BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

··· FAKÜLT8SİNİN

ELMi MacMuasi .

N2 ıs•iYUN (HAZİRAN) 2016

Maraq/ar sosial konjliktlarin yarcİnmasının.asas sahabi kimi

. MARAQLAR SOSİAL KQNFLİKTLaRİN

YARANMASININ aSAS SaBaBi KİMİ

279

ViisaltJ Giilma/ıyeva

Falsafa va Hüquq İnstitutunun Sosial Fa/safa şöbasinin baş laborantı

Açar söz/ar: maraq, konjlikt, münaqişa, ziddiyyat, sosial, iqtisadiyyat, dayar. Knw'leBbıe CRoiJa: uHmepec, KOHrjJJZuKm, çnop, npomueope'lue, COlfUaJZbHbZÜ,

3KOHOA-tUKa, l/eHHOCmb. Key words: interest, conj/ict, dispute, controversy, social, economy, value

Maraqlar problemi sosial f~ls~f:min ~n aktual mövzulanndan biridir. Bu problemin öyranilımısi sosial elİnl~rin yaranmasınad~k bir o qadar da Önamli qabul edilmamişdir. Çünki camiyyatda baş veran proseslarin kökünda duran maraqlara

abstrakt bir şey kimi yanaşılırdı. Lakin c~miyy~t elac~ da, burada baş veran hadis~ va proseslar mürakk~blaşdikc~ va . onların öyr~nilmasin~ verilan ahamiyyat artdıqca maraqlar probleminin araşd.ı,nlmasının qaçılmaz olduğu: görülmüşdü. Camiyyat

özlüyilnda mür~kkab bir sistemdir.[!, s.22] Bu sistemin mürakkabliyi isa har şeydan avval, ·onun çoxlu sayda bir-birila mü:x.talif qarşılıqlı alaqa va tasirda olan

elementlardan, altsistemiardan ibarat olıı~ası ila bağlıdır. Burada elementlar qisminda çıxiş edan ayn-ayrı fardlarin biriiyi va bu birliyin an başlıca ş?rti kimi insaD.lar arasında yaranan münasibatlar sistemi mövcqddur. Bu münasibatlar

sisteminda iqtisad.i, siyasi, manavi hayatda müxtalif v~ziyyatda olan, barabar ·saviyyada iştirak etmayan, hayat tarzİna, galir saviyyasina, köklü maraqlarına göra

farqlanan insan qrupları iştirak edir. İnsan faaliyyatinin asasında duran arnillardan biri kimi ehtiyac (ta'labat) va bu talabatdan doğan maraqlardır. Bu iki amil olmasa insanda dinamika, harakat, inkişaf ola bilmaz. Maraqlar prinsipi canlı alamin bütün

növlarina maXS).lS olan cahatdir. Bu prinsip mövcudolma va yaşamağın asasında durur. Sosial varlığın özünün manfa~tin~ xidmat edan maraqları olur va istar fard, İstarsa da sosial qruplar, tabaqalar öz maiaqlarının tarnin olunmasında maraqlıdır.

Lakin bu sadalananlar arasında mövcud olan maraqlar farqli olduğuna göra onların

280 Vüsa/a Gülma,lıyeva

toqquşması, bir-birin;;ı uyğun g;;ılm;;ım;;ısi müxt;ılif yönümlü sosial münaqişal:uin yaranmasına g:;ıtirib çıxanr. Ham c:;ımiyy;;ıtd:;ı, h:;ım d:;ı insawn daxili dünyasında v:;ı onların qarşılıqlı münasib:;ıtl:;ırind:;ı iştirak ed:m maraqlann toqquşmasından yaranan konflilçtl;;ırd;;ın qaçmaq mümkün deyil. C:;ımiyyat varsa orda münaqiş:;ı, ziddiyy:;ıtl;;ır, konflilctlar olmalıdır.

Münaqişa, ziddiyyat v:;ı elaca d:;ı konfliktlar c:;ımiyyatd:;ı v:;ı insan h;;ıyatının

bütün sferalarında mövcuddur. aslind:;ı münaqişasiz, ziddiyyatsiz h:;ıyatı tasavvür etmak özü absurddur. Münaqiş:;ı nazariyy;;ıçil;;ırinin galdiklari_ q:;ına;;ıt:;ı gör:;ı, c:;ımiyy:;ıt maraqlan toqquşan müxtalif s~sial qrupların mübariz:;ısi n:;ıtic:;ısind:;ı yararuh v;;ı

münaqişali fikirlard:;ın tör:;ıyan .qarşıdurmalar sayasind;;ı inkişaf edir.[2, s.28] Münaqişa çox vaxt c;;ımiyyatin süstl:;ışmasinin qarşısını alır, insanlan yenil:;ışdir­maya, onları yaradıcılığa sövq edir. 8lb;;ıtta, qaydalann, qanunlann, insan hüquq va azadlıqlannın pozulması baxunından yaranan münaqiş;;ıl;;ırin mü;;ıyy:;ın t:;ıhlük;;ılilik doğurması da bir h;;ıqiq:;ıtdir. Lakin yuxanda qeyd etdiyimiz kimi münaqiş:;ı camiy­yatİn ·dinamik inkişafına rasional t;;ısir göstarm:;ılidir. İnsan c;;ımiyyatin bir üzvü

olmasına bax.mayaraq onun öz da.Xili dünyası va burada onun maraqlan, istakl:;ıri,

arzuları, x:;ıyallan mövcuddur. O, c;;ımiyy:;ıtd;;ı yaşayaraq onun norma, qayda va qanunlarına tabe olmağa macburdur. Lakin bir tarafd:;ın d;;ı onun eqosu öz ambi­siyalarını h;;ıyata keçirmay:;ı çalışır, maraqlan, istakl:;ıri, arzulan camiyyatd:;ı hökm

süran qayda-qanunlara boyun ;;ıymaya qoymur. M;;ıhz Ziqmund Freyd bsdiq edir ki,

sivilizasiyawn özü el;;ı biqloji meyil va sosial t;;ılabin münaqiş;;ısinin n;;ıtic;;ısini

özünda birl;;ışdirir. [3, s.90] Fardi v:;ı sosial şüurda baş ver:;ın dayişikliklar maraqla­nnda m;;ızmununda ged:;ın d;;ıyişikliklarla alaqalidir. Ona göra d;;ı fardi v;;ı ictimai maraqlar bir-birila qarşılıqlı f;;ıaliyy:;ıt göstarm:;ılidirlar. Çünki onl~ bir-birind;;ın aynlmaz anlayışlardır. C;;ımiyy:;ıtin ümumi t:;ıl;;ıbl;;ıri ;;ısasında yaşamağı öyr;;ınm;;ıya

çalışmaq lazımdır. Çünki c;;ımiyy;;ıtd:;ı razılıq olmasa o daim ziddiyat içinda, h;;ır an vatandaş qarşıdurması tahlükasi il:;ı üzlaş:;ın c:;ımiyy:;ıt:;ı çevrilir. Bu is:;ı ümumi

inkişafa zarar verir, onu l:;ıngidir. C:;ımiyy:;ıta m;;ıxsus olan ümumi probleml:;ıri h:;ıll ' . .

etm:;ıd:;ın xüsusi probleml:;ıri v:;ı el:;ıc:;ı d:;ı :;ıksina h;;ıll etmak mümkünsüzdür. Bildiyimiz kimi, c;;ımiyy;;ıtin iqtisadi, sosial, siyasi va m:;ın;;ıvi tipli ictimai

sferalan mövcuddur. Bütün bu sferalan.n h;;ır birinda insanların f;;ıaliyya~ spesifik xarakter daş·ıyaraq müxt:;ılif növ maraqlara v;;ı onlann konfliktin;;ı gatirib çıxanr.

Maraqlar daha çox özünü iqtisadi sah;;ıd;;ı göstarir. Sosial h:;ıyatın xüsusi yerini iqtisadi h;;ıyat v:;ı iqtisadi alaq:;ılar tutur. İqtisadi maraq isa bu iqtisadi alaqalarin kökünda duran asas arnillardan biridir. Fridrix Engels haqlı olaraq qeyd edirdi ki,

Maraqlar sosial konjlikt/;n:in yaranmasının CJsas s<Jb<Jbi kimi 281

iqtisadi ~laq~l~r, h~r şeyd~n ~vvc;ıl, ·maraqlar kimi meydana g~lir.[4,s271] İqtisadi maraqlar c~miyy~tda mövcud olan sosial subyektlc;ırin (sosial qrup, sinif, tab::ıqc;ı,

f::ırd) obyektiv sür::ıtd::ı mövcud olan maddi t::ılabatıdır. İqtisadi maraqların yaranınası va h~yata keçirilmasi ila bağlı iqtisadi ::ıdc;ıbiyyatda tam dolğun bir fikir .olmasa da,

iqtisadiyyatçıların da maraq dair~sina daxil olduğuna göra bu haqda çoxİu müxtalif

fikirlar mövcuddur. İqtisadçılar bu problemi öyran::ırk~n bela qarara. galdilar ki,

insan üçün, h::ır şeydan avval, öz maraqları önamlidir. Mahz buna göra da c::ımiyyatla

insanın şaxsi maraqları arasında münaqişa yaranır. lqtisadi maraqların predmeti

qisminda iqtis~di nem::ıtl~r, pul, aksiya, valyuta, qızıl, va s. t~şkil edir. Elacc;ı da

sosial birliklar· (sinif, tabaqa, qrup va s.), sosial institutlar, camiyy~tlar, millatlar

arasında iqtisadi nematl~r uğrunda yaranan iqtisadi maraq ların toqquşması iqtisadi ·

kon.flikta gatirib çıxarır.

İqtisadi h~yatda marağın rolunun üstünlü yü XVIII ~srin- axırlannda daha ·ön::ım k~sb etmaya başladı. Adam Sinit qeyd etdiyi kimi, bütün mahsulların manşayindc;ı vc;ı

mübadilasinda insanların şaxsi maraqları tutur. İnsanların va camiyyatin qarşılıqlı alaq::ısi iqtisadi maraq sisteminin mürakkc;ıb ·

qarşılıqlı alaqasinda özünü göst~rir. Bundan _::ılava insa~ar öz iqtisadi maraqlarını

yerina yetir::ırkan başqalarınında seçimini mümkün edirlar. Çünki camiyyatda

insanlar bir-birila alaqasi olmayan halda onlar arasınd~ . geniş faaliyyat mübadilasi

hökm sürür. Öz maqsadlariİıi güdan har bir fardin öz maraqları namina göstardiyi

faaliyyati başqa fardlarin iqtisadi maraqlarının reallaşdırılması üçün şart olur. Nc;ıtica

etibarila· isa müxtalif faaliyyatli insanlar arasında geniş alaq~l~r yaranır. F. Xayekin

"geniş qayda" nazariyyasi mahz ela buna söyk~nir. İnsanın iqtisadi faaliyy~ti rasional qaydada f::ıaliyy::ıt göst::ırir. Çünki o öz

ehtiyaclarını, tal::ıbatlarını h~yata keçir::ırkan müayyari planlarla, m::ıqsadlarla va

variantlarla yerina yetirmaya çalışır. Dem::ıli, yarana bilacak iqtisadi konfliktin ·

uğurlu şakild::ı idara etm~yin mümkünlüyü özünü göst~rir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz

ki, iqtisadi maraqlardan tör~y~n iqtisadi konfliktl~rd~n qaçmaq mürnkünsüzdür.

Lakin onun m~nfi ş~kild~ genişl~nm~m~si üçün onu rasional qaydada, dünyanın

müsb~t tacrüb::ısin::ı ::ısaslanaraq beyn::ılxalq ~hiqalarla va münasibatlarla idara etm~k lazımdır. Maraq anlayışını daha d~rindan araşdırsaq görarik ki, iqtisadi maraq ~ana

istehsal prosesind::ı obyektiv olaraq faaliyyatind~ m~hz nayin lazım olduğunun

müayy::ınl~şdirilmasidir.

İqtisadi maraqlardan danışark~n biz iqtisadi b::ırab::ırsizlik terminini da qeyd

etm~liyik. Dtizdür, c~miyyat heç bir zaman iqtisadi b::ırab::ırliy~ malik olmayıb.

282 Viisola Gii/malıyeva

Lakin bu barabarsizlik bir tarafdan sosial-iqtisadi kon.fliktlara gatirib çı.xanrsa, digar tarafdan bu barabarsizlik fardin, sosial qrup, birlik va tabaqalarin faallığının sahabi olur. Lakin iqtisadi barabarsizlik sosial adalat prinsipina asaslanmalıdır. Bundan alava, iqtisadi maraqlan başa düşmak üçün "havas"_va "havaslandirma" anlayışlannı da diqqat yetirmak lazımdır. Lakin havas va maraq anlayışlannı farqlandirmak lazımdır. Çünki bazi tadqiqatçılar maraqlann yaranması va reallaşmasının forması kimi tasarüffat praktikası ila eynilaşdirirlar. Qeyd edirlar ki, maraqlar birbaşa havasa xidmat edir. Bazilarİ isa ela fikirlaşirlar ki, havas marağın dark edilmasidir. İqtisadi havasiandirma müxtalif iqtisadi formalarda-amak haqqı, kredit va s. şakilda özünü göstarir.

İqtisadi maraqlar insan faaliyyatinin bütün s~eralarına toxunur va çoxsaviyyali sistem iqtisadi talabatı yaradir. Maraq va talabat anlayıştan, onların qarşılıqlı alaqasi haqqında tam dolğun bir fikir yoxdur. Bazi tadqiqatçılar bu anlayışlan bir birindan ayırır, bazitari isa eynilaşdirir. Talabat obyektiv olaraq bizim tafakkürümüzdan asılı deyil, maraqlar isa · subyektiv olduğuna göra başa düşülandir. 8gar talabat ümumi

xarakter daşıyırsa, maraqlar konkertliyi ila seçilir. Maraq va talabat anlayışlannı bir birindan farqlandirmaya çalışsalard~, onların eynilaşdirilmasi fikri iqtisadi elmda demak olar ki, rasmi status qazandı va hatta bu öz ·tasdiqini siyasi iqtisadi lüğatda da yerini tutub: "İqtisadi maraqlar-camiyyatin, tabaqalarin, sosial qrup va ya fardlarin obyektiv süratda maddi talabatıdır"[S, s162] İnsan öz ·iqtisadi maraqlarına uyğun olaraq bu va ya digar talabatlannın tarnin olunması :uğrunda faaliyyat göstarir. Maraq istehsalın inkişafına stimul verir. İqtisadi maraqlar davamlı olaraq "sosial sifariş" vernn istehsal prosesinda iqtisadi talabatların tarnin olunmasının asas ·etapı

. kimi çıxış edir. Bu proses takrarlanaraq yeni maraqlar doğurur, bu da öz növbasinda yeni talabatlar yaradır. Buradan bela naticaya galmak olar ki, iqtisadi maraq va talabatlar insan ehtiyacının aynlmaz hissasidir. Talabatın tarnin olunması üçün istehsal, istehlak, mübadila va s. proseslardan keçmak lazımdır. Mahz bunlar çatin­laşmiş iqtisadi maraqlar sisteminin har bir pillasinda yeni maraqlara zamin yarada­raq insanların tarnin olunmayan talabat va istehsal faaliyyati arasında aktiv qarşılıqlı iştirak edirlar. İstehsal konkret nematlar yaradır va insaniann ehtiyaclannın tarnin olunmasını ödayir. Bu ehtiyacların ödanilmasi va faydalılığından istifada edan insan öz növbasinda yeni ebtiyaclannın yaranmasına gatirib çı.xanr. Bu isa qlobal şakilda cai:niyyatin bütün sahalarina müsbat va ya manfi tasir göstararak yeni talabatlar yaradır. İstehsalı doğuran t~labat daha da böyüyür, mürakkablaşir, istehsalla müna­qişaya girir va onun yenidan inkişafını talab edir, yeı:Udan istehsalın inkişafı yeni

Maraqlar sosial konjliktlar_in·ya~·anmasımn asas sababi kimi 283

t~l~batlann yaranmasını doğurur. Bu proses daimid.ir. İqtisadi maraqlara c~miyy~t istehsalının h~r~k~t gücü kimi bax.maq olar. Bu miismqil bir substansiya deyil, o, c~miyy~t maraqlarını da n~z~r~ alan substansiyadır. Dig~r t~r~fd~n d~, iqtisadi ma­

raqlann t~rkibind~ f~rdi t~l~batlarını öd~m~k ist~y~n f~rdi mara9.lar da dayanır. M~bz c~miyy~tin iqtisadi maraqları il~ f~rdi maraqlar arasında münaqiş~ v~ eyni za­manda qarşılıqlı ~laq~ mövcuddur. N~ c~miyy~tin ümumi iqtisadi marağı, n~ d~ f~r­

di iqtisad~ maraq ayrılıqda mövcud ola bilm~zl~r. Bel~likl~, iqtisadi maraqlann ~~r­kibind~ c~miyy~tin v~ f~rdin maraqlan durur. Bu is~ öz növb~sind~ iki ~sas mül­kiyy~t formasını dövl~t v~ xüsusi mülkiyy~t formasının yaranmasına g~tirib çıxarır.

İqtisadi maraqlar is~ öz növ~~sind~ siyasi maraqlann da yaranmasına g~tirib yıxarır. Çünki iqtisadiyyat v~ siyas~t bir-birind~n aynlmaz anlayışlardır. C~miyy~tin siyaşi h~yatı iqtisadiyyat il~ sıx ş~kild~ bağlıdır. Doğrudur, iqtisadiyyat mikr<?s~viy­

y~d~ siyas~td~n k~narda olaraq öz qanunları il~ işl~y~ bil~r. Amma makros~viw~d~ is~ bu mü.mkiin deyil. Çünki dövl~t onun ~razisind~ ged~n iqtisadi prosesl~rl~

maraqlanmalıdır v~ idar~ eqn~lid.ir. Sosial v~ iqtisadi t~labatlardan doğan siyasi maraqlar siyasi f~aliyy~t kimi sosial-iqtisadi sferanın inkişafına stimul verir. Maraq siyasi f~aliyy~tin ~sas v~ istiqam~tverici faktar kimi çıxış edir. Çünki siyasi f~aliyy~t

öz-öziin~ yaranan proses deyil. O, hansısa bir amill~rin (maraqlarla; m~qs~dl~rl~, d~y~rl~rl~ v~ s.) ~laq~sind~n meydana çıxır. Siyasi-f~ls~fi anlamda maraq anlayışı f~rdin sosial camiyy~td~ f~aliyy~tin, seçilmiş sosial davranışın s~b~bi kimi izah

olunur. Siyasi maraq, ictimai-siyasi prosesl~rda sosial subyektl~rin, siyasi qrup v~ birlikl~rin,: siyasi institutlann siyas~t~ xüsusi münasib~ti, mii~yy~n dünyagörüşün~,

· inama ~saslanan siyasi aktivliyin ~sas s~b~bidir. Başqa sözl~ des~k, bu subyektin mii~yy~n siyasi m~qs~dl~r~ v~ onların h~yata keçm~si üçiin konkret siyasi faaliyy~t~ sövq ed~n daxili şüurun, siyasi. davranışın m~nb~yid.ir.' Siyasi maraqlann obyekti

kimi hakimiyy~t v~ c~miyy~td~ hökm sür~n hakimiyy~t münasib~tlari, siyasi hakimiyy~tin mexanizmi v~ h~yata keçirm~ vasit~l~ri, partiyatann siyasi faaliyy~ti, ictimai-siyasi f~aliyy~t, ictimai t~şkilatlar v~ . lobbi qrupları, siyasi ·elita, yerli v~

regional s~viyy~d~ müxt~lif nümay~nd~likl~r v~ s. çıxış edir. Siyasi maraqların predmeti is~ bütiin siyasi prosesl~rin, hadis~l~rin m~cmusu halında çıxış edir. Siyasi

maraqlar subyektl~rin aktual siyasi f~aliyy~tinin ümumi formada ş~rhidir. O, öziind~ sosial maraqların bütiin formasını, t~yin olunan xarakteri v~ müayy~n m~qs~d~ yön~l~n siyasi f~aliyyati ~ks etdirir.

İnsanın f~aliyy~ti, onun h~r~k~t motivinin s~babi onun t~f~kküründ~n ir~li g~lir. Onun f~allığının daxili s~b::ıbi kimi t::ıl~bat v~ maraqlar mühüm rol oynayır.

284 Viisala Gülmalıyeva

Yuxanda q,eyd etdiyimiz kimi, siyasi maraqlarda iqtisadi maraqlar kimi t~l~bat v~

maraqlardan birbaşa asılıdır. M~hz siyasi maraqlardan danışarbn onun ~sas

elementl~ri kimi t~labat ·v~ maraqların qarşılıqlı ~laq~sinin öyr~nilm~si özünd~ bir

sıra aletual probleml~ri d~ ~ks etdirm~y~ imkan verir. Bunların öyr~nilmGsi müxt~lif

siyasi güclatin m~ntiqi faaliyy~tini başa düşm~y~, siyasi hadis~ v~ proseslatin

inkişafı.nı qabaqcadan görm~y~ imkan verir. T~l~bat insanın n~y~s~ ehtiyacı, ş~xsiy­

ya~, sosial qrup, hökümat v~ camiyyatin müayy~n maqsadl~ridir. Bunlarsız na

insanın, n~ da siyasatda dövlatin, partiyanın, sosial qrup va s.nin haqiqi fikrini, maqsadh:ırini va· konkret addımlannı bilmak. olmaz. Hegel qeyd edir ki, "insanların faaliyyati onların maraqlarından doğur va mahz onlar asas rol oynayır".[6,s20] _

Siyasi maraqlar bilavasita camiyyat üzvlari ila, siyasi hakimiyyatla, bütöv siyasi

sistemi~ alaq~si kimi siyasi baxışların, ideoloji mövqelarin formalaşmasının bazası

kimi çıxış edir. O, ümumi dayarlari, talabatları, baxışları, maqs::ıdl::ıri olan sosial

qruplan, sosial institutları, millatl::ıri, dövl::ıtl~ri, insanlan birlaşdirir, bir .araya

sığışmayan, ziddiyy~tli maraqları olanları is~ ayırır. Çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz

kimi dövl::ıt institularının, siyasi partiyaların, ictirnai-siyasi taşkilatlarıri, h~rakatların

özlarinin xüsusi siyasi maraqlan olur. Bu isa öz növb::ısinda . am~kdaşlığın va

konfliktin yaranmasına gatirib çıxarır. İngilislar haqlı olaraq beyn::ılxalq siyasatda

prioritet şakilda qeyd edirlar ki, bizim daimi düşmanirniz v::ı ya daimi dostumuz yox­

dur, bizda daimi olan yalnız maraqlardır. Maraqların bir qismi uzunm.üdd~tli tenden­

siyanı, camiyy~tin, mill~tin, sinfm, siyasi partiyanın perspektivini özünda :;ıks etdirir.

Başqa bir qismi sosial qruplar va siyasi institutlar arasmda siyasi alaq~larin qarşılıqlı

faali}ryatini özünd~ aks etdirir. Dig::ır qrupdan olan maraqlar isa zaman xarakterli

olur.

Siyasi birlikl~r, siyasi qruplar, müxtalif güclar, ictirnai taşkilatlar öz siyasi

maraqlan, maqsadl::ıri, istakl~ri, arzuları ~trafında caml::ışar~k öz ideologiyalannı

hayata keçirilmasi uğrunda çalışırlar. M::ıhz buradanda siyasi ideologiya formalaşır.

Siyasi lider siyasatd::ı dayağı o).ı:nasa heç vaxt uğur qazana bilm~z. Siyasi maraqların

toqquşması siyasi konfliktlara gatirib çıxarır. Siyasi konfliktlar müxtalif siyasi

güclatin toqquşması, aksliklari, siyasi subyektl~tin öz maraq. va m::ıqsadlarinin real­

laşmasma çalışması, çökmüş nüfuzla müharibasi, onların yenid~n bölüşdürülmasi, siyasi statusun d::ıyiŞilmasi, camiyyatin inkişafı. namina perspektivlarin dayişmasidir.

Maraqlar hamçinin camiyyatin m::ınavi hayatının inkişafı.nm asas harakat verici

qüvvaSİ kimi ÇIXIŞ edir. C~miyy~tin inkişafında takca iqtisadi V~ ya siyasi proseslari

deyil, ham da m::ınavi proseslari d~ n::ız::ıra almaq lazımdır. Camiyyatin manavi

Maraqlar sosial konjlikt/arin'yaranmasının asas sababi kimi 285

h~yatı insanı insan ed~p., onu dig~r canlılardan radikal sür~td~ f~rql~ndirnn spesifik xüsusiyy~t daşıyır. M~n~vi sferanın c~miyy~td~ müh~ rolu olması ha~ıqında

müxt~lif zamanlarda n~inki filosoflar el~c~ d~ din xadiml~ri humanitar bilikl~r ç~rçiv~sind~ çoxlu fikirl~r söyl~nilib . Çünki insanı daima dünyanı, onun m~nasını v~ el~c~ d~ özünün mahiyy~tini, mövcudluğunu, yaşadığı dünyanın, xeyirli v~ ya xeyirsiz, ~dal~tli v~ ya ~dal~tsiz ·v~ s. bu q~bild~n olan suallar narahat etmişdir. İnsan yaşadığı sosial h~yatda xeyir v~ ş~rin ç~tinl~şmiş dialel.dikasının mübariz~si il~ qarşılaşır. Sosial h~yat da heç d~ h~miş~ sabit bir ~msala malik olmayan

maraqlar, ehtiraslar, düşünc~ t~rzl~ri, onların f~rqliliyi, ~ksliyi, uyğunluğu v~

uyğunsuzluqlarla dolu olan bir sah~dir. Çünki sosial h~yat mövcud baza v~ bu bazada baş ver~n d~yişiklikl~r ~rind~ h~rnk~t edir, d~yişir v~ ir~liy~ doğru

gedir.[7, ·s63] M~n~vi sferadan danışarbn m~n~vi t~l~bat, m~n~vi istehsal, ictimai

şüur, m~v~vi f~aliyy~t, m~n~vi maraqlar, m~n~vi d~y:;)rl~r v~ s. anlayışların

mahiyy~tini bilm~liyik. Bunlar c~miyy~tin inkişafının v~ ~sanlığın mövcudluğunun yaranmasında iştirak edan vacib ünsürlardir. Talabat har bir insanda mövcuddur. İnsan hayatının ilk illarind:;) sada görün~n bu talabatlar maddi v~ m~navi talabatların

. hayata keçirilmasi uğrunda çalışması ila daha darin va çatin bir prosesa çevrilmiş olur. İst~nil~n blabat har hansı bir predmeta istiqamatl~nmasi v~ yiyal~nmasi ila xarakteriza olunur. M~sal~n, · bioloji t~labat insanın bütün h~yatı resurslara, maddi

t~l~batlar maddi vasitalara, sosial talabatlar isa insanın . başqalan il~ alaq~

formalarına yiy~l~nm~k vasitalarini tapır. Manavi talabatlar İS:;) insanı yaradıcılığa olan · daxili marağıdır. O, özlüyünda yaranıb va inkişaf eda bilmayan sosial

hadisal~rl;;} ~laqalidir. Onun predmeti qisminda is~ m:maviyyat çıxış edir. M:m~viyyat isa insan üçün ~n qiymatli d~yardir. M~navi t~l~batların yerina

yetirilmasi f~rdin maraqlarının hayata keçirilmasi ila onun manavi inkişafinı

şartlandir~r~k m~navi dayariari yaradır. ·Mahz insanın m~n~vi maraqlan, istakl~ri onun m~navi dayadarini formalaşdınr. Lakin onu da qeyd etm~liyik ki, insan

hayatında olan bu dayadar tarixi ş~raitdan asılı olarq dayişilir. Çün.ki orta asrlarda . feodalın öz kandlisini öldürmasİ ·adi hal kimi baxılırdısa, müasir dövrda buna insanlığa sığmayan hadis~ kimi baxılır. Camiyyat ' inkişaf etdikca sosial

dayişiklikl~ra sabab olur. M~n~vi dayişikliklar heç da özlüyünd~ baş veran har hansı bir mexaniki proses olmayıb, c~miyyat h~yatı üçün t~bii sayıla bilan mümkün iqtisadi, siyasi, ictimai dayişikliklarla bağlıdır. Bu dayişikliklarin ;;}Sasında müxtalif

maraqlar, onların toqquşması v~ ya uyğunlaşması durur. Mahz subyektlarin sosial qarşılıqlı alaqasinda manavi dayarlarin istehsalı, bölüşdürül.qıasi, istehlakı va talabatı

286 Viisala Giilmalıyeva

proseslarindan doğan aks manavi ınaraqların. baxışlann qarşıdurması naticasinda

manavi sferada konfliktlar baş verir. Bu cür konfliktl~rd~n ictimai şüur, elm, din, incasanat v~ elaca da bunları idara edan sosial · institutlar yaranır. Man~vi sferada

konfliktlarin subyekti. kimi beynalxalq camiyyat, sosial qruplar, partiya, hökümat va

şaxsiyyat tuta bilar. Bu cür konfliktlarin mövcud olmasının :m asas sahabiarindan

biri millatlarin madaniyyatina, onların anana va adatlarin~ toxunulmasıdır. Ona gör~

da qarşılıqlı anlaşma va ümumbaş::ıri asaslar axtanşı konsensus, ayn-ayn m::ıdaniy­

y::ıtlada, ananalada va dayadar sistemi ila rastlaşarkan onları inkar etmadan öz

ananalari va madaniyyatina sadiq qalaraq başqa dayariara hörmat etmak va

anlaşmaq bacarığı t::ılab edir. [8, s. ı 13] au sferada konfliktlarin müxt::ılif növü var . .

Onların arasılıda an geniş yayılmış forması dini konfliktlar, madaniyyat sahasinda

olan konfliktlar, ideoloji konfliktlardi.

Bütün bu deyilanlardan bela naticaya galmak olar ki, maraqlar problemi müasir

dövrda öz aktuallığı ila seçilan mövzulardan biridir. Çünki ictimai proseslarin

markazinda şüur, istak, maraq, iradava s, kimi amillar durur. Bu amillar isa heçda

hamişa stabil olmur. Bazan baxışlar va maraqlar bir-birila toqquşur va bunun

naticasinda camiyyatin müxtalif sferalarının faallığı ya müsbat, ya da manfi istiqa­

matda mövcud olur. Mahz bu zaman camiyyatda müxt~lif yönümlü sosial kon.fliktlar

yaranır. Buna görn da bu sahanin kifayat qadar inkişaf etdirilmasi yönümünda

obyektiv va ciddi elm.i axtarışlar apanlması talab olunur.

Maraqlar sosial konjliktla~irt ya.ranmasının asas sababi kimi 287

iSTiFADa OLUNMUŞ anaBİYYAT SİYAHISI

ı. n}'MaH H. 06~eCTBO Ka.K COizylaJII,HaJI CHCTeMa, M., "noroc" ., 2004, c 232 2. Şahbazov İ. Sosioloji n~z~riyyGl~r. Bakı.,_ 2015, s 239 3. ,[(MırrpHea.B.A. KoHcpmncronoriDI M., 2000, c.281 4. MapKc K., <I>. EHrenc.,-Coq T 18, M-1961, c.842 5. <l?HJiococpci<.HH cnoBapT:ı. M. IIoımTH3.l{aT, 1999-1, c.449 6. rereJI'I:ı r.Co6p. coq.B 14T. M., Jl, 1935,T.8, c 468 7. Şirinov A. Sosial zaman v~ sosial m~kan.Bakı-TGknur, 2012, s 319. 8. HGSGnov A. Milli ideologiya va mil1i-m~navi d~y~rlar. Bakı-Talaıur, 2013,

s. 175

288 Viisal<J Giilmalıyeva

PE3IOME .

B cTaTbe aHa.ını3HpYeTC$1 KaTeropH.11' HHTepeca c no3HI(HH ee poım B

B03Hm<.HOBeınnı: COI.\Ha.ıı:ı>HI>IX KOH<l>ımKTOB. B 3TOK CB$13H Bbl,l(e.IUilOTC$1 OCHOBBI>Ie

BB.,Z:(bı :mrrepecos. IIoA"!epKHBaeTCH oco6aH pom. 3KOHOMWiecKHX. H noımTI-fCiecKHX.

.mrrepeCOB KaK OCHOBHOH HCTO'IHHX B03HHKHOBeHHH COI.\Ha.ıı:ı>HbiX. KOH<l>JIKKTOB

pa3Horo po,na. OmıospeMeHHo oTMeqaeTcH nono)f(IITem.Hoe 3HaqeHHe KOH<l>ımKTOB . .

.ll.IDl pa3BHTH$1 o6ı:ı:ı;ecTBa.

SUMMARY

The article analyzes the categoıy of interest from the perspective of its role in

the emergence of social con:flicts. In this connection, it highlights the main types of

interest. It emphasizes the special role of the economic and political interests as the

main source of theoccurrence of social conflicts of all kinds. At the same .time the

positive value of conflict for the development of the society is ~oted.

Çapa tövsiy3 etdi: f.e.d. Zeynaddin Hacıyev