BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

··· FAKÜLT8SİNİN

ELMi MacMuasi .

N2 ıs•iYUN (HAZİRAN) 2016

Hilmi Ziya Ülkanin yaradu;ılığu:zdafiqh masala/ari

H;iLMi ZİYA ÜLKaNİN YARADICJLI GINDA FİQH MaSaLaLaRİ

219

Aylak Zakirqızı (Mammadova)

falsafa üzra falsafa doktoru

Açar söz/ar: fiqh, İslam folsafosi, islam hüququ, hadis, sünnö, mazhab. J0ı10'll!6bll! Clll!60 : ğJwa:, UCJlaMCKaJl ğJWlOCOğJUR, UCJlOMCKOe npaeo, xaÔUC,

cyHHa, MQ3Xa6.

Keywords: fiqh, lslamic philosophy, lslamic law, Hadith Sunnah, madhhab.

Türkiy~nin böyük müt~f~kkiri Hilmi Ziya Ülk~nin (1901-1974) z~ngin yaradı­cılığında İslam düşünc~si, İslam f~ls~f~si tarixi haqqında m~s~l~l~r mühüm yer

tutur. Alimin ~s~rl~rind~ peripatetizm, işraqilik, sufizm v~ bu kimi başqa car~yanlar, onların görk~mli nümay~ndal~ri haqqında araşdırmalar geniş ş~kild~ öz ~ksini tap­

ıruşdır. Bu m~nada filosofun yaradıcılığında fiqh m~sal~l~ri xüsusi olaraq işıqlan­dırılıruşdir.

Hilmi Ziya Ülkan İslam alaminda yaranan elmin, madaniyyatin va falsafi fikrin. özünamaxsusluğunu, dünya ·eım va madaniyyati tarlxindaki yerini h~rtarafli şakilda göst:mnişdir: «İslam falsafasi IX- XIT asrlar arasında başlıca ~s:;ırlarini vermişdir. F:;ılsaf:;ı tarlxinda Yunan fals:;ıfasi ila A vropa falsafasi arasında körpü rolunu

oynaıruş, Yunan (qisman Hind-İran) falsafasi t~sirlari ila yaranaraq ·orta asr Qarb falsaf~sin~ t~sir etmişdi. Buna göra da onu tak yox qaynaqlan va t~sirl:;ıri ila birlikda

na~rd~n keçirmak daha doğrudur. Q~rba göra, Şarq sayılsa da Yunan dövründan çağdaş düşüneaya qaö~r fikir tarlxinin inkişafında oynadığı bu rola gör~ onu ~sı Şarq f~lsaf~si, masalan, Hind v~ ya Çin düşünc~si kimi qabul etmirik. Hatta bu baxımdan

onu bir qadar Qarb f~ls~f~si tarixina bir halqa kimi görmak doğru olan> [1, 1]. Mütafakkir İslam falsaf~sinin Yunan falsafasi il~ Avropa f~ls~f~si arasında

körpü vazifasini daşıdığını bildirark~n ilk önca İslam f~lsafasinin Yunan düşün­c~sinin basit bir davaıru olmadığını, tarcümalar va açıqlamalarla (ş~rhl~rla) yanaşı

orijinal :;ısarlar d~ qalama alındığını yazıruşdır. Sonrakı marhalal~r haqqında Hilmi

Ziya Ül.kan bil~şdir ki, filosoflar (al-f~lasifa) deya tanınanlardan başqa kalam-

220 Ayt~k Zakirqızı (Mammadova)

çılar, sufil~r, h~tta hüquqşün~slar (fiiq~ha) arasında da filosof sayılanlar vardır ki, bunların bir çoxu Q~rb dünyasında tanınmamışdır; ~sı f~ls~f~ cığırları içind~ d~ b~zil~ri latıncaya çevrilm~miş v~ yaxın ill~r~ q~d~r Q~rbd~ tanınmamışdır [1, 1].

Hilmi Ziya Ülbn «İslam hüququ f~ls~f~si fiqh elmi il~ başlar» fikrini t~qdim ed~rkan «fiqh» sözünün ~sı m~nasının bilgi v~ elm dem~k olduğunu bildirmişdir. İmam az~m ilk k~lam ~s~rini yazdığı zaman buna «Fiqh-i ~kb~r» demişdi. Bel~c~, din v~ dünya baqqındakı bilgi kiçik bir t~bir f~rqi il~ aynlırdı. F~q~t sonradan

blam, f~ls~f~ v~ t~s~vvüf ayrıldıqdan sonra fiqh m~fhumunun hüdudu daraldı v~ o yalnız ş~ri~t, y~ni dini qanunlara aid d~lill~r v~ hökınl~rin elmi m~nasına g~lm~y~ başladı. Qanun hazırlayana şari v~ ş~ri~t~ aid yeni d~lill~r v~ hökml~r tapan insana

f~qih deyilirdi. · F~qih olmaq üçün (özünd~n) ~vv~lkini t~qlid etm~m~k, mütl~q heç olmazsa bir neç~ m~s~l~y~ yeni cavablar verm~k lazımdır [2, 62].

. .

Hilmi Ziya Ülk~n «fiqh»i termin baxımından Türkiy~nin görbmli ictimai xa­

dimi Ziya Gökalpa (1876-1924) istinad~n izah edir: fiqh- İslam dini hüqiıqu, ~sas­larını Quran v~ sünn~td~n (peyğ~mb~r sözl~ri) almaqda, bunları zamanın· ehtiyac­larına gör~ «ictimai ümm~b> (referendum) v~ «qiyasi-fiiq~ha» (hüquqşünasların mü­

qayis~li fikirl~ri) il~ tamamlayır. Bu dörd t~m~l·fiqh~ t~kamül~ ~lverişli v~ mülayim bir xarakter verdiyi üçün onunla sosioloji hüquq görüşü arasında yaxınlıq vardır [3,

110].

ar~b xilaf~tinin idar~edilm~si ilk öne~ Quranla mümkün olsa da, xilaf~t

~razil~rinin genişl~nm~si il~ ~laq~dar hüquqi idar~ üsulu formalaşırdı. AMEA-nın

müxbir üzvü Zakir M~mm~dov yazırdı ki, am~vil~r dövründ~ hakimiyy~t artıq teokratik xarakterini itirdiyind~n dövl~t işl~rinin idar~si üçün t~kc~ Quran kifay~t deyildi. İctimai v~ siyasi m~s~l~l~rin h~llind~· lazımi ~lav~l~r~ ehtiyac duyulurdu. Bunun üçün peyğ~mb~rin ~shab~l~rinin v~ onların ardıcıllarının h~disl~ri (söhb;;ıt­

l~ri, r~vay~tl~ri) mühüm vasit~ oldu. ·H~disl~r toplusunun - sünn~riin köm~yi il~

yoluna qoyulmayan m~s~l~l~rd~ icmaya (din xadiml~rinin yekdil q~rarına)

arxalanırdılar. Hökın ver~rk~n.h~disl~ri z~ruri sayanlara <<h~dis t~r~fdarlaru> («~shab ~1-h~dis» ), r~yl~ri v~ mühakim~l~ri ~sas götür~nl~r~ «r~y t~r~fdarları» ( @shab ~r­r~y» ), «müqayis~ t~r~fdarlarına» ( «~shab ~1-qiyas») deyilirdi. -Birinci halda · qatı

ortodok.sal islam mövqeyind~n çıxış edilir; ikinci·halda müs~lman hüququ sistemin~ rasionalizm ünsürl~ri yeridilirdi.

Hilmi Ziya Ülk~n fiqhin inkişafı prosesind~ müxt~lif m~zmuıi daşıdığını

göst~rmişdir. M~s~l~n, ~r~b ad~t v~ ~n~n~si, İran ~n~n~si, · Oğuz tör~si kimi. Oğuz tör~si il~ fiqhin qarışması Türk hüquq sistemini yaratmışdı. Ellinistik f~ls~f~nin

Hilmi Ziya Ülkanin yaradıcılığınd~ fiqh masala/ari 221

· tasiii ila vücuda galan hüquq nazariyyalari fiqhin yanında, ondan müstaqil bir yer tutmuşdur.

Hilmi Ziya Ülkanin fikrinca, bu manada İslam hüququ falsafasi deyilinca müxtalif carayanlar İıazarda tutulur: 1. Tamamila metafi,zik olan İslam hüquql! ·

falsafasi: Fiqh va üsul-ü f.iqh; 2. Türk törasi va ya İran an~nasiyla vücuda galan şia fiqhi va türk hüquq nazariyyalari; 3. Yun~n fatsafasinin tasiri ila yaranan rasİonalist hüquq nazariyyalari; 4. Müsbat.va naruralist hüquq nazariyyasi ki, İslam falsafasinda bunu yalnız İbn Xaldunda görürük [2, 62]. .

İslam hüququ falsafasindan bahs edan mütafakkir İslam (arab - A.M.) imperi­yasının qitalar arasmda yarandığı zaman yeni iqtisadi va büquqi ehtiyaclarm mey­dana çıxdığını göstarmişdir: Bu ehtiyaclar aslinda bir toplam dini olan İslamiyyati

bir i.mperiya hüquqiı nizamma göra tafsir etmak macburiyyatini doğurdu. Bu

imperiya, fikri be)yatı baxımından bir furu:i:ıe)t~ dayanırdı, y~ni teoloji bir dövlatdi. Bunun üçün İslam hüququ falsafasi teoloji imperiya sisteıİı.ini qanunilaşdiran bir falsafa oldu. İmperiya genişlandikca har gün yeni masalalar çıxırdı: cihad masalasi, xarac masalasi, torpağın bölünmasi va işladilmasi, varasa, mirasın bölünmasi va b.

Bu masalalar hissa-hissa. va bir-birindan ayrı-hüquq nazariyyalari yaradırdı. Bununla fiqh bir çox qollara bölünmüş va bağlantısız carayanlar almışdı [2, 62..:63].

Hilmi Ziya Ülkan "fiqh tam bir sistemdir va kalama istinad edir" mülahizasini irali sürarak yazırdı ki, kalamın sırf metafizik mahiyyatdaki prinsiplarinin camiyyat falsafasi halını alması . demakdir. aslinda faqihlar böyük ka lam naziyyalarindan birina bağlıdırlar [2, 63].

Hilmi Ziya Ülkanin fikrinca, klassik kitablarda"fiqha amali, şariata uyğıın olan masalalarİ bilmak kimi tarif verilir. Üsul al-fiqbj.ıı mövzusu şariatla bağlı olan

dalillar va bökmlardir. Üsulun qayasinin şariat bölanlarini bilmak va onlara uyğun harakat ed~uak dünya va axiratda saadata çatmaq kimi naz~rda ~tulur. Fiqb kitabiarının şariat dalillarindan nazarda tutduqları bunlardır: 1. K.itab, 2. Sünnat, 3.

İcına-i ümmat, 4. Qiyas-i fü9.aba. Fiqh alimiari bu asasiardan çıxış edarak hüquqi bölanlar vera bilmak üçün mantiqdan istifada edir, mantiq fiqhin xidmatin~~ bir tafsir, uyğıınlaşma va tatbiq alati olurdu [2, 64].

Belalikla, Quran, sünna, icma va qiyas müsalman büququnun asasıarını (üsul al­fıqh) taşkil edirdi. Bu asasiardan istifada edilmasindan asılı olaraq müsalman

Şarqinda bir neça . sünni büquq mazhabi (maktabi) yaranmişdı. Onlardan an maşburlan hanafilik, malikilik, şafiilik va hanbalilik idi. Hanafıliyin asasını 8bu Hani fa N üm an ibn Sabit ( 699-7 69) qoymuşdu. Hanafılar hüquq masal~larinda aqlin

222 Aytak Zakirqızı (Mammadova)

müddaalanna üstünlük verdiklarİ haldaMalik ibn en~sin (715-795) ardıcillan olan malikil~r sünnala~ çox meyil edirdilar. Mahamm~d ibn İdris Şafii (767-820) v~ onun ardıcillan bu mazh~blar arasında orta yeri tuturdular. Ancaq müs~lman ideoloqlan şari~t eh.kamlarını qızğın müdafıaya qalxır, sarbast düşüncay~ yol '":ermak istam.irdilar. Onların bu ideyası öz aksini ortodoksal sünnilikd~ - hanbalilik mazhabinda tapdı. 8hmad ibn Hanbal (780-855) va onun ta~fdarlan yalnız Qurana va sünnaya asaslanırdılar, dini ehkarnlardan kanarda qalan azadfıkirlilik meyillarina qarşı amansız idilar [4, 27].

Fiqhin asası, qaynağı ila alaqadar masaladan bahs ed~n Hilmi Ziya Ülkan yazmışdır ki, fiqhin birinci qaynağı kitab, yani Qurandır. F~qat bütün qaynaq bun­dan ibarat deyildir. V~lıy va ilham salıibi olan insanın sözlari va lıa~katlari da ikinci qaynaq sayılır... Peyğambarimizin sözlari, faaliyyati, ümurniyyatla hayatı fıqlıin

ikinci qaynağıdır, bu da sünnatdir. Hüquqi. va axlaqi yaxın masalasi bununla hall edilinca, indi asl hüquqşünasın vazifasi başlayır. Hüquqi sistem kalami si~tema, yani sosial nizarn metafizik nizama bağlanır va sosial nizam, yani alavanin prinsiplari metafizik nizam, yani mütlaqdan çıxanlır. Faqat bunu çıxarmaq çox çatindir. Çünki ictimai nizarn har an şakildan-şakla girir, yeni ehtiyaclar meydana çıxır.

«İslami elminin dirayi fiqhdir. Kalarn onun prinsipidir. Tafsir, h~dis, üsul-i

hadis onun vasitalaridir» mülahizasini taqdim edan mütaf~kkir bunu bela . açıqla­mışclır: İslami elm tamamila sosial bir elmdir. Qayasi camaat (icma) nizanıını davanı etdirmakdir; fiqh, yani hüquq falsafasi bu camaat nizanıının dirayidir. Bütün digarlari ya ona hazırlıq taşkil edar, yaxud da onun şartlaridir [2, 66].

Quran, Sünna iki asas digar iki asasla, yani icma, qiyasla tamamlanır. Hilmi Ziya Ülkanin fikrinca, icma Qarbda referendum kimi deyilanin eynidir. Kiçi.k cümhuriyyatlarda qanun vasitasiz va tamsilsiz olaraq hazırlanır. Xalq bir ineydanda toplanaraq qabul edanlar bir tarafa, ~tmayanlar digar tarafa aynlır. Qadim Romada bazi sarbast şaharlarda, bu gün İsveçrada bu üsul tatbiq olunur. İcma üsulu İslam hüququnun mülıüm bir tamalidir. İslamiyyatin ilk asrinda bu üsul tamamila tatbiq edilirdi. Sonradan müctahidlarin icma manasında işladilirdi. İcma doğrudan doğruya demokratiya demakdir. Mütlaq olan ilahi hökmlar ancaq icma ila hayata keçar, bir­birini tamamlayar. İslam doktrinasına göra haqqın sözü xalqın sözüdür: xalifa seçimi, mühariba elaru, torpaq bölünmasi, vergi sisteminin dayişınasi va b. icma ila edilir. İcma İslam lıüququnda ictimai hüququn (amma hüququn) tamalidir. İcma naticasinda seçilan xalifa mütl~q bir salalıiyyata salıibdir. O, bir imperator va ya diktatordur. Onu iqtidar mövqeyina g~tir~n ictimai iradadir. Faq~t o bir dafa

Hilmi Ziya Ülkanin yaradı~ılzğındci fiqh masala/ari 223

g~ldikd~n sonra mütl~q olaraq ictimai irad~ni t~msil ed~r v~ heç bir surati~ etiraz

edilm~z [2, 66-67].

ahali çoxalıb. seçkid~ iştirak ed~cak, bir şahar xalqı kimi kiçik bir camaatdan

ibarat olmayınca icmanm t~tbiqi çatinlaşir. Bela ki, ilk xalifalar zamanmda

münt~zam t~tbiq edil~n icma sonradan qisman uzaqlaşılmışd.ıt. Faqat Mavardiya

göra har şahar öz icmasmı hazırlayaraq onlardan ümumi natic~ ~ıd~ edirlar. Mavardi

bu masal~d~ zamanmdakı bazi t~tbiqi t~nqid edir. Y ~lnız o dövrda deyil, çox

sonralar da böyü.k faqihl~r h~min fikri müdafla etmişlar. Mas~lan, İbn Teymiyya

«Qayyumun va tabaliyin t~nziml~nm~sind~ şariat siyasati» («~s-Siyas~t ~ş-şar'iyy~

:fi islahi ar-ra'i v~ ar-ra'iyya») adlı as~rind;;ı icmanm bir növ sosializm~ ged;;ın, y~ni

siyasat v~ iqtisa_d işl;;ırinda camaatın doğrudan doğruya iştirak va İnüdaxil~sini qabul

edan sistemini müdafi~ edir. asasan İslam hüququnun bu xarakteri müqavil~ va

mülkiyy;;ıt n;;ız;;ıriyy~sind~ d~ görünür.

F;;ıqihl;;ırin kitab v;;ı sünnaya asaslanaraq etdiklari qiyaslar (analogie) fiqhi

tamamil;;ı ilahi d;;ılill~r m~rhalasind;;ın ;;ıqli d;;ılillar m;;ırhala~in~ · keçirir. Bununla fiqh

sistemi rasional hüquqi bir sistem formasını alır. F;;ıqihl~rin qiyası bir neça üsula va

qaydalara ~saslanır ... F;;ıqihl~r Quran va s,iinnatd;;ı tam va qati bir x~b~r~ qarşılıq olan

bir hökmü «sübut» il;;ı q;;ıbul edirl~r: O mütl~q olaraq sabitdir.·Sübutda ağıldan çox

ifada etm~nin rolu vardır. Bir ~mrd~ bu daqiqlik olmayınca o zaman müxtalifyollara

müraci~t edilir. Bürhan va isbat yoluyla ''y;;ıqin" a~aşdırılır, buna d~lal;;ıt deyilir.

agar d~lil kitaba istinad edirs~ buna d;;ılil-i ;;ıqli, sırf bürhana istinad edirsa buna

dalil-i n~qli deyilir. Doktrinalar arasındakı farqlar is;;ı bunlardan iı.~r birina verilan ~hamiyyatd;;ın irnli galir [2, 67]. ·

İslam hüququnun bütün müqavila, mülkiyy;;ıt v;;ı toxunulmazlıq nazariyyalarini

istinad etdirdiyi bir hiliriyy;;ıt nazariyyasi vardır. Oria gör~ yaradılışdan bari

insanların yaradanlan qarşısındakı v~ziyy~tl~ri, qulların ağaları qarşısındakı

vaziyy~tl~ri kimidir. Bu haqiq~t fiqh~ gör~ qarar çıxarma va ifad~si açıq izahı il~

sabitdir. Hilmi Ziya Ülk~n burada Allahla insan arasında bir v~zif~ - baqq sistemi

olduğunu yazır: İnsanın Allah qarşısında etm~li olduğu macburi vazif~lar vardır.

Buna müqabil insanların da Allahdan aldıqlan bir ~eça haqları mövcuddur. Mükafat

v~ caza ancaq azad h~r~btl~rd~ m~na qazanır. Allah, inşanın azad ola bilmasİ üçün

ona ağıl v;;ı irad~ vermişdir. F;;ıqat ağlın t~k.lif etdiyi ~ir şeyi bad;;ınin icra etmasi

üçün, bu b;;ıd;;ınin h;;ır çür ikrahdan toxunulmaz v~ muxtar olması lazımdır [2, 70].

Hilmi Ziya Ülk~n burada İslam düşünc;;ısi tarixind~ filosof v~ büquqşünas kimi

tanman Seyyid Şarif Cürcaninin (1339-1413) mövqeyini göst~rmişdir. Seyyid Şarif

224 Aylak Zakirqızı (Mammadova)

Cürcani «Ş~rh ~ı-M~vaqif» ~s~rind~ bu m~s~ı~ il~ ~laq~dar · yazmışdır: "Q~d~r

etiqadı, İslam doktrinasının ~sasını t~şkil edif. Bu etiqadın yarıı.Oda insan

f~aliyy~tinin azad bir sur~td~ seçim haqqı v~ m~suliyy~t ş~klind~ ~m~li bir prinsip

q~bul edilmişdir. «Ş~rh ~1-M~vaqif» bu n~z~riyy~ni d~yişdirir v~ metafizik fatalizmi

~xlaqi hürriyy~tçilikl~ ancaq eklektik sur~td~ tamamladığımızı söyl~yir, y~ni bu

metafizik sistemd~n hürriyy~t n~z~riyy~si çıxmaz. 8xlaqı yaratmaq üçÜn buna

hürriyy~t prinsipini ~ıav~ edirik, f~q~t bu sırf ~~~li bir t~rzd~ ~ıav~ edilmişdir.

·<<.M~vaqif>>a gör~, bu'n~z~riyy~ metafizik prinsipin n~tic~si deyil, sistem xaricind~,

sistem~ qatılmş bir fikirdir . . <<.M~vaqif>>ııi bu q~na~ti ümumi deyildir. Onların ardıcıUan olan b~zi rasionalistl~r~ h~sr edilmişdiD> [2, 72].

Hilmi Ziya Ülbnin .:filainc~, ~sı fiqh, mütl~q f~ls~f~sin~ .v~ metafizikaya

· ~saslanır. M9qavil~ n~z~riyy~sini d~ doğrudan doğruya metafizikadan çıxanr. Çünki ~sı fiqhd~ insanın Allah qarşısındakı v~ziyy~ti külli ağıl olan Allahın onun · bir

· parçası, y~ni cüzi ağıila münasibat~ girşm~siyl~ mümkündür. Bu münasib~t cüziİıin

külla v~zif~ il~ meyl etm~sini v~ küllün cüz~ haqlar b~xş etm~sini z~ruri etdirir.

Müt~f~kkir fiqh sistemiriin Roma hüququndan v~ Kantdan eyni d~r~c~d~

aynldığını bildirark~n bunu bel~ açıqlamışdır: Roma hüququ obyektiv xarici haql~

q~bul ed~r v~ h~r~bt nöqt~si haqq m~flıumudur. Kant is~ yalnız m~nş~yi mütl~q

olan bir v~zif~ prinsipini q~bul edir. Kantın hüquq n~z~riyy~si ~xlaqının bir f~slidir.

Fiqh sistemi qarşılıqlı v~zif~l~r v~ haqqlar sistemidir. H~r haqq bir v~zifani, h~r

vnif~ bir haqqı lazımlı edir. Y ~ni bu günkü dili~ des~k, f~rdl~ c~miyyat arasındaki

qarşılıqlılığı q~bul etmak demakdir. Bununla birlikda asl olan v~zifadir. Faqat bu

darhal yena h~min prinsip n~ticasi olaraq v~zif~nin görula bilmasİ üçün lazım gal~n

hürriyyat şaklini almışdır.

, Hilmi Ziya l)ık~n fiqh falsaf~sini Ziya Gökalpın fikri il~ müqa~s~ edir: Fiqh

f~ls~f~si Ziya Gökalp kimi «Gözl~rimi yumub, v~zif~mi görar~m>> dem~z, vazif~ni

icra. etm~k üçün gözl~rin açıq olması lazımdır [2, 72].

Hilmi Ziya Ülk~n fiqhd~ mülkiyy~t n~z~riyy~sind~ bütün insanların b~rab~r hüquqa malik, heç birinin dig~rind~n artıq haqqa sahib olmadğını yazmışdır. «Bu

manimdin> demanin imkanı yoxdur. 8gar bir şeyin iş l~dilm~si bir qism insanlar

üçün ixtiyari, dig~r bir qism insanlar üçün haramdırsa, . bel~ hallara mülkiyy~t

deyilir. Mülkiyyat bir . şeyi t~k bir adamın hölqn v~ iqtidarına verm~k, dig~rl~rin~

qadağan etmak dem~kdir. İslamiyy~td~ asl~n mülkiyy~t yoxdur. Mülkiyy~t istisna

hallarda v~ zaturatl~rl~ zühur etmişdir. Bu hallar da daima metafizik prinsipl~ izah

edilmişdir. Fiqha göra mülkiyyatin fail illati Allahdır. Onu qanunil~şdiran, dini ed~n ,

Hilmi Ziya Ülkanin yaradıcıl!ğz!ıda fiqh masala/ari 225

Allahdır. 8g:;ır bir şey ş:;ıri:;ıtl:;ı bir adama basr edilmiş, digar qullara onun qana:;ıti

qadağan edilmişdirs:;ı, · bu sırf ilahi v:;ızifa v:;ı baqq sisteminin reallışciırmasını asanlaşdırmaq üçündür [2, 73-74].

Fiqb m:;ıktabl:;ırind:;ın bahs edarkan mütafakkir göstarmişdir ki, :;ıbli-sünna

fiqbind:;ı başlıca iki böyük makt:;ıb vardır: 1. iraq m:;ıktabi, İmam-8z:;ımın Hanafilik

mazhabidir. 2. Şam makt:;ıbi, İmam Malik v:;ı İmam H:;ınbalin yoll_arıdır. İmam Şafıi .

bunlan t:;ılif etmişdir. İki c:;ırayan arasındakı zidd görüşlar onda mötadil foı:mada ifad:;ı olunmuşdur [2, 79]. · ·

Han:;ıfilik maktabinin Bbu Hanifa Nüman ibn Sabit tar:;ıfind:;ın yaradıldığını

yazan Hilmi Ziya Ülkan onun baqqında m:;ılumatı taqdim etmişdir: Bu böyük İslam müctabidi 699-768 illar arasında yaşamışdır. 8sli Kabil şabarindandir. Bağdada

köçmüş va parça ticaratila maşğul olmuşdu. Sarvati olduğu üçün dövl~t işinda

çalışmamışdır. Fiqh~ aid çalışmalarını dostlan va tal:;ıbalari ila m:;ıs~:;ıhatlaşirdi. Kiçik

yaşlarından hüquqi m:;ısalala~a dair asaslı mübahisalam girmiş, f:;ıqat asar naşr

etm:;ımişdi. Gaoc yaşda yoldaşlarının taşviqila hüququo metafizik prinsiplarina dair

«:;ıl-Fiqh :;ıl-akb:;ımi çap etdirdi. Sonra arnali m:;ısal:;ılar:;ı dair çoxlu kitablar yazmışdı.

Ona taklif edilan vazifalari qabul etmamişdi. Buıia göra habs:;ı va dayanak cazasına

maruz qalmışdı. Xalifa Mansurun Bağdad qaziliyini qabul etmasini israr etdiyi balda

bundan imtina etdiyi üçüo yetmiş yaşında bahs edilmiş va dayanakd~m ölmüşdür.

Marnuriuğu qabul etiDamasinin sahabi Hanafiliy:;ı göra bir yerda zülm varsa, orada

alimin vazifa qabul etmasi zülmda iştirak va buna göra küfrdür. Halbuki İmam

Malika göra, dövlat başçısı zalımdırsa alimin vazifasi sükut etmakla elmi

qurtarmaqdır. İmam ezamin marnuriuğu qabul etmamasinio başqa s:;ıbabi da budur:

İlk Abbasi xalif:;ılari mötazilil:;ırdaodir. 8hli sünnat fiqh nazarinda mütazili olmaq

bidata qayıtmaq demakdi. Buna göra İslam büquqi sisteminin kanannda qalanların vazifasini qabul etmamalidir [2, 79].

H:;ınafilik mazhabinin nümayaodalari haqqında mas:;ılani işıqlandırarkan Hilmi

Ziya Ülkao maturidilarin hanafilik maktabina maosubluğuna göra türk mamlakat­

larinda yayıldığını göstarmiş, İmam ezamin yolunu davam etdiran böyük türk

faqihl:;ıriodao bahs ·etmişdir: İbo Mübarak Marvazi zamanın :;ın böyük müct:;ıhid­

lariod:;ıodir. İlk dafa axlaqa dair asari olan, Xorasaoda ilk dafa hadis toplayan,

türklardan ilk dafa arabc:;ı şeir yazan bu şaxsdir. Bbu Mutii Balxi, Nuh ibn 8bu

Marvazi, Sahl ibn Marvazi va sonra buxaralı bir çox faqihlar bu cığın davam

etdirdilar. İmam Maturidi va İmam Nasafinin Buxaradakı hakim olan metafizik

226 Ay~ak Zakirqızı (Mammadova)

asaslanyla hanafiliyi qüvvatlandirdilar. Hanafilarin böyük markaziari Bağdad, Delıli · va xüsusila İstanbuldur. eskidan Buxara va Samarqand da markaz idi [2, 79].

Hanafiliyin asas prinsiplari bunlardır: A) Qanun: Hanafilik avvala rasional bir hala gatirilmiş olan şariat::ı asaslanır. İlahi amr şübhasiz mütl::ıq prinsipdir. F::ıq::ıt o, aqli d::ılill::ırla isbat va izah edilmişdir. B) Ad::ıt va ::ın::ına: Hanafi hüququ m::ızmununu adat v::ı an::ın::ıdan alır. Bu da Hanafi doktrinasına gör::ı hüququn emprik qism.idir. M::ıml::ık::ıtin, q::ıs::ıbanin ehtiyacına, orada mövcud ananaya göra yeni hökmlar verilir. Türk f::ıqihl::ırinin emprik va rasional iki c::ıbhani birlaşdirmalari türk imperiyalan hüquq sisteminin olduqca barakatlİ va takamüla hazır olmasını tarnin etmişdir. C) Zarur::ıt: V::ıziyy::ıt va ehtiyaclara görn yeni hökmlar ver::ı bilmayi q::ıbul edar, yani ::ısli hpkml::ırin almadığı yeni m::ıs::ıl::ıl::ır meydana çıxınca, hökmlari ona gör::ı

dayişdirin::ık mümkündür. Zamanının dayişm::ısiyla hökml::ırin d::ıyişm::ısi caizdir qaydası bunu ifada edir. Bu qayda Han::ıfi liyin t::ıkamülçü bir hüquq sistemi olmasını tarnin edir [2, 79-80].

H::ınafilikdan sonra malikilik mazhabindan bahs edan mütafakkir yazırdı ki, İmam Malik Şam maktabinin yaradıcılarındandır. Hicri 90-179, yani 708-795 ill::ır

arasında yaşamışdır. Bu mazhab Şima.li Afrikada va Ağiabilar ::ımir.liyi arasmda (Tunis-Siciliya va b.) yayılmışdır. Mansublan arasmda İmam Malikdan sonra an böyük ustad Seyyid X::ılildir, «Müxtasam adlı asariyla m::ışhurdur. İmam Malik başlıca asari olan hadis toplusu «Müvatumm İmaıiı 8zami taqlid edarak yazmışdır. Maliki mazh::ıbinin ::ısas kitabiarından sayılıin «8sadiya» sahibi 8s::ıd ibn Firat 8bu H::ınif::ınin talabalari 8bu Yusif, Mahammad ibn Hasandan fiqh tahsi.li aldı. Maliki m::ızhabi asasiarında Hanafilik qadar z::ıngin deyildir. Hilmi Ziya Ülkan hüquq makt::ıblarindan Hanb::ı.li mazhabini üçüncü t::ıqdim edir. İmam Hanbal l64-241, yani miladi 780-855 illar arasında yaşamış V<) yena arab mamlakatl::ırind., yayılan bir fiqh doktrinasını yaratmışdır. Bu mazhab m.,nsublan da hadis ahlidir. Faqat başqa­larından daha qatı bir hüquq sistemi hazırla.ıruşlar. Taqlidi tamamila inkar edarak, hadisdan başqa asası q::ıbul .etm::ızdil::ır. Bu m::ızh::ıb qism::ın arabistan, qism;:ın da Afrikada ::ışir::ıtlar arasında yayılmışdır [2, 80-81].

Şafii m::ızh::ıbini dördüncü hüquq ni::ıkt::ıbi kimi göstar::ın mütafakkir İmam Şafiinin iraq v::ı Şam c::ır::ıyanlarınm zidd prinsiplarini uzlaşdırmağa çalışdığını yazmışdır. Hicri 150-204 (miladi 764-811) ill::ır arasmda yaşa.ıruşdı. İmam Şafii, h::ın::ıfi ustadlarından Mahamm::ıd ibn Hasanin talab::ısi olub, öyr::ındiyi fiqhi ::ıvvalca qabul etöiyi hadis prinsipin::ı alava ed::ırak, r::ıy prinsipi ila hadis prinsipini birlaşdirmak istamişdir. Şafiilik m::ızh::ıbi ilk zamanlarda çox yayılmadığı halda,

Hilmi Ziya Ülkanin yarad(ct/ığı.ndafiqh masala/ari 227

ancaq İbn Şirin M~rv~zi vasit}sil~ bir ~sr sonra Türkistan iç~risind~ özün~ olduqca çox t~r~fdar tapmışdır [2, 81].

Hilmi Ziya · Ülbn~ görn, hüquq n~z~riyy~l~ri islamı q~bul ed~n mill~tl~r arasmda milli xarakterl~r~ gör~ t}ş~kkül tapmışdır. H~n~filik Bağdadda yaransa da, türk m~ml~k~tl~rind~ yayılmış v~ yerl~şmişdir. Şafiilik d~ bir türk m~zh~bidir. H~nb~lilik v~ malikilik ~r~b v~ b~rb~ri m~zh~bidir. Türkl~r ş~h~r v~ imperiya yaratciıqlan üçün ictimai t~şkilatı ~qli bir hüquq sistemi il~ sağlamlaşdırmaq m~cburiyy~tind~ idil~r. Buna gör~ türk hüquq n~~riyy~l~ri h~r şeyd~n ~vv~l rasional olmuşdur, eyni zamanda türkl~r imperiya daxilind~ müx~lif ünsürl~ri idar~ etdikl~ri üçün hüquqi normaların m~zmunu baxımından m~ml~k~td~n m~ml~k~~ d~yiş~c~yini n~z~r~ almışlar v~ bu rasional forma iç~risind~ m~zmun d~yişikliyin~, t~crüb~y~, ad~t v~ ~n~n~ı~r~ ~h~miyy~t vermişl~r. Hüquq doktrinalannın bir c~h~td~n d~ t~crübi v~ t~kamülçü olması v~ zamanın ehtiyaclarma gör~ asanlıqla d~yişil~ bilm~si bundan ir~li g~lir [2, 81].

Bel~likl~, İslam hüququnun ~saslarmı {Usul ~1-fıqh) t~şkil ed~n Quran, sünn~, icma v~ qiyas haqqında m~s~l~l~r~ tarixilik prinsipind~n yanaşan Hilmi Ziya Ülk~n H~n~filik, Malikilik, Şafiilik, H:mb~lilik kimi daha çox m~şhur olan sünni hüquq m~l©bl~rind~n b~hs etmişdir.

aDaBİYYAT

1. Ülken Hilmi Ziya. İslam felsefesi kaynaklan ve tesii:leri. Ankara, 1967 2. Ülk~n Hilmi Ziya. İslam Düşüncesi. IV. Baskı. İstanbul, 2005 3. Ülk~n Hilmi Ziya. Sosyoloji sözlüğü. İstanbul, 1969 4. M~mm~dov Zakir. ~rbaycan f~ls~f~si tarixi. Bakı, 1994

228 Ayta(c Zakirqızı (Mammadova)

. XÜLASa

AyttJk Zakirqızı "(MtJmmtJdova)

Maqalada Türkiyanin böyük mütafakkiri Hilmi Ziya Ülkanin (1901-1974)

yaradıcılığı asasında fiqh masalalar xüsusi ·olaraq işıqlandırılmışdır. «İslam hüququ falsafasi fiqh elıni ila başlar» fikrini taqdini edan alim «fiqh» sözünün asi manasının bilik va elın demak olduğunu bildirmişdir. Hilmi. Ziya Ülkan fiqhin tam bir sistem olduğunu va kalama istinad etdiyini yazınışdır. Burada müsalınan hüququnun asaslannı (üsul ~1-fıqh) taşkil edan Quran, sünna, icma va qiyas ha,qqında masalalarİ geniş şakilda göstarilir. Maqalada Hilmi Ziya Ülkanin yaradıcılığı asasında Hanafilik, Malikilik, Şafiilik, Hanbalilik kimi daha çox maşhur olan sünni hüquq

maktabiari baqqında masalalar tadqiq edilir.

PE3IOME

AıimeK 3aKupzbl3bl (Ma.Meooaa)

B CTaT.&e BCeCTOpOHHe HCCJie.ızyıoTCH np06JieMI>I <J?m<Xa Be.JIKKHM TypeiU<HM Ml>ICJIHTeJieM Xru:ı:ı,MH 3H.sı: Y JI.bKeROM. <<lüpi1,.!0{lleCKM <J?mı:oco<J?H.sı: HCiıaMa

Raı:ımı:aeTc.sı: RaYKoli qnnam,- KORCTaTIIpyıonom '3Ty MI>ICJI.b yqeın.rn, onpe,ueıı.sı:eT RacTo.ıı:mee 3Raqeıme <J?m<Xa, KaK 3Raıme H Hayı<y. Xru:ı:ı,MH 3H.sı: YJI.bKeR ormpa.sı:c.& Ha KaJiaM xapaKTepH3yeT <J?Hicx., KaK noımyıo e.umıyıo CHCTeM}'.' 3,zı:ec.b OCHOBY MYCYJI.bMaHCKoro npasa (ycyJI.b-aıı.&-<l>HKX) coCTaBıı.sı:eT KopaH, cyima, o6m;mıa H

npo6ııeMI>r rHHca, KOTOp.&ıe ımıpoKo npe,ucTasııemı. B CTaT.be o-rpa>ı<emı npo6ııeMI>ı IOpH,n:HtieCI<HX Cya.HIITCI<HX . IIII<.OJI - xaııa<J?HTOB, Maım:ıaiTOB, maQ:ıHIITOB,

xaa6aJIHTos, KOTop.&ıe ııerım B ocaoBy TBopqeCTBa Xırnı,MH 3H.sı: Y JI.bKeHa.

Hilmi Ziya Ülkanin yarad~ctlığındajiq/ı masala/ari 229

RESUME

Aytek Zakirqizi (Mammadova)

In the article investigated the problem of fiqh (Islamic law) in creation of the

great Turkish philosopher Hilmi Ziya Ulken (1901-1974}. Hilmi Ziya Ulken who introduced his thought that <<Philosophy of Islamic law begins with fiqh (Islamic Law)» and he emphasized that «fiqlm are knowledge and science. Hilmi Ziya Ulken

emphasized that <<fiqh» is systematically subject and it refers to Kelam. He indicates widely the basis of Muslim law which based Koran, Sunna, İjma ( commune) and

Qiyas (analogy) in this article. Also, in this article investigated legal problems of

Sunni law schools - Hanafi, Shafii, Maliki and Hanhali on basis of c~eativity Hilmi Ziya Ulken.

Çapa tövsiy<l etdi: f.f.d. Gündüz Süleymanov