UDK 911 : 2 : 551 ∙ 58 (497 ∙ 15) = 861

KLIMATOGENI EKOSISTEMI BOSNE I HERCEGOVINE (I)

RADOMIR LAKUŠIĆ1

EKOLOŠKI KONCEPT ZAŠTITE EKOSISTEMA ČOVJEKOVE OKOLINE

U procesu iskorištavanja resursa čovjekove okoline, odnosno njene zaštite i unapređenja, postoje tri pristupa, koji počivaju na tri različita teorijska pristupa, tj. tri različita poimanja prirode, odnosno materije.

Koncept klasične (kapitalističke) ekonomije je najstariji, najprimitivniji, najneracionalniji i najnenaučniji, ali na žalost još uvijek najrasprostranjeniji oblik odnosa čovjeka prema svojoj okolini. On počiva na uvjerenju da je priroda, odnosno čovjekova okolina, zbir neiscrpnih prirodnih resursa koje treba što intenzivnije iskorištavati u cilju što bržeg nagomilavanja kapitala i ostvarenja što većeg profita, bez obzira na posljedice koje takav odnos donosi. On ne posjeduje dužu vremensku dimenziju u planiranju, niti ga zanimaju naučne prognoze budućnosti. U njemu su opšti interesi duboko podređeni interesima manjine.

Geografski pristup zaštiti i unapređenju čovjekove okoline se rađa i razvija paralelno sa razvojem socijalizma. On svoj odnos prema prirodnim resursima temelji na teoriji marksizma, odnosno naučnog socijalizma. Unosi šire vremenske dimenzije u planiranju razvoja društva, vodeći računa o naučnim prognozama budućnosti i podređivanju parcijalnih interesa interesima cjeline. Međutim, njega sputavaju, s jedne strane ekonomska nerazvijenost, a s druge strane nedovoljna razvijenost i nedovoljna primjena nauke o ekosistemima čovjekove okoline koja onemogućava postavljanje sigurnijih naučnih prognoza o sudbini nekog ekosistema koji je pod ovakvim ili onakvim antropogenim uticajima. Ovaj pristup je prostorno globalan, a ekološki površan, jer ne ulazi dublje u strukturu i dinamiku ekosistema, što mu onemogućava sagledavanje finijih zakonitosti kretanja, kako geobiosfere u cjelini, tako i bilo kog njenog fragmenta ili komponente.

Ekološki koncept zaštite ekosistema čovjekove okoline počiva na dijalektičko-ekološkoj teoriji evolucije materije, prema kojoj su ekosistemi najsloženiji i najevolutivniji materijalni sistemi naše planete i Kosmosa, sa određenim nivoom evolucije, stepenom integracije i stepenom ekološke slobode, bez čijeg poznavanja ne može biti govora o racionalnom iskorištavanju prirodnih resursa, tj. zaštiti i unapređenju čovjekove okoline.

Ekološki koncept zaštite ekosistema čovjekove okoline počiva na spoznaji:

- da je svaki ekosistem nastao integracijom određenih komponenata fizičkog, hemijskog i biološkog, a kod složenijih sistema i ekološkog nivoa evolucije,

- da svaki ekosistem ima specifičnu strukturu i dinamiku, te specifičan prostor i vrijeme u kojem egzistira,

1 Dr. Radomir Lakušić, redovni profesor univ., Odsjek za biologiju, Prirodno-matematički fakultet, Vojvode Putnika 43, 71000 Sarajevo, YU.

- da ih karakteriše evolutivnost, tj. nastajanje složenijih iz prostijih, kao i specifičnost u procesima dezintegracije i degradacije,

- da su ekološki sistemi sistemi sa najvišim nivoom evolucije, najvišim stepenom integracije i najnižim stepenom ekološke slobode,

- da su im ograničavajući faktori biocenološke i genetičke komponente,

- da su im fizički elementi i proste hemijske komponente sa najvećim stepenom ekološke slobode,

- da im je stepen ekološke slobode u određenoj zavisnosti od stepena integracije i da je obrnuto proporcionalan sa njim,

- da im je produkcija zelene mase i biomase u strogo određenoj zavisnosti od svjetlosnog hidrotermičkog režima, odnosno nivoa organizacije biocenoze,

- da ostvaruju singenetsko-sinekološki, ali najčešće ne i prostorni kontinuitet u prostoru geobiosfere,

- da su svi ekosistemi samo komponente geobiosfere kao vrhunskog jedinstva materije na našoj planeti i u Kosmosu,

- da poremećajem njihove ekološke ravnoteže prelaze isključivo u ekološke sisteme nižeg stepena integracije, a u slučaju katastrofa i u sisteme sa nižim nivoom evolucije itd.

Ovakve teorijske osnove fundamentalne ekologije nameću savremenoj praksi zahtjev da se ne vrši iskorištavanje sistema čovjekove okoline prije nego se upozna njihova struktura, dinamička ravnoteža, porijeklo, smjer evolucije, stepen antropogenih uticaja, stepen produkcije zelene mase i biomase, mogućnosti iskorištavanja u granicama dinamičke ravnoteže, mogućnosti povećanja produktivnosti, tj. unapređenja itd. Međutim, ekonomska nerazvijenost naše zemlje i velikog dijela svijeta, s jedne strane, i nizak stepen informiranosti prakse o zakonima kretanja ekoloških sistema s druge strane, imaju za posljedicu dominaciju klasičnog (kapitalističkog) pristupa resursima ekosistema čovjekove okoline, ili u najboljem slučaju primjenu geografskog (prostornog) pristupa, koji zbog grubog sagledavanja odnosa komponenata i elemenata u ekosistemima nije u mogućnosti da dâ optimalna rješenja u sferi zaštite čovjekove okoline, odnosno racionalnog iskorištavanja mineraloško-petrografskih, klimatskih, pedoloških i bioloških resursa, odnosno ekosistema kao objektivnih cjelina geobiosfere naše planete.

Ekološki pristup zaštiti i unapređenju čovjekove okoline je pristup razvijenijeg društva, u kome je stepen društveno-ekonomske razvijenosti i stepen informiranosti o zakonitostima kretanja ekoloških sistema znatno viši, gdje su društveno-ekonomski odnosi rasterećeni klasnog pristupa prirodnoj i društvenoj sredini, gdje se na najvišem nivou, istinski samoupravno odlučuje o svakom širem zahvatu u čovjekovoj okolini.Preduslov za ostvarenje ovakvog pristupa zaštiti čovjekove okoline je razvijena i integrisana nauka, u kojoj će se sve

više formalno nego stvarno moći da razlikuju ove ili one discipline, jer će svaka od njih biti samo komponenta jedne jedinstvene nauke o materiji, odnosno čovjekovoj okolini prije svega.

Savremeni trenutak jugoslovenske prakse na polju zaštite i unapređenja čovjekove okoline karakteriše se: s jedne strane korišćenjem modela, pa i licenci sa zapada, rjeđe sa istoka, a s druge strane burnim razvojem ekoloških disciplina, odnosno nauka, razvojem ekološke teorije čije je jezgro dijalektičko-ekološko shvatanje materije, odnosno geobiosfere ili životne sredine, te primjenom ove teorije u našoj praksi prostornog i društveno-ekonomskog planiranja, koja je po tipu povratne sprege koriguje ili potvrđuje, odnosno unapređuje.

Dosadašnji rezultati primjene stranih modela, da ne kažemo licenci, na naše ekosisteme jasno su pokazali da se u razrješavanju ekoloških problema ne mogu primjenjivati modeli tipa licenci, jer svaki prostor, a naročito naš, kao veoma specifičan i raznovrstan, zahtjeva sopstveni model, tj. duboko poznavanje strukture i dinamike naših ekosistema, nakon čega je i jedino moguće uspješno modelirati, prognozirati i racionalno upravljati razvojem naše privrede i društva u cjelini. Iz ove činjenice proizilazi zadatak ne samo ekologije u užem smislu, već i naše nauke u cjelini, da se što bolje organizuje i usmjeri na ključne elemente i komponente naše životne sredine, tj. da stvori preduslove za dublje naučno planiranje i programiranje svih ljudkih djelatnosti u kojima počiva razvoj našeg socijalističkog samoupravnog društva.

UTICAJ ANTROPOGENIH FAKTORA NA STRUKTURU I DINAMIKU EKOSISTEMA ČOVJEKOVE SREDINE

Od vremena kada je svjesno posegao za štap, da ga upotrijebi kao oruđe ili oružje, čovjek je munjevitom brzinom svoje misli unapređivao tehniku i tehnologiju i uporedo sa tim mijenjao geobiosferu naše planete, tj. svoju sopstvenu životnu okolinu i okolinu ostalih živih bića.

Proces evolucije ljudskog mišljenja, tj. proces razvoja čovjekove spoznaje samog sebe i svoje okoline, praćen je procesom razvoja tehnike i tehnologije, ali ne i onoj mjeri koja bi obezbijedila čovjeku racionalno iskorištavanje prirodnih resursa njegove životne sredine, odnosno cijele geobiosfere. Daleko ranije nego je upoznao zakone kretanja ekoloških sistema njegove životne sredine, čovjek je svom snagom tehničko-tehnoloških dostignuća krenuo u eksploataciju svoje uže – socijalne, i šire – prirodne sredine, stvarajući na taj način, u oblasti ljudskog društva čitav niz degradiranih i preferiranih klasa, a u oblasti prirode čitav spektar degradacionih sekundarnih i tercijarnih biocenoza, odnosno ekosistema.

Kao primjer biće izneseni rezultati proučavanja uticaja antropogenih, tj. socijalnih, misaonih i tehničkih sistema na prirodne – klimatogene ekosisteme centralne Bosne, kao primjer na kome se mogu sagledati ne samo konkretni, već i opšti zakoni odnosno komponenata i elemenata unutar antroposfere, odnosno čovjekove sredine.

Pod antropogenim faktorima podrazumijevamo:

1. sociološke sisteme,

2. misaone sisteme i

3. tehničke sisteme.

Sve ove tri kategorije materijalnih sistema su nastale kao proizvod djelovanja vrste Homo sapiens, te ih iz tih razloga i nazivamo antropogenim.

Pod čovjekovom okolinom (sredinom) podrazumjevamo najsloženiji sistem nastao integracijom fizičkih, hemijskih, genetičkih, biocenoloških, socioloških, misaonih i tehničkih sistema planete Zemlje u vremenu od arhaika do danas (Lakušić, 1976.).

Složeni ekosistem čovjekove okoline na prostoru centralne Bosne se diferencira na velik broj prostijih ekoloških sistema, a svaki od njih ima u svojoj strukturi sljedeće komponente:

- sisteme fizičkog nivoa evolucije,

- sisteme hemijskog nivoa evolucije,

- sisteme genetičkog nivoa evolucije,

- sisteme biocenološkog nivoa evolucije,

- sisteme sociološkog nivoa evolucije,

- sisteme misaonog nivoa evolucije,

- sisteme tehničkog nivoa evolucije,

odnosno rečeno jezikom geobiocenologije: klimu, vodu, matični supstrat, tlo, biocenozu, te ljudsko društvo sa njegovom naukom, tehnikom, filozofijom i politikom.

Studije diferencijacije prirodnih – klimatogenih biocenoza, odnosno ekosistema na području centralne Bosne su jasno pokazale stepen njihove diferencijacije po osnovu djelovanja različitih kombinacija klime, vode, matičnog supstrata, tla i biocenoze, a komparativne studije klimatogenih i antropogenih (sekundarnih i tercijarnih) ekosistema su pokazale uticaj antropogenih faktora na strukturu i dinamiku prirodnih – primarnih ekosistema.

Klimatogeni, tj. prirodni i primarni ekosistemi imaju svoju specifičnu strukturu i dinamiku, specifičnu fizionomiju, horologiju i hronologiju, te specifičnu produkciju biomase, koja je od presudnog značaja za egzistenciju socioloških sistema, a samim tim i njihovih produkata – misaonih i tehničkih sistema ovog prostora i geobiocenoze u cjelini. Na nivou makrofitocenoze ta struktura je oko 100% drugačija od strukture sekundarnih antropogenih ekosistema nastalih na istom prostoru nakon degradacije primarnih ekosistema. Tercijarni ekosistem, odnosno njegova mikrofitocenoza, po svojoj strukturi je također 100% drukčija od sekundarne.

Uticajem antropogenih faktora na primarne – klimatogene ekosisteme mijenja se i ono osnovno svojstvo tih sistema, od kojeg je čovjekova egzistencija u direktonoj vezi i zavisnosti, tj. produkcija njegove zelene mase i biomase u cjelini. Zakonitost promjene

mogućnosti produkcije primarnih, sekundarnih i tercijarnih ekosistema, odnosno njihovih biocenoza pokazuju da produkcija naglo opada sa povećanjem stepena degradacije, odnosno antropogene transformacije klimatogenih ekosistema. Ako produkciju primarnih ekosistema označimo kao 100%, produkcija sekundarnih ekosistema pada na 66,6%, produkcija tercijarnih ekosistema na oko 33,3%, a produkcija antropogenih pustinja na oko 0%. (Šema: „Model degradacije...“).

Promjena strukture primarnih – klimatogenih ekosistema povlači za sobom promjenu spektra ljekovitih, vitaminoznih, jestivih i drugih biljaka značajnih za čovjeka u ovom trenutku njegove istorije, što uz primjenu nivoa produkcije zelene mase, odnosno biomase ima izuzetan značaj u procesu provođenja racionalnog iskorištavanja ekoloških sistema čovjekove sredine. Analiza fitocenoloških tabela primarne, sekundarne i tercijarne vegetacije nekih ekosistema na vertikalnom profilu sarajevsko-zeničkog bazena jasno pokazuje da od ukupno 233 vrste koje su konstatovane u tri različite primarne – klimatogene makrofitocenoze 197 imaju karakter industrijskih, ljekovitih, vitaminoznih i jestivih biljaka. U procentu izraženo to iznosi 84,55%. U četiri makrofitocenoze sekundarne vegetacije konstatovano je ukupno 176 vrsta od kojih 112 pripada kategoriji industrijskih, ljekovitih, vitaminoznih i jestivih biljaka, što u procentu iznosi 63,64% i ukazuje na značajnu činjenicu da sekundarna vegetacija ima ne samo nižu produkciju biomase, već da je i kvalitet te biomase sa aspekta njenog iskorištavanja od strane čovjeka znatno manji. U šest makrofitocenoza tercijarne vegetacije javilo se ukupno 250 vrsta od kojih su 178 iz pomenutih kategorija, odnosno 71,26%, što takođe ukazuje na značajno smanjenje procenta u odnosu na primarnu i određeno povećanje u odnosu na sekundarnu makrofitocenozu. Povećanje procenta industrijskih, ljekovitih, vitaminoznih i jestivih biljnih vrsta u fitocenozama tercijarne vegetacije u odnosu na sekundarnu vegetacije može se objasniti, ne samo specifičnom strukturom tercijarne vegetacije, već i boljom prilagodbom kako ove vegetacije na ljudske populacije, tako i ljudskih populacija na njihove fizičko-hemijske, biohemijske i biološke karakteristike. Naime, čovjek je kroz svoju istoriju po logici bio najviše upućen na korištenje dobara svoje najuže okoline, što je imalo za posljedicu da kroz istorijsku praksu upravo u makrofitocenozama tercijarne vegetacije ruralnih i urbanih ekosistema otkrije visok procenat biljaka koje se mogu koristiti u različite svrhe. Jedan broj vrsta iz te vegetacije čovjek je zbog njihovih, prije svega hranjivih i ljekovitih svojstava uveo u kulture i podigao njihovu produkciju na veoma visok nivo na račun ostalih genetičkih sistema makrofitocenoza tercijarne, sekundarne i primarne vegetacije.

Komparativne studije primarne, sekundarne i tercijarne vegetacije na vertikalnom profilu sarajevsko-zeničkog bazena pokazale su da u strukturu zajednica različitog stepena degradiranosti, odnosno antropogene transformacije, ulazi veliki broj indikatora na nivou populacije ili vrste, koje možemo grupisati u više kategorija:

- primarni (P),

- primarno-sekundarni (PS),

- sekundarno-primarni (SP),

- sekundarni (S),

- sekundarno-tercijarni (ST),

- tercijarno-sekundarni (TS),

- tercijarni (T),

- tercijarno-primarni (TP) i

- primarno-tercijarni (PT).

Pod indikatorima primarne – klimatogene vegetacije (P) podrazumijevamo sve one vrste koje ulaze u sastav primarnih – klimatogenih biocenoza, odnosno makrofitocenoze, i koje se najčešće ne javljaju izvan tih ekosistema.

Pod indikatorima primarno-sekundarne vegetacije (PS) podrazumijevamo one vrste koje optimum nalaze u primarnim ekosistemima, a mogu se dosta često, kao pratilice, naći i u sekundarnim ekosistemima nastalim degradacijom odgovarajućih primarnih ekosistema.

Pod indikatorima sekundarno-primarne vegetacije (SP) podrazumijevamo one vrste ili populacije koje optimum nalaze u sekundarnoj vegetaciji i karakterišu biocenoze sekundarne vegetacije, a možemo ih naći i u primarnoj vegetaciji, koja je nastala progradacijom odgovarajuće sekundarne vegetacije.

Pod indikatorima sekundarne vegetacije (S) podrazumjevamo vrste koje optimum nalaze u sekundarnoj vegetaciji i ne javljaju se uglavnom izvan ove vegetacije.

Pod indikatorima sekundarno-tercijarne vegetacije (ST) podrazumjevamo one vrste koje optimum nalaze u sekundarnoj vegetaciji livada i pašnjaka, ali se kao pratilice javljaju sporadično i u makrofitocenozama tercijarne vegetacije utrina, njiva, smetljišta itd.

Pod indikatorima tercijarno-sekundarne vegetacije (TS) podrazumjevamo one vrste koje optimum nalaze u antropogenim ekosistemima urbanih i ruralnih prostora, a kao pratilice se javljaju u sekundarnim ekosistemima koji nastaju progradacijom odgovarajućih tercijarnih ekosistema.

Pod indikatorima tercijarne vegetacije (T) podrazumijevamo one vrste koje se uglavnom javljaju u tercijarnim ekosistemima i karakterišu njihove makrofitocenoze, odnosno biocenoze.

Pod indikatorima tercijarno-primarne vegetacije (TP) podrazumijevamo one rijetke vrste koje optimum nalaze u ekosistemima tercijarne vegetacije, a samo sporadično se javljaju u nitrificiranim šumskim ili nekim primarnim ekosistemima.

Pod indikatorima primarno-tercijarne vegetacije (PT) podrazumijevamo one vrste koje optimum nalaze u ekosistemima primarne – klimatogene vegetacije, a samo sporadično ih nalazimo u ekosistemima tercijarne vegetacije.

Pored ovih kategorija postoje i takve vrste, odnosno skupine koje povezuju sva tri tipa vegetacije – primarnu, sekundarnu i tercijarnu (PST, SPT, TSP), međutim njihov značaj kao

indikatora stepena degradiranosti je mali, pa se nećemo zadržavati na objašnjavanju njihovog značenja.

Sa aspekta stepena integracije i stepena ekološke slobode primarne, sekundarne i tercijarne makrofitocenoze se diferenciraju tako da najviši stepen integracije imaju primarne, niži sekundarne, a najniži odgovarajuće tercijarne makrofitocenoze, dok je stepen njihove ekološke slobode obrnuto proporcionalan stepenu njihove integracije, odnosno organizacije.

Vrsta HOMO SAPIENS očigledno nalazi optimum za svoju egzistenciju u ekosistemima, sekundarno-primarnog i sekundarno-tercijarnog karaktera. U ekosistemima primarnog karaktera kao ograničavajući faktor za egzistenciju ljudskih populacija javljaju se klimatski elementi, i to prije svega nizak intenzitet svjetlosti, visoka vlažnost i otežane komunikacije svih vrsta. U tercijarnim ekosistemima i antropogenim pustinjama kao ograničavajući faktor za egzistenciju ljudskih populacija javljaju se najčešće zagađenost vazduha, vode, tla i hrane, zatim buka, nedostatak kiseonika, smanjena fizička, a povećana intelektualna aktivnost individua itd.

Prema tome, kada govorimo o ljudskim slobodama ne smijemo izgubiti iz vida biološka svojstva čovjeka, odnosno njegovu ekološku valencu u odnosu, kako na pojedine komponente i elemente njegove životne sredine, tako i u odnosu na cjelokupni ekosistem u kom on živi, odnosno radi i rekreira se.

Razvoj tehnike je, bez sumnje, omogućio čovjeku da uz manji rad ostvari veću dobit i time poveća svoje slobode u smislu raspolaganja sa većim vremenom za rekreaciju, ali je isto tako tehnika svojim nepoželjnim otpacima u velkoj mjeri ugrozila ljudske slobode kada su u pitanju elementarni faktori čovjekove egzistencije: kiseonik, voda, hrana itd.

ZAKONITOSTI HORIZONTALNOG I VERTIKALNOG RASPOREDA EKOSISTEMA NA PROSTORU DINARIDA

Horizontalna diferecijacija genetičkih sistema i njihovih zajednica na Dinaridima je određena prije svega geografskim položajem ovog prostora i njegovim odnosom prema Jadranskom, odnosno Sredozemnom moru. Geografska širina i dužina Dinarida uslovljavaju da se na cijelom njenom prostoru, kao glavni vegetacijski pojas, javljaju lišćarske listopadne šume klase Querco-Fagetea, a odnos prema Jadranskom moru uslovljava da se uz same obale mora umjesto lišćarskih listopadnih javljaju tvrdolisne zimzelene šume klase Quercetea illicis, a nešto dalje, u submediteranskom dijelu, lišćarske listopadne kserotermne šume reda Quercetalia pubescentis, da bi u najudaljenijim dijelovima od mora rasle mezofilne lišćarske listopadne kserotermne šume hrasta kitnjaka i običnog graba (Querco-Carpinetum illyricum) i šume cera i sladuna (Quercetum conferte-cerris).

Vertikalna diferencijacija od 0 do cca 2600 m nad morem, na različitim udaljenostima od Jadranskog mora i na različitim geografskim položajima, imala je za posljedicu višestruku diferencijaciju genetičkih sistema i njihovih zajednica. Na primorskim planinama Dinarida

imamo sasvim specifičan raspored genetičkih i biocenoloških sistema, koji je bitno drugačiji nego na srednjim ili kontinentalnim Dinaridima.

Kao tipičan primjer planine sa primorskim zakonitostima rasporeda filogenetičkih i biocenoloških sistema može nam poslužiti Orijen (1895 m), koji je na tromeđi Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Hrvatske. Prelaznu grupu planina od primorskih prema srednjim Dinaridima čine: Velež, Čabulja, Čvrsnica, Prenj, Prokletije i dr., a prelaznu grupu od srednjih prema kontinentalnim: Risnjak, Zelengora, Jahorina, Bjelašnica, Treskavica i druge. Kontinentalnoj grupi pripadaju: Ljubišnja, Vučevo, Romanija, Ozren, Zvijezda, Vranica, Vlašić, Kopaonik i druge.

Ove četiri, po zakonitostima vertikalnog rasporeda vegetacije, različite grupe planina na horizontalnom profilu formiraju tri grupe sektora, koji obuhvataju: tvrdolisnu zimzelenu. lišćarsko listopadnu, mješovitu lišćarsko-četinarsku, četinarsku i planinsku vegetaciju.

BIOGEOGRAFSKA DIFERENCIJACIJA DINARIDA

Na prostoru Dinarida se ukrštavaju tri biogeografske regije:

I Mediteranska,

II Eurosisbirsko-boreoamerička i

III Alpsko-visokonordijska.

I Mediteranska regija

Mediteranska regija je zastupljena jadranskom provincijom u kojoj je klimatogena vegetacija tvrdolisna zimzelena šuma česvine (Orno-Quercetum illicis). U ovoj vegetaciji dominantnu ulogu imaju cirkummediteranske vrste, kao što su: Quercus illex, Quercus coccifera, Phyllirea latifolia, Viburnum tinus, Myrtus communis, Pistacia terebinthus, Lauris nobilis i druge.

Osnovne klimatske karakteristike ove provincije svode se na sljedeće:

- srednje godišnje temperature variraju između 16 i 18°C,

- apsolutne minimalne temperature se kreću između -5 i -8°C,

- apsolutne maksimalne temperature se kreću između 40 i 45°,

- srednja godišnja relativna vlažnost vazduha je između 60 i 70%,

- srednja godišnja količina padavina se kreće između 1.000 i 2.000 mm,

- maksimum padavina je tokom jeseni, zime i ranog proljeća, a minimum tokom ljeta.

Klimatogeno tlo (tj. najrazvijenije faze) krečnjačke serije je crvenica („terra rossa“), a silikatne serije – ilimerizovano mediteransko tlo na silikatima.

Ova provincija zahvata veoma uzak pojas između zone mlatanja i oko 300 m nad morem na južnim, a na sjevernim stranama još uži prostor do oko 100 m nad morem.

II Eurosibirsko-boreoamerička regija

Ova regija je zastupljena: ilirskom i mezijskom provincijom.

A. Ilirska provincija zahvata najveći prostor na teritoriji Dinarida, od gornje granice tvrdolisne zimzelene vegetacije jadranske provincije do donje granice visokodinarske provincije alpsko-visokonordijske regije. Ona se diferencira na vertikalnom i horizontalnom profilu Dinarida u veliki broj vegetacijskih pojaseva i podpojaseva, kao što su:

1. pojas kserotermnih lišćarskih listopadnih šuma i šikara submediteranskih dijelova (Ostryo-Carpinion orientalis adriaticum), sa dva podpojasa:

- podpojas šuma i šikara bjelograbića (Carpinetum orientalis adriaticum) i

- podpojas šuma i šikara crnog graba (Seslerio-Ostryetum carpinifoliae).

2. pojas mezofilnih hrastovo-grabovih šuma (Querco-Carpinetum betuli illyricum).

3. pojas bukovih šuma (Fagion illyricum) sa podpojasevima:

- termofilnih bukovih šuma (Seslerio-Fagetum illyricum),

- brdskih mezofilnih bukovih šuma (Fagetum illyricum montanum),

- gorskih bukovo-jelovih šuma (Abieto-Fagetum ilyricum) i

- subalpinskih bukovih šuma i šikara (Aceri-Fagetum illyricum).

4. pojas kserotermnih borovih šuma (Pinion heldreichii i Pinion peucis).

5. pojas tamnih četinarskih šuma smrče i jele (Vaccinio-Piceion) sa dva podpojasa:

- podpojas montanih tamnih četinarskih šuma (Piceetum abietis montanum, Abieto-Piceetum, Blechno-Abietum, Calamagrosti-Abietum) i

- podpojas subalpinskih tamnih četinarskih šuma (Piceetum abietis subalpinum).

6. pojas niskih šikara klekovine bora (Pinetum mugi illyricum).

B. Mezijska provincija zahvata jugoistočne dijelove Bosne, Srbiju i dio Makedonije. Na vertikalnom profilu ove provincije diferenciraju se sljdeći pojasevi i podpojasevi vegetacije:

1. pojas termofilnih šuma sladuna i cera (Quercion fanetto),

2. pojas mezofilnih šuma kitnjaka (Quercion petraeae),

3. pojas bukovih šuma (Fagion moesiacae) sa podpojasevima:

- podpojas montanih mezijskih bukovih šuma (Fagetum moesiacum montanum),

- podpojas mezijskih bukovo-jelovih šuma (Abieto-Fagetum moesiacum) i

- podpojas subalpinskih mezijskih šuma bukve (Aceri-Fagetum moesiacum subalpinum).

4. pojas svjetlih četinarskih šuma na peridotitima i serpentinima (Pinion austriacae),

5. pojas termofilnih šuma omorike (Piceion omorikae),

6. pojas mezofilnih šuma smrče i jele (Vaccinio-Piceion) sa dva podpojasa:

- podpojas montanih tamnih četinarskih šuma (Piceetum abietis montanum, Abieto-Piceetum, Blechno-Abietum, Calamagrosti-Abietum) i

- podpojas sublapinskih tamnih četinarskih šuma (Piceetum abietis subalpinum),

7. pojas mezijske klekovine bora (Pinetum mugi moesiacum).

III Alpsko-visokonordijska regija

Visokonordijska provincija

Ova provincija zahvata alpinski pojas najviših dinarskih planina, tj. Maglić, Volujak, Durmitor, Komove Prokletije, dok se na Zelengori, Bjelašnici, Vranici, Prenju, Čvrsnici i drugim planinama njena vegetacija javlja diskontinuirano u zoni klekovine bora ili čak subalpinskih šuma munike, bukve ili smrče.

Na vertikalnom profilu ove provincije mogu se izdvojiti tri pojasa:

1. Diskontinuirani pojas subnivalne vegetacije,

2. Pojas alpinskih rudina i

3. Pojas subalpinskih rudina, koje su sekundarnog postanka.

Na horizontalnom profilu ova provincija se diferencira na šest sektora:

1. Visokoorijenski sektor,

2. Visokoprenjski sektor,

3. Visokoprokletijski sektor,

4. Visokovelebitski sektor,

5. Visokodurmitorski sektor i

6.Visokovranički sektor.

1. Visokoorijenskom sektoru pripadaju visoke planine litoralnih Dinarida, koje imaju razvijen pojas planinskih rudina iznad ili unutar pojasa munike. Ove rudine se razlikuju od svih ostalih planinskih rudina i pripadaju posebnoj svezi Seslerion robustae. Vegetacija stijena ovog sektora pripada svezi Amphoricarpion neumayeri, a vegetacija sipara svezi Drypeion jacquinianae.

Endemične vrste koje karakterišu ovaj sektor su: Amphoricarpus neumayeri, Edraianthus lovćenicus, Edraianthus wettsteinii, Lamium lovćenicum, Satureia horvatii, Edraianthus caricinus i druge, a od vegetacijskih zajednica: Seslerietum robustae, Seslerietum juncifoliae mediteraneo-montanum, Amphoricarpion neumayeri, Drypetum jacquinianae i druge.

2. Visokoprenjski sektor obuhvata visoke planine Hercegovine: Velež, Prenj, Čvrsnicu i Čabulju.

Karakteristične vegetacijske jedinice ovog sektora su: Oxytropidion prenjae, Carici-Dianthetum freynii, Gentianetum dinaricae hercegovinicum, Seslerietum juncifoliae hercegovinicum, Amphoricarpi-Campanuletum hercegovinae, Elyno-Edraianthetum serpyllifolii hercegovinicum, Festucetum pungentis hercegovinicum, Saxifragetum prenjae hercegovinicum i druge.

Endemične biljne vrste koje karakterišu ovaj sektor su: Dianthrs prenjus, Euphorbis hercegovina, Dianthus freynii, Saxifraga prenja, Amphoricarpus autoriatus, Campanula hercegovina, Edraianthus hercegovinus, Gentiana dinarica, Oxytropis prenja, Leontopodium nivale-hercegovinus i druge.

3. Visokoprokletijski sektor je najširi i obuhvata sve planine jugoistočnih Dinarida od Šarsko-Pindskog sistema na jugoistoku do Sinjajevine i Moračkih planina na sjeverozapadu. On čini u florističko-vegetacijskom pogledu jezgro visokodinarske provincije i ističe se brojnim endemičnim vrstama, među kojima su najznačajnije: Wulfenia baldaccii, Wulfenia rohlenae, Silene macrantha, Silene albanica, Viola vilaensis, Ranunculus hayekii, Trisetum albanicum, Amphoricarpus bertiesceus, Melampyrum dörfleri, Wulfenia blečićii, Gentiana albanica, Valeriana pančićii, Euphorbia montenegrina, Trifolium wettsteinii, Dianthus bertisceus, Minuartia halacsyi i druge.

Najinteresantnije vegetacijske jedinice ovog sektora su: Festucion albaniae, Amphoricarpien bertiscei, Valeriano-Silenetum macranthae, Elyno-Edraiantheum alpinii, Doronico-Wulfenietum blečićii, Pinguiculo-Narthecietum seardic, Vaccinio-Wulfenietum rohlenae, Seslerietum giganteae, Pini-Amphoricarpetum bertiscei, Trifolio-Planataniteum anggustifoliae i druge.

Ovaj sektor ima najjasnije izražene florističko-vegetacijske veze sa visokošarsko-rodopskom provincijom alpsko-visokonordijske regije, koje naročito dolaze do izražaja unutar zajedničkih sveza Natrhecion scardici, Ranunculion crenati, Seslerion comosae i Bruckenthalion spiculifoliae.

4. Visokovelebitski sektor obuhvata sjeverozapadne Dinaride koje je fitocenološki intenzivno proučavao Horvat. Ovaj sektor karakteriše prije svega skup paleoendemičnih biljaka, kao što su: Degenia velebitica, Sibirea croatica, Edraianthus dinaricus, Edraianthus pumilio, Silene hayekiana, Campanula fenesrellata, Campanula caespitosa, Campanula justiniana, Campanula tomasiniana, Primula kitaibeliana i druge, koje izgrađuju endemične zajednice ovog sektora.

Od vegetacijskih jedinica koje su karakteristične za ovaj sektor spomenućemo samo najinteresantnije: Micromerion croaticae, Asplenio-Silenetum hayekianae, Bunio-Iberetum carnosae, Edraianthus pumilio - Minuartia graminifolia, Bromo-Seslerietum tenuifoliae, Asplenietum fissi, Potentilletum clusianae, Campanuletum fenestrellatae i mnoge druge.

5. Visokodurmitorski sektor obuhvata kompleks masiva Volujaka, Maglića, Bioča i Durmitora. On se diferencira na dva subsektora: a) maglićko-durmitorski i b) volujačko-zelengorski.

Maglićko-durmitorski subsektor se na donjoj granici naslanja na pojas klekovine bora i subalpinske smrčeve šume, a volujačko-zelengorski se na sjevernim ekspozicijama naslanja na klekovinu bora i subalpinske bukove šume, što je karakteristika južne ekspozicije maglićko-durmitorskog subsektora. Na južnim ekspozicijama volujačko-zelengorski subsektor se spušta do pojasa termofilnih subalpinskih bukovih šuma, što ga u izvjesnom smislu približava visokoprenjskom, odnosno visokoorijenskom sektoru.

Karakteristične vrste visokodurmitorskog sektora su: Valeriana braunii-blaquetii, Plantago durmitorea, Daphne malyana, Edraianthus sutjeskae, Edraianthus glišićii i druge, a od fitocenoza tu su: Elyno-Edraianthetum serpyllifolii, Stachydi-Festucetum pseudoxanhinae, Euphorbio-Valerianetum bertisceae, Edraintho-Potentilletum clusianae, Edraiantho-Daphneetum malyanae, Senecio-Festucetum spadiceae i druge.

6. Visokovranički sektor visokodinarske provincije zahvata planinski pojas Vranice, Vlašića, Ljubišnje, Golije, Kopaonika i drugih planina. Na donjoj granici se graniči klekovinom bora i subalpinskom smrčevom šumom na svim ekspozicijama.

Karakteristične i diferencijalne vrste ovog sektora su: Edraianthus niveus, Rhodiola rosea, Gnaphalium supinum-balcinicum, Rhododendron hirsutum, Rananculus crenatus, Lycopodium alpinum, Jasione orbiculata-bosniaca, Saxifraga caesia, Leucanthemum rotundifolium, Veronica fruticans i druge.

Karakteristične i diferencijalne vegetacijske jedinice su: Meo-Festucetum spadiceae, Carici-Edraianthetum nivei, Festucetum variae, Festucetum halleri, Lycopodietum alpini, Caricetum curvulae-bosniacum, Junceto-Primuletum glutinosae i dr.

Viskovranički sektor je tipični sektor kontinentalnih Dinarida te se najviše po klimi, tlu i strukturi fitocenoza približava sarpatskom sektoru alpsko-karpatske provincije alpsko-visokonordijske regije. Svjedoke za to nalazimo ne samo u istom rasporedu vegetacijskih pojaseva na Vranici i Karpatima, već i u prisustvu nekih karpatskih endema u zajednicama Vranice, kao što je Leucanthemum rotundifolium, koji živi u klekovini bora jedino na Vranici u okviru Dinarida.

Visokodurmitorski sektor povezuje kontinentalne i srednje visoke Dinaride, a visokoprenjski visoke srednje i litoralne Dinaride, dok je visokoorijenski sektor tipični sektor litoralnih Dinarida.

Ove činjenice potvrđuju pravilo koje govori da genetički i fitocenološki sistemi uvijek ostvaruju apsolutni ekološko-genetički kontinuitet, koji ne mora biti i prostorni, ali je uvijek neizbježno vremenski kontinuitet, te drugo pravilo, koje govori da prostor lišen ekoloških uslova neophodnih za egzistenciju datog genetičkog ili biocenološkog sistema gubi svaki značaj za te sisteme.

EKOSISTEMI MEDITERANSKE REGIJE

JADRANSKA PROVINCIJA

Ekosistem primorskih tvrdolisnih zimzelenih šuma česvine (Quercion illicis Br.-Bl.)

Primorske tvrodlisne zimzelene šume česvine Quercion illicis prema fitogeografskoj podjeli pripadaju jadranskoj provinciji Mediteranske regije (Adamović-Beck, Horvat, Horvatić).

Biocenoza ovog ekosistema se razvija u uslovima mediteranske klime koju karakterišu:

a) srednje godišnje temperature između 16 i 19°C, srednje januarske temperature između 5 i 8°C, srednje julske temperature između 24 i 26°C, apsolutne minimalne temperature između -8 i 5°C i apsolutne maksimalne temperature između 40 i 45°C.

b) srednja godišnja relativna vlažnost vazduha između 60 i 70%,

c) srednja godišnja količina padavina između 1000 i 2000 mm, sa maksimumom u toku jeseni, zime i ranog proljeća, a minimumom u toku ljeta,

d) visoka godišnja osunčanost koja se kreće između 2200 i 2600 sati.

Geološki faktori na prostoru eumediteranskog pojasa SR Bosne i Hercegovine su veoma jednolični. Cijela obala Neuma i Kleka je građena od mlađih mezozojskih krečnjaka, tj. krečnjaka jure i krede.

Zemljišta u eumediteranskom dijelu Bosne i Hercegovine su članovi krečnjačke primorske serije, tj. krečnjački mediteranski sirozem, mediteranska krečnjačka crnica (organogena, organomineralna i braunizirana), smeđe krečnjačko mediteransko tlo, te „terra rossa“ ili crvenica koja predstavlja klimatogeno tlo eumediteranskog pojasa. Ilimerizovano tlo se u eumediteranskom pojasu Dinarida javlja isključivo na nešto vlažnijim staništima, kakvih uglavnom nema na teritoriji SR BiH.

Hidrotermički režim ovih zemljišta se popravlja sa evolucijom tla te su najmanje povoljna tla krečnjački sirozem ili „litosol“, a najpovoljnija tla su primorsko smeđe krečnjačko i crvenica (ilimerizovano primorsko tlo je najpovoljnije, ali ono nije prisutno uz dio bosansko-

hercegovačke obale). Razvojem tla se poboljšavaju i mineralne rezerve tla, te je i produkcijabiomaseupravo proporcionalna razvijenosti tla.

pH-vrijednost u seriji mediteranskih krečnjačkih tala opada sa razvojem tla, tako krečnjački sirozemi imaju pH-vrijednost između 8 i 7, crnice između 7 i 6, a smeđa primorska tla i crvenice uglavnom između 6 i 5,5.

Procenat humusa takođe se povećava sa razvojem tla, jer se poboljšanjem hidrotermičkog režima povećava nivo organizacije biocenoza, tj. produkcija biocenoze i redukcija sirovog ili polusirovog humusa u zreli humus.

Glavne producentske vrste biocenoze tvrdolisnih zimzelenih šuma eumediteranskog pojasa naše Republike su: Quercus illex, Arbutus unedo, Pistacia terebinthus, Viburnum tinus, Rosa sempervirens, Rubia peregrina, Carex distaehya, Asplenium onopteris, Festuca heterophylla, Phyllierea latifolia, Myrthus communis, Rhamnus alaternus, Lonicera implexa, Smilax aspera, Cyclamen repandum, Oryzopsis virescens, Viola reichenbachiana i druge.

Kako je klimatogena šuma duž cijele naše obale snažno degradirana od strane čovjeka, nju danas zamjenjuju niske šikare koje nazivamo makijama ili još niže šikare sa flekama kamenjara koje nazivamo garizima, a pri najvećem stepenu degradacije razvijaju se kamenjarski pašnjaci, ili u ekstremnom smislu vegetacija eumediteranskih krečnjačkih sipara ili stijena.

Makije su šikare koje sadrže gotovo sve elemente klimatogenih eumediteranskih šuma česvine, pa i samu česvinu (Quercus illex), te ih ubrajamo u istu zajednicu sa pravim eumediteranskim šumama, koje su kod nas nazvane Orno-Quercetum Illicis Ht. et Horvatić.

Mediteranski garizi su niske šikare u kojima nalazimo u izobilju niske grmove iz rodova Erica i Cistus, te je i red gariga jadranskog primorja dobio po njima ime Cisto-Ericetalia Horvat. Glavni producenti organske materije u ovim razvojnim fazama mediteranske vegetacije su: Cistus villosus, Erica arborea, Cistus salviefolius, Erica verticillata, Erica multiflora, Juniperus oxycedrus, Juniperus phaenicea, Rosmarinus officinalis, Asparagus acutifolius i druge.

Mediteranske kamenjare se odlikuju najčešće polupustinjskim izgledom, gdje pokrovnost po metru kvadratnom pada u prosjeku ispod 50%, a visina vegetacije se u prosjeku kreće oko 15 cm, dok najviše vlati jedva dostižu više od 0,60 . Glavni producenti eumediteranskih kamenjara su vrste iz rodova: Chrysopogon, Cymbopogon, Andropogon, Brachypodium, Bromus, Koeleria, Festuca, Stipa itd., te se po tome ova vegetacija približava vegetaciji polupustinja i stepa subtropskog i tropskog pojasa sjeverne hemisfere. Pored vrsta iz porodice Gramineae (Poaceae) u kamenjarama se javlja i veliki broj iz drugih porodica, odnosno rodova, kao što su: Teucrium, Salvia, Trifolium, Medicago, Doricnium, Chelychrysum, Ornithogalum, Crocus, Colchicum, Romulea itd.

Staništa kamenjara se odlikuju u odnosu na staništa klimatogenih šuma česvine, pa i makija, većim temperaturnim ekstremima i ekstremima vlage, jer rijetka i niska vegetacija, tj. neorganizovana fitocenoza, nije u stanju da stvori izrazitiju fitoklimu, kojom bi se zaštitila od

velikih ekstrema. Tlo je najčešće takođe degradirano paljenjem šuma ili makija ili je sprano nakon totalne sječe koja se primjenjuje pri dobivanju kreča na području Neum – Kleka, što onemogućava razvijanje pedoklime koja bi takođe mogla ublažiti velike temperaturne ekstreme, koji u toku godine na istom staništu mogu da budu između -8 i 45°C, u toku vegetacione sezone između 10 i 45°C, a u toku 24 sata između 10 i 40°C (na površini tla).

///SADŽIDA///

Vegetacija pukotina krečnjačkih stijena eumediteranskog pojasa pripada svezi Centaureo-Campanulion Horvatić. Ova vegetacija je po pokrovnosti i produkciji biomase najsličnija pustinjskoj vegetaciji. Njena pokrovnost po m² pada ispod 10%. Tlo je pukotinski krečnjački mediteranski sirozem ili pukotinska mediteranska crnica, najčešće organomineralna. Glavni producenti ove zajednice su vrste iz rodova: Centaurea, Campanula, Crithmum, Limonium, sesleria, Scorzonera, Seseli, Alyssum, Allium, Inula, Asplenium i druge.

Specifičnost staništa ove vegetacije je u još većim temperaturnim ekstremima i ekstremima vlage nego što je to slučaj sa vegetacijom mediteranskih kamenjara, a tlo je također još slabije razvijeno. Apsolutna maksimalna temperatura na stijenama jugu eksponiranim i nagnutim oko 50° na suncu, što se približava temperaturi pustinja subtropske i tropske zone sjeverne hemisfere.

Tercijarnu vegetaciju čine redovi: Chenopodietalia, Secalinetalia, Plantaginetalia majoris itd.

Azonalna vegetacija euromediteranskog pojasa, tj.pojasa tvrdolisnih zimzelenih šuma, na prostoru Hercegovine obuhvata više zajednica ranga klase ili reda, od kojih ćemo pomenuti samo klasu ritske vegetacije Fragmitetea, koja zahvata ogroman prostor na ušću Neretve, zatim klasu lišćarskih listopadnih šuma, koja se preko poplavnih šuma reda Popultelia albea uvlači u pojas tvrdolisne zimzelene vegetacije. Konzumenti i reducenti ovog ekosistema su:

Sisari: šakal (Canis aureus), divlji kunić (Oryctolagus cuniculus)

Ptice: španski vrabac (Passer hispaniolensis), mediteranska bjelka (Oenanthe hispanica), crnoglava strnadica (Emberiza melanocephala), voljić maslinar (Hippolais olivetorum), sivi voljić (Hippoalis pallida), kratkokrili voljić (Hippoalais polyglotta), crnoglava pliska (Motacilla flava), grmuše (Sylvia melanocephala, S. Cantillans, S.hortensis) itd.

Gmizavci: blavor (Ophisaurus apodus), gušteri (Lacerta fiumana, L.Melisellensis, L. Sicula), gekon (Hemdactylus turcicus), smuk (Colluber quator linneatus), tarentela (Tatentolla mauritanica), poskok (Vipera amodytes) itd.

Vodozemci: Rana dalmatina, Bufo viridis, Hyla arborea, Clemmys caspica itd.

Insekti i zglavkari: veliki egipatski skakavac (Anaeridium aegyptium), veliki leptir oleanderova vještica (Deliphila nerii), cikade (Cicada orni, Lyristes plebejus), otrovna

škorpija (Euscorpius italica), otrovna stonoga (Scolopendra morsitans), pauci (Tarantula sp., Lycosa sp. Itd), te organizmi zemljišta iz skupine Collembola: Orchesella biforciata, Odontella lamelifera, Folsomides parvulus, Neanura gneiweri, Odontella armatea, te Symphylella vulgaris iz grupe Symphylla itd.

Dinamika i evolucija: Ovaj ekosistem se odlikuje veoma dugom historijom i dugim gotovo kontinuiranim vegetacijskim periodom. Maksimum dinamike je u proljetnom periodu, tj, od aprila do jula, da bi se tokom jula, augusta i septembra javio pad dinamike prouzrokovan ljetnom sušom i visokim temperaturama. Jesenji maksimum dinamike traje od septembra do novembra, a period usporene dinamike prouzrokovane niskim temperaturama od novembra do marta.

Antropogeni uticaji i produkcija: Mediteransko područje je kolijevka najstarijih ljudskih civilizacija, te je samim tim i ovaj ekosistem od davnih vremena izložen snažnim antropogenim uticajima. Zahvaljujući povoljnim okolnostima za razvoj vodenih komunikacija, plodovi produkcije primorskih ekosistema su bili lako transportovani sa naše obale u druge mediteranske zemlje, a naročito u Italiju i Tursku, koje su dugo vremena gospodarile našim prostorom i njegovim dobrima. Kao posljedica tog dugotrajnog uticaja čovjeka na ekosistem tvrdolisnih zimzelenih šuma česvine i čovjekovog izrabljivačkog odnosa prema prirodnim resursima svoje životne sredine, ostale su nam prostrane kamene pustinje, kamenjarski pašnjaci i šikare, čija je produkcija biomase u odnosu na klimatogenu šumu ovog podneblja pala ispod 50%, a u drastičnim slučajevima degradacije i na 0% (kamene pustinje).

EUROSIBIRSKO-BOREOAMERIČKA REGIJA

ILIRSKA PROVINCIJA

Ekosistem submediteranskih kserotermnih lišćarsko-listopadnih šuma (Quercetalia pubescentis Br.-B1.)

Ova vegetacija pripada klasi Querco-Fagetea Br.-Br1. et Vlieger, odnosno njenom redu Quercetalia pubescentis Br.-B1. Kserotermne hrastove lišćarsko-listopadne šume zahvataju dva dosta jasno razgranična prostora i dva dosta jasno razgraničena tipa staništa, te se fitocenološki diferenciraju u dvije sveze: A.Ostryo-Carpinion orientalis Horvat et Horvatić, i B.Quercion farnetto Horvat.

Sveza Ostryo-Carpinion orientalis obuhvata kserotermne šume i šikare submediteranskog i mediteransko-montanog pojasa od oko 200 do oko 1200m nad morem. Razvija se u uslovima srednjih godišnjih temperatura između 15 i 20°C, pri apsolutnim minimalnim temperaturama između -10 i -15°C, a apsolutnim maksimalnim između 40 i 50°C. Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha na staništima zajednica ove sezone varira između 60 i 70%, a srednja godišnja količina padavina se kreće od 1000 do 2000mm (izuzetno i do 3000 mm na Orjenu). I ovaj pojas karakteriše mediteranski tip rasporeda padavina, sa maksimumom tokom jeseni, zime i ranog proljeća, a minimumom u toku ljeta kada su i najviše temperature na staništu.

Geološke prilike na području kserotermnih hrastovih šuma submediteranskog i mediteransko-montanog pojasa znatno variraju. Pored krečnjaka jure i krede, koji zauzimaju najveći prostor, javljaju se još i trijaski krečnjaci, dolomiti, krečnjački dolomiti, dolomitični krečnjaci, te formacije fliša -jurskog ili tercijernog. Osim sedimentnih, u ovom pojasu su na manjem prostoru (oko Jablanice) prisutne i vulkanske stijene (dijabazi, melafiri, gabro itd.) te se samim tim veoma usložnjavaju ekološki uslovi i stvaraju se preduslovi za znatno veću diferencijaciju tla i vegetacije nego što je to bio slučaj u eumediteranskom pojasu.

Zemljišta submediteranskog i mediteransko-montanog pojasa se diferenciraju u četiri serije: a) krečnjaku, b) dolomitu, c) silikatnu bazičnu i d)silikatnu kiselu.

a) Krečnjačka serija je slična već opisanoj mediteranskoj seriji, s tim što se u njoj jasnije mogu razlikovati faze organogene i organomineralne crnice, a umjesto crvenice, na nešto hladnijim i vlažnijim staništima dolazi do stvaranja ilimerizovanog submediteranskog tla.

b) Dolomitna submediteranska serija se odlikuje postojanjem sljedećih članova:

-submediteranski dolomitni sirozem

-submediteranska dolomitna protorendzina

-submediteranska dolomitna rendzina

-submediteransko dolomitno smeđe tlo.

Dolomitnu seriju odlikuje za razliku od krečnjačke serije submediteranskog pojasa manja izdiferenciranost razvojnih faza, nepostojanje ilimerizovanog tla i rijetka pojava smeđeg dolomitnog tla, te manje variranje hidrotermičkog, mineraloškog i pH režima. Sve faze dolomitne serije su propustljivije za vodu i sa bazičnom ili neutralnom reakcijom, što uslovljava pojavu kserotermnijih i bazifilnijih fitogenetičkih i biocenoloških sistema na njima, kao što su borove šume reda Erico-Pinetalia, koje prethode termofilnim lišćarsko-listopadnim šumama sveze Ostryo-Carpinion orientalis.

c) Silikatna submediteranska serija na bazičnim vulkanskim stijenama se javlja u dolini Neretve i Rame i zastupljena je sa sljedećim fazama:

-submediteranski silikatni sirozem

-submediteransko humusno silikatno tlo

-submediteransko smeđe silikatno tlo i

-submediteransko ilimerizovano silikatno tlo.

Prve razvojne faze serije bazičnih silikatnih tala su bazične ili neutralne, srednje neutralne ili slabo kisele, a završne slabo ili umjereno kisele. Hidrotermički režim na ovim tlima je dosta povoljan, čak i u prvim fazama, tj. na nivou humusnih silikatnih tala, jer je matični substrat slabo propustljiv za vodu, a i humusni horizont ima znatne hidričke mogućnosti. Zbog povoljnijeg hidrotermičkog režima na ovim zemljištima nalazimo znatno mezofilnije šume u

odnosu na one sa krečnjačke ili dolomitne serije. Naročito na razvijenijim fazama javlja se u njima čitav niz mezofilnih elemenata, kao što su kesten (Caastanea sativa), sladun (Quercus farnetto), kitnjak (Quercus petraea) i drugi.

d) Serija kiselih submediteranskih silikatnih tala se razvija na kiselim vulkanskim stijenama; kvarcitima, dacitima, riolitima ili na sedmentnim kvarcnim pješčarima. Članovi ove serije su:

-kiseli silikatni submediteranski sirozem

-kiselo humusno submediteransko tlo

-kiselo smeđe submediteransko silikatno tlo

-smeđe podzolasto submediteransko silikatno tlo

-ilimerizovano tlo na kiselim silikatnim stijenama.

Unatoč članovima veoma bogatoj seriji, razlika u hidrotermičkom režimu ovih razvojnih faza, kao i razlika u režimu mineralne hrane i pH vrijednosti nije nimalo velika, pa se ni vegetacija na njima ne diferencira tako izrazito. Naprimjer, pH vrijednost u ovoj seriji blago raste sa razvojem tla, što je obrnuto u odnosu na sve ostale serije. Hidrotermički režim razvijenih faza ove serije se poboljšava ne samo zbog produbljenog profila i povećanog vodnog kapaciteta, već i po osnovu smanjene pH vrijednosti, veći procenat vode u tlu biva pristupačniji za filogenetičke sisteme zajednica koje na njima rastu.

U klimatogenoj fazi, tj. fazi ilimerizovanog tla ova serija se gotovo i ne razlikuje od serije bazičnih vulkanskih stijena, jer je konvergencija tala tako jaka i matični substrat toliko izolovan od uticaja na gornje horizonte (A i B1) da je to teško ustanoviti kako preko hemijskih tako i preko bioloških indikatora. I na ovoj seriji se u submediteranu javljaju šume pitomog kestena, kitnjaka i sladuna uz čitav niz acidifilnih elemenata u spratu zeljastih biljaka, kao što su vrste iz rodova: Luzula, Deschampasia, Festuca, Veronica, Pteridium itd.

Najznačajnije edifikatorske vrste u zajednicama na krečnjačkoj seriji tala su: Carpinus orientalis, Petteria ramentacea, Quercus pubescens, Fraxinus ornus, Coronilla emoroides, Ostrya carpinifolia, Acer monspessulanum, Quercus macedonica, Quercus cerris, Punica granatum, Palirus aculeatus (australis) i druge, dok se na dolomitnoj seriji ističu: Pinus nigra ssp. Austriaca, Pinus nigra ssp. Dalmatica, Pinus silvestris. Erica carnea, Fraxinus ornus, Cotinus coggygria, Peucedanum austricum, Peucedanum oreosolinum, te endemične vrste: Euphorbia herzegovina, Thymus aureopunctatus, Alyssum moelendorfianum, Dianthus prenjus, Acynos orontia i druge. Serija tala bazičnih vulkanskih stijena ima u grupi indikatora sljedeću kombinaciju vrsta: Castanea sativa, Quercus cerris, Quercus farnetto, Quercus petraea, Crytisantus hirstutus, Cytisantus nigricans, Crytisantus hirstutus, Genista tinctoria, Luzula sp. itd... a edifikatorske vrste zajednica na seriji kiselih silikatnih submediteranskih tala su ustvari iste samo se u kvantitativnim odnosima razlikuju, naručito na početnim fazama razvoja tla.

Veoma raznovrstan hidrotermički režim na vertikalnom i horizontalnom profilu submediteranskog pojasa uslovljava na istoj geološkoj podlozi i istim tlima diferencijaciju u dvije cjeline ili dva podpojasa: - podpojas šuma i šikara bjelograbića (Capinion orientalis Bleč, et Lakušić 67.) te podpojas šuma i šikara crnog graba (Orneto-Ostryon Tomažić). Prvi podpojas, odnosno prva vegetacijska sveza se diferencira na visinsku seriju asocijacija, koja sa gornjeg ruba zimzelenih šuma počinje sa zajednicom Rusco-Carpinetum orientalis Blč. et Lakušić 67., do kontinentalne asocijacije Aceri-Carpinetum orientalis Bleč. et Lakušić 67,. Koja se najčešće javlja u obliku ostrvaca u pojasu mezofilnih hrastovih šuma (obodom Nevesinjskog i Gatačkog polja).

Podpojas sa crnim grabom (Orneto-Ostryon Tomažić) se diferencira u više asocijacija od kojih su najznačajnije: mediteransko-montana zajednica Seslerio angustifolii-Ostryetum carpinifoliae Lakušić 70,. koja se razvija u kanjonima rijeke u kontinentalnim Dinaridima Bosne (kanjon Miljacke, Mošćanice, Željeznice, Prače itd.). Glavne edifikatorske vrste ove zajednice su: Ostrya carpinifolia, Fraxinus ornus, Quercus daleschampi, Cytisus bosniacus, Sesleria angustifolia, Cotoneaster tomentosa, Amelanchier ovalis, Dianthus kitaibelii, Scabiosa leucophylla i druge. Naseljava isključivo sjeverne ekspozicije i strme krečnjačke terene sa nagibom i preko 45°. Tlo je najčešće mediteransko-montana krečnjačka crnica, organogena ili organomineralna. Srednje godišnje temperature na njenom staništu su oko 8°C, a srednja godišnja relativna vlažnost vazduha između 65 i 70%. Zajednica jesenje šašike graba (Seslerio autumnalis-Ostryetum carpinifoliae Horvat et Horvatić) ima srednje godišnje temperature između 9 i 12°C, a srednju godišnju relativnu vlažnost vazduha između 55 i 60%. Što je jeasno ekološki a i floristički diferencira od zajednice uskoliste šašike i crnog graba (Seslerio angustifolii-Otryetum carpinifoliae Lakušić 70.).

Geološko-pedološki faktori izazivaju diferencijaciju vegetacije termofilnih lišćarskih listopadnih šuma na:

-krečnjačke sveze (Carpinion orientalis Bleč. et Lakušić) i (Orneto-Ostryon Tomažić).

-dolomitne sveze (Orno-Ericion dolomiticum Horvat) i

-silikatne sveze (Quercion fametto Horvat, Castanion sativae, Quercion robori-petraeae).

Dolomitnu svezu odlikuje serija asocijacija, koja je analogna seriji razvojnih faza tala na dolomitima. Na sirozemima i plitkim rendzinama razvijaju se facijesi lišćarskih listopadnih termofilnih šuma sa facijesima crnog i bijelog bora, a na najrazvijenijim fazama, dubljoj rendzini i smeđem dolomitnom tlu, termofilne šume i šikare bjelograbića na toplijim, a crnog graba i jesenje šikare na hladnijim staništima.

Vegetacija termofilnih lišćarskih listopadnih šuma submediteranskog pojasa na silikatnim stijenama se diferencira na osnovu hidrotermičkog režima u četiri cjeline:

-najtopliju i najvlažniju sa šumama lužnjaka (Quercion scutariensis),

-najtopliju i najsuvlju sa šumama bjelograbića (Carpinion orientalis),

-najhladniju i najsuvlju sa šumama crnog graba i crnog jasena (Orneto-Ostryon), te

-najhladniju i najvlažniju sa šumama lužnjaka i kitnjaka (Quercion robori-petraeae).

Svaka od navedenih zajednica čini klimatogenu cjelinu, iako bi smo mogli reći da one na suvljim staništima uvijek teže onima na vlažnijim staništima, čemu ih vodi razvoj tala i popravljanje hidrotermičkog režima, naručito hidričkog. Zbog toga je u ovom slučaju bolje govoriti o klimaks-kompleksu, nego o jednoj klimatogenoj asocijaciji.

Sekundarnu vegetaciju u ovom pojasu čine kamenjare koje pripadaju redu Scorzonero-Chrysopogonetalia Horvatić i koje se, zavisno od hidrotermičnog režima staništa prije svega, diferenciraju na nekoliko sveza i asocijacija. Najšire rasprostranjenje imaju asocijacije koje pripadaju svezama Satureion subspicatae Horvat et Horvatić i Scorzonerion villosae. Glavne edifikatorske vrste u asocijacijama submediteranskih i mediteransko-montanih kamenjara su: Satureia subspicata, Satureia cuneifolia, Teucrium montanum, Carex humilis, Globularia cordifolia, Bromus erectus sl., Salvia officinalis, Stipa pennata, Scorzonera villosa, Festuca pseudovina itd.

Tercijarna vegetacija ovog pojasa pripada redovima: Chenopodietalia, Planteginetalia majoris i Secalinetalia, zavisno od koncentracije nitrata na staništu, ugroženostistaništa ili stepena obrade tla od strane čovjeka. Glavne edifikatorske vrste nitrofilne vegetacije reda Chenopodietalia su: Chenopodium spp., Carthamus lanatus, Urtica dioica, U.urens, U.pillulifera, Capsella rubella itd. U vegetaciji ugaženih staništa reda Plantaginetalia majoris u ovom pojasu dominiraju vrste: Plantago major, Polygonum aviculare, Lolium arvense, Agropyrum mediteraneum itd. U vegetaciji staništa reda Secalinetalia dominiraju vrste: Trifolium arvense, Convolvulus arvense, Galeopsis sp,. Rhynanthus sp,. Veronica sp. itd.

Konzumentsko-reducentska komponenta ovog ekosistema se odlikuje velikim bogatstvom iz različitih biljnih i životinjskih grupa.

Od biljnih komponenata se ističu vrste iz rodova: Orobanche, Limodorum i Hymantoglossum.

Od životinjskih konzumenata značajnu ulogu imaju:

Sisari: jazavac (Meles meles), jež (Erinaceus europaeus), primorski šumski miš (Apodemus flavicolis ssp.), vuk (Canis lupus), lisica (Vulpes vulpes), krtica (Talpe europaea), baštenska rovka (Crocidura suaveolens), Dryomys mitedula itd., a od domaćih životinja magarac (Equs asinus) i koza (Capra domestica).

Ptice. Od ptica u ovom ekosistemu su najčešće: mediteranska mrka sjenica (Parus lugubris), sirijski šareni djetlić (Dendrocopus syriacus), kratkoprsti kobac (Accipiter brevipes), obična grlica (Streptopelea tutur), gugutka (Streptopelea decaocto), vuga zlatka (Oriolus oriolus), zelena žunja (Picus viridis), obični slavuj (Luscinia megarhyncha), ćuk (Otus scops), vrabac (Passer domesticus), švraka (Pica pica), čavka (Coleus medula), golub (Columba livia) i mnoge druge. Od domaćih ptica izuzetno je značajna kokoš (Galus domesticus) koja je zastupljena sa više različitih sorti.

Gmizavci. Ova grupa je veoma brojna u pojasu submediteranskih i mediteransko-montanih šuma i šikara. Najznačajnije vrste su: gušteri (Lacerta trilineata, L.praticola, L.viridis i L.agilis), blavor (Ophisaurus apodus), poskok (Vipera amodites), dugački smuk (Elaphe longissima).

Vodozemci: kornjače (Testudo graeoa, T.hermani), žabe (Hila arborea i Bufo viridis), daždevnjak (Salamandra maculosa) itd.

Insekti: Insekti su zastupljeni u području klimatogenih termofilnih lišćarsko-listopadnih šuma sa velikim brojem porodica i rodova. Od vrsta koje se isključivo javljaju u ovom ekosistemu ili nalaze optimum u njemu, navest ćemo sljedeće: mravlji lavovi (Myrmeleon formicarius, Ascalaphus sp.), obični mrav (Myrmica ruginoides), leptir jedriličar (Papilio podalirius), leptir paunovci (Saturnia pyri i S.spini), hrastov litijaš (Thaumatopaea processionea), južni gundelj (Melontha pectoralis), jelenjak (Lucanus cervus), strižibuba (Cerambyx cedro, C.scopoli) itd. Zemljišta ovog ekosistema su bogata vitaminima iz grupa: Colembolla, Symphilla, Pauropoda itd.

Dinamika i evolucija. Ovaj ekosistem se odlikuje specifičnom dinamikom koja optimum dostiže u proljetnjm i rano ljetnjem periodu. Kasno ljetnji i rano jesenji periodi se karakterišu smanjenom dinamikom koja je prouzrokovana visokom temperaturom i sušom. U kišnom jesenjem periodu dinamika ovog ekosistema znatno oživljava, naročito u spratu zeljastih biljaka među kojima dominantnu ulogu u ovom aspektu imaju terofite i geofite iz rodova: Crocus, Colchicum, Euphrasia, Odontites, Cyclamen itd.

Na osnovu hidrotermičnog režima ovaj ekosistem se može svrstati u mlađe ekosisteme Dinarida. Najvjerovatnije je nastao evolucijom ekosistema mezofilnih lišćarsko-listopadnih šuma sa kojim ga povezuje veliki broj zajedničkih rodova, kao što su: Acer, Quercus, Carpinus, Corylus, Prunus, Viburnum itd.

Antropogeni uticaji i produkcija. Ovaj ekosistem se odlikuje time što je od najranijih vremena ljudske historije, kao i ekosistem tvrdolisnih zimzelenih šuma, izložen snažnoj degradaciji od strane čovjeka te je u današnje doba gotovo potpuno uništena njegova primarna vegetacija, a dominantnu ulogu ima sekundarna vegetacija, tj.vegetacija kamenjara i šikara, čija produkcija biomase iznosi ispod 50% u odnosu na klimatogenu biocenozu.

Ekosistem mezofilnih lišćarskih listopadnih šuma hrasta kitnjaka i običnog graba

(Carpinion betuli illyricum Horvat)

Ovaj ekosistem se razvija na podnožju srednjih i kontinentalnih Dinarida, pri nadmorskim visinama između 300 i 800 m najčešće. Na donjoj granici se utapa u poplavne šume, a na gornjoj granici se mješa sa pojasom montanih bukovih šuma. Fragmenti vegetacije kitnjaka i

običnog graba javljaju se azonalno u pojasu submediteranske vegetacije, na vlažnim staništima i dubokim tlima (Querco-Carpinetum submediteraneum).

Klima. Srednje godišnje tenmperature na staništima ove sveze variraju između 12 i 8°C, a srednja godišnja relativna vlažnost vazduha između 70 i 80%. Srednje januarske temperature se kreću između 0 i -1,5°C, a srednje julske između 20 i 22°C. Apsolutne minimalne temperature su najčešće oko -25°C, a apsolutne maksimalne oko 35°C. Apsolutna minimalna vlažnost u ovim šumamam najčešće ne silazi ispod 50%, a apsolutna maksimalna se dobrim dijelom godine (od novembra do maja) približava 100%.

Geološka podloga. Geološka podloga u pojasu mezofilnih lišćarskih listopadnih šuma je veoma raznovrsna; od dolomita i krečnjaka, preko laporaca i glinaca, do peridotita, dijabaza, melafira, kvarc-porfira, kvarcporfiritita, kvarcnih pješčara itd.

Tla. Velika raznovrsnost fizičko-hemijskih osobina geološke podloge (matičnog substrata) uslovljava nastanak različitih tipova tala u brdskom pojasu, a samim tim i izraženu diferencijaciju njegovih biocenoza. Na seriji dolomitnih tala i na plitkim krečnjačkim tlima u ovom pojasu razvijaju kontinentalne esklave submediteranske vegetacije sveze Orno-Ostryon Tomažić, na kiselim i vlažnim tlima šume lužnjaka i kitnjaka, a na umjereno vlažnim tlima krečnjačke i laporovite serije prave mezofilne šume hrasta kitnjaka i običnog graba (Querco-Carpinetum illyricum Horvat). Najčešća tla na kojima nalazimo ovu zajednicu su brdska smeđa krečnjačka tla, zatim brdska smeđa tla na laporcima i glincima (tercijarnim sedminetima) te brdski parapodzoli ili pseudoglej na tercijarnim sedminetima (laporci, glinci, škriljci).

Producenti: Glavne edifikatorske vrste fitocenoze brdskih mezofilnih šuma su: Querus petraea, Carpinus betulus, Acer campestire, Prenus avium, Acer tataricum, Corylus avellana, Ligustrum vulgare, Viburnum lantana, Anemoe nemorosa, Primula vulgaris, Pulmonaria officinalis, Symphytum tuberosum, Potentilla micrantha i mnoge druge. Biocenoza hrasta kitnjaka i običnog graba je najorganizovanija biocenoza našeg podneblja. U njoj živi veliki broj biljnih i životinjskih vrsta, koje su veoma upućene jedna na druge, te su vrslo česte pojae parazitizma, poluparazitizma, simbioze i drugih oblika udruživanja koji karakterišu visokoorganizovane ekološke sisteme.

Sekundarna vegetacija. Sekundarna vegetacija ekosistema mezofilnih lišćarskih šuma izgrađuju dolinske mezofilne livad sveze Arrhenatherion elatioris Br.-B1., u kojima dominiraju vrste: Arrhenatherum elatius, Festuca pratensis, Phleum pratense, Trifolium pratense, Trifolium repens, Briza media, Dactylis glomerata, Poa pratensis, Pastinaca sativa, Knautia arvensis, Holchus lanatus itd. Ovaj ekosistem je nastao i održava se pod uticajem čovjeka, kontinuiranim košenjem ili intenzivnom ispašom. On je jedan od najznačajnijih producenata zelene mase, koja se koristi kao stočna hrana. Zahvaljujući prisustvu i visokoj brojnosti hranljivih trava, leptirnjače, glavočka itd., on je jedan od najkorisnijih ekosistema za razvoj stočarstva u SR i BiH.

Tercijarna vegetacija. Tercijarna vegetacija ovog ekosistema nastaje kao posljedica snažnog djelovanja čovjeka na primarnu, odnosno sekundarnu vegetaciju. Karakteristične jedinice

tercijarne vegetacije u ovom ekosistemu su: Centaurion cyani, Convolvulion arvensis, Agropyro-Rumeio, Polygonin avicularis, Bidention, Menthion pulegii, Senecion fluviatilis, Sysimbrion, Onopordion acanthii, arction itd.

Konzumentsko-reducentska komponenta biocenoze mezofilnih listopadnih šuma se odlikuje izuzetnim bogatstvom živih sistema, kako biljnih tako i životinjskih. Među makofitama su brojne vrste gljiva-jestivih i otrovnih, te više biljke kao što su: Lathrea squamaria, Neotia nidus avis, Orobanche sp., itd. Od životinjskih vrsta u ovom ekosistemu se najčešće sretaju:

Sisari: lisice (Vulpes vulpes), vuk (Canis lupus), jež (Erinaceus europaeus), jazavac (Meles meles), obični puh (Glis glis), šumski miš (Apodemus flavicolis), divlja svinja (Sus serata), srndać (Capreolus capreolus), jelen (Cervus elaphus), krtica (Talpe europaea), riđa voluharica (Cleothrionomys glareolus), puh lješnikar (Muskardinus avellanarius), divlja mačka (Felis silvestris), a od domaćih životinja: konj (Equs cabalus), goveče (Bos bovis), ovca (Ovis domesticus) i koza (Capra domestica).

Ptice: crvendać (Erithrocus rubeculus), siva sjenica (Parus palustris), sjenica plavić (Parus coreuleus), crvenrepka (Phoenicurus phoenicurus), drozd pjevač (Turdus ericotorum), kratkokljuni puzić (Certhia familiaris), običan brgljz (Sitta europaea), golub dupljaš (Columba oenas), batokljun (Coccothrantes coccothrantes), jastreb mišar (Buteo buteo), siva žunja (Picus canus), crni kos (Tardus merula) i druge.

Gmizavci: Lacerta agilis, Anguis fragilis.

Vodozemci: Hyla Arborea, Rana fragilis.

Insekti: leptir lastin repak (Papilio machaon), leptir dnevni paunovac (Saturnia pavonia), gubar (Lymontria dispar), obični gundelj (Melolntha melolontha), strižibuba (Leptura virens, Morimus funereus, Prionus cariarius, Rosalia alpina), skakavci u sekundarnoj vegetaciji (Gonophocerus rufus, Chorthippus longicornis, Ch.dosatus, Odontopodisma sp.) itd.

KLIMATOGENI EKOSISTEMI BOSNE I HERCEGOVINE II

RADOMIR LAKUŠIĆ

EKOSISTEM POJASA BUKOVIH ŠUMA

(Fagion moesiacae Bleč. et Lakušić)

U zavisnosti od hidrotermičkog režima ekosistema pojasa bukovih šuma na prostoru Bosne i Hercegovine se diferencira na više podpojaseva, odnosno prostijih ekosistema:

a) podpojas termofilnih mediteransko-montanih šuma bukve (Seslerio-Fagetum moesiaceae),

b) podpojas mezofilnih montanih šuma bukve (Fagetum moesiacae montanum),

c) podpojas gorskih šuma bukve i jele (Abieto-Fagetum moesiacae),

d) podpojas subalpinskih šuma bukve (Aceri-Fagetum subalpinum).

a) Ekosistem podpojasa termofilnih bukovih šuma

(Seslerio-Fagetum moesiacae Horvat, Aceri obtusati-Fagetum moesiacae Fabijanić, Fukarek et Stefanovič)

Ovaj podpojas se razvija na primorskim i srednjim Dinaridima, iznad podpojasa crnog graba i jesenje šašike (Seslerio autumnalis-Ostryetum carpinifoliae Horvat et Horvatić) i seže sve do subalpinskih šuma munike (Pinion heldreichii Horvat). Kontinentalna eksklava je predstavljena zajednicom Aceri Obtusati-Fagetum moesiacae.

Klima. Srednje gosišnje temperature u ovom podpojasu variraju najčešće između 9 i 7°C, a srednja godišnja relativna vlažnost vazduha između 60 i 70%. Apsolutne minimalne temperature se dižu do oko 35°C. Minimalna relativna vlažnost vazduha se spušta do 30%, a maksimalna je od novembra do aprila najčešće između 80 i 100%. Srednja godišnja količina padavina varira najčešće između 2000 i 4000 mm (na Orjenu).

Geološka podloga. Geološku podlogu ovog podpojasa na prostoru Bosne i Hercegovine čine najčešće krečnjaci, dolomitični krečnjaci, krečnjački dolomiti i dolomiti.

Tla. Zemljišta na staništima zajednica ovog podpojasa su iz serije krečnjačkih i dolomitnih tala i to najčešć humusne faze-crnice i rendzine, a znatno rjeđe smeđa krečnjačka i smeđa dolomitna, odnosno sirozemi na krečnjaku ili protorendzina na dolomitima i krečnjačkim dolomitima.

Najznačajnije edifikatorske vrste ovog podpojasa, odnosno asocijacije Sesleio-Fagetum moesiacae su: Fagusmoesiaca, Acer hyrcanum, Corylus colurna, Ostrya carpinifolia, Viburnum maculatum, Sesleria autumnalis, Melitis melissiphyllum, Calamintha officinalis, Clinopodium vulgare i mnoge druge.

Kontinentalne eksklave termofilnih bukovih šuma se javljaju u obliku asocijacije Aceri obtusati-Fagetum moesiacae, koja se razvija u pojasu mezofilnih montanih ili mezofilnih gorskih bukovo-jelovih šuma na plitkim krečnjačkim ili dolomitnim tlima, pri južnim ekspozicijama i dosta nagnutim terenima. Edifikatorske vrste ove asocijacije su: Acer obtusatum, Fagus moesiaca, Ostrya carpinifolia, Acer campestre, A.pseudoplatanus, A.platanoides, Fraxinus ornus, Viburnum lantana, Ligustrum vulgare, Crataegus monogyna i mnoge druge.

U zavisnosti od geološke podloge obje pomenute asocijacije termofilnih bukovih šuma se diferenciraju u dvije geološke varijante: krečnjačku i dolomitnu (Seslerio-Fagetum moesiacae calcicolum i Seslerio-Fagetum moesiacae dolomiticum, te Aceri obtusati-Fagetum moecum moesiacae calcicolum i Aceri obtusati Fagetum moesiacae dolomitikum).

b) Ekosistem podpojasa mezofilnih montanih bukovih šuma

(Fagetum moesiacae montanum Horvat)

Mezofilne bukove šume se razvijaju uglavnom na srednjim i kontinentalnim Dinaridima, u gornjem dijelu brdskog i donjem dijelu gorskog pojasa.

Klima. Srednje godišnje temperature na staništima ovih šuma su najčešće između 8 i 7°C, a srednja godišnja relativna vlažnost vazduha između 70 i 80%. Apsolutne minimalne temperature su najčešće oko -30°C, a apsolutne maksimalne su oko 30°C, a apsolutne maksimalne su oko 30°C. Minimalna vlažnost se spušta do 50%, a maksimalna je velikim dijelom godine između 80 i 100%.

Geološka podloga. Geološku podlogu na staništima zajednica ovog podpojasa čine stijene veoma različitih fizičko-hemijskih karakteristika, kao što su: krečnjaci, dolomiti, peridotiti, dijabazi, melafiri, kvarcporfiri, kvarcporfiriti, kvarciti, dacti, rioliti itd.

Tla. Tla su veoma raznovrsna, kako po osnovu matičnog substrata, tako i po osnovu razvojnih faza. Od razvojnih faza iz ovih serija najčešće se javljaju smeđa brdska ili gorska tla, a od njih su najčešća brdska ili brdska krečnjačka tla, dok su kisela smeđa brdska ili gorska nešto rjeđe zastupljena na prostoru Bosne i Hercegovine. Razvijena tla sa staništima zajednica mezofilnih bukovih šuma omogućavaju tokom cijele godine, pa i tokom vegetacionog perioda, povoljan hidrotermički, a i mineraloški režim ove biocenoze na nešto nižem nivou organizacije od biocenoze mezofilnih hrastovo-grabovih šuma na koje se prema višim položajima, odnosno nižim temperaturama, nastavlja.

Glavne edifikatorske vrste ovog ekosistema su: Fagus moesiaca, Acer pseudoplatanus, Fraxinus excelsior, Corylus avellana, Crataegus sp., Asarum europaeum, Sanicula europaea, Cardamine bulbifera, Cardamine enneaphyllos, Anemoe nemorosa itd.

U zavisnosti od matičnog substrata i tla ekosistem montanih bukovih šuma se diferencira na dvije geološke varijante:

-Fagetum moesiacae montanum calcicolum i

-Fagetum moesiacae montanum calcicolum se karakteriše karbonatnim matičnim substratom, smeđim gorskim krečnjačkim tlom, povoljnim hidrotermičkim režimom i režimom pH, te

znatno organizovanijom biocenozom koja ima velik broj vrsta sa velikom brojnošću, što nije slučaj sa acidifilnom zajednicom (Fagetum moesiacae montanum silicicolum).

Ekosistem Fagetum moesiacae montanum silicicolum je do te mjere različit od ekosistema Fagetum moesiacae montanum calcicolum, kako u pogledu fizičko-hemijskih osobina matičnog substrata i tla, tako i u pogledu strukture i dinamike biocenoze, da su ga mnogi autori svrstali u posebnu vegetacijsku klasu Quercetea robori-petraeae, odnosno red Quercetalia robori-petraeae i svezu Luzulo-Fagion. Ako se, međutim, zna da i karbonatna tla u daljim razvojnim fazama kovergiraju silikatnim tlima, što je slučaj i sa biocenozama, onda je po našem mišljenju, neopravdano vršiti njihovo razgraničenje na nivou klase, reda pa čak i sveze ekosistema. Jer, ako smo već prihvatili podjelu šuma i šikara na dvije geološke varijante, moramo biti dosljedni i kada su u pitanju bukove šume.

Niži nivo organizacije biocenoze u ovim šumama se može objasniti s jedne strane nižim temperaturama tokom vegetacionog perioda, slabijim vazdušnim režimom tla, a s druge strane visokom kiselosti tla (pH=4-5 najčešće), koja takođe doprinosi slabljenju vodnog režima tla.

c) Ekosistem podpojasa gorskih bukovo-jelovih šuma

(Abieto-Fagetum moesiacae Horvat)

Ovaj ekosistem se razvija na srednjim i kontinentalnim Dinaridima između ekosistema montanih bukovih i subalpinskih bukovih šuma najčešće. On čini glavninu gorskog pojasa na ovim planinama i bez sumnje ima najveći značaj za razvoj drvne industrije u Bosni i Hercegovini.

Kilma. Klima ovog ekosistema je umjereno hladna i umjereno vlažna. Srednje godišnje temperature u njemu variraju između 7 i 5°C, a srednja godišnja relativna vlažnost vazduha između 75 i 85%. Apsolutne minimalne temperature se spuštaju najčešće do -35°C, a apsolutne maksimalne se ne dižu iznad 30°C. Relativna vlaga vazduha se ne spušta ispod 50%, a od oktobra do juna je najčešće između 80 i 100%.

Geološka podloga. Geološka podloga ovog ekosistema je veoma raznovrsna, kao i kod ekosistema mezofilnih bukovih šuma.

Tla. Tla ekosistema bukovo-jelovih šuma su veoma različita, od krečnjačkih crnica i rendzina na karbonatnim morenama do kiselih silikatnih i ilimerizovanih zemljišta na kvarcitima, dacitima, riolitima i kvarcnim pješčarima.

Ekstremne geološke podloge i serije tala na njima uslovljavaju izrazitu diferencijaciju bukovo-jelovih šuma na dvije ekstremne geološko-pedološke varijante:

-Abieto-Fageaum moesiacae calcicolum i

-Abieto-Fagetum moesiacae silicicolum.

I jedna i druga fitocenoza optimum nalaze na razvijenijim fazama tala, gorskom smeđem krečnjačkom i gorskom ilimerizovanom tlu na krečnjaku, te kiselo smeđem, podzolastom i ilimerizovanom tlu na silikatu, što umanjuje njihovu fitocenološku diferencijaciju.

Glavne edifikatorske vrst obiju zajednica su: Abies alba, Fagus moesiaca, Acer platanoides, Ulmus montana, Fraxinus excelsior, Lonicera coreulea, Daphne mezereum, Sambucus racemosa, Festuca drymeia, Prenanthes purpurea, Aremonia agrimonioides, Elymus europaeus, Brachypodium silvaticum, Festuca silvatica i mnoge druge.

U krečnjačkoj varijanti se javlja veliki broj vrsta iz krečnjačke varijante montanih bukovih šuma, a u silikatnoj takođe mnoge acidifilne vrste iz kisele varijante montanih bukovih šuma, kao što su: Luzula silvatica, L.pilosa, L.nemorosa, L.luzulina, Veronica officinalis, Vaccinium myrtillus, zatim razne vrste mahovina iz rodova Polytrichum, Rhytidiadelphus, Hylocomium, Mnium, Bryum itd.

d) Ekosistem podpojasa subalpinskih bukovih šuma

(Aceri-Fagetum moesiacae subalpinium)

Ovaj ekosistem se razvija inad ekosistema bukovo-jelovih šuma uglavnom na srednjim Dinaridima; samo rijetko ga možemo naći na nekim litoralnim dinarskim planinama. Sa gornje strane je ograničen ekosistemom klekovine bora najčešće.

Klima. Srednje godišnje temperature vazduha u ovom ekosistemu najčešće variraju između 5 i 3°C, a srednja godišnja relativna vlažnost vazduha između 70 i 80% najčešće. Vegetacioni period u ovom podpojasu je kraći nego u podpojasu bukovo-jelovih šuma, a period fiziološke suše znatno duži, što se negativno odražava na produkciju biomase, edifikatorskih i svih ostalih vrsta koje u njemu žive. Apsolutne minimalne temperature se često spuštaju ispod -35°C, a apsolutne maksimalne se ne dižu iznad 25°C, te je u ovom ekosistemu i tokom jula i augusta svježe.

Geološka podloga. Geološka podloga u ovom podpojasu je manje raznovrsna nego u podpojasu bukovo-jelovih ili montanih bukovih šuma, ali se i ona diferencira na dvije ekstremne grupe stijena; sedimentne krečnjačke i vulkanske kisele silikatne, između kojih se nalaze i one prelaznog tipa, kao što su bazične vulkanske ili kisele sedimentne.

Tla.Tipovi tla u ovom podpojasu su manje raznovrsni nego u prethodna dva, što je s jedne strane uslovljeno manjom raznovrsnošću geološke podloge, a s druge strane kraćim vremenom evolucije odgovarajućih serija zemljišta i nepovoljnim pedogenetičkim prilikama, što je prouzrokovalo nedostatak razvijenih članova serije, kao što su: smeđa i ilimerizovana tla. Najčešća tla na kojima se razvijaju subalpinske bukove šume i šikare su: subalpinske krečnjačke crnice (organogene i organomineralne, te braunizirane), zatim subalpinska humusna silikatna, subalpinska kisela humusna silikatna i subalpinska kisela smeđa tla.

U zavisnosti od geološko-pedološke situacije subalpinske šume i šikare se diferenciraju u dvije varijante, koje u stvari predstavljaju različite biocenoze.

Geobiocenoza Aceri-Fagetum moesiacae subalpinum calcicolum naseljava krečnjake i njihove subalpinske krečnjake crnice i subalpinske rendzine na moreni. Glavne edifikatorske vrste ove fitocenoze su: Fagus moesiaca f.subalpina, Acer pseudoplatanus f.subalpina, A.heldreichii var.pančićii, Rhamnus fallax, Lonicera alpigena, Daphne mezereum, Cardamine savensis, Valeriana tripteris, Ranunculus platanifolius, R.lanuginosus, Sorbus aucuparia f.glabrata i mnoge druge.

///NEJRA///

Geobiocenoza Aceri-Fagetum moesiacae subalpi-num silicicolum je ekosistem koga odlikuju:

serija silikatnih tala na bazicnim ill neutralnim i na kiselim stijenarna. Prema tome, unutar nje

se mogu, naročito na plićim tlima A—C profila, lučiti dvije geološko-pedološke subvarijante;

bazifično-neutrofilna i acidofilna. Prva se razvija najčešće na subalpinskim humusnim

silikatnim, a druga na subalpinskini humusnim kiselim silikatnim tlima. Nešto rjeđe ih

nalazimo na tlima A—(B)—C profila, tj. na subalpinskim kiselim smeđim ili subalpinskim

podzolastim tlima, odnosno na podzolima. Ova zajednica ima više vode u tlu od krečnjačke

varijante subalpinskih šuma i šikara, ali joj je temperaturni režim manje povoljan (hladnije je),

kao i režim pH, te je voda iz njenih tala teže pristupačna za biljke.

Glavne edifikatorske vrste ove fitocenoze su: Fagus moesia-ca f. subalpina, Sorbus aucuparia

f. glabrata, Acer heldreichii, Lonicera borbaschiana, Daphne mezereum, Rubus idaeus,

Vaccinium myrtillus, Luzula pilosa, L. nemorosa itd.

U odnosu na hidrotermički režim staništa subalpinske bukove šume se diferenciraju na dvije

subasocijacije: Aceri-Fagetum moesiacae subalpinum silvicolum i Aceri-Fa g e t u m

moesiacae subalpinum patulectorum. Prva se razvija na toplijim i vlažnijim staništima donjeg

dijela subalpinskog pojasa, a druga na fiziološki suvljim i hladnijim staništima srednjeg ili

gornjeg dijela subalpinskog pojasa, često smjenjujući klekovinu bora na onim mjestima gdje

joj snježne lavine ne dozvoljavaju razvoj, kao što je to slučaj iznad Trnovačkog jezera izmedu

Maglića i Volujaka. Subasocijacija Aceri-Fagetum moesiacae subalpinum silvicolum se

odlikuje visokom slicnošču sa asocijacijom Aceri-Fagetum moesiacae calcicolum, dok se

druga po ekologiji i florističkom sastavu više približava zajednici Pinetum mugi illyricum

calcicolum Lakušić et al.

Sekundarna vegetacija u pojasu bukovih šuma je izgrađena uglavnom od mezofilnih livada

koje pripadaju svezi Pančićion Lakušić u jugoistočnom dijelu Dinarida, te svezi Cynosurion

Tx. i Bromion erecti na sjeverozapadnim Dinaridima. Glavne edifikatorske vrste su: Pančićia

serbica, Poa alpina, Phleum a 1 p i n u m, Polygonum bistorta, Trisetum flavescens,

Alchemilla vulgaris s. L, Knautia sarajevensis, A n-thoxanthum odoratum, Festuca fallax,

Lilium bo-sniacum, Carum carvi, Silene sendtneri, Viola e 1 e-gantula, Orchis sambucina,

Primula intricata, Tri-folium pratense, T. repens, T. ochroleucum, Crepis conyzifolia,

Leontodon autumnalis, Centaurea j a-cea, C. crnogorica, Campanula patula, C. glomerata,

Rhynanthus rumelicus, Pedicularis hermanniana i mnoge druge.

Tercijarna vegetacija

Ovu vegetaciju čine asocijacije redova: Chenopodietalia, Plantaginetalia majoris i

Secalinetalia u nižim područjima, tj. u gorskom pojasu. Iz reda Chenopodietalia zastupljena

je sveza Chenopodion subalpinum Br.-Bl., iz reda Plantaginetalia ma j o r i s sveza

Plantaginion reniformis Lakušić, a iz reda 8 eca I i n e t a-1 i a sveza Centaurion cyani

Lakušić. Najviše rasprostranjene asocijacije iz tercijarne vegetacije su: iz sveze Chenopodion

subalpinum: Senecietum rupestris LakuSid, a iz sveze Plantaginion reniformis: Plan ta go-

Barbareturn illyricae Slavnić.

Konzumentsko-reducentska komponenta biocenoze bukovih šuma je veoma slična

konzumentsko-reducentskoj komponenti biocenoze mezofilnih hrastovo-grabovih šuma. Kao

karakteristične i diferencijalne vrste za ovaj ekosistem mogu se navesti: U r s u s arctos (opt.),

Sus scropha (opt.), Glis glis (opt.), Felis s i 1 v e s t r i s (opt.), Columba oenas, Erithacus

rubecu-la, Picus canus, Buteo buteo, Anguis fragilis. La-cert a fragilis, Hyla arborea, Rana

agilis, Papilip machaon, Saturnia pavonia, Leptura virens, Rosalia alpina itd.

Dinamika biocenoze se diferencira u tri glavna aspekta: proljetni, Ijetni i jesenji. Najbolje je

izražena u ekosistemu podpojasa brdskih bukovih šuma, a najslabije u ekosistemu

subalpinskih bukovih šuma i šikara.

E v o l u c i j a ovog ekosistema je nastavak evolucije ekosistema mezofilnih hrastovo-

grabovih šuma, te je njihova struktura i dinamika, horologija i hronologija u velikoj mjeri

slična, a ta sličnost opada idući od ekosistema montanih bukovih prema subalpinskim

bukovim šumama i šikarama.

Antropogeni uticaji i produkcija

Najsnažniji uticaj čovjeka u dosadašnjoj historiji pretrpjele su montane bukove šume, na

čijim staništima se razvija ne samo sekundarna već i tercijarna vegetacija okopavina, ugaženih

staništa, strništa i smetljišta. Pod nešto slabijim uticajem čovjeka su bukovo-jelove šume iz

kojih se uglavnom koristi drvna masa edifikatorskih vrsta (bukve i jele), a pod većim uticajem

su subalpinske bukove šume koje čovjek često pali i krči da bi proširio planinske pašnjake.

Najveću produkciju biomase ima biocenoza klimatogenih bukovo-jelovih šuma, a nešto

manju biocenoza montanih bukovih šuma, što je u saglasnosti sa hidrotermičkim režimom

njihovih staništa. Njihov značaj za čovjeka je upravo proporcionalan produkciji nijhove

biomase.

Ekosistem tamnih cetinarskih suma

(Piceion abietis)

Tamne četinarske šume Dinarida su jedna od južnih eksklava prostranih eurosibirskih tajgi.

One na Dinaridima zahvataju gorski i subalpinski pojas kontinentalnih i sjeverne ekspozicije

visokih srednjih Dinarida. Najviše se javljaju između 1000 i 1800 m. s. m., a samo izuzetno se

spuštaju do 800 i dižu do 2000 m. s. m.

Geološku podlogu ovog ekosistema čine veoma različite stijene od krečnjaka. i dolomita do

vulkanskih stijena različitih fizičko-hemijskih osobina (serpentiniti, peridotiti, daciti, rioliti,

kvarciti, kvar-porfiri, kvarcporfiriti itd.)

T1a smrčevih šuma se mogu svrstati u sistem koji broji oko 25 jedinica, od kojih se oko 10

javlja na karbonatnim stijenama gorskog i subalpinskog pojasa , oko 10 na kiselim

vulkanskim stijenama gorskog i subalpinskog pojasa, te oko 5 na bazičinim i ultrabazičnim

stijenama gorskog pojasa. Na teritoriji Bosne i Hercegovine smrčeve šume se najčešće

javljaju na distričnim kambisolima, nešto rjeđe na distričnim melanosolima ili luvisolima, te

na kalkokambisolima i kalko-melanosolima gorskog i subalpinskog pojasa. Zajedničko

svojstvo svih zemljišta ovog ekosistema je zakiseljenost, koja je na karbonatnim stijenama

uslovljena, s jedne strane brzim ispiranjem karbonata i djelovanjem organskih otpadaka

(četinara i grančica četinara) na tlo, a na kiselim vulkanskim stijenama još i hemijskim

osobinama substrata.

K 1 i m a ekosistema tamnih četinarskih šuma na Dinaridima se diferencira na dvije jasno

izraiene jedinice

— klimu montanih smrčevih šuma i klimu subalpinskih smrčevih šuma.

Prva se odlikuje:

—apsolutnim minimalnim temperaturama koje se najčešće kreću do oko -30°C,

—apsolutnim maksimalnim temperaturama koje se kreću do oko 30°C,

—srednjim januarskim temperaturama koje se najčešće kreću do oko -4°C,

—srednjim julskim temperaturama koje se najčešće kreću do oko 15°C,

—srednjim godiSnjim temperaturama koje se najčešće kreću oko 6'C,

—srednjom godišnjom relativnom vlagom vazduha koja se najčešće kreće oko 75°/o,

—srednjom julskom relativnom vlagom vazduha od oko 70%,

—srednjom novembarskom relativnom vlagom vazduha oko 90°/o.

Klima subalpinskih smrčevih šuma se karakteriše:

—apsolutnim minimalnim godiSnjim temperaturama koje najčešće kreću oko -35°C,

—apsolutnim maksimalnim godisnjim temperaturama koje se najčešće kreću oko

25°C,

—srednjim januarskim temperaturama koje se najčešće kreću oko -6°C,

-— srednjim julskim temperaturama koje se najčešće kreću oko 14°C,

—srednjim godiSnjim temperaturama koje se najčešće kreću oko 4°C,

—srednjom avgustovskom relativnom vlagom vazduha koja se kreće oko 65%,

—srednjom novembarskom relativnom vlagom vazduha koja se najčešće kreće oko 90%,

—srednjom godišnjom relativnom vlagom vazduha koja se kreće oko 70%.

Producentsku komponentu ekosistema gorskih smrčevih šuma čini uglavnom vrsta Picea

abies. Njoj se u spratu drveća pridružuju Abies alba i Pinus silvestris, au spratu Sibova

Lonicera alpigena, L. coerulea, L. nigra, Daphne mezereum, Rhamnus fallax, Vaccinium

myrtill u s i druge. Zeljasti sprat je građen od acidifilnih vrsta, kao što su: Luzula nemorosa, L.

pilosa, L. maxima, Veronica officinalis, V. urticifolia, Lycopodium annotinum, Oxalis

acetosella, te mnogih vrsta mahovina među kojima dominiraju mahovine iz rodova:

Polytrichum, Dicranum, Mni-um, Bryum, Hylocomium, Rhytidiadelphus, Ctenid i u m, a na

vlažnijim staništima čak i Sphagnum.

Konzumentsku komponentu čine: a) od biljaka: N eottia nidus avis, Corallorhyza trifida,

Monotropa hypopitis, Orobanche sp., a od životinja: Ursus arctos, Sus scropha, Vulpes

vulpes, Canis lupus, vjeverica, ku-na zlatica, Lynx lynx, puh, srna, Apodemus flavicola, A, s i

1 v a t i c u s itd., te Regulus regulus, R. ignicapillus, Turdus viscivarus, Parus cristatus, P.

ater, Fringilla frin-gilla, Nucifraga caryocatactes i mnoge druge vrste ptica iz ekosistema

bukovih šuma.

Gmizavci i vodozemci su veoma rijetki u biocenozi tamnih četinarskih šuma. Od gmizavaca

se rijetko mogu sresti: Elaphe 1 o n-gissima, Vipera ursini, V. berus, Lacerta vivipara,

Salamandra atra, Triturus vulgaris i još neke vrste.

Reducente sačinjavaju brojne vrste bakterija, gljiva i raznih zivotinja tla.

Dinamika i evolucija

Vegetacioni period tamnih četinarskih šuma traje u jednom smislu veoma kratko, tj. od maja

do septembra, a u drugom smislu on je kontinuiran, jer četinarske vrste drveća koriste svaki

trenutak da razviju proces fotosinteze i u toku ranog proljeća, kasne jeseni, pa i zime. U njima

se mogu, u sloju zeljastih biljaka, razlikovati samo dva do tri aspekta — kasno proljetni i

Ijetni u subalpinskim sumama, — te kasno proljetni, Ijetni i rano jesenji u gorskim šumama

smrče.

Mjesto ovog sistema u sistemu biosa (Lakusić, 1975, 1976) jasno govori da je on nastao iz

ekosistema tropsko-subtropskih četinarskih šuma prilagodbom četinarskih vrsta iz rodova

Picea, Abies i Pinus na nize temperature. Zahvaljujući upravo tako visokoj prilagodbi

četinarskih vrsta na niske temperature (koje se u subalpinskom dijelu areala spuštaju i do -

78°C) ovaj ekosistem je veoma široko rasprostranjen prema sjevernom polu i graniči se na

sjeveru sa tundrama.

Antropogeni uticaji i produkcija

Ekosistem tamnih četinarskih šuma je pod snažnim uticajem čovjeka, ali od novijeg vremena,

tj. od vremena XIX stoljeća kada je počela burno da se razvija drvna industrija u svijetu, a

kasnije i kod nas. U pojasu ovog ekosistema uticajem čovjeka su nastale, u gorskom pojasu,

livade sveze Pančićion Lakušić na jugoistočnim Dinaridima, a u subalpinskom pašnjaci

planinskih rudina na krečnjacima sveze F e s t u-cion pungentis Horvat, odnosno na silikatima

sveza J a s i o-nion orbiculatae Lakusic. Oko torova u pojasu ovog ekosistema razvija se

tercijarna vegetacija sveza: Chenopodion subalpi-nii Br.-Bl., Plantaginion reniformis LakuSic

i Rumicion alpinii Br.-Bl. čija struktura i dinamika, te produkcija biomase ukazuju na visok

stepen antropogene degradacije klimatogenog ekosistema.

Ekosistem četinarskih šuma pančićeve omorike

(Piceion omorikae)

Ekosistem reliktnih i endemičnih šuma pančićeve omorike se razvija na prostoru gornjeg

dijela slivnog područja rijeke Drine i donjeg dijela slivnog područja rijeke Lima na

nadmorskim visinama između 800 i 1600 m.

K l i m a

Srednje godišnje temperature na staništima zajednica pančićeve omorike najčešše variraju

između 9 i 5°C. Apsolutne minimalne temperature na staništima subalpinskih populacija se

spuštaju do — 35°C, a apsolutne maksimalne na staništima populacija donjeg dijela gorskog

pojasa se dižu do oko 32°C. Srednja godišnja relativnativna vlažnost vazduha na staništima

populacija na šiparima i stijenama se kreće oko 60%, na staništima mješovitih šuma oko 70%,

a na staništima sa crnom johom oko 90%. Zahvaljujući činjenici da se sastojine sa

pančićevom omorikom danas najcešće razvijaju na sjevernim ekspozicijama, relativna

vlažnost vazduha na njihovim staništima ni tokom jula i avgusta najčešće ne pada ispod 30%,

čemu doprinosi i Ijetni maksimum padavina karakterističan za ovaj dio Dinarida.

Geološku podlogu na staništima složenog ekosistema omorikinih šuma čine najčešće trijaski

krečnjaci, a samo rijetko serpentiniti.

Tla na staništima omorike su najčešće nerazvijene faze krecnjačke serije — sirozemi, crnice,

smeđa krecnjačka, a nešto rjeđe članovi serpentinske serije, odnosno močvarno glejno ili

hidrogena crnica u higrofilnom ekosistemu sa crnom johom (Piceo omorikae-Alnetum glu-

tinosae Colid et Gigov 58).

Producentske vrste ekosistema pančićeve omorike su: a) među drvećem: Picea omorika,

Pinus nigra ssp. a u-striaca, Picea abies, Acer pseudoplatanus, Fagus moesiaca, Ostrya

carpinifolia; b) među gibovima: D a-phne blagayana, Amelanchier ovalis, Cotoneaster

tomentosa, Spirea chamaedryfolia, Lonicera alpi-gena, Daphne mezereum, Corylus avellana,

Erica carnea, Vaccinium myrtillus, Rosa pendulina, Lonicera xylosteum itd.;

c) među zeljastim biljkama: O r t h i 1 i a secunda, Laserpitium krapfi, Goodyera repens,

Gen-tiana asclepiadea, Hieracium transsilvanicum, Euphorbia amygdaloides, Lathyrus

vernus, Luzula s i 1-vatica, Calamagrostis varia, Valeriana montana, Veronica chamaedrys,

Doronicum columnae, Liba-notis sibirica, Galium schultesii, Succisa praten-sis, Lilium

martagon, Plata nthera bifolia i druge.

Konzumenti ovog ekosistema su brojni, a među njima se ističu:

a) od sisara: Vulpes vulpes, Lepus europaeus, C a-nis lupus, Meles meles;

b)od ptica: Nucifraga caryo-catactes, Columba livia, Parus ater, Sitta euro-paea,

Dendrocopus major, Turdus merula itd.;

c) od gmizavaca: Vipera ammodytes, V. ursini macrops, La-certa vivipara, L. viridis, Anguis

anguis, Elaphe longissima itd.;

d) od vodozemaca: Testudo graeca ibera, Rana graeca, Hyla arborea itd.; e) od insekata:

Pyrgo-morphella serbica, Parnasius apolo i mnoge druge vrste među kojima su brojni

endemi i relikti Balkanskog poluostrva.

Ekosistem četinarskih šikara klekovine bora

(Pinion mugi)

Šikare klekovine bora se razvijaju u gornjem dijelu subalpinskog pojasa na

cirkummediteranskim gorjima — Alpima, Karpatima, Dina-ridima, Rodopima i nekim

drugim. Ovaj ekosistem se karakteriše visokim stepenom geografske izolacije njegovih

eksklava, što uslovljava njegovu diferencijaciju na različite geobiocenoze ranga geografskih

varijanti, kao što su: Pinetum mugi illyricum, Pinetum mugi croaticum, Pinetum mugi

montenegrinum itd.

Geološku podlogu ekosistema klekovine bora cine stijene različitih fizičko-hemijskih osobina,

kao što su: krečnjaci, dolomiti, kvarcporfiriti, rioliti, daciti itd. Zavisno od geološke podloge

ovaj eko-sistem se diferencira na geološke varijante, kao što su: P i n e t u m mugi calcicolum,

Pine turn mugi dolomiticum i Pinetum mugi silicicolum.

TIa ekosistema klekovine bora su prve razvojne faze krečnjake, dolomitne i silikatne serije, tj.

subalpinski kalkomelanosol i subalpinski distrieni melanosol, odnosno ranker. Samo izuzetno

u strukturu ovog ekosistema ulaze i kisela smeđa zemljišta, tj. subalpinski kambi-sol.

Zajednička karakteristika svih zemljišta ekosistema klekovine bora je bogatstvo humusom i

azotom, relativno slab vodni i dobar vazdusni rezim.

K1 i m u ekosistema klekovine bora karakterišu:

— srednja godišnja temperatura izmedu 4 i 2°C najčešće,

— apsolutne minimalne temperature najčešće oko — 35°C,

— apsolutne maksimalne temperature najčešće oko 25°C,

— srednje januarske temperature najčešće oko —6°C,

— srednje julske temperature najčešće oko 12°C,

— srednja godišnja relativna vlažnost vazduha oko 70%,

— srednja julska relativna vlažnost vazduha izmedu 60 i 70%,

— srednja junska i srednja oktobarska, odnosno novembarska relativna vlažnost

vazduha oko 90%,

— srednja godišnja količina padavina najčešće između 1000 i 2000 mm,

— maksimum padavina tokom proljeća i jeseni.

Boicenoza ekosistema klekovine bora se odlikuje specifičnom fizionomijom, ekologijom,

strukturom, dinamikom itd. Glavni producent primarne organske materije je Pinus mughus, a

samo sporadično se u spratu visokih gibova javljaju: Sorbus aucuparia f. gla-brata, Acer

pseudoplatanus, A. heldreichii, Lonice-ra alpigena, L. borbaschiana, L. coerulea, Daphne

mezereum, Fagus moesiaca, a od niskih grmova: V a c c i-nium myrtillus, V. vitis idaea,

Rhododendron hir-sutum, Erica carnea, Calluna vulgaris itd.

Sprat zeljastih biljaka izgrađuju najčešće

a) U klekovini na kiselim vulkanskim stijenama: Luzula n e-m or os a, L. maxima, L.

pilosa, Deschampsiaflexuo-sa, Oxalis acetosella, Homogyne alpina, Gentiana

asclepiadea itd.

Sprat mahovina i lišajeva je veoma bogat.

b) U klekovini na krečnjacima: Valeriana tripteris, Den-taria savensis, Polygonatum

verticillatum, Sym-phytum tuberosum, Anemone nemorosa, Viola ele-gantula,

Asarum europaeum i mnoge druge vrste iz sekundarne vegetacije planinskih rudina na

krečnjacima. Sprat mahovina i lišajeva je dobro razvijen. U njemu se najčešće javljaju vrste iz

rodo va: Dicranum, Polytrichum, Tortella, Hylocomiurri, Rhythidiadelphus, Ctenidium, te

Cetraria, Clad nia, Pel tiger a itd.

Od s i s a r a u ovoj biocenozi žive: Ursu's arctos, Sus scro-pha, Canis lupus, Lepus

europaeus, Vulpes vulpes, Apodemis flavicola, Dolomis sp., Talpa sp. itd.

Od p t i c a u ovom ekosistemu gnijezde: Tordus torquatus, Prunella modularis, P. collaris,

P. merula, Phyllo-scopus collybita, Purrhula pyrulla, Regulus igni-capi'llus, Erithacus

rubecula, Poenicurus poenicu-rus, Parus cristatus, P. coeruleus, Fringilla coe-lebs,

Carduelis carduelis, C. chloris, Loxia curvi-rostra, Silvia atricapilla i druge.

Gm i z a v c i su veoma rijetki u ovom ekosistemu. Samo ponekad u njega zalaze iz susjednih

ekosistema: Vipera ursini ma-crops, V. berus bosniaca, Coronella austriaca i La-certa

vivipara, a od vodozemaca: Salamandra atra i Triturus alpestris reiseri na Vranici.

D i n a m i k u ovog ekosistema karakteriše kratak period aktivne razmjene materija, tj. kratak

vegetacioni period biocenoze, koji počinje najčešće krajem maja ili početkom juna, a završava

u septembru. Jedan jedini — Ijetni aspekt može se diferencirati na ranoljetni i kasnoljetni,

prema periodu cvjetanja nekih biljaka iz zeljastog sprata, ali većina je u cvijetu tokom jula.

Produkcija organske materije u ovom ekosistemu je znatno niža nego u ekosistemima

subalpinskih smrčevih ili subalpinskih bukovih šuma.

Ekosistem kserotermnih borovih šuma

(Erico-Pinetea Horvat)

Borove šume pripadaju tipu svjetlih četinarskih šuma i javljaju se na profilu Dinarida od obale

Jadranskog mora do 2200 m n. m., odnosno od pojasa tvrdolisriih zimzelenih šuma do pojasa

klekovine bora, planinskih vriština sveze Bruckenthalion spiculifoliae Horv. em. Lakušić, te

planinskih rudina na krečnjacima i silikatima. Nekada su ove šume imale zonalan karakter i u

ostalim našim klimatskim pojasevima, a danas su zonalne samo u submediteranskom i sub-

alpinskom pojasu, na najekstremnijim staništima, tj. na staništima sa nerazvijenim tlima, te

velikim ekstremima vlage i temperature tokom godine, vegetacionog perioda i dana. One su u

submediteranskom pojasu veoma davno, odmah nakon uzdizanja Dinarida, bile primarna

šumska vegetacija, koju je kasnije na razvijenim tlima smijenila tvrdolisna zimzelena ili

lisčarsko listopadna vegetacija. Nakon povlačenja tvrdolisnih zimzelenih i lisčarsko

listopadnih šuma pred oledbom diluvijuma, i nakon degradiranja tla koju je prouzrokovala

oledba, borove šume su se vratile na svoja stara staništa, da bi ponovo nakon ledenog doba

ustupile još jednom mjesto tvrdolisnoj zimzelenoj vegetaciji u eumediteranskom i lisčarsko

listopadnoj vegetaciji u submediteranskom, odnosno brdskom, gorskom i subalpinskom

pojasu na srednjim, odnosno tamnim četinarskim šumama na kontinentalnim Dinaridima.

Samo u gorskom i subalpinskom pojasu primorskih, te subalpinskom pojasu srednjih

Dinarida, na staništima gdje je proces stvaranja tla išao jako sporo, bilo zbog erozije na karstu

ili zbog niskih temperatura i fiziološke suše, borove šume su se zadržale od kseroterma do

danas, čineći klimatogeni pojas, kao što je to slučaj sa pojasom šuma munike Pinion

heldreichii Horvat. Recentne borove šume mediteran-skog i submediteranskog, te neke

borove šume brdskog i gorskog pojasa na Dinaridima, očito su sekundarnog (antropogenog)

karaktera i razvile su se u zadnjih nekoliko hiljada godina nakon uništavanja tvrdolisnih

zimzelenih i lisčarsko listopadnih ili četinarskih šuma koje je čovjek uništio sječama i

paljevinama, i čije je tlo nakon toga bilo totalno degradirano, što je najčešće slučaj na strmim

terenima, kakvi su Dinaridi. Ovoj kategoriji pripadaju šume halepskog bora u eumedi-

teranskom i submediteranskom pojasu, šume dalmatinskog crnog bora, šume ilirskog crnog

bora na krečnjacima, dok su šume ilirskog bora na dolomitima i serpentinima mogle ostati

očuvane i od kseroterma, kao i šume munike u subalpinskom pojasu.

Sume halepskog bora (Pinion halepensis) predstavljaju danas razvojne stadije gariga i makija

u eumediteranskom i donjem dijelu submediteranskog pojasa i za relativno kratko vrijeme (od

nekoliko stotina godina) bivaju zamijenjene klimatogenom vegetacijom česvine, prnara ili

medunca.

Isti je slučaj i sa šumama dalmatinskog crnog bora (Pinion dal-maticae), te ilirskog crnog bora

(Pinion austriacae).

Šume munike (Pinion heldreichii) se javljaju kao dugotrajna zonalna vegetacija gornjeg dijela

mediteransko-montanog i subalpinskog pojasa na primorskim i srednjim Dinaridima (Orjen,

Velez, Cabulja, Čvrsnica, Prenj). Na planinama sa manje povoljnim hidrotermičkim režimom,

kao što je slučaj sa primorskim Dinaridima, one su lokalizovane u subalpinskom pojasu i

imaju oblik savanskih šuma ili šumostepa sa razbacanim drvećem, dok glavninu vegetacije

čine zajednice stijena, kamenjara i sipara. Na sljedećoj seriji dinarskih planina, idući od mora,

gdje je nešto povoljniji hidrotermički režim, ali je još uvijek visoko razvijen karst, kao sto je

to slučaj na planinama Prenjskog kompleksa, planinama oko Nikšića itd., ove šume se

razvijaju u gornjem dijelu gorskog i subalpinskog pojasa i formiraju asocijacije: P i n e-tum

heldreichii mediteraneo-montanum, Pinetum heldreichii hercegovinum itd. Na ovim

planinama one se nastavljaju na Seslerio autumnalis-Fagetum moesiacae ili čak na Seslerio

autumnalis-Ostryetum carpi-n i f o 1 i a e na veoma strmim krečnjačkim ili dolomitnim

terenima. Na litoralnim Dinaridima ove šume dolaze do 1700 (1800) m n. m., a gušči sklop

prave jedino u pojasu izmedu 1200 i 1500 m n. m. Iznad njih se najčešće ne javlja pojas

klekovine, već vegetacija krečnjačkih rudina, sipara i stijena.

Klima.

Srednje godišnje temperature na staništima munike najčešće variraju izmedu 9 i 4°C, a

srednja godišnja relativna vlaga vazduha izmedu 50 i 60% najčešće. Apsolutne minimalne

temperature se spuštaju do -30°C, a apsolutne maksimalne se penju do 50°C. Relativna

vlažnost vazduha se spušta tokom jula i avgusta često i ispod 10% u podnevnim časovima, a

tokom kasne jeseni, zime i ranog proIjeća je često iznad 80%. Godišnja količina padavina u

regionu areala šuma munike se kreće između 1500 i 5000 mm, ali je ta voda najčešće

nepristupačna za biljke jer propadne kroz karst i za kratko vrijeme biva vraćena u more niz

strme padine Dinarida ili je tokom zime zaleđena na vrhovima planina.

Geološka podloga i tlo.

Geološku podlogu na staništima suma munike čine mezozojski krečnjaci i dolomiti, a tla su

uglavnom (A)—C, A—C i rjede A—(B)—C profila, tj. sirozem na krečnjaku i dolomitu,

crnice, rendzine i smeda krečnjaka, odnosno litosol, kalkomelansol i kalkokambisol sa veoma

nepovoljnim vodnim režimom, što se negativno odražava na produkciju biomase, kako glavne

edifikatorske vrste Pinus heldreichii, tako i ostalih vrsta ove biocenoze. PH-vrijednost tala na

staništima šuma munike najčešće varira između 7,5 i 6,5, a obezbijeđenost hranjivim

materijama nije dovoljna.

Glavne producentske vrste osim munike su: Rhamnus fal-1 a.x, Viburnum maculatum,

Lonicera glutinosa, Se-necio visianianus, Gentiana amblyphylla, Daphne blagayana, D.

laureola idr.

Borove šume na vulkanskim stijenama

(Pinion austriacae serpentinicum)

Kserotermne borove šume se razvijaju i na vulkanskim masivima kontinentalnih Dinarida,

kao što su: Konjuh, Stolac, Tara, Zlatibor i druge. One bez sumnje predstavljaju primarnu

vegetaciju, koja se još od kseroterma mogla održati u vidu trajnih stadija na ovom području

zahvaljujući strmim nagibima koji se na peridotitima i serpentinima odlikuju stalnom

erozijom tla i ekstremno slabim hidrotermičkim režimom, koga karakteriše nedostatak vode

(srednja godišnja količina padavina se kreće između 600 mm u okolini Višegrada i 800 mm u

okolini Olova) i veliki temperaturni ekstremi tokom dana, vegetacionog perioda i godine.

Srednje godišnje temperature na staništima ovih šuma se kreću između 12 i 8°C, a srednja

godišnja relativna vlažnost vazduha izmedu 50 i 65%. Apsolutne minimalne temperature se

spuštaju do — 30°C, a apsolutne maksimalne se dižu do oko 50°C. Minimalna vlažnost je

ispod 20%, a maksimalna je oko 100%, ali veoma rijetko se javlja tokom godine, jer su zime

hladne i suve, a Ijeta topla i suva.

Tla na staništima ovih šuma su inicijalne faze u razvoju serpentinske serije zemljišta, tj.

serpentinski sirozem i humusna silikatna tla, a veoma rijetko serpentinsko tlo brdskog pojasa.

Hidroter-mifiki rezim im je veoma nepovoljan, a pH režim znatno povoljniji, jer se pH

najčešće kreće izmedu 7,5 i 6,5 što je optimum za većinu biljaka našeg podneblja.

Razvijenije faze serpentinske serije, smeđe i ilimerizovano tlo, imaju znatno povoljniji vodni

režim i režim mineralne ishrane, te se na njima najčešće nalaze organizovanije fitocenoze

lisčarskih listopadnih šuma sladuna, sladuna i cera, cera i kitnjaka, kitnjaka, bukve ili bukve i

jele u gorskom pojasu, iz čega proizilazi zaključak da je vegetacija borovih šuma trajni stadij,

a ne klimatogena vegetacija na Dinaridima.

Sekundarna vegetacija

Sekundarnu vegetaciju na staništima ekosistema primorskih borovih šuma sveze Pinion h a 1

e-pensis i Pinion dalmaticae čine zajednice kamenjarskih pašnjaka reda Cymbopogo-

Brachypodietalia H-id, a sekundarnu vegetaciju na staništima sveze Pinion austriacae zaje-

dnice kamenjarskih pašnjaka redova Scorzonero-Chrysopo-g o n e t a 1 i a H-ić na

krečnjacima i Halacsyetalia Ritter na serpentinima. Sekundarnu vegetaciju na staništima

zajednica Pinion he1d reicii Horvat Sine asocijacije planinskih pašnjaka na krečnjacima

Dinarida reda Crepidetalia dinaricae Lakušić, odnosno subalpinska sveza Festucion

albanicae Lakušić.

Tercijarna vegetacija složenog ekosistema kserotermnih balkanskih borovih šuma je veoma

raznovrsna. U eumediteranskom pojasu, tj. u pojasu šuma sveza Pinion halepensis i Pinion

dalmaticae nitrofilnu vegetaciju čine asocijacije sveze Chen opodion muralis H-ic, a

vegetaciju ugaženih staništa asocijacije sveze Polygonion avicularis. Slične asocijacije se

javljaju i na staništima borovih šuma sveze Pinion austriacae, dok se na tercijarnim

staništima pojasa subalpinskih borovih šuma munike javljaju asocijacije sveza Plantaginion

reniformis Lakušić i Chenopodion subalpinum Br.-Bl.

Konzumentsko-reducentska komponenta

Ovaj ekosistem se odlikuje specifičnom konzumentskom i reducentskom komponentom, u

kojoj ima visok procenat endemičnih dinarskih, odnosno balkanskih vrsta. Na osnovu njih,

kao i na osnovu endemičnih vrsta producentske komponente, te specifičnih abiotičkih faktora,

ovaj ekosistem se i izdvaja u posebnu provinciju balkanskih kserotermnih borovih šuma, koja

povezuje u ekološkom pogledu mediteransku sa eurosibirsko-boreoameričkom i alpsko-

visokonordijskom regijom.

S i s a r i

Najčešće vrste sisara koje nalazimo u ovom ekosistemu su:

a) u primorskim borovim šumama: Canis aureus, Vulpes v uTp es, Oryctolagus cuniculus itd.

b) u subalpinskim borovim šumama: Rupicapra rupica-pra, Vulpes vulpes, Lynx lynx ssp.

pardina, Micro-tus nivalis ssp., Dolomys bogdanovi, D. grebensci-kovi, Talpa coeca, T.

hercegoviensis, Pitymys ssp. itd.

Ptice, gmizavci, vodozemci i insekti u primorskim borovim šumama su uglavnom oni isti koje

srećemo u ekosistemu mediteranskih zimzelenih šuma česvine ili u ekosistemu termofilnih

lisčarsko- listopadnih suma reda Quercetalia pubescentis.

Karakteristične vrste ptica u ekosistemu subalpinskih borovih šuma sveze Pinion heldreichii

su: Eremophila alpestris balcanica, Alectoris graeca, Carduelis citrinella, Pyrrhocorax

pyrrhocorax, Serinus canaria, Nuci-fraga caryocatactes, Parus ater, Dendrocopus major, Me

nticola saxatilis i druge.

Karakteristični gmizavci: Vipera ammodytes, V. ursini macrops, Lacerta mosorensis, L.

vivipera itd.

Karakteristične vrste vodozemaca: Rana graeca, Salaman-draatra.

U ovom ekosistemu naročito su interesantne endemične vrste insekata iz rodova:

Psorodonotus, Pyrgomorphella, Oropo-disma i druge, koje ukazuju na specifičnost ovog

ekosistema i isto-vremeno doprinose njegovom izdvajanju u posebnu biogeografsku pro-

vinciju endemičnih i reliktnih borovih šuma Balkanskog poluostrva.

EKOSISTEMI ALPSKO-VISOKONORDIJSKE REGIJE VISOKODINARSKA

PROVINCIJA

Ekosistem planinskih r u d i n a na (Crepidetalia dinaricae) krednjacima

Ovaj složeni ekosistem je ograničen na visokodinarsku provinciju alpsko-visokonordijske

regije, tj. na jugoistočne Dinaride. Primarno se javlja u alpinskom pojasu izmedu klekovine

bora ili subalpinskih šuma i subnivalne vegetacije reda Selicetalia retusae serpyllifo-liae, a

sekundarno, nakon uticaja čovjeka na subalpinske sume i šikare, i u subalpinskom pojasu, tj.

između 1500 i 2500 m n. v. Areal ovog ekosistema je sastavljen iz većeg broja eksklava, koje

predstavljaju vrhove najviših dinarskih planina, kao što su: Maglić, Volujak, Durmi-tor,

Komovi, Prokletije itd.

Geološku podlogu ekosistema planinskih rudina reda Crepidetalia dinaricae čine najčešće

trijaski krečinjaci i dolomiti. Samo ponekad to mogu biti i mladi krečnjaci jure i krede.

T1 a u ekosistemu planinskih rudina reda Crepidetalia dinar i c a e su kalkomelanosol,

najčešće, a samo rijetko karbonatni litosol ili kalkokambisol. Osnovne karakteristike

najčešćeg tla ovog ekosistema, tj. kalkomelanosola su: plitak profil sa humusnim horizontom

dubine od 5 do 25 cm najčešće. Procenat hnmusa je najčešće veoma visok — izrnedu 10 i

30°/o, sto ova zemljišta po toj osobini približava tresetištima. Procenat azota je upravo

proporcionalan procentu humusa. pH-vrijednost ovih tala je kod plićih kalkomelanosola

neutralan, kod razvijenijih slabo kiseo, a kod najdubljih kiseo. Siromašna su fizioIoški

aktivnim kalijem i fosforom. Imaju slab vodni i dobar vazdušni režim.

K 1 i m u ovog ekosistema karakterišu:

— srednja godišnja temperatura između 2 i 0°C,

— apsolutna minimalna temperatura oko — 40'C,

— apsolutna maksimalna temperatura oko 35°C,

— srednja januarska temperatura oko — 8°C,

— srednja julska temperatura najčešće oko 10°C,

— srednja godišnja relativna vlaga vazduha između 50 i 70%,

— srednja julska relativna vlaga vazduha oko 50%,

— srednja majska i srednja oktobarska relativna vlaga vazduha oko 80%,

— veliki temperaturni ekstremi i ekstremi vlage kako u toku dana i vegetacionog perioda,

tako i u toku godine.

Biocenozu ovog ekosistema izgrađuju zeljaste biljke iz porodica: Poaceae, Asteraceae,

Fabaceae, Lamiaceae, Scrophulariaceae itd. Ova biocenoza se diferencira na dvije cjeline —

primarnu, alpinsku i sekundarnu, subalpinsku subbiocenozu, koje pripadaju različitim

svezama — alpska svezi Oxytropidion dinar i c a e, a subalpinska svezi Festucion pungentis.

Struktura ove biocenoze je, kako u alpinskom, tako i subalpinskom pojasu veoma varijabilna,

te je unutar pomenutih sveza opisan vedi broj florističiki dobro karakterisanih asocijacija.

Najznačajniji producenti organske materije unutar ovog složenog ekosistema su: — unutar

sveze Oxytropidion dinaricae: Oxytropis dinarica, Fe-stuca paniiciana, Sesleria tenuifolia,

Carex laevis, Allysum montanum, Crepis dinarica, Gentiana verna, Dryas octopetala,

Helianthemum nitidum, H. ca-num-balcanicum, Agrostis alpina, Edraianthus ser-p y 11 i f o

1 i u s, E. m o n t e n e g r i n u s, E. h e r ce go v i n u s, E. murbekii, E. c r o a t i c u s itd., a

unutar sveze Festucion pungentis: Festuca pungens, Onobrychis montana, Sesleria robust a,

S. gigantea, Helianthemum grand i-florum, Potent ilia heptaphylla, P. crantzii, Cera-stium

lanigerum, Minuartia juniperina, Festuca glauca, F. amethystina itd.

Od sisara u ovoj biocenozi se susreću: Dolomys sp., Tal-pa sp., Apodemus sp., Lepus sp., Sus

scropha, Vulpes vulpes, Rupicapra rupicapra, itd.

Od p t i c a u ovom ekosistemu žive: Montifringilla nivalis, Anthus spinoletta, Poenicurus

ochrurus, Oe-nan the oenanthe, Anthustrivialis, Eremophia alpestris, Falco tinunculus,

Aquila chrysoetes, Gyps fulvus, Pyrrhocorax graculus, Carduelis can a bin a. Prunella

coelebs, P. c Claris, Corvus comix i neke druge koje se veoma kratko zadržavaju u ovom

ekosistemu.

Gmizavci su veoma rijetki u ekosistemu planinskih rudina na krečnjacima. Najčešće i gotovo

jedine vrste gmizavaca su: V i p e r a ursini — macrops, Coronellaaustriaca, Lacerta

vivipara.

Vodozemci se gotovo nikada ne sreću u ovom ekosistemu. Samo za vrijeme Ijetnih kiša koje

duže potraju mogu se ponekad u ovom ekosistemu sresti primjerci vrsta Salamandra atra i

Tri-turus alpestris, koje inače naseljavaju susjedne ekosisteme bara ili jezera, odnosno

klekovine bora i niskih tresetišta.

Ekosistem planinskih rudina na silikatima

(Seslerietalia comosae)

Ovaj ekosistem je rasprostranjen na visokim silikatnim masivima iznad ekosistema klekovine

bora i planinskih vriština. Kako na teritoriji Bosne i Hercegovine nema tako visokih planina,

on se javlja samo sekundarno na mjestima gdje je nekada bio ekosistem P i n e t u m mugi

silicicolum, kao i što je to slučaj na planini Vranici.

Geološku podlogu u ovom ekosistemu Sine najčešće kisele stijene vulkanskog porijekla, kao

što su to: rioliti, daciti, kvarcporfiri, kvarcporfiriti, kvarciti itd.

Zemljišta.

U alpskom i subalpinskom pojasu se na kiselim vulkanskim stijenama razvijaju plitka

zemljišta — distrični melanosoli ili rankeri, a znatno rjeđe distrični kambisoli. Osnovne

karakteristike ovih tala su:

— plitak profil (A—C),

— velika kiselost (pH = 3,5 — 5,5),

— visok procenat humusa (15 — 30%),

— dobar vazdusni režim,

— siromaštvo u pedofauni u odnosu na kalkomelanosol i kalkokambisol,

— bolji vodni režim nego u kalkomelanosolu i kalkokambisolu.

K 1 i m a ovog ekosistema se karakteriše:

— srednjim godišnjim temperaturama između 2 i 0°C,

— srednjim januarskim temperaturama oko —8°C,

— srednjim julskim temperaturama oko 10°C,

— apsolutnim maksimalnim temperaturama oko 30°C,

— apsolutnim minimalnim temperaturama oko — 35°C,

— srednjom godišnjom relativnom vlagom vazduha oko 70%,

— srednjom julskom relativnom vlagom vazduha oko 60%,

— srednjom junskom relativnom vlagom vazduha oko 80%,

— visokim intenzitetom svjetlosti u toku Ijeta u čijem spektru ima dosta ultraljubičastih

zraka i

— manjim variranjem temperatura i vlage tokom dana, vegetacionog perioda i godine.

U fizionomskom pogledu biocenoza ovog ekosistema je najsličnija biocenozi ekosistema

planinskih rudina na krečnjacima. Ona je sa njom slična i po strukturi i po dinamici, a

osnovna im je razlika u matičnom supstratu, koji kasnije prouzrokuje i ostale razlike, tj.

razliku u tlu, ekoklimi i biocenozi.

Osnovni producenti organske materije u ovom ekosistemu su: Carex curvula, Jasione

orbiculata, Festuca halleri, Agrostis rupestris, Sieversia montana, Phy-teuma confusum, Poa

violacea, Nardus strict a, Achilllea lingulata, Festuca varia, Juncus trifidus, Primula

glutinosa, Lycopodium alpinum itd.

Konzumentsko-reducentsku komponentu ove biocenoze čine gotovo iste vrste koje učestvuju

u gradi biocenoze ekosistema planinskih rudina na krečnjacima, s tim što su pomenuti

gmizavci i sitni sisari u njima znatno rjeđi, zbog vlažnije i hladnije fitoklime i kompaktnijeg

zemljišta.

D i n a m i k a ovog ekosistema se karakteriše:

— kratkim vegetacionim periodom fitocenoze, koji traje od juna do septembra,

— vremenskom diferencijacijom fitocenoze u dva aspekta: rano-Ijetni i kasnoljetni,

— optimalnim temperaturama u periodu od juna do septembra,

— maksimum produkcije biomase se podudara sa optimalnim temperaturama, tj. pada u

vrijeme od juna do septembra,

— period »mirovanja« ekosistema je od oktobra do maja.

Ekosistem subnivalne vegetacije oko snježnika

(Salicetea herbaceae)

Na prostoru Bosne i Hercegovine ovaj ekosistem se javlja ekstrazonalno, tj. u zoni planinskih

rudina na krečnjacima ili na silikatima, u depresijama na sjevernim ekspozicijama najviših

vrhova Maglića, Volujaka, Vranice, Prenja, Čvrsnice i Zelengore. Kako se najčešće radi o

malim površinama sa svega nekoliko desetina metara kvadratnih, to ih nije bilo moguće

unijeti u vegetacijsku kartu razmjera 1 : 500 000, ali je i pored toga neophodno prikazati taj

ekosistem koji je od neobičnog značaja za razumijevanje biogeografskih i ekoloških

zakonitosti na području Bosne i Hercegovine.

Producentska komponenta biocenoze ovog ekosistema je izgrađena od hamefita i

hemikriptofita iz rodova: S a 1 i x. Ranunculus, Carex, Poa, Cerastium, Alopecurus, Trifo-

lium, Plantago, Soldanella, Crepis, Taraxacum, Leontodn itd. U zavisnosti od fizičko-

hemijskih osobina matičnog substrata ovog ekosistema, tj. od fizičko-hemijskih osobina

zemljišta koje se formira na datom substratu producentska komponenta se diferencira na dva

vegetacijska reda: Salicetalia herbaceae, koji obuhvata zajednice na kiselim vulkanskim

stijenama, te Salicetalia retusae-serpyllifoliae, koji obuhvata asocijacije na krečnjacima i

dolomitima, tj. na kalkomelanosolu ili pak na kalkoregosolu.

Konzumentsko-reducentsku komponentu čine rijetke vrste arktoalpskog rasprostranjenja, kao

što su: M o n t i f r i n g i 11 a nivalis, Eremophila alpestris itd.

K1 i m a ekosistema subnivalne vegetacije oko snježnika se karakteriše:

— srednjom godišnjom temperaturom između 0 i — 2°C,

— apsolutnim minimalnim temperaturama oko —40*0,

— apsolutnim maksimalnim temperaturama oko 20°C,

— srednjim januarskim temperaturama oko — 10°C,

— srednjim julskim temperaturama oko 8°C,

— srednjom godišnjom relativnom vlagom vazduha oko 70%,

— srednjom julskom relativnom vlagom vazduha oko 80%,

— malom koIičinom svjetlosti u kojoj preovladava difuzno svjetlo sjene, bogato

ultraljubičastim zracima.

D i n a m i k a ovog ekosistema se odlikuje dugom fazom sporih promjena, kako biocenoze,

tako i tla, pa i drugih komponenata, tj. kratkim vegetacionim periodom, odnosno kratkom

fazom burnih promjena u živom i neživom dijelu ekosistema. Vegetacioni period traje od jula

do septembra što uslovljava nizak nivo organizacije biocenoze, tj. relativno mali broj

genetičikih sistema koji učestvuju u njenoj građi i nizak stepen njihove povezanosti.