BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

··· FAKÜLT8SİNİN

ELMi MacMuasi .

N2 ıs•iYUN (HAZİRAN) 2016

Qadim Türklarda Tak Tam:zçılıq inancı 273

QaDİM TÜRKLaRDa TaK TANRIÇILIQ iNANCI

Elvin 8 /iyar oğlu Babayev

AMEA -nın M Füzuli adına B/yazma/ar İnstitutunun doktorantı ·

BDU-nun·İlahiyyatfakultasinin İslam ETM-nin kiçik e/mi işçisi

Açar söz/ar: Tm·ix, Tanrı, qadim türklar, çfin, mifologiya.

Key words: History, God, the ancient Turks, religion, mythology.

Kmorıesbıe cnosa: HcmopUJl, Boz, ·opeBHue m10pKu, penuZUJl, MufjıoRozufl.

Türkl:}r tarix:}n böyük coğrafi ~razil~r~ yayılmış, f:}rqli m~d~niyy~t v~ dinl~r~~

qarşılaşm.ışdılar. Lakin, öz ad~t-~n~n~l~rin~ sıX bağlı olduqlarındari sonradan q~bul etdikl~ri bütün yad dinl~rd~ özl~rinin T~k Tanrı inanclannın rüşeym va izl~rini qoruyub saxlaya bilmişl~r. H~r hansı bir . m~d~niyy~t Türk m~d~niyy~tina çox ç~tinli.kl~ t~sir ed~ bilmişdir. Bunun s~b~bi is~ Türk mad~niyy:}tinin daha qadim v~

daha d~rin kökl~ra bağlı olması idi. Yeni araşdırmalar baş~rin m~lum ilk .m~d:}niyy~tinin, ilk yazısının qurucusu s.ayılan şumerlarin d~ aslind~ türk olduqlan q~na~tini

artırmışdır. İlk önca kimlikl~ri b~lli olmadığı üçün, yazılana göra is~. gil yazılardan oxunan m~tn~ istinad~n. onlara Şumer adı verilmişdir. Hazırda ABŞ-da yaşayan

az~rbaycanlı alim Tariyel Az~rtürk mixi yazılarını tadqiq etmiş va bir çox qaranlıq maqamlara işıq saçm.ışdır. 1 [8,s.6]. Onun t~sdiq etdiyin~ gör~. dünyanın q~dim yazılı V~ şifahi ~d~biyyatının heç birind~ bu adda xalqa rast g~linınir. B~ş~r tarix.ind~

bu qa.d~r aparıcı rol oynamış bir xalqm adının q~dim manbal~rda qati olmaması doğrudan da t~~ccüb doğuracaq d~rac~d~ qarib~dir.

Şübha yoxdur ki, Tanrı ID:}fhumu ]:>ütün dinl~rd~ var. Lakin, h~r dind~ Tanrı

anlayışı f~rqlidir. Türkl~r tarix boyu T~k olan Tanrıya inanmışlar. Türk xaqanınm ist~yi ila 921-ci ild~ Abbasi sülalasinin x~lif~si Müqtadir .t~rafind~n İslam dinini t~bliğ etm~k üçün Volqa-Bolqar (islam coğrafiyası xaricind~ is lamı qabul edan ilk türk dövl~ti 1 920-ci ild~) ölk~siıi~ gönd~rilmiş ~r~b s~yyahı İbn Fazlan oğuzların Tak Tannya inandıqlannı öyr~ndikda, çox heyratlanmişdi. Çünki o, türkl~rin bütp~rast olduğunu gürnan edirdi 1 [4,s.33]

274 ~lvin Biiyar oğlu Babayev

1893-cü ild::ı Viihelm Tomson va sonrakı iliarda alman manşali rus alimi

Viihelm 0l asili) Radlov t::ır::ıfind::ın ayn-aynlıqda oxunan Orxon-Y enisey yazılan is::ı Türk tarixin::ı türkün sahib çıxmasına v::ı onu daha ::ıtraflı ş::ıkild::ı öyr::ınm::ıy::ı imkan

· verdi v::ı bununla çox qaranlıqlar aydınlanmış oldu. Daş kitab::ıl::ırd::ı rast g::ılin::ın ilk k::ılm::ınin "Tenqri" olması da, xalq arasında m::ıhz onun daha çox işl::ınmiş olduğu

anlamına g::ılir ki, bu da türkl::ırin Tanrıya müq::ıdd::ıs varlıq kimi tapındıqlarını v::ı ona

n::ı qadar yaxından bağlı olduqlarını göstarir. Türkl::ır öz günd;;ılik h::ıyatlarında,

tutduqlan har işd::ı, har amal va bütün am::ıll::ırind::ı ilkin olaraq h::ıman Tannya müraciat etmiş, onun razılığını üstün tutmuşlar. Bunu, BDU-nun professoru, tür-

koloq alim Ramiz 8sk::ırin ars::ıya gatirdiyi "Orxon Abid::ıl::ıri" ::ı~::ırind::ın görmak

olur. Kitabalarda tez-tez keç::ın "Tannnın buyruğu ila", "Tanrı yar olduğu üçün",

''Tannnın inay::ıti ila" kalm;}l::ıri türkl::ırin Tanrıya b::ısl::ıdikl::ıri güclü inamın, ağır

tapınmanın ayani sübutudur 1 [7,s.80-103]. Bu k::ılm::ılar İslam dinindaki "Allahın kömayi ila", "Allah nzası üçün" ,"Ban, P::ırv::ırdigara, san özün köm::ık ol!"

anlam).arını eynil::ı ehtiva edir.

Deyildiyi kimi, q::ıdim Türk inanc sistemi yaradıcı vabid "Tanrı"nın adİyla

bağlıdır.-Bu kalm::ı ''Göy", "Yaradıcı güc~', "Qüdrat sahibi': manalarında qadim türk

şüurundan q::ıdim türk dilina Tenqri ş::ıklind::ı keçir. Çin m::ınb::ıl::ıri arasında yer alan

hun dilina aid ::ın q::ıdim çoxsaylı türkca sözlardan biri da "Tenqri" kalm::ısidir.

Göytürkl::ırd::ı bu k::ılm::ı "Göy" Tenqri" ş::ıklind::ı işl::ıdilib 1 [3,s.307]. Bu sözün · yayılma arealı da çox genişdir. Çin::ı ilk daf::ı "Göy Tann" inancını g::ıtir::ınl::ır da Çu .

türkl::ıri olmuşlar 1 [4,s.34]. Dig::ır ortodokslardan farqli olaraq yad tayfalara isti münasib::ıti ila seçilan

eramızın · 6-cı asrinda yaşamış Bizans. tarixçisi Menandr "Tarix" asarinda türk::ı real . qiym::ıt ver::ır::ık yazırdı: "Torpağa, suya, oda böyük hörmat göst::ırmalarina baxma-

yaraq, türklar, yen::ı da kainatın yaradıcısı tak Tanrıya inanırdılar" 1 [5,s.13-14]. İmperator İrakli dövründa sarayda katib işl::ımiş va Menandrın fikirlarini davam etdirmiş digar bizanslı tarixçi 'feofilakt Simokattaya göra, "Türkl::ır ancaq göyü v::ı

yeri yaradanın qarŞısında baş ::ıyir v::ı ona Tanrı deyirl::ır" 1 [4,s.34]. Burada Tariyel Azartürka · istinad::ın, mixi yazılannın ilkin deşifraçisi Ser Henri

Raulinosun, "Mixi yazılannın dili qadim skif dilinda dir" iddiasını da. xatırlatmaq yerin::ı düş::ırdi. Altı min il tarixi olan "skif çivi yazılanyla", eramızın 6-cı· asrindaki

"skif yazılan" arasmda tarixi bağlılıq olmaya bilm::ızdi. Qadim türk inancı sisteminda Tannnın qüdr::ıti özünü, har şeyd::ın ::ıvv::ıl, onun

·s::ımavi gücünd::ı va yaratdıqlarında büruza verirdi. Bu manada günaş, ay v::ı ulduzlar

Qadim Türklarda Tak Tannt;zlzq inancı 275

bu inanc sisteminda Tann qüdratinin an bariz nümun~l~ridir. Göylar al:;ıminin möcüzgsi sayılan güngş vg ay yer sgyyar~sind~ :;ısas. h:;ıyati rol oynayırlar. Bu

anlamda, türkün Gün~şa münasibati an qadim zamanlardan müqaddas varlığa niünasib~ti saviyyasind~ ·idi. Türleca "gün~ş"- kün/gün olaraq ifad~ edilir ki, bu söz Türklgrd~ xalq va dövl~t manasında "Hun" dem~ledir. Ay is~ qadim türleeada da ay adlanırdı 1 [3,s.308].

Yuxanda bir işina istinad etdiyimiz doktor Tariyel Azartürkün yeni t~rcüm~sind~ 6500 il bundan öne~ Babild~ yazıb yaratmış ulu astronomumuz Enlil İsm~ ö~ün şeirl~ yazılmış astronomik asarind~ Ş~maşin (Güngşin, Günün) qarşısına leeçan Yer kürasinin Ay tutulması yaratması badis~sinı belaı t~svir edir:

Ye[r], Ay yannıtu Şam~şü, çığrı it damı ana, libb

ışı.

(Yer va Ay günaşa yannztu (birga yan alcaq), çığrı (göy qübbasi) Ayı it damzna .

(ta/aya) sa/ır. [Ona göra} ışı (parıltısı, işığı) kasilir (libb).

V~ yaxud Bida H~mm~dani adlı şairanİn dörd min il bundan qabaq yazdığı "Haımmadan kuku" adlı şeirinda yena da Ay sözüng birbaşa rast g~liri.k:

"S azı ş ama dutağun "!ci, bihama çi çi, Amma dutsaq, Aya dutağun ki, bebama çıçı".

. Sazın ay İşığında çalınmasına üstünlük veran h~ingdanlı türk şairasinin işl~tdiyi Ay sözü Sibir-Altay türkl~rin~ transfer etm~y~ bilm:;ızdi.

2750-2800 il bundan qabaq Lurisıanın (indiki İran) K~bir Kuh dağında qaya sathin~ qazılmış türleca m~tndg isa yerli Turi.ıkk.i tayfasının lideri, Hindistandan t~z~ leöçüb g~lmiş v~ türklarin yaxınlığında - Parsumaş adlandm;lıqlan grazida "çivlgrini

çalmış" (maskan salmış) farslann lideri dinsiz-imansız Haxameneşin (yazıda Haxameneş - 8ham~ni şah stilalasinin ilk acdadı) yer~-göy~ sığmayan adasına işaradan deyir:

"Qarib tabaz (taazzum- takabbürla) sarir adasun, [az qalır] özi Aya cuma! (Siz bir buna baxın, gör adasın neca takabbürla s~rir (nümayiş etdirir) ki,

(ambisiyalan) ila az qalır Aya cuma!).

276 E.lvin 8/iyar oğlu Babayev

Göründüyü kimi, Ay sözü hala altı-yeddi min il bundan avval da türka maxsus idi va ela bu yazılarm gillövhalara qazıldığı vaxtlar, türk, Rabb adlandırdığı vahid Allaha- Tanrıya inam baslayirdi. 1 (9, s.215,422,704).

Türklar daima yerda~şkan, at belinda, keçayla· örtülmüş arabalarda zamanları adlayan olduqlarından, yaqin ki, hamişa da tabiatla çox sıx bağlı olmuşlar. Qadim Türklar özlarini yerin, göyün va tabiatin bir parçası sayırdılar 1 [4,s.33]. Türküstünda (Orta Asiya va Uyğurustanda ) dövlat qurmuş bütün türk qövınlarinda Göy Tanrı inancının olduğunu Çin manbalari sübut etmişlar. Miladdan önca 2-ci asrda böyük imperatorluq qurmuş Hun türklarinin Göy Tanrıya inandıqlanna dair Çin qaynaqlannda bilgilar vardır 1 [l,s.l6]. Türk tarixi haqda an çox bilgilar mahz Çin m~xazlari sayasinda öyranilmişdir. Türklar uzun .illar Çinla qonşu olmuş va eyni tarixi yaşamışlar. Belaki, 5 min illik Çin tarixinin 3. min ili türklarİn hakimiyyati altında keçdi 1 [ 4,s.52].

Göy Tanrı türklarda tak yaradıcı olaraq qabul edilmiş va inanc sisteminin markazinda yer almışdır. Onun bütün müqaddas varlıqların fövqünda dayandığına va hamısından üstün olduğuna, samavi mahiyyat daşıdığına inanılmışdır. XÜSUsila da Göytürk inandannda Göy Tan.rııun tak yaradıcı varlıq olduğu, od va su kimi bazi ünsürlarin da müqaddas sayılmasıyla yanaşı, sadaca, yerin va göyün yaradıcısı olan

. Tanrıya inanıldığı qeyd edilir 1 [6,s.24]. Maraqlı nüansdır ki •. buddizm, şamanizm, maniheizm, xristianlıq va yahudilikla maraqlanıb, az da olsa bir qisim türk etnosu hatta bu diniari qabul etsa da bela, Tanrı kalmasindan al çakmamişdir 1 [5,s.l08]. yani, türklar sonralar mühitin şartlari altında digar samavi va ya paqanist (bütparast) dinlarin bayrağı altına galsalar da, acdadlarının inam basladiklari ilkin tanrılarını, qabul etdiklari yeni dinin tanrılarıyla uyğıınlaşdırmışlar. Tanrı kalmasini yeni dinlarinin mövcud tanrıları avazinda istifada etmişlar. Bütün bunlar isa Türk Tan-nsının universallığının göstaricisi, türk vahid inamının, köka bağlılığının, dini dü-şünca tarzinin konstantıdır sanki. 1 [2,s.163] Orxon- Yenisey abidalarinda.da bunu görmak olur. Mövlana Calaladdin da türklarİn Allaha "Tanrı" adını verdiklarini va bununla "tak va vahid Allahı" zikr etdiklarina işara edir. 1 [4,s.34-35].

· Q::ıdim Türk inanc sisteminda Tanrı yaradıcr gücdür va har şeyin m

Qadim Türklarda Tak Tanru;ılzg İ~ancı 277

M~hz el~ bu s~b~bl~rd~ndir ki, Türkl~r islamı asanlıqla v~ zor t~tbiq edilm~d~n q~bul etdil~r. Zat~n onlar ~srl~r boyu varud yaradıcı R~bb~, Tenqriy~, Tanrıya s~cd~ qılırdılar, onlar üçün t~kallablıq, çoxlan kimi, nec~ dey~rl::;)r, göyd::;)ndüşm~ deyildi.

Bu m~nada isi~ yaydığı t~kallablıq ideyası türkün qanında, ~riş-arğacında idi. O

. h~la islamdan min illar qabaq vahid Tanrıya (Rabba) inaını İkiçayarasından (Babildan) va Aralıq danizi sahill~rindan alıb da, Türküstana, Sibira, Altaya, Çin

saddl~rin~ köç edirdi. 8lb~tt~~ Avrasiya boyu sap~l~nmiş, etno~razi baxımından müxtalif areallarda yaşayan çoxşax~li türk budun va etnoslan üçün bu inam t~bii

olsa da, ~fsus ki, sistemsiz-ş~kild~ idi. Bununla bel~, islamı q~bul etm~kla yanaşı,

uzun ill~r dünyada islamın ~n göz~l t~bliğatçısı da ela daima özün~ sadiq qalan Türk

olmuşdur. "Türk islamı" anlayışı da. uzun .ill~r türkl~rin dünyada islamın tabliğind~

v~ göz~l nümuna olmasında seçilm~l~rind~n doğmuşdur.

öD8BİYYAT SİYAID.SI

'

1. Abdulqadir.İnan, Eski TürkDini Tarihi, İstanbul, 1967. 2. Aybars Pamir, Türklerin Geleneksel Dini Şamanizmin Orta Asya Eski Türk

Kamu Hukukuna Etkisi, Ankara Uruversitesi Hukuk fakultesi dergisi, C.52, sayı 4,

Ankara, 2003.

~· 8kb~r Nacaf, Hun Minilliyi, Bakı, 2015. 4. 8kbarNac~f, İnanc Yaddaşı, Bakı, 2014. 5. Hikmet Tanyu, İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanri'İnancı, Ankara, 1980.

6. İbrahim Kafesoğlu, Eski Türk Dini, Ankara, 1980. 7. Ramiz 8sk~r, Orxon Abid~l~ri. Bakı, 2012. . ·

8. Tariyel Az~rtürk, Genesis of Cuneiform Signs, Whose Are They?, USA,

Şeattle, 2002. (~lav~ bax: Tariyel Az~rtürk, Mixi Yazılı Azari Türk Dilinin Qram-

matikası, USA, Seatle, 2004 )

9. TapHen A3epTIOpK, r~ae3FIC TıopKa H TıopKCKOro .513LIKa (Ha OCBOBe ıomHOIDICHLIX aa..ı:ı;ım:ceB:), B 2-x TOMax - crp. 950, H:bıo HopK, 2016, aa pyccKoM ·

513I>II

278 Elvin Biiyar oğlu Babayev

XÜLASa

Türkl::>r tarix boyu bütün dinl::>rl::> ::>laq::> yaratmaqda taraddüd etmamiş, h::>tta bu dinl::>ri dövlat saviyyasinda rasınan qabul et:riıişdilar. Uyğur xaqanlığı buddizmi, maniheizm v::> xristianlığı, Xaz::>r xaqanlığı musaviliyi, İslam dinini isa ilk dafa Volqa Bolqar dövl::>ti ( 920-ci ill::>rd::> ), daha sonra isa Qaraxanlılar ( 943-cü ild::> ) r::>smi din elan etmişdilar. Lakin türklatin köklarina bağlı olmalan onlan Tak Tann dinind::>n ayıra bilm::>mişdir. Türklar xri.stian, buddizm, musavi kimi diniara sitayiş etdiklarind::> bela öz r::>bblarini Tann adlandırınışlar. Türklard::> Tak Tann inancının tarixi daha da qadimlam, eraınızdan avval 3 min ila gedib çıxır.

RESUME

The Turks throughout their history didn't bestiate to establish contact with all religions, and even the religioris officially adopted at the state level. The Uyghur buddhism, manichaeism and .christianity, the _Khazar Khaganate jewish and the Islam religion for the fust time in the Volga Bulgarian state( in 920 years) and the Kharahans was declared the official religion (in 943 year). But in spite of being connected to the roots of the Turks couldn't separate them religion of si.İıgle God. Even when turks obeyed Christianity, Buddhism, Jewish they called their Lord as Go d. In Turks th