyrozumiały), „wyrosnąć, wyjść na ludzi” (czyli stać się porządnym, godnym naśladowania).

Jak wykazały powyższe przykłady, być człowiekiem w kontekœcie „Dziadów” to być dobrym dla innych, nie bać się miłości i cierpienia. Mimo że utwór Adama Mickiewicza powstał blisko dwieście lat temu, prawdy dotyczące prawdziwego człowieczeństwa są aktualne do dziś.

Fakty a opinie

• Fakt jest niepodważalny – ma lub miał miejsce w rzeczywistości.

• Fakt pozostaje niezmienny, niezależnie od tego kto o nim mówi.

• Prawdziwość faktu można sprawdzić; istnieją dowody potwierdzające jego prawdziwość.

• Kiedy używamy słów: "Myślę, że..." lub "Sądzę, że..." wskazujemy na to, że przedstawiamy własne opinie, a nie fakty.

• Wyrażanie opinii, nie poprzedzone słowami takimi jak "Według mnie..." lub "Uważam, że...", może być próbą zaprezentowania własnego zdania jak twardego faktu.

Fakty a opinie

• Użycie przymiotników takich jak "wspaniały", "dobry", "zły", "najlepszy", "najgorszy" sugeruje wyrażenie osobistej i subiektywnej oceny jakości omawianych rzeczy lub produktów. Te przymiotniki wskazują na to, że opinia jest przedstawiona jako fakt.

• Użycie słów uogólniających, np. "wszyscy", "wszystko", "zawsze", jest częściej spotykane w kontekście wyrażania opinii i przypuszczeń niż faktów.

Fakty a opinie

• Fakty są niepodważalne i istnieją niezależnie od naszej o nich opinii, jednakże można je interpretować i w ten sposób tworzyć (formułować) własne opinie. Ludzie mogą mieć różne opinie w zależności od wartości, które wyznają i tego, co uważają za ważne w życiu.

• Ludzie, przedstawiając swoje opinie jako fakty, manipulują nami i są w stanie przekonać nas do własnych racji.

• Jeżeli nie znasz faktów, jesteś podatna(y) na manipulację.

Odróżnij fakty od opinii

• Człowiek człowiekowi wilkiem.

• Wszyscy ludzie są ssakami.

• Ford jest to najlepsza marka samochodu.

• Jedynie partia XX zadba o dobro obywateli.

• Nasza szkoła jest najlepsza.

• Smog jest przyczyną wielu chorób.

• Drzewa służą naszemu zdrowiu, zarówno fizycznemu, jak i psychicznemu.

Ćwiczenie kształcące umiejętność rozpoznawania argumentów„Uratujcie mnie, a będziecie brodzić w złocie po kostki!” (Don Pedro do Smoka i jego przyjaciół u Pagaczewskiego)

argument do kija (groźba)

Jeśli nie postawi mi pani piątki, umrę z rozpaczy! argument do marchewki (perspektywa nagrody)

Głosujcie na tę ustawę, bo inaczej podwyższymy wam podatki.

argument do osoby

Tak młody człowiek jak ty ma za mało doświadczenia, by zabierać głos.

argument do próżności

(pochlebstwo)

Tak wspaniały fachowiec jak pan, dyrektorze, zawsze podejmuje słuszne decyzje, więc i ta z pewnością jest najlepsza.

argument do litości

Przykład ćwiczenia – konstruowanie sylogizmów

• Każdy człowiek jest śmiertelny. M - P przesłanka większa

• Sokrates jest człowiekiem. S - M przesłanka mniejsza

• A więc: Sokrates jest śmiertelny. więc S - P wniosek

Przykłady sylogizmów

• Każdy człowiek jest ssakiem. M - P

• Zosia jest człowiekiem. S - M

• Zosia jest ssakiem. S – P

--------------------------------------------------------

• Pani Anna jest człowiekiem. M -P

• Pani Anna jest nauczycielką. M - S

• Nauczycielka jest człowiekiem. S – P

Przeprowadź dowodzenie (skonstruuj sylogizm), wywodząc je z przesłanek: • Platon jest filozofem.

• Dwa jest liczbą parzystą.

• Wenus krąży po orbicie.

• Każdy kij ma dwa końce.

• Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie.

• Miś jest pluszakiem.

Ogólniki, truizmy, komunały

• Każdy z nas zasługuje na coś lepszego w życiu.

• Młodość ma swoje prawa.

• Świat jest pełen niespodzianek.

• Chcieć to móc.

• Pieniądze nie dają szczęścia.

• Biednemu zawsze wiatr w oczy wieje.

• Woda to życie.

• Nauka to potęgi klucz.

• Rynek potrzebuje pieniędzy, bez nich nie ma gospodarki.

PODSUMOWANIE

Rozprawka jest szkolną formą wypowiedzi skonstruowaną wg zasad retoryki, odwzorowującą rozumowanie ucznia.

Jej celem jest udowodnienie tezy za pomocą argumentów.

Nie można zadawać zadań twórczych bez konkretnego przygotowania uczniów do ich prawidłowego wykonania, w tym – co najważniejsze – bez wyodrębnienia tego szczególnego aspektu, jakim jest planowanie i kompozycja.

BibliografiaMirosław Korolko, Sztuka retoryki, przewodnik encyklopedyczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1998

Nauczanie retoryki w praktyce, red. Jakub Z. Lichański, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2003

Uwieść słowem, czyli retoryka stosowana, red. Jakub Z. Lichański, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2003

Krzysztof Szymanek, Krzysztof A. Wieczorek, Andrzej S, Wójcik, Sztuka argumentacji. Ćwiczenia w badaniu argumentów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005

Michał Kuziak, Sławomir Rzepczyński, Rafał Kasterski, Jak pisać po polsku? w szkole, w domu, w pracy, PPU „Park”, Bielsko-Biała 2004

Chaim Perelman, Imperium ertoryki. Retoryka i argumentacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004

Krzysztof Szymanek, Sztuka argumentacji, Słownik terminologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005