Br. 1. U Zagrebu 1 5 . travnja 1898. God. XX.

LIEČNIČKI VIESTNIK List izlazi jedanput na mjesec na podrug do dva arka. — Članovi ga dobivaju bezplatno.

Predplata za nečlanove na godinu G for., na pol godine S for. Članarina, predplata i sve ostale uplate imaju se poslati „Mjenjačnici hrv. eskomptne banke" u Zagrebu

Jelačićev trg br. 3. Reklamacije radi „Liečničkog i Viestnika" imadu se upraviti na Dioničku tiskaru u Zagrebu,

Gundulićeva ulica br. 18. Dopisi se šalju predsjedništvu sbora ili urednićtvu lista (dru. M. pl. Č a č k o v i č u , Gajeva ulica

br. 7. Telefon br. 295). Za oglase plaća se po dvostupačnom redku ili prostoru 15 novč.

Hans Müllerovi nazori o narav i i o postanju bakterija. R e f e r a t s k r i t i č k i m i p r i m j e t b a m i od prof. d ra . Heinza.*)

Odkako se je zanimljiv sviet mikrobionata, koji se danas nazivlju imenom bakterija, stao iz bližega izučavati s morfoložke tako i phvsioložko-bioložke strane, zabilježio je nauk do danas i čitav niz različnili mnienja o naravi i o postanju tih sićušnih bića. Pitanje: što su bakterije i koje im je porietlo, oštroumno su razpravili mnogi učenjaci našega doba: jedni više spekulativno-filozofički, drugi na osnovu eksaktnih, eksperimentalnih metoda iztraživanja.

Ne ću iznositi ovdje obćeno poznatih, ali danas i obćeno napuštenih — jer izvjestno krivih — nazora o naravi i postanju bakterija, kaki potekoše pri­mjerice od L e e u w e n h o e k a , bez sumnje prvoga motrioca prvih bakterija, koji ih je ravno nazvao životinjami, što su učinili i 0 . F . M ü l l e r i E h r e n b e r g i D u j a r d i n i P e r t y , u obće svi iztraživaoci prije F . O o h n a , koji je prvi klasično obrazložio svoje mišljenje, da bakterije ide mjesto u svietu bilinskome, mišljenje, koje i današnji nauk drži izpravnim. Sto se postanja bakterija tiče, ne ću se zadržavati kod nazora N ä g e l i j e v a , koji uzima za bakterije spontani postanak (generatio aequivoca, spontanea), kao nekoć i N e e d h a m ; ne ću raz-predati teorije W i g a n d o v e o anamostozi protoplazme ili hipoteze B e c h a m -p o v e o mikrocimah, ili B i l l r o t h o v a nauka o coccobacteria septica i mnogih drugih sličnih nazora o postanju i pleomorfizmu naših mikrobionata.

Kezultat, do kojega je današnji nauk došao u pitanju o naravi i postanju bakterija, u kratko je ovaj: bakterije su velika, morfoložki vrlo jednostavna i jednolična, nego bioložki izvanredno diferencirana skupina, na najnižem stepenu organizacije stojeća samostalna specifična, u jednu ruku s cijanoficejami, u drugu ruku s flagelati srodna bilinska bića. Ona postaju samo od antecedentnih roditelja jednakoga kvaliteta. Sve se bakterije umnažaju veg. dieljenjem, a neke i trusom (sporami). Generatio spontanea ne eksistira, kogod ni postanje pre­obrazbom od drugih bića ili njihovih dielova.

*) P r e d a v a o n a s k u p š t i n i s b o r a l i e č n i k a d n e 28. vel jače 1898.

1

110 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4.

U krutoj oprjeci s ovimi temeljito uglavljenim i činjenicami stoji teorija, kojom je ovih dana iznenadio sav učeni sviet Julius Heinrich Hans M ü l l e r u Berlinu. Iz serije publikacija, koje je namislio izdavati pod naslovom: „For­schungen in der Natur", izašla je netom prva radnja, koja ima nadpis „Bakterien und Eumyceten oder Was sind und. woher stammen die Spaltpilze"- (Berlin, Kronfeld). Sto ta radnja sadrži, mora da u velike interesira i medicinski sviet, pak držim s toga, da će kratki referat o tome djelu uz neke kritičke primjetbe i slavni liečnički sbor rado slušati.

Glavna teza, što ju auktor nastoji dokazati, služeći se pri tome na oko vrlo eksaktnimi eksperimentalnimi metodami, jeste ta, da b a k t e r i j e n i s u s a m o s t a l n a , s p e c i f i č n a b i ć a , n e g o d a su t e k o s e b u j n i č l a n o v i u r a z v o j u v e g e t a b i l n i h o r g a n i z m a , d a u s t a n o v i t i h p r i l i k a h p o s t a j u p r e o b r a z b o m o d i z v j e s t n i h o r g a n a r a z l i o n i h p r a v i h v i š i h g l j i v a ( E u m y c e t e s ) .

Da i oni u mikologiji manje verzirani štioci Mtillerovu teoriju bolje shvate, osvrnut mi se je s nekoliko rieči na neke točke nauka o razplodu gljiva.

Sve se gljive razplodjuju (rusom (sporami). Truska (spora) u jednom je slučaju produkat seksualne oplodnje, u drugom slučaju ona postaje bezspolnim putem, bez intervencije kakog seksualnog akta. Niže, algarn u mnogom pogledu slične gljive (Phycomycetes) razplodjuju se spolno i bezspolno, dok kod viših reprezentanata (Mesomycetes i Mycomycetes) seksualiteta — kako barem najbolji naši komparativni mikolozi tvrde — nema; elementi, koji razplodu služe, dakle spore, postaju kod njih sasvim aseksuelno. Prema tome, kako i gdje te bez-spolne spore postaju, valja razlikovati u bitnome dva tipa: spore se razvijaju jedanput kao tipične endospore u nutrini t. zv. sporangija, koje kod viših gljiva, gdje su se dovinuli stalnog oblika i sadrže stalan broj spora, zovemo askusi, a spore u njih askosporami, a drugi put postaju spore kao eksospore ili konidije odjeljivanjem (Abschnürung) na ograncih micelija, koje zovemo obćenito koni-dijskimi nosioci, a kod viših gljiva, gdje su se ti nosioci konidija dovinuli stalnog oblika i odieluju konstantan broj spora, napose ih zovemo bazidiji, odnosno spore njihove bazidiosporami. Na toj se diferenciji temelji prirodna razdioba viših gljiva u dvie skupine: Ascomycetes i Basidiomycetes. Kod prvih glavna je fruktifikaeija reprezentirana askusi i njihovimi askosporami, kod potonjih bazidiji i njihovimi bazidiosporami.

Medjutim je zanimljiva činjenica i kod viših gljiva daleko razširen pojav, da pored spomenutih glavnih fruktifikaeija imaju i sporednih fruktifikaeija, t. j . one produciraju pored tipičnih askospora, odnosno bazidiospora još razlićne druge vrste trnsa, koji se takodjer sasvim aseksualno diferenciraju i razplodu služe. Takov nam trus reprezentiraju primjerice t. zv. chlamiodospore, koje po­staju ravno od micelijskih elemenata, pak onda raznolične konidije, koje se odjeljuju od razlićnih konidijskih nosilaca. — Medju višimi je gljivami (asko-myceti i bazidiomyceti) sasvim običan pojav, da pored glavne fruktilikacije imaju jednu ili dvie, kadšto tri, četiri sporedne, bilo ehlamidosporske, bilo konidijske, ili jedne i druge fruktilikacije, koje se kadšto pomaljaju istodobno, češće tekom razvoja dotične gljive vremenito jedna za drugom.

Br. 4. L i e č n i č k i V i e s t n i k 1 8 9 8 . 111

Od tih sporednih fruktifikaeija zapremaju s obzirom na teoriju M ü l l e r o v u u velike naš interes stanovite truske, što ih vrlo često produciraju različne gljive, a koje strogo komparativno-morfoložki uzete nisu ništa drugo, nego ko­nidije. One nose u deskriptivnoj mikologiji ime p i k n o s p or a (piknokonidija ili stilospora) odnosno s p e r m a c i j a , a postaju odjeljivanjem na malenih konidijskih nosiocih u nutrini sitnih, malenim posudicam sličnih, u substrat, na kome gljiva dotična žive, obično manje više utisnutih plodištih, koje mikologija zove piknidiji, odnosno sperrnogoniji. Imena „spermogonij" i „spermacij" potječu još iz onoga doba, kadno se vjerovalo — a ima mikologa, koji to i danas još vje­ruju, a takav je, čini se, i Hans M ü l l e r — da i kod viših gljiva postoji seksualitet i da su baš pomenuti spermaciji mužki oplodjujuči elementi. Danas se medju tim znade — hvala u prvom redu klasičnim iztraživanjim B r e f e l -d o v i m i njegovih učenika — da t. zv. spermacije nemaju digniteta, koji im se je pripisivao, nego da nisu drugo nego osebujan oblik konidija, dakle spora, što dokazuje njihovo klijanje na povoljnih substratih. Piknospore i spermacije su po tome homologni ustroji, na prosto aseksualno postale sporedne truske, koje se obično veličinom svojom razlikuju, baš tako, kako nema ni esencijalne razlike izmedju piknidija i spermogonija, t. j . izmedju plodišta jedne i druge vrsti trušaka: Poradi toga je moderna mikologija napustila imena „spermogonij" i „spermacij", pak govori samo o piknidijih, razlikujući takove sa vrlo sitnimi truskami (konidijami), (to su nekadašnji sperrnogoniji sa spermaciji) i takove s obično većinu sporami (to su sensu stricto piknidiji s piknosporami starijih auktora). Ako baš hoćemo silom imati različna imena za jedne i druge samo u veličini različne konidije, onda možemo reći jedanput: gljiva ima kao spo­rednu fruktifikaciju piknidije s makrokonidijami, a drugiput piknidije s mikro-konidijami.

Hans M ü l l e r uvodi za konidije, štono u piknidijih postaju (dakle za piknospore i spermacije, osobito za potonje) novo ime „protospore", a piknidije same, na ime plodišta protospora zove „prototeciji". Ovo je po mome sudu sa­svim suvišno; na mjesto očistiti i razbistriti, još više pomućivati i onako mutan i zamršen terminoložki kaos, ne držim napredkom, a po tome niti zaslugom auktorovom. Pored toga znači rieč „proto" — uviek nešto primarnoga, prvot­noga, prvanjega, a to baš sporedna fruktifikaeija kod gljiva nikako nije. Upam­timo si medjutim M ü l l e r o v e termine, pak pogledajmo sada, što su te proto­spore različnih gljiva po shvaćanju M ü l l e r o v u i što od njih postaje?

uporabom različnih u bakteriologiji običajnih tinkcijonih metoda dolazi M ü l l e r do uvjerenja, da se protospore ponašaju kao p r a v e p r a v c a t e bakterije. Što nitko na njih dosele nije zamjetio, to on vidi, tako primjerice dieljenje, koje je čas orthogonal no, t. j . okomito na duljnu os, čas aksialno, t. j . sudara se s duljnom osi, dapače i tangencijalno. On vidi dalje u protosporah sitna protoplazmatička tjelešca, koje zovemo paleosporami, on vidi dapače tre­pavice ili cilije u nekih slučajevih i polagano gibanje spermacija pomoću istih. M ü l l e r sve te prilike prikazuje i slikovno na dvih liepih koloriranih tablah, ali ne mogu prešutjeti, da iz tih slika čovjek slabo razabire ono, o čem M ü l l e r toliko apodiktički govori. Na mene čini utisak, da je u slikah mnogo toga prikazano, što nije drugo nego produkt i posljedica preparacije, dakle naprosto

112 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4

artefakt. Do toga uvjerenja dolazim najprvo, kad motrim sliku, koja prikazuje tobožnje cilije spermacija.

Nu ne samo, da se spermacije i homologne konidije nekih gljiva, dakle M ü l l ero ve protospore, morfoložki prikazuju kao bakterije, on ih ravno smatra m a t i c n i m i s t a n i č a m i b a k t e r i j a i tvrdi, da od njih u kul turah r a v n o p r o i z l a z e b a k t e r i j e i to ili d i r e k t n i m d i e l e n j e m ili od prije s p o ­m e n u t i h p a l e o s p o r a . Prvi način postanja bakterija zove M ü l l e r p r o t o -g e n i m , a potonji p a l e o g e n i m . On je spermacije i homologne konidije dakako zajedno s plodišti (piknidiji) različnih gljiva sakupljao, spravljao ih ili suhe kao h e r b a r n i m a t e r i j a l ili ih metao u g l y c e r i n . Ovako sahranjen materijal mogao je godine i godine čuvati, a ako je onda od njega pravio kulture na bakterijskih hranilih, od kojih mu je najbolje služio k i s e l i m o ­k r a ć n i a g a r , redovno je vidio, tvrdi, kako su se od tih konidija ravno r a z v i l e b a k t e r i j e . Odkonidija stanovite gljivine vrste dobio je barem jedan, dva ili više bakterijskih oblika, ali uviek jednaka, a svaki takov oblik odgovarao bi točno ovoj ili onoj bakterijskoj vrsti u smislu današnje bakteriologije. Odatle se dakle jasno razabire, da bakterije po tome ne mogu biti samostalna bića, nego da su tek članovi u razvoju drugih vegetabilnih bića, na ime gljiva. Pojam „prirodoslovne vrste" na bakterije se dakle ne da više aplicirati, pak ih poradi toga M ü l l e r zove samo b a k t e r i j s k i m i v a r i e t i stanovite gljivlje vrste. Sve pak od jedne gljivlje vrste kulturom dobivene take varijetete odgovaraju zajedno kao jedna vrsta rodu (genusu) dotične gljive. Bakterije dobivene kulturom od gljivinih konidija zove M ü l l e r „monobiji" („monobium") ; pojedine vrste monobija dobivaju ime po rodu gljive, od koje potječu, dočim vrsta dotične gljive označuje varijetet bakterije. Navesti ću konkretnih primjera, da stvar bude jasnijom: u lišću javora (Acer) živi gljiva nametnica, kojoj je naučno ime Rhytisma acerinum, a u lišću različnih vrba (Salix) slična "nametnica, koja se zove Ehytisma salicinum. Od spermacija (konidija) jedne i druge gljive dadu se, tvrdi M ü l l e r , konstantno odgojiti specifične bakterije, i to od prve vrste Mo­nobium Ehytismatis var. acerinum, a od potonje M. Rh. var. salicinum. Jedan i drugi monobij dolazi u dva oblika (Wachsformen), na ime kao bacili i kao bakterij. Hoće li se od trusa stanovite gljive razviti njezin monobij u formi jednoj ili drugoj, visi gotovo o volji kultivatorovoj, na ime o tome, kakvom metodom kulture će udariti.

S medicinske bi strane radnja M ü l l e r o v a u prvom redu poradi toga bila zanimljiva i od velikoga zainašaja, što auktor tvrdi, da bakterije u obće, dakle i naše p a t h o g e n e vrste potječu od viših gljiva. J a ću se poradi toga na ovu točku malko osvrnuti.

Pisac veli primjerice, da je od spermacija triju Ehytisma-vrsta, od kojih jedna ( ß . acerinum) živi nametnički u lišću javora, a druge dvie (R. salicinum i R. symmetricum) u lišću vrba, redovno dobio u kulturi bakterije, koje prema spomenutoj nomenklaturi zove: Monob. Rh. v. acerinum, M. Rh. v. salicinum, M. Rh. v. symmetricum, i koje u mnogom pogledu odgovaraju M e s e n t r i c u s -T e t a n u s grupi, pak mu je više nego vjerojatno, da B a c . t e t a n i i njegovi pathogeni rodjaci, naime B a c . O h a n v o e i (Rauschbrand) i B a c . o e d e m a t . m a l i g n i ravno potječu od pomenutih gljiva. Od dviju drugih nametničkih

B r . 4 . Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 113

gljiva na ime od P o l y s t i g m a r u b r u m , koja živi u lišću pitome šljive, i od P . o c h r a c e u m , koja živi u lišću sremse (Prunus Padus), dobio je bakterije iz grupe F l u o r e s c e n t e s , naime Monob. Polyst. var. rubr. i Monob. Polyst. v. ochrac., napose bakterije, koje se slažu s B a c t e r i u m f l u o r e s c e n s L e h ­m a n n i N e u m a n n , a budući d a j e taj bakterij sjegurno identičan s B a c -t e r i u m p y o c y a n e u m L e h m , i N e u m . , bila bi dakle gljiva Polystigma prava majka toga pathogenoga mikroba.

Još interesantnija je nametnička gljiva D o t h i d e l l a U l m i , koja para-zitira u lišću briesta. Od njezinih je konidija M ü l l e r odgojio monobij, n a i m e Monob. Dothidellae v. Ulmi, u dvih for mah, na ime u formi mikrococca i u formi vibrijona. Za mikrococca, tvrdi M ü l l e r , izpostavilo se je, da je a b s o ­l u t n o i d e n t i č a n s g o n o c o c c o m , dočim je vibrijon u velike sličio onome k o l e r e . Za absolutni identitet od briestova nametnika dobivenih mikrococca s budioci gonorrhoeae i očinje blenorrhoeae govori navod auktorov, da mu je u s p j e l a t r i p p e r - i n f e k c i j a , dok je mikrococce metnuo u ušće nrethrae hominis. Mikroskopski preparat sekreta odgovarao je podpuno, veli M ü l l e r , poznatoj slici, koju nam prikazuje gonorrhoea.

Ovome dielu M ü l l e r o v e radnje, koji specijalno tvrdi postanje spome­nutih pathogenih bakterija, moram dodati nekoliko primjetaba. Najprije glede Tetanus-grupe nekoliko rieči. Ne da se poreći, da M ü l l e r o ve slike odgovaraju mikrobom te grupe, a tako i njegove kulturne slike. Kako je Bac. tetani u prirodi razširen u tlu, u sienu, u prašini itd., mogao bi čovjek dopustiti, da ga je auktor sbilja izolirao iz svoga herbarnoga materijala i da je pao u bludnju, držeći, da se je razvio od ßhytisma-spermacija. Absolutni dokaz medjutim, da je sbilja imao budioca tetana pred sobom, imao je auktor pružiti infekcijoznimi pokusi; ima dosta za to prikladnih životinja (konj, zamorče, miš itd.). Taki dokazni postupak nije proveden. Nije proveden ni za „ßauschbrand", a niti za bacilla malignog oedema. Ne može se dakle nikomu zamjeriti, ako pored takih obstojnosti ostane skeptik.

Dokaz, da se je od spermacija gljive Polystigma razvio Bact. fluorescens, odnosno s njime identičan Bact. pyocyaneum, nije takodjer ničim pružen. Zašto i tu nije učinjen infekcijozni pokus? Ja ne sumnjam, da je M ü l l e r na hranilu dobio — dakako sa svim akcidentelno, a ne od spermacija — kakoga zastupnika iz grupe „Fluorescentes", čiji su članovi u prirodi gotovo ubikvitorno dolaze, ali d a j e to bio baš „Pyocyaneus", ne vjerujem, jer se M ü H e r o v i podatci ne slažu podpuno sa L e h m a n n - N e u m a n n o v o m vrlo detaljnom diagnozom, prein se ne da poreći neka sličnost, kako se u obće svuda razabira, da je M ü l l e r obilno crpao koli iz atlasa, toli iz teksta djela L e h m a n n - N e u -m a n n o v a .

Što se najzad gonococca tiče, koji je navodno dobiven od konidija gljive Dothidella Ulmi, stvar stoji u toliko povoljnije i kritici donekle veže ruke, jer su zabilježeni u s p j e l i i n f e k c i j o z n i p o k u s i s odgojenim materijalom. Da toga nije, nitko živ ne bi trebao vjerovati, da je M ü l l e r u istinu imao u ruci gonococce, jer auktor sam priznaje, da su njegovi mikrococci u velike sličili F l ü g g e o v u M i c r o c . c a n d i c a n s , koji je svuda vanredno obični mikrob, odnosno P a s s e t o v u S t a p h y l . c e r e u s a l b u s , koji je candicansu sasvim

114 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . B r . 4 .

srodan, ako ne s njime identičan i napokon K o c h - G a f f k y e v u M i c r o c . t e t r a g e n u s , koji takodjer ne stoji daleko od prvašnjih. Sto bi dakle branilo, da čovjek pomisli, da je auktor imao na hranilu kakvog običnog gonococcu sličnog mikroba, da ne spominje jedan uspjeli infekcijozni pokus? Tu objektivna kritika ne smije dalje; ali što ona s pravom tražiti smije, jeste to, da M ü l l e r i drugim bakteriologom i pathologom dade prilike, da njegove, od pomenute gljive navodno odgojene mikrobe eksperimentalno izpitaju i navode njegove ili potvrde ili opovrgnu. Mi ćemo dakle počekati.

Tko prouči radnju M t i l l e r o v u , ne može se oteti misli, da sadrži niz. bludnja, kakovih je već obilno zabilježila historija nauka o naravi i postanju bakterija. Čini se, da te bludnje potječu dielom iz krivih teoretičkih premisa, dielom sjegurno iz manjkave, premda prividno dotjerane eksperimentalne meto­dike. Sasvim je prirodno, da su prema tomu i neki teoretički zaključci vrlo smjeli, da ne reknem ravno — smiešni. M ü l l e r primjerice d o p u š t a mo­g u ć n o s t , da će se eventualno dokaz, da bakterije potječu od viših gljiva, dati doprinieti i obratno na taj način, da će poći za rukom odgajanje tih gljiva od odnosnih bakterija. T. j . drugimi riečmi, moguće je, da će se u listu javorovu, ako ga inficiram sa Tetanus-bacillom ili s bacillom malignog oedema, razviti gljiva Rhytisma acerinum ili slična joj koja vrsta, a primjerice u listu brie-stovu, da ee se razviti nametnica Dothidella Ulmi; ako ga inficiram s gonococci! Čudno je i to, da M ü l l e r razmjerno vrlo malo govori o tome, kako si pred­stavlja u p r i r o d i , gdje nema K o c h o v i h staklenih ploča ili P e t r i j e v i h zdjelica i epruveta s kiselim mokraćnim agarom i s drugimi hranili, postanje bakterija t. j . preobrazbu gljivinih konidija u bakterije. On si je doduše pri-krojio neku hipotezu, koju ne ću ovdje iznašati, jer, po mome sudu, na slabili noguh počiva. A dok primjerice veli: „Die Protosporen liehen die Kontraste. Abnorme physiologische Bedingungen und rasche klimatische Übergänge fördern ihre Entwickelung zu Monobien", onda je nešto uztvrdio, što nije dokazao, a još je manje stvar iztumačio.

Da je teorija M ü l l e r o v a sbilja izpravna, onda bi, razumije se, čitav nauk o descendenciji organizma, koji bakterije i slične im stvorove smatra filo-genetički vrlo starimi i po tome na ponajnižem stepenu diferencijacije stojeći mi bići, bio nekako u temelju potresen. Onda bi čitava bakteriologija i higijena, a prieko njih i dobar dio medicine dobio drugo lice, Higijena bi morala u prvom redu posvetiti pažnju onim gljivam, od kojih pathogene bakterije potječu, i njim bi najprvo morala naviestiti rat. Ona bi primjerice morala u Indiji i iztočnoj Aziji tražiti gljive, od kojih se radjaju budioci kolere i kuge ; ona bi morala naći gljive — a to bi za cielo kozmopolitičke vrste bile — koje radjaju mikrobe tuberculoze, upale pluća itd. To bi valjda — barem po dojakošnjem izkustvu M ü l l e r o v u — redom bile nametničke gljive, koje invazijom svojom zatiru različne biline, a kako bi od njih potjecali i za životinje i za čovjeka pathogene bakterije, razabira se, veli M ü l l e r , da je vrelo infekcijoznih bolesti svih organizma jednako. Lučiti dakle phytopathologiju od zoo- i anthropathologije nije više znanstveno. Iz toga proviruje neko monističko shvaćanje, koje bi liepo bilo, da je samo izpr-avno. Qui vivra verra.

Br. 4. Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 115

O carcinomu probavi la . P i š e dr . M. p l . č ačkov ić , s e k u n d a r n i l i ečn ik u bolnic i m i l o s r d n i h s e s t a r a u Z a g r e b u .

(Svršetak. )

c) Carcinom crieva. Najčešći od svih tumora crieva je carcinom, nu njegovi prvi pojavi su skroz nejasni, te mu je početak gotovo bez symp­toma, tako da je rana diagnoza upravo nemoguća. Još je donekle lahko kod Carcinoma gužnjaka, ali diagnoza raka u viših dielovih crieva može se samo izvanredno riedko staviti.

Carcinom crieva je obično primaran, a ako je sekundaran, to je prešao na crievo od susjednih organa (želudca, plene, žliezda, mjehura, prostate, ma­ternice, jajičnjaka) ili se pojavljuje kano metastaza. Skoro je izldjučivo rak eylindrickih epithelija sa žliezdastom gradjom (adenocarcinom), te proizlazi od epithelija Lieberkühnovih krypta. U gužnjaku dolazi takodjer gallertni i colloidni carcinom, a na otvoru šupka kadkada rak pločastih epithelija. Carcinom crieva je ili tvrde konzistencije, ako ima mnogo veziva — scirrhus, ili je mehak — medullaran. Većinom se razširuje, te naskoro obuzme cieli obseg crieva. Kako je izvržen neprestanom podražaju, to jako rano exulcerira, jedino scirrhus znade jako dugo ostati nepovriedjen, te se dogadja, da ga je i kod sekcije težko razpoznati od zarastice. Ako carcinom obuzme sve slojeve crieva, to prelazi na susjedne organe, pa može doći do komunikacije sa želudcom i colonom, gužnjakom i mjehurom, rodnicom, maternicom, do spoja medju dva udaljena odsjeka crieva, a može i prodrieti na površinu tiela, da nastane vanjska erievna tištala. Predje li rak na potrbušnicu, to dolazi do carcinomatozne peritonitide, a ako najede koju veliku žilu, može uslied krvarenja nastupiti smrt. Prodre li rak u trbušnu šupljinu, dok još ne ima dovoljno adhaezija ili ako perforira nad stricturom razšireno crievo, to dolazi do perforativne peritonitide.

LT crievu se rak najčešće nalazi u gužnjaku, i to većinom odmah nad sphincterom ili u sredini. Zatim, nu već mnogo rjedje, nalazi se na sliepom crievu i na tri li flexurah, a najrjedje na tankom crievu i tu većinom oko papille duodenalis. Po tom vidimo, da se carcinom u debelom crievu obično nalazi na takovom mjestu, gdje blato dulje vremena zaostaje, a u tankom ondje, gdje ehymus mienja svoju chemičku reakciju. Po L e u b e u od Carcinoma crieva dolazi 80% u gužnjaku, 15% u coecumu i colonu. a samo 5 % na tankom crievu. Kod mužkaraca nalazi se češće rak crieva, te se pojavljuje većinom poslije 40. godine, nu i kod mladjih osoba (20 — 40 godina) nije osobito riedak rak gužnjaka, a našlo se ga je već i u ranije doba. Imade dapače sigurno opažanih slučajeva raka crieva kod novprodjene djece ( W i d e r h o f e r kod djeteta od 3 i drugoga od 16 dana). Bolest traje najdulje četiri godine.

Početak raka crieva obično ne pruža nikakovih znakova, te se tek pomalo pokazuju pojavi, koji očituju, da se u obće radi o bolesti crieva. Osim neugod­noga čuvstva, lahkih smetnja stolice (zatvor ili proljev), prvi su napadni zna­kovi bol i mršanje bolestnika. Bol dolazi u napadajih kano kolika ili češće kano čuvstvo mukloga tiska. Tek je obično dobar, bljuvanje nije često, trbuh je kadkada nadut. Istom s vremenom razvijaju se jasniji znakovi, a poglavito symptomi chroničke obstrukcije crieva s typičnimi atakami. Od vremena do

116 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4.

vremena dolazi do napadaja zatvora crieva i jake kolike. Napadaji dolaze u početku riedko, onda sve češće, te već i u toj periodi dolazi kadkada do lahkih nastupa ileusa. Na drastično tjeralo ili obilnu klysmu dodje velika stolica, te je bolestnikom neko vrieme dobro. Ovi se napadaji kroz tjedne opetuju, dok ne dodje napokon do podpunoga zatvora crieva, do ileusa, koji se ne da ničim drugim popraviti do li operacijom. Do ileusa može i iznenada doći, a da prije nije bilo nikakovih znakova bolesti, n. pr. poslije obilnog obroka hrane, koja mnogo blata pravi (leća, B a m b e r g e r ) .

U naprednih slučajevih utvrdjuju diagnozu dva symptoma: način i kakvoća stolice i tumor. Većinom postoji kod raka crieva tvrdokorna obstipacija, mnogo rjedje proljev. Ako je stenoza nizko, to imade blato tanki, dugoljasti oblik, te se izlučuje u malih komadićih (kano kozje blato). Nu ova forma blata nije značajna za stenozu crieva, jer se nalazi i kod spastične kontrakcije crieva i kod dulje trajuće inanicije, gdje je prazno crievo jako stegnuto. U blatu se nalazi sluzi, krvi, gnoja, a kadkada i dielova Carcinoma, koji onda diagnozu sigurnom čine. Nalazi li se tumor, to je tvrd, često čvorast, obično na pritisak bolan, te se većinom nalazi u doljnem trbuhu, u malom zdjelištu, u ileocoe-calnom predjelu ili na lievoj kosti crievnici, i to ne samo, jer se na tih mjestih najčešće nalazi rak, nego i jer se carcinomi tankoga crieva uslied težine onamo spuštaju. Kod višekratne pretrage može se naći različiti nalaz, te mogu tumori prolazno dapače za palpaciju sasvim izginuti, a može im se i veličina raznom pričinjati; sve to ovisi o gibivosti i punoći bolestnoga crieva i susjednih čvoraka.

Nalazi li se carcinom na duodenu blizu pylora, to pruža iste Symptome kano i rak pylora, sjedi desno od središnje pruge, te je u početku gibiv. Ako je na silazećem i doljnem poprečnom kraku, to se nalazi na istom mjestu, ali je jedva gibiv; nalazi li se blizu ušća žučnoga prohoda, to se pojavljuje icterus. I u tom se slučaju pokazuju symptomi stenoze pylora. Ako je rak izpod papille Vateri, to bljuvotina obično sadržaje mnogo žuči. Stolica obično nije poreme­ćena, ali često postoji obstipacija. Nalazi li se rak na coecumu, to se obično pokazuje pod slikom typhlitide ili perityphlitide, nu kakvoća tumora, polagano rastenje i cachexija ustanovljuju diagnozu Carcinoma.

Diagnozu lokalizacije stenoze, ako je nastupio ileus, podupiru sliedeći zna­kovi. Može li bolestnik označiti na kojem je mjestu oćutio prvotnu bol i ako ona na pritisak ondje postaje jača, to olakšava spoznaju mjesta zatvora. Nu žalibože se kod chroničke stenoze crieva riedko ćuti bol na mjestu zatvora ( N a u n y n ) . Važno je i to, što se iznad mjesta zatvora nalazi naduti, nepo­mični čvorak crieva ( W a h l ) i živahno peristaltično gibanje fixiranoga čvorka, koji vodi k mjestu zapreke ( S c h l a n g e ) ; ovo se gibanje ponavlja uviek na istom mjestu. Nalazi li se stenoza visoko, u tankom crievu, to će se mnogo prije pokazati znakovi ileusa, nego li kod zatvora debeloga crieva, u kojem se može naknpiti mnogo blata. Kod zatvora tankoga crieva je više nadut gornji trbuh, te se iztiče jako razšireni želudac, a doljni trbuh je upao. Shoek kod zapreke u tankom crievu je veoma velik, isto tako i septični collaps, koji kasnije nastupa. Bljuvanje dolazi jako rano, a i blatno se bljuvanje skoro pojavi. Kod zatvora duodena bljuje se čista žuč, a kod jejuna u početku zelena žuč, a kasnije raz-tvoreni žučni pigment. Što je više zapreka, to prije nastupa anurija, a u mo-

117

kraći se nalazi indieana. Na klysmata može u početku još' mnogo blata izaći, a u crievo se dade pustiti mnogo vode i zraka. Nalazi li se zapreka u debelom crievu, to je u početku samo ovo naduto, a tek kada ileocoecalni zalistak po­stane insuficientan, te blato i plinovi predju iz njega u tanko crievo, nadime se eieli trbuh. Blatno bljuvanje nastupa kasno, a može i sasvim manjkati, ako je zatvoren colon descendeus, ilexura sygrnoidea ili rectum. Množina mokraće nije znatno smanjena, a u njoj ne ima za prvih dana zamjetnog umnožanja indieana. Sjedi li zapreka duboko, to se može u crievo uliti samo malo vode 1/2 — 3/4 litre. Pretraga gužnjaka prstom odkriva jako duboko sjedeće zapreke, ali "nam podaje druga razjašnjenja, osobito glede kakvoće stolice i stanja gužnjaka. Kod ove prilike napomenuo bih jedan slučaj, koji se je ove godine desio na odjelu moga chel'a, primarnoga liečnika dra. W i k e r h a u s e r a , gdje je on radi scirrhusa iiexnre sygm. učinio colostomiju. Bolestnica pružala je Symptome dubokoga zatvora, a u obih slabinah ćutio se je i perkutirao fixirani napeti, visoko tympaniticni čvorak. Ja mislim, da mi prije operacije nismo ovomu syinptomu dostatnu važnost podavali, jer bi nas on inače morao učvrstiti u sumnji, da se radi o zapreki na flexuri sygm., pa da su oni napeti čvorci na coecumu i rectumu fixirani coecalni predjel colona i flexura sygrnoidea.

Važni znak za diagnozu Carcinoma crieva je tumor, nu u početku težko ga je naći, a u obće se i riedko traži. U kasnijem stadiju već ga je laglje na­pipati, a tada treba najprije ustanoviti, da li on pripada crievu. Tumor na gibivih čvorcih (pars horizontalis sup. duodeni, jejunnm, ileum, colon trans-versum, fiexura sygm.) može se zamieniti s tumorom pylora. gibivimi slezeni ili bubregom, te tumorom jetara. Kod Carcinoma pylora odlučuju smetnje želudca. Glede gibivih slezena i bubrega odlučuje oblik tumora i gladka povr­šina, te što organi manjkaju na normalnom mjestu, napokon što ne ima zna­kova stenoze crieva i cachexije. Tumor jetra ostaje uviek u desnoj polovici trbuha, ćuti se savez s jetri i prepoznaje oblik.

Nalazi li se tumor na doljnem dielu duodena, na sliepora crievu, na colon asc. i dese , to je malo ili nikako gibiv, pa se može zamieniti 1. s tumori bubrega; ovi leže extraperitonealno, pa ne prouzročuju stenoze crieva, ali po­kazuju smetnje mokrenja; 2. mesenterijalni i retroperitonealni tumori žliezda ne pokazuju znakova stenoze crieva; 3. peritonealni exsudati na coecumu mogu, ako su stariji, biti tvrde konzistencije kano carcinom, nu tu odlučuje anamneza, te ginuće tumora pod sgodnim liečenjem s jedne, a napredovanje bez znakova zapale s druge strane; 4. aneurysma koje velike trbušne žile ne prouzročuje stenoze crieva, pulzacija je jaka, tumor gladak i krugljast. Nu može i rak crieva ležati na kojoj velikoj žili, te pokazivati pulzaciju: 5. ovarijalni tumori diagno-sticiraju se vaginalnom pretragom, te odlučuje okrugli i elastično napeti tumor. Težko, dapače nemoguće je razlikovati primarni carcinom peritoneja od onoga crieva, jer može preći na najbližu stienku crieva, te ju obuzeti, pa tako nastaje klinička slika Carcinoma crieva.

Kada je stavljena diagnoza, da postoji tumor crieva, treba da se ustanovi njegov karakter.

1. Obični tumori blata mogu se zamieniti s carcinomom. Oni su obično tjestaste konzistencije, te se dadu pomicati u crievu, i pokazuju G e r s u n y e v

118 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . B r . 4.

Symptom prijanjanja t. j . ako se prstom u nje utisne, pa polagano popušta pritiskom, to se ćuti, kako se sluznica polagano kano odljuštuje. Nu kada blato dugo leži, te se iz njega resorbira voda, može tumor postati tvrd i hrapav. Takovi bolestnici trpe od zle probave, te im je hranjenje slabo, oni su propali, bliedi, dakle je težka, a višeput i nemoguća diferencijalna diagnoza. A ako je i ustanovljeno, da se radi o tumoru blata, to time još nije dokazano, da nije careinomatozna strictura prouzročila stagnaciju i stvaranje tumora.

2. Zarastice od čirova poslije dysenterije prouzročuju kadkada tako znatne promjene, da je crievo na dotičnom mjestu kano tvrda ciev. I hypertrophija stienka crieva iznad stenoze može prikazivati tumor.

3 . U crievu dolazi kadkada ehroničko-zapalna infiltracija ograničenih dielova stienke crieva ( L e u b e ) . Nalazi se više kod žena i skoro uviek kod takovih osoba, koje boluju od tvrdokorne obstipacije. To su većinom gladke, jedno-mjerne, dugoljaste rezistencije.

4. Tumor, koji nastane uslied akutne invaginacije, obično se ne će za-mieniti s carcinomom, nu moguće je to kod chroničke. Još je moguće, ako je tumor dug, gladak, cylhidričan. Napokon se može razbistriti stanje stvari, ako se intususceptuni odbije i izadje.

5. Strani predmeti i conerementi mogu stvarati tumor u crievu, te se obično nalaze u sliepom crievu ili u haustrih debeloga crieva.

6. Osim C a r c i n o m a dolaze i druge novotvorine u crievu: dobrobitni fibromi, lipomi, adenomi i myomi, te zlobitni sarcomi. Oni riedko kada postaju tako veliki, da bi se tumor ćutio, a pokazuju Symptome samo, ako su polypozno razviti, pa tada mogu lahko prouzročiti invaginaciju. Sarcomi se obično javljaju u mladjoj dobi, te ne vode nikada do stenoze crieva.

C a r c i n o m g u ž n j a k a ustanovljuje se palpacijom kroz rectum ili vaginu, a ako visoko sjedi bimanuelnom pretragom. Glavni Symptom potiče od stenoze, često je krvarenje i gnojni izciedak. Hol se obično ćuti u zdjelištu, te zalazi u spolovila, bedro i gnjatove. Bolestnici mnogo trpe od neprestanoga gonjenja na stolicu, koje u kasnijem stadiju može preći u podpunu incontinen-eiju alvi uslied paralyze sphinctera. Puštanje blata je veoma bolno, te zato nekoji bolestnici dugo suzdržaju stolicu, a tim se nakupljuje blato i pojačuje zapala sluznice. Sjedi li rak jako duboko, to može kod stolice izpasti. Ove tegobe i promjene cirkulacije prouzročuju, da kod Carcinoma gužnjaka rano nastaju haemorrhoidi. Višeputa se već rano pojavljuju smetnje mokrenja, go­njenje na često mokrenje i kadkada paralyza mišica mjehura. Bolestnike veoma često smeta izciedak, koji je iz početka sluzav, a kasnije, kada rak exulcerira, gnojan, te pomiešan s krvi. Ako carcinom exuleerira, to može na neko vrieme nastupiti poboljšica stenoze, a s druge strane može svaki čas nastati ileus, koji pruža sve znakove dubokoga siela zatvora crieva.

Pretražuje li se gužnjak prstom, to se nalazi čvorastu, neravnu, tvrdu novotvorinu; u kasnijih sladijih čini lumen gužnjaka tvrdu ciev, koja se u podobi lievka prema gore sužuje. Prst je obično, kada se izvuče, zaprljan zau-darajućom, sluzavom, gnojnom i krvavom masom.

Carcinom crieva, koji nije kompliciran, traje obično do četiri, a riedko do pet godina. Nekoji bolestnici umru uslied marazma, drugi u napadaju ileusa,

Br. 4. L i e č n i č k i V i e s t n i k 1 8 9 8 . 119

a opet drugi od perforacije raka, rupture crieva iznad stricture i ostalih već gore spomenutih komplikacija. Još se najbolje podnaša rak gužnjaka, ako ne nastupe komplikacije.

Glede symptoniatične i diaetetićne therapije vriedi ono, što se je kod Car­cinoma želudca navelo. Samo još treba iztaknuti, da hrana mora biti krjepka, ali takova, koja ne pravi mnogo blata i da se mora uviek trsiti, da bude blato nad stricturom tekuće t. j . da se podaje blaga laxancija (ricinovo ulje, rhabar-bara, soli). Kod Carcinoma gužnjaka je sgodno izpiranje, koje ujedno i ublažuje izciedak.

Nastupi li ileus, to se riedko drugom no operativnom therapijom može šta postići. Treba pokušati, da se crievo izprazui, ali ne laxanciji, nego klystiri. Proti bolim najbolje je podavati morphija, a opitim, kojemu internisti kano da daju prednost, jedino u početku, dok još ne ima znakova kljenuti crieva. Na trbuh stavljaju se oblozi topli ili pako Priessnilzovi. O u r s h m a n n preporučio je, da se nadu to crievo punktira s (inim troisquartom, nu to se mora absolutno zabaciti, jer na otvor ma i sasvim fine igle, može izaći blato ili plinovi, te prouzročiti peritonitidu. Veoma povoljno, osobito kod visokoga ileusa, djeluje izpiranje želudca. Bolestnik u neka se ne podaje ni kakove hrane niti pića, jedino malo hladnoga mlieka, čaja, kod slaboće vina, cognaca. Žedju dobro gasi mlačni klysma sa slanom vodom.

Chiruržka therapija raka crieva može biti radikalna, ako se bolest dosta rano diagnosticira, dok je još tumor gibiv, u kojem se slučaju može učiniti resekcija crieva. Ova se izvadja obično tako, da se najprije poprieko odrieši inesenteriunt u onoj duljini, u kojoj se kani crievo resecirati. Mesenterium se može i klinoliko izrezati, ali tada dolazi laglje do gangraene crieva, jer se mogu prorezati žile, koje dovadjaju krv preostalim dielovom. Kada su podvezane žile, zatvori se crievo izvan mjesta, koje se hoće resecirati s kliešti, podvezanjem, s jodoformovom vrpcom ili tako, da ga asistenti s prsti stiskuju, pa se izreže komad crieva zajedno s tumorom. Crievo se opet sjedinjuje u glavnom na dva načina: per continentatem t. j . cirkttlarno i per contiguitatem I. j . Jateralno. Cirkularno se crievo spaja šavom ili prothezami ( N e u b e r o v a ciev od decal-cinirane kosti, J o b e r t o v i D o n a n s o v prsten od kovi, S e n n o v prštim od gume i pločo od kosti, B a r a c z e v e ploče od korabe, U l i m a n n o v e od krumpira, M u r p h y e v o puce i razne modifikacije ovoga). Lateralni spoj se izvadja implantacijoin, da se jedan kraj zatvori, pa u njega sa strane na uči­njeni zarez ušije, drugi kraj ili apozicijom, da se krajevi crieva suvrate u svoj lumen, sašiju ili zavežu ( F r e y ) , te položi jedan krak uz drugi i načini ana-stomoza medju njimi. Pomor kod resekcije je po B o s e n t h a l u 4 2 - 3 % . a po W ö l f l e r n za god. 1888.—1895. za resekciju u obće 3 6 7 0 , a kod Carcinoma 5 4 % . Resekcija je lahko moguća, gdje je crievo slobodno ili duboko na rec-tumu. Carcinom duodena nije sposoban za resekciju, osobito ne na silazećem i doljnem kraku, jer je ovdje organ duboko pričvršćen i radi blizine pancreasa i jetara, s kojimi lahko sraste. U takovom je slučaju najsgodnije načiniti gastro-enterostomiju. Na drugom mjestu, gdje se ne može izvaditi tumor, jer je srastao s okolicom, uzpostavi se savez crieva iznad i izpod zapreke jednostavnom entero-anastomozom ili da se oboljelo crievo izluči. Enteroanastomoza pravi se tako,

120 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br . 4.

da kontinuitet crieva ostane u svojoj cielosti uzdržan, pa da se izpod i iznad stenoze načini uzdužni zarez i oba otvora sjedine šavom ili prothezom. Izlučenje, koje je- osnovao i preporučio S a l z e r , a H ö c h e n e g g prvi uspješno izveo, pravi se tako, da se crievo resecira, te oba prohodna kraka šavom spoje, a otvori izlučenoga diela šavom zatvore (totalno izlučenje). Kasnije je S a l z e r preporučio, da se jedan krak izlučenoga diela crieva ušije u trbušne stienke, te tako načini fistula (parcielno izlučenje), nu izkustvo je pokazalo, da to nije potrebno, jer se ne treba bojati, da će izlučeni komad puknuti uslied dalje trajuće sekrecije crieva. Izlučenje je sgodnije, nego enteroanastomoza, jer kod ove ipak dolazi nešto blata do stricture, te podražuje patholožki promienjeno crievo. U slučaju, da iz kakovih razloga nije moguće, da se izvede koja od ovih operacija, može se načiniti enterostomija, te tako prolazno ili trajno otvoriti izlaz blatu na površinu tiela. Da se ne sprečava hranjenje, treba načiniti ente-rostomiju, što niže moguće, da ne izlazi previše neprobavljenoga i neresorbiranoga chymusa, te bolestniku prieti smrt od inanicije. Enterostomija pravi se u glavnom tako, da se čvorak crieva pričvrsti na trbušne stienke šavom, ili tako, da se kroz mesenterij provuče vrpca od jodolbrmovoga gazea, pa crievo uzdužno otvori s nožem ili thermocautherom; može se izvadjati u jedanput ili u dva-puta, na ime, da se crievo otvori tek, kada je priraslo uz trbušne stienke. Enterostomija na višem mjestu (ileostoinija) pravi se obično kod višega siela zapreke, ako bolestnik radi slaboće nije sposoban za dulje trajuću operaciju (resekciju ili enteroanastomozu), ili ako se zapreka ne može naći. Kod Carcinoma dolazi većinom u obzir samo colostomija, t. j . enterostomija na debelom crievu. Ona se izvadja kod dubokoga siela zapreke, i to poglavito kod Carcinoma gužnjaka, koji nisu sposobni za operaciju ili ako bolestnik ne privoli na radi­kalnu operaciju. Pomor kod ove je operacije po W ö l f l e r u za g. 1887—1895. 2 7 % . Colostomirani bolestnici obično umru u prve dvie godine, te se je opa­žalo najdulje trajanje života od šest godina.

Liečenje raka gužnjaka može biti palliativno i radikalno. Nu prvo: izgre-benje, paljenje s thermocautherom, prorezanje stricture ne pruža prave koristi, te je takodjer dosta pogibeljno, a colostomija imade samo svrhu, da otvori izlaz blatu. Na mjestu je kod Carcinoma gužnjaka radikalna operacija, na ime resek­cija ili exstirpaeija gužnjaka. Učini li se ova za vremena, to se može bolestnik sasvim izliečiti, te je opažano dosta slučaja trajnog izcieljenja. Tako je M a r -t i n i - G u s s e n b a u e r o v bolestnik živio još iza 17 godina, a M i k u l i c z e v je umro poslije 8 1/2 godina. U novije m e i n e znatno se poboljšala tehnika ove operacije, i to osobito time, da resekcijom krstače dobivamo mjesta, što je veoma od potrebe kod Carcinoma, koji visoko sjede. Od velike je koristi i to, što se sada rana malo šije, te većinom tamponira s jodoformovim gazeom, tako da mogu sekreti rane odticati.

Prije se je smatralo, da je za operaciju samo carcinom, koji ne sjedi visoko, nu dandanas odlučuje gibivost tumora, t. j . da nije srašten s okolicom, nu i tu kod žena ne smeta, ako je srašten sa stražnjom stienkom rodnice. Naravski, da ne smiju žliezde (inguinalne) infiltrovane biti i da ne smije bo­lestnik biti sasvim iznemogao.

Br. 4. Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 121

Nekoji operateuri ( S c h e d e , Q u e n u , O h a p u t ) prave nekoliko dana prije resekcije gužnjaka colostomiju, da privremeno svedu blato iz gužnjaka, te ga uzmognu desinficirati. Nu to nije nuždno, a time se zateže radikalna ope-recija, koja može biti otežcana time, da se fixiranjem iiexure gornji dio gužnjaka ne dade dovoljno dolje povući; ako se već pravi colostomija, to neka se radi mediana.

Tumori šupka lahko se izrežu: s kliešti se tumor dostatno izvuče, te odreže, pa šije poprečno, da ne nastane strictura ( V o l k m a n n ) . Treba li cieli anus izrezati, to se ovaj u krugu obreže, odpreparira, povuče dolje, proreze u zdravom, te gornji dio gužnjaka prišiJB uz kožu (Li s t r a n e ) .

LT slučaju, da carcinom visoko sjedi, to se učini većinom uzdužni zarez u sredini krstače ili kosi na strani njezinoj, resecira trticu ( K o c h e r ) ili lievu polovicu krstače ( K r a š k e ) ili se poprečno odstrani doljni dio krstače ( B a r ­d e n h e u e r ) . Gužnjak se tupo i sa škarami od okoline oslobodi, tumor resecira, gornji dio gužnjaka povuče dolje i sašije s analnim dielom. Treba li anus od­straniti, to se gornji dio rectuma ušije u kožu kano kod L i s f r a n e o v e ope­racije, Za resekciju gužnjaka imade još mnogo drugih metoda: H u e t e r pravi na perineju podkovi slični prema šupku otvoreni zarez kroz kožu i mišičje, te dobije kus, koji sadržaje kožu, sphincter, otvor šupka i doljni dio gužnjaka. Kus se prevrne natrag i dolje, rectum oslobodi od okolice, resecira bolestni dio i gornji dio prišije na anus. G e r s u n y po primjeru K e h n a i W i n i -w a r t e r a kod žena proreze septum rectovaginale, te tim dobije toliko mjesta, da može i žliezde odstraniti. D i e f f e n b a e h i V o l k m a n n prorezu uzdužnim zarezom otraga gužnjak do trtice i napred u raphi perineja, ove zareze pod tumorom spoje s dva poprečna zareza, te tako odrežu doljni zdravi dio. Tumor oslobode od okolice, povuku dolje, reseciraju, te sašiju gornji dio gužnjaka s doljnim. S o n n e n b u r g kod visoko ležećih Carcinoma pravi resekciju gužnjaka tako, da najprije laparotomijom oslobodi tumor, pa tamponira trbušnu utlinu, te nastavi od straga resekcijom krstače i dalje običnim načinom. T r e n d e l e n -b u r g takodjer započme laparotomijom, ali ne resecira krstače, već invagina-cijom potiskuje oslobodjeni dio crieva, dok ne izadje kano prolaps iz šupka, te se sada lahko resecira. O h a l o t i G a u d i e r započmu takodjer laparotomijom, prorezu iiexuru, nu sada nastavljaju perinealnim, a ne saeralnim rezom. Q u e n u postupa tako, da najprije načini u sredini colostomiju, pa kod te prilike pod-veže onaj dio rectuma, kojega će kasnije resecirati, pali ga s thermocautherom i invaginira. Iza 1—2 dana exstirpira rectum s medjice ili resekcijom krstače.

Veliki napredak u današnje vrieme sastoji u tom, da se sada kod sacralnih metoda više ne odstrani sasvim kost, nego samo temporarno resecira. H e i -n e k e , R e n n i R y d i g i e r preporučuju, da se krstača temporarno poprečno resecira. G u s s e n b a u e r razstavi krstaču gore poprečno, a u sredini po duljini, te obje polovice na stranu odigne.

Poslije resekcije gužnjaka, a osobito ako je sphincter odstranjen, ostaje često Incontinentia alvi. Da se ova sprieči, upotrebljavaju se razne pelotte, a preporučuju se i razni načini operacije. G e r s u n y zakrene doljni dio rectuma oko svoje osi, B i l l r o t h previnuo je crievo preko krstače, H o c h e n e g g ostavlja sphincter, te kroz njega provuče gornji dio rectuma i prišije ga na

122 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br . 4 .

kožu oko šupka. U najnovije vrieme preporuča N i c o l a d o n i , da se gornji dio gužnjaka povuče pred šupak, te ovdje šavovi pričvrsti na prsten od žice, koji je omotan jodoformovom vrpcom; taj se prsten može upotrebiti i za G e r s u ­n y e v okret. W i l l e m s , W i t z e l i R y d i g i e r provuku kraj gužnjaka kroz rupu u muscul. pyriform. i glut. max., te ga šasiju u kožu na lievoj posjednici (rectostomia glutealis).

U boln ic i m i l o s r d n i h ses ta ra u Z a g r e b u na odje lu p r i m a r n o g a l i ečn ika d ra . T . W i-k e r b a u s e r a bilo j e zadn j ih 7 g o d i n a ( l . / l l . 1 8 9 0 . - 3 1 . / 1 0 . 1897.) m e d j u 10,127 p r i m ­l jenih b o l e s t n i k a 99 Carcinoma p r o b a v i l a (0 .98%) . Od t ih j e bi lo c a r c i u o m a j e d n j a k a 28 (28 .3%) , ž e l u d c a 39 ( 3 9 3 % ; od ovih Carcinoma p y l o r a 22 -= 56 4'%, Carcinoma že ludca>, c r ieva 8 (8.1%), flexurae s y g m o i d e a e i r e c t u m a 24 ( 2 4 3 % ) .

C a r c i n o m a j e d n j a k a p r i m l j e n o j e na odie l 28 i t o 25 ra. ( 8 9 - 3 % ) i 3 ž. (10 .7%). Od ovih j e b o l e s t n i k a ne iz l iečeno izaš lo 13 = 46.4% (12 m. , 1 ž.), u m r l o 13 = 4 6 - 4 % , a i z b e č e n o izaš lo 2 = 62% (2 m.). B o l e s t n i k a j e o p e r i r a n o ( g a s t r o s t o m i j a po razn ih m e t o d a h , u zadn je v r i eme g o t o v o izk l juč ivo po M a r w e d e l u) 11; = 3 9 u % (9 m 2 ž.) p a su z d r a v a ili i zp ravn i je p o b o l j š a n a izaš la 2 — 1 8 ' 2 % . P o s l i j e operac i j e j e u m r l o 9 = 81-8% (,7 m., 2 ž.) i t o us l ied operac i je 6 = 54.5% (5 m . , a 3 — 27.3% (2 m., 1 ž.) u m r l a su iza du l jega v r e m e n a . Uzroc i s m r t i n e p o s r e d n o iza ope rac i j e ili u s l i ed nje u m r l i h bili s u : 3 e x h a u s t i o v i r i um (iza 2, 4 i 5 dana) , 1 p a r a l y s i s co rd i s (iza 1 dan ) , 1 p n e u m o u i a h y p o -s t a t i ca (iza 7 dana ) , 1 Pe r i ton i t i s p u r u l e n t a od šava , koji j e p o p u s t i o (iza 14 dana ) . I z a d u l j e g a v r e m e n a u m r l o j e : 1 od h y p o s t a t i c n e p n e u m o u i j e (iza 16 dana ) , 1 od cachex i j e (iza 5 t j edana) i 1 od h y p o s t a t i c n e p n e u m o u i j e i a b s c e s a u p l u č i h (iza 7 t j edna) . N e o p e r i r a n o u m r l o j e 4 = 1 4 , 3 % (4 m.) p r iml j en ih , a 3 0 . 8 % u m r l i h .

C a r c i n o m a ž e l u d c a p r i m l j e n o j e 39 i t o 16 m. (41%) , a 23 ž. ( 5 9 % ) . Od ovih j e b o l e s t n i k a ne iz l iečeno os tav i lo bo ln i cu 19 =a 4 8 - 7 % ( 5 m., 14 ž.), a u m r l o 13 33 3% (7 m . , 6 ž.) . B o l e s t n i k a j e o p e r i r a n o 15 — 38.5% (7 m. , 8 ž.), p a j e od ovih iz b o l n i c e o d p u š t e n o 7 = 4 6 - 6 % (4 m v 3 ž.). Pos l i j e operac i j e u m r l o j e 8 == 53 i% (3 m. , 5 ž.) i to u s l i ed operac i j e 6 — 40% (2 m., 4 ž.), a 2 = 1 3 - 3 % (1 m. , 1 ž.) u m r l a su iza du l j ega v r e m e n a . O p e r a c i j e p r av l j ene su s l i e d e ć e : 1 r e sec t io py lo r i c. g a s t r o e n t e r o s t o m i a an teco l i ca , 10 g a s t r o e n t e r o s t o m i a e (2. g. an t eco l i cae , 1 r e t roco l i ca a n t e r . e t 7 r e t roco l i cae poster . ) i 4 l a p a r o t o m i a e e x p l o r a t i v a e . Bo les tn ica , ko jo j je r e s e c i r a n p y l o r u s , u m r l a j e iza 10 d a n a na g n o j n o j pe r i ton i t i d i o d šava . G a s t r o e n t e r o s t o m i j a j e uč in j eno 5 k o d m. i 5 k o d ž., t e su 2 m. i 2 ž. iz b o l n i c e izaš le 4 = 40 %, a u m r l o od operac i je 4 — 40& (2 m., 2 ž.), doč im 2 = 2 0 % (1 m. , 1 ž.) pos l i je du l j ega v r e m e n a . Uz roc i s m r t i od operac i je u m r l i h bil i su s l i edeć i : 2 e x h a u s t i o v i r i um (iza 9 sat i i 3 dana ) , 2 Per i ton i t i s p u r u l . (iza 2 i 3 d a n a ) , doč im su n a k o n du l j ega v r e m e n a (1 m j e s e c a i 7 t j edana ) 2 u m r l a od c achex i j e . E x p l o r a -t ivue l a p a r o t o m i j e p rav l j ene su 4 (2 m. , 2 ž.), od ovih j e u m r l a 1 ž. — 2 5 % t reć i d a n iza operac i je ( exhaus t io v i r ium) , d o č i m su os t a l a t r i b o l e s t n i k a os tav i la b o l n i c u . N e o p e r i r a n o j e u m r l o 5 (4 m., 1 ž.) = 12.9% p r iml j en ih , a 38 '4% u m r l i h Carcinoma ž e ludca .

C a r c i n o m a c r i e v a p r i m l j e n o j e 8 i to 6 m. (75"/ 0 ), a 2 ž. (25%)- O d ovih j e b io 1 c a r c i n o m t a n k o g a cr ieva , 4 s l i epog i 3 d e b e l o g a ( izkl jučivo flexure i r e c t u m a ) . N e -izl iečen j e b o l n i cu os tav io 1 m. (12.5%), a u m r l o 5 = - 6 2 - 5 % (3 m. , 2 ž.). B o l e s t n i k a j e o p e r i r a n o 6 — 7 5 % (4 m., 2 ž.), p a j e od ovih o d p u š t e n o iz bo ln ice 2 m. = 3 3 - 3 ' / 0 , a u m r l o 4 = 6 6 ' 7 % (2 m. , 2 ž.). O p e r a c i j e uč in j ene su s l i e d e ć e : 1 r e sec t io coeci , 2 i l eoco-los tomi je , 3 co los tomi je . Bo les tn ik , ko j em j e r e s e c i r a n o s l i epo cr ievo u m r o j e iza 7 d a n a od p e r i t o n i t i d e . Od bo le s tn ika , k o j i m j e uč in j ena i l eoco los tomi ja 1 m . j e i zašao iz b o l n i c e , a 1 ž. iza 6 d a n a u m r l a od Pe r i ton i t i s c i r c u m s c r i p t a e t p n e u m o n i a . C o l o s t o m i r a n i h 1 m. izašao j e iz bolnice , 1 m . u m r o iza 12 d a n a od e x h a u s t i o v i r ium, a 1 ž. iza 2 s a t a od pa ra ly s i s cord is , Per i ton i t i s (?). N e o p e r i r a n u m r o j e 1 m u ž k a r a c 1 2 5 " / 0 l i ečenih , a 2 0 % u m r l i h .

C a r c i n o m a f l e x u r a e s y g m o i d e a e e t r e c t i p r i m l j e n o j e 24 i t o 15 m . (62-5%), a 9 ž. (37-57 0 ) . Od ovih j e b o l e s t n i k a ne iz l iečeno os tav i lo bo ln i cu 7 - = 2 9 1 % (6 m „ 1 ž.), a u m r l o 12 U 5 0 % (6 m., 6 i.). O p e r i r a n o j e 14 = 5 8 - 3 % (7 m., 7 ž), p a j e od ovih o d p u š t e u o 5 & 3 5 - 7 % (2 m. , 3 ž.), a u m r l o 9 — 6 4 - 3 % (6 ra. 3 ž.). O p e r a c i j e

Br . 4. Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 123

uč in j ene su s l i e d e ć e : 1 i l eos tomi ja , 9 colostomija , 1 exs t i rpa t i o c a r c i n o m a t . rec t i e t co lo-s tomia , 2 r e sec t io r ec t i s ec . K r a š k e , 1 p r a e p a r a t i o i l eos tomiae . Boles tn ica , ko jo j j e uč i ­n j e n a i l eos tomi ja u m r l a j e iza 14 d a n a od h y p o s t a t i c n e p n e u m o n i j e , co los tomi ja od-p u š t e n o j e 3 = i 3 3 - 3 % (2 m., 1 ž.), u m r l o us l i ed operac i je 3 — 3 3 - 3 ' / 0 (1 ni. , 2 ž.) i to 2 od p a r a l y s i s i n t e s t in i p o s t i l e u m (1 m . za 1 dan , 1 ž. za 3 dana) i 1 ž. od e x h a u s t i o v i r i u m (za 2 d a n a ) ; pos l i je d u g o g a v r e m e n a u m r l o j e 4 — 4 4 - 4 % (3 m. 1 ž.). Uzroc i s m r t i bili su ovd je 3 m. od cachex i j e (iza 4 t j edna , iza 1 mjesec , iza 6 ' / 8 mjeseci) i 1 ž. od h y ­p o s t a t i c n e p n e u m o n i j e (iza 14 dana) . Ž e n a , kojoj j e uč in jena exs t i rpac i ja Carcinoma i c o l o ­s tomi ja izašla j e pobo l j š ana iz bo ln ice . O n a 2 bo l e s tn ika , koj i su o p e r i r a n i po K r a s k e u , svrš i la su s m r č u i t o 1 iza 2 d a n a od Pe r i t on i t i s p u r u l e n t a , a d rug i , koji se j e več d o s t a d o b r o na laz io , s a m si j e o d u z e o život . Ž e n a , kojoj j e p r ičvrščen čvo rak t a n k o g a cr ieva n a t r b u š n e s t i e n k e os tav i l a j e bo ln icu . N e o p e r i r a n e u m r l e su 2 žene — 8 - 3 % u m r l i h , a 2 2 ' 2 ' / n

l i ečen ih .

Promotrimo li uspjehe, koji su postignuti operacijom, to vidimo, da su oni prema obćim statistikain veoma nepovoljni, jer je pomor znatno veći nego što ga one izkazuju. To se imade u prvom redu pripisati tomu, što se tu broje operacije već od početka ovog desetgodišta, dakle u vrieme, kada operativna tehnika ni iz daleka još nije bila tako savršena kano danas. U drugom redu imade se i za slabi uspjeh odgovornim učiniti to, što su bolestnici većinom dolazili, kada je već bolest jako razvita bila, kako to objašnjuje mali broj radi­kalnih operacija, te opet s druge strane veliki broj bolestnika, koji su nakon kratkoga vremena umrli od cachexije i iznemoglosti. S toga je razloga nuždno, kako je to i gore učinjeno, da se ponajprije izluče oni bolestnici, koji su umrli poslije duljega vremena, a zatim bi još trebalo izlučiti one slučajeve, gdje se ne može učiniti operacija odgovornim za nesretni svršetak. Ovamo bi se imale ubrojiti razne koincidencije kao n. pr. hypostaticne pneumonije uslied ležanja poslije operacije, autointoxikacije ptomaini uslied paralyze crieva kod ileusa, koji je kasno došao na operaciju, te obća iznemoglost, koja je već postojala prije operacije. TJ takovih je naime slučajevih operacija shockom i opet okol­nostmi, koje iza njih nastupaju, pospješila ili nije mogla odkloniti smrt, a nije joj bila uzrokom kao n. pr. kod peritonitide, paralyze srdea uslied shocka ili narkoze itd.

Iz svega toga sliedi, da nije za uspješno operativno djelovanje dovoljno diagnostički i tehnički usavršeno liečničko osoblje u bolnicah, već da mnogo tomu imadu doprinieti vanjski liečnici, koji bolestnike šalju. Prognoza Carcinoma je žalostna, a postaje žalostnija svakim danom, što kasnije bolestnik dolazi na operaciju, dok napokon ne bude operacija ništa do li postupkom, koji imade utješiti bolestnika ili ga za kratko vrieme osloboditi njegovih najgorih muka.

Metilj (Distomuni hepat icum). Tzkustva k o d p r e g l e d a v a n j a m e s a . P r i o b č u j e dr . Josip Treer, g r a d s k i fizik u P e t r o v a r a d i n u .

Kod goveda, koja su dosta dobro ugojena, te im mišičje ni unutarnji organi ne pokazuju napadne abnormalne pojave, veoma se često nalazi, da su jetra propletena kano mali prst ili gušče pero debelimi spojinami, koje se kod točnijega pregledanja izkazuju kano odebljali žučni prohodi. Odebljale su stienke tako, da je žučni prohod jedva prolazan za kalani od pera, kada je debeo kano mali prst.

124 L i e č n i č k i V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4 .

Iz ovih žučnih prohoda ciedi se zelenkasta sluzava tekućina, kod pritiska izlaze savite kožnate tvorine, koje se na zraku odviju, te su velike kano list ruže mjesečnice. Imadu deblji tupi kraj, kano petlju i tielo, koje se u slici lista razši-ruje, te je na kraju zašiljeno. Ove tvorine lagano se stežu, kano da bi se mogle gibati; duge su 2-5—4 cm., imadu prilično debelo, ćunjasto prednje i listoliko, dugoljasto ovalno stražnje tielo. Na debljem tupom kraju imadu jedan, te dalje otraga drugi otvor, ustni i trbušni sisak, zatim se vidi na listolikom tielu tamne, crnkaste nešta vijugaste pruge, koje su radiarno postavljene. Oiela je tvorina zamazano bliedo-sive boje. To su metilji (distomum hepaticum).

Sliedi li se odebljale žučne prohode, to se nalazi, da su na pojedinih mjestih ampullarno razšireni, a tu se nalazi u smedje-zelenkastoj tekućini na kupu često četiri i više metilja, te bi se ova mjesta mogla nazvati gniezda metilja.

Ponajviše se nalaze metilji u blizini žučnoga mjehura, odkuda prolaze udebljali žučni prohodi u nekih slučajevih kroz ciela j e t r a ; medju njimi Iežeća substancija jetara pokazuje na pojedinih mjestih tamne crvenkasto-smedje otočiće (kano infarcte), na drugih mjestih bliede ružičaste pjege s karakterističnom slikom intersticielnoga sgrčenja, gdje na prorezu izbijaju crvenkasti acini iz bliedje tkaničevine. Oieli organ izgleda nesgrapan i odebljao.

Tako odebljala jetra može se razdieliti u tri vrst i : a) Jetra, koja su na sve strane prožeta odebljalimi žučnimi prohodi i

gniezdi metilja. Organ je nesgrapan i sgrčen, a jetrevina pokazuje u velikoj mjeri procese degeneracije.

b) Jetra, koja su pridržala svoj oblik s oštrimi rubovi, nu na prorezu pokazuju odebljale žučne prohode, koji se svojom bielom bojom iztiču od jetre-vine, koja je tamno-smedje, kadkada tamno-zelenkaste boje.

c) Jetra, koja izvana izgledaju normalno, a na prorezu u crveno-smedjoj substanciji pokazuju samo pojedine odebljale žučne prohode.

Pošto se rnetilj jako često, možda u 7 0 — 8 0 % slučajeva, nalazi kod kla­noga blaga, to je on pogibeljan parazit, te je vriedno, da se na njega obazire i to poglavito s tri gledišta.

1. Sa stanovišta pregledanja blaga, jer se metilj tiče predmeta, koji služi za hranu. Metilja se je opažalo kod čovjeka, dakle može i njemu pogibeljan biti, te ga treba iz jetara sasvim odstraniti, prije nego li ova služe za potrošak. Jetra, kako su opisana prije pod a) imadu se od potroška sasvim izključiti, jer ona su za pravo samo sprema za množinu metilja, ne predmet za potrošak, već zanimivi patholožki objekt. Jetra s promjenama kano pod b) su znatno inficirani organ, u kojem uslied ustave žuči u vezivu imade mnogo žučevine. Takav organ imao bi se takodjer radi mogućnosti infekcije i radi žuhkoga teka sasvim izključiti od potroška. Jetra, u kojih se nalaze samo promjene, kako su pod c) opisane, gdje su samo pojedini žučni prohodi odebljali odn. infi­cirani, a jetrevina je u glavnom nepromienjena, mogu se djelomično pripustiti potrošku, ako se sasvim izljnšte sumnjivi žučni prohodi. Nu ne može se poreći, da bi makroskopski prividno zdravi dielovi ipak mogli u sebi sadržavati nosioce infekcije. Nu običaj je, da se iznimno pripuštaju potrošku inficirana jetra, ako se mogu svi žučni prohodi odstraniti, a organ inače ne pokazuje degenera-tivnih procesa.

B r . 4. Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 125

2. Sa živinarskoga gledišta bi metilj dolazio u obzir kano budioc bolesti kod životinja, nu razpravljanje ove točke ne spada na moje razlaganje.

3. S gospodarskoga gledišta. Pošto se metilj kod klanoga blaga (osobito bosanskoga) u tolikoj mjeri (70—80%) nalazi, to je veoma pogibeljan za blago. Veoma često (do 2 5 % ) nalaze se promjene opisanu pod a), te se mora pomi­šljati, da bi takovo blažče naskoro poginulo. Ne mora li okolnost, da taj pa­razit u razmjerju od 25% prouzročuje skapavanje, s gospodarskoga gledišta veoma osbiljno shvatiti, te da treba proti njemu poduzeti odrješite mjere, koje dakako ne spadaju u djelokrug liečnika.

Ja sam ova moja izkustva zato nešto obširnije opisao, jer se metilj veoma često nalazi i jer mislim, da će zanimati one kolege, koji se moraju baviti pregledanjem mesa, a s druge strane, jer imadu vriednosti pogledom na srav­njujući! pathologiju.

XI. kongres f rancezk ia chirurga u Parisu od 18. do 23. l i s to ­pada 1897.

Sjednica dne 23. listopada 1897. (u jutro). L e D e n t u , izveo j e desarticulaciju ramena r ad i chondrosarcoma nadlakta. O p e ­

r i r ano j e pr i je 6 mjeseci , r ec id iva n e ima . M . S c h w a r t z (Par is) . 0 postanaesthetičnih paralyzah. J a v l j a l o se, d a u na rkoz i k o d

operac i j a k a d k a d a nas t a ju p a r a l y z e . N j e m u se dogod i lo , d a j e za v r i e m e ope rac i j e m a l e i n g u i n a l n e he rn i j e u ch lo ro fo rmovoj na rkoz i n a s t a l a nesvies t ica , kojoj se u m j e t n o m resp i -rac i jom b r z o n a p u t s ta lo . B o l e s t n i k j e os t ao cieli d a n u n e k o m s a n e u o m s tan ju . N a k o n š to se p o s v e osvies t io , os jećao j e u desnoj ruc i , o sob i to p a l c u i k a ž i p r s t u kao d a mrav i hoda ju , t e n i je r u k u m o g a o l a k o g iba t i . S l iedeć i dan p o s v e m a š n j a p a r a l y z a m . flexor. p o l -licis long , i k a ž i p r s t a bez an-i l i hype rae s thez i j e . N a desno j nozi k l j e n u t m u s c . t r i c ip . c rn r i s . N a m a s a ž u i e l ek t r i c i t e t p o l a k o ne s t a lo k l j enu t i .

G l e d e k l j enu t i mi š i ca n a p r s t i h , mis l io j e u p o č e t k u , d a j e n a s t a l a us l ied d ražen ja b r a c h i a l n o g a p l e t e r a , ali n a k o n k o n s t a t o v a n j a k l j enu t i miš i ce u nozi val ja lo j e misl i t i n a c e n t r a l n u f a n k c i o n a l n u ili i n u k l j enu t , z a k o j u j e govor i la i bo l e s tn ikova izjava, d a j e p r i j e m a l o v r e m e n a bio boležljiv i d a g a j e d e s n a r u k a boljela.

N e o v i s n o od pe r i f e rn ih p a r a l y z a b r a c h i a l n o g a p l exusa , ko je se m o g u s m a t r a t i k a o p r a v a t r a u m a t i č n a p a r a l y z a us l ied k o m p r e s i j e ili d ražen ja p l e x u s a , i m a i p o s t a u a e s t h e t i č n i h p a r a l y z a , k a o š to j e gorn j i s luča j , ko je se n e d a d u t a k o l a k o p r o t u m a č i t i . K a d k a d a su m o n o p l e g i j e i u j e d n o m s luča ju j e B ü d i n g e r k o d sekci je m o g a o nać i u m e k š a n j e k o r e m o z g a ; k a d k a d a su p a r a l y z e k o j e g a l u b a n j s k o g a živca, izo l i rane ili u d r u ž e n e s d r u g i m i k l j e n u t i ; k a d k a d a se o p e t opaža ju p r ave hemip leg i j e . N a j v i š e s luča jeva se izl ieči . D o z v o ­l jeno j e u p i t a t i se, n e m o ž e li a r t e r io sc l e roza u chloroformizaoi j i ili ae ther izac i j i za v r i e m e exc i tac i je us l ied v ikanja , b l juvanja i. t. d. p rouzroč i t i p r o d o r koje k r v n e žile u m a n j e m ili v e ć e m o b s e g u ?

C h i p a u l t j e o p a ž a v a o d e s n u hemip l eg i j u posl i je operac i j e u ch lo ro fb rmovoj na r ­kozi . Bo le s tn ik j e u m r o , a sekci ja j e p o k a z a l a m n o g o t e k u ć i n e u m o ž g j a n s k i h p o s t r a n i h k l i e t k a h .

R e b o u l j e v id io k o d 60 g o d . s t a r o g a m u ž k a r c a hemip l eg i j u iza c h o l e c y s t o t o m i j e . N a r k o z a c h l o r o f o r m o m ni je p r u ž a l a n i k a k v i h n e p r i l i k a .

J . R e v e r d i n (Genfeve). Aneurysma cirsoideum u obrvnoj okolici. B o l e s t n i k j e za in fekc iozne g a s t r o e n t e r i t i d e i m a o n a g o r n j e m d ie lu n o s a b o l n u o tek l inu , a g o d i n u d a n a iza t o g a opaz io n a n u t a r n j e m die lu d e s n e o b r v e o p e t m a l u o t ek l inu , koja j e p o k a ­z ivala osebu jnos t i c i r s o i d n e a u e u r y z m e . R. t u m a č i , d a j e o t e k l i n a o k o n o s a n a s t a l a us l i ed a r t e r i t i d e , ko ja j e os tav i la m a l u t h r o m b o z u . T a a r t e r i t i d a j e s d r u g e s t r a n e o p e t p r o u z r o -

126 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . ß r . 4 .

či la razš i renje d r u g i h mal ih a r t e r i j a i t a k o da l a p o v o d a s t v a r a n j u a n e u r y z m e . Mis l i , k a o š to i d rug i , d a se t a k v e a n e u r y z m e l a k o posl i je t r a u m e s tva ra ju .

E d . L e b r u n ( N a m u r i . 0 chiruržkom liečenju Littleove bolesti. P h e n o m e n e g r č e ­v i toga s tezanja , o sob i to n e k i h g r u p a miš ič ja noge , ko je se opaža k o d L i t t l e o v e bo les t i , s l i ede u z n a t n o m b ro ju s luča jeva t r a j n a fibro-tendinozna sgrčenja , ko j a ob i čno os tav l ja ju r a z n e de fo rmac i j e ili de fek te n o g u : e q u i n i z a m , flexije i a d u k c i j e b u t a . G r u p e miš ica , ko je n i su g rčev i to s t e g n u t e , s t av l j ene su iza t o g a u n e p r a v i l n o f u n k c i o n a l n o s tan je . E a v n o s ta jan je i hodan j e j e o t ežčano ili p o s v e u e m o g u ć e i zah t i eva na jveće n a p o r e , n e s a m o mišičja do l jn ih u d a , n e g o miš ič ja r eć bi ciela t ie la . T a k v i n a p o r i p o g o r š a v a j u g rčev i to s tan je b o l n i h mi ­š ica i c j e l o k u p n e afekcije . Tr i s luča ja l iečio j e L . ch i ru ržk i po M. M a r f a n u 1894. i j e d n o g a 1896. p o B o n n a r d i e r u i V i n c e n t u. Ta j se nač in u t o m sas toj i , d a se m e t o -d ično p ro t ezava ju u d a , p r a v i t e n o t o m i j a k o d fibroznih re f rakc i ja te t iva , z a t i m se m a s i r a i a k t i v n o g i b a p o m o ć j u razn ih s t rojeva. I z a p r o r e z a f ib ro- tend inoznih re f rakc i ja m o g u zd rave miš i ce n o r m a l n o dje lovat i , te b o l e s t n i k l a k š e hoda . K a o š to j e g rčev i t i t abes dorsa l i s boles t , ko ja i m a n a r a v n o nag in j an je za izl iečenje, t a k o nes ta ju fibrozne refrakci je čes to us l i ed p r o ­g r e s i v n o g a pobo l j š an ja g iban ja .

U t r i s luča ja , ko je j e ch i ru ržk i l iečio, k o n s t a t o v a o j e z n a t n o pobo l j šan je i t o o d m a h u p o g l e d u g iban j a i pos to j auo u p o g l e d u h o d a n j a . U opr iec i s V i n c e n t o m n e imobi l izu je u d a , n e g o s a m o 10—12 d a n a iza t eno tomi j e , a za t im p o č i m a m a s a ž o m .

D e m o n s . Način arthrotomije za liečenje luxaciju ramena. Z a b a c u j e k o d a r t h r o ­t o m i j e zas ta r je le l uxac i j e uzdužn i zarez k a o n e d o s t a t a n , te p r e p o r u č a t r ansve rza ln i , k a k o su g a izvadjal i N e l a t o n , N e u d ö r f e r , S e v e r e a n u i D u p l a y . P r e p o r u č a t r a n s v e r ­zalni , koji i d e od v r š k a a c r o m i j a (neš ta m a l o s t r aga ) do a p o p h y z e co raco idea . T i m se p o ­luč i dos t a š i rok o tvor , koji dozvol java l a k u p r e g l e d b u s c a p u l o - h u m e r a l n o g a sg loba , t e se m o ž e s v a k a z a p r e k a u red jen ja s g l o b a un iš t i t i .

B a u b y . Raemostutična desarticulaciju kuku po Wyeihu. Sas to j i se u t o m , d a se u najgornjoj g ran ic i b u t a u v e d u dvie d u g e igle , ko je drže E s m a r c h o v ovoj za kons t r ikc i ju . J e d n a se ig la smjes t i vani p o d sp ina i l iaca an t e r i o r supe r io r , a d r u g a u n u t r a p o d sp ina p u b i s . T a k o operac i j a n e b iva s m e t a n a , a k r v o t o k j e vrlo n e z n a t a n . Operac i j a , i zv ršena p o J e a n n e l u j e p r v a u F r a n c u z k o j p u b l i c i r a n a i 70. od svih do s a d a p o z n a t i h .

L e D e n t u n e nalazi p o t r e b n i m taj novi n a č i n , j e r mis l i , d a posve o d g o v a r a p red -h o d n o podvez ivan je k r v n i h žila.

P o n c e t . Polyarthritis tuberculosu deformuns aut pseudorheumutismus chronicus deformuns tuberculosus. Ova se bo les t osob i to k a r a k t e r i š e j a č i m ili s l ab i j im o t e č e n j e m bo­lestnih sg lobova s p r o g r e s i v n o m de fo rmac i jom k o s t n i h k ra j i š ta . T e p r o m j e n e n a p r e d u j u , a d a se n e m o r a s tvor i t i absces . E x p l o r a c i j a k o n s t a t u j e r a z n e o b s t o j n o s t i : r a z t e g n u ć e k a p s u l e k r o z m e k e tvar i , ko je v e o m a b u j a j a ; de fo rmac i j e k ra j i š t a sg loba , koji usl ied g iban j a p r o -u z r o č u j u čagr tan je . O p a ž a o j e čes to t a k v e s luča jeve s u h e s g l o b o v n e o s t e o - t u b e r c u l o z e , ko j a se loka l izovala n a j e d n o m ili više sg lobova i s imu l i r a l a ch rou i čn i r h e u m a t i z a m .

V . M e n a r d (Berck-su r -Mer ) . Tuberculosis juxta-coxalis. O p a ž a o j e n e k o l i k o bo l e s tn ika s t u b e r c u l o z n i m i ognj iš t i n a fe inuru ili n a zdjelici u okolici k u k a , koji su p o ­kazal i is te Symptome k a o coxalg i ja . D v a b o l e s t n i k a i m a l a su r a z š i r e n u t u b e r c u l o z n u afek-ciju kost i s j e d a č e ; j e d a n n a r a m u s i s c h i o - p u b i c u s , k o d j e d n o g a 16 g o d . m l a d i ć a bi jaše k o s t c r ievuica u znatuoin o b s e g u o tečena . K o d m a l e djece j e s u t u b e r c u l o z n e p r o m j e n e ve­l i k o g a t r o c h a n t e r a v e o m a r i e d k e . U z p r k o s izvies tnoj analogi j i s y m p t o m a te boles t i s o n i m i coxa lg i je j e d i agnoza čes to p u t a v e o m a l aka . G o r e p o m e n u t a afekcija se pozna j e za v r e ­m e n a o tečen ja i s t va r an j a abscesa i ni je t a k o t ežka kao k o d coxa lg i j e . O p e r a t i v n o l iečenje vodi b r z o izl ječenju.

K u m m e r (Gćneve) . Experimentalna istraživanja o postanku preloma astragulusa. B a s t i a n i K . p rouzroč i l i su čes to i zo l i rane p r e l o m e a s t r a g a l u s a ob ično že l jeznom k r u g l j o m ili o v e ć o m že l j eznom š i b k o m . T e p r e l o m i n e p o k a z i v a l e su značaj p r e l o m a i n f l e x i j o m (previ janjenO r az tvo ren j em f r a g m e n a t a od s t r a n e p r o t i v n e o n o j , gd j e j e o rud j e d je lova lo s jed iš te i s i m bi jaše ob i čno na Collum t a l i . D j e l o v a n j e m k a k v e t an j e š ibke n a koje kos t i n o g e ili t i b i a l n o g a do l jnega diela, poluči l i su p r e l o m p e n e t r a c i j o m s na j š i r im r az tvo ­r e n j e m kos t i n a ono j s t ran i , gd je j e d je lovanje izvršeno . J a k i m g i b a n j e m prouzroč i l i su ob i čno p r e l o m e o d l u p l j e n j e m s t ražn je a p o p h y z e .

Br . 4 . Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 127

R e b o u l . Podpuno prostrieljanje nervi poplitei interni. 17 g o d i n a s t a r o g a dje­č a k a r an i l a j e p u š k a u d e a n u go rn ju reg io pop l i t ea , k a d a j e r a v n o s t o j a o ; nerv . p o p i . in ter . b i jaše v je ro ja tno proat r ie l jen . R a d i n a a t a l o g a t e t a n a nije m o g a o o d m a h aašiti ž i v a c ; p a j e od lož io n a kasn i j e v r i e m e . T e t a n u s j e l iečen a e r u m o m . 5 mjeseci kaan i je p o s v e m a š n j a k l j enu t n o g e , u z p r k o s e l ek t r i zovan ju , k o j i m se o d m a h posl i je oz l jede započe lo . I n t e r v e n ­cijom se k o n s t a t o v a l o , d a j e nerv . pop i . in te r . p o d b i fu rkac i jom r a z k i n u t . Do l jn i n jegov dio, oda l j en o d g o r n j e g a 6 cm, ne m o g a š e bi t i p o t o n j e m u p r ipo jen . P o š t o j e od oba k ra j a živca ne š t a od rezao , p r i š io j e dol jni k ra j n. pop i . in te r . n a n e r v u s p o p l i t e u s e x t e r n u s , učiniv n a ovom mal i u rez . E l e k t r i č k i m l iečenjem, m a s a ž o m i h y d r o t h e r a p i j o m m o g a o j e bo le s tn ik n a k o n t r i mjeseca posve d o b r o u p o r a b l j i v a t i svoju n o g u .

A l b e r t i n (Lyon) . Liečenje rhachitičkoga iskrivljenja doljnih uda djeteta combini-ranom osteoklazom i osteotomijom. T a bo le s t nas t a j e us l ied n e p o d p u n o g a razvi janja k o s t u r a zdjelice ili n o g e . D e f o r m a c i j e g o r n j e g a die la gn j a t a su r azmje rno r i e d k e i n e p r o u z r o č u j u m n o g o nep r i l i ka . Češće su de formac i je g n j a t a u dv ih do l jn ih t r eć inah , pr ič in javajuć i zavoj d i a p h y z e bi lo p redn j i , s t ražnj i ili p o s t r a n i č n i , ili g e n u v a r u m ili p a k o g e n u v a l g u m . U t ih s lučajevih i zvršava o s t eok l azn s t r o j em od R o b i n a . I z ravn jan je kos t i ili ko rekc i j a i zkr iv-l jenja i m a b i t i n e p o s r e d n a , a n e d a se s n jom č e k a i izvadja p o l a k o k a o k o d o d r a s l i h ; u i s t inu se k o d djece ne o p a ž a us l ied iz ravn jan ja h y d a r t h r o s ko l jena , kao š to k o d od ras l ih posl i je n e p o s r e d n o g iz ravnanja . U d o m o r a biti n e p o m i č n o u s a d r o v o m zavoju oko 30 dana . N a podgo l j en ic i m o g u n e p r a v i l n o s t i n a razn ih t o č k a h k o s t u r a pr ič in i t i g e n u v a l g u m t ib ia le , p o s t r a n i č n e , p r e d n j e ili s t ražn je zavoje, p a č e i torz i ju d i a p h y z e , v a l g u s ili va rus noge . Ovdje p r e p o r u č a k l i n a s t u o s t e o t o m i j u ; n a k o n koje , k a d a saši je p e r i o s t i r a n u kože, ima n o g a bit i u p o s v e m a š n j e m m i r u u s a d r e n o m povo ju 25—30 dana , p a k a d k a d a n a s t a j e izl iečenje, a d a se zavoj n e m o r a ni p r o m i e n i t i . K o m b i n i r a n a u p o r a b a o b i h nač ina , o s t eo -klaze za gnja t , a o s t eo tomi je za podgo l j en i cu , da l a j e i zv r s tn ih u s p j e h a koli u p o g l e d u es t e t i čnom, tol i f u n k c i o n a l n o m . N j e g o v o i zkus tvo se osn iva n a više n e g o 300 o p a ž a n j a .

P i e c h a u d (Bordeaux ) . 0 tendinoznoj anastomozi kod izkrivljenja noge uslied in­fantilne kljenuti. U 4 s luča ja i zo l i rane k l j enu t i p r e d n j e miš ice go l jen ice u s l i ed in fan t i lne k l jenut i s p o č i m a j u ć i m p e s v a l g u s izveo j e s B e r g o n i ć o m a n a s t o m o z u t e t i v e p r e d n j e miš ice go l j en ice s o n o m d u ž e n o ž n o - p a l č e n e miš i ce p r u ž a l j k e . U s p j e h do s a d a iz­v r s t a n ; p r o m j e n a u p e s v a l g u s p o s v e m a i z r avnana . N e m o ž e reći h o ć e li u s p j e h i n a dalje t a k a v os ta t i .

P . R e d a r d govor i o u sp j e s ih popravljenja pogriešnoga stanja i pokraćenosti u eoxalgiji i op i su j e t e h n i k u , ko ju p r e p o r u č u j e , t e s m a t r a n e o b h o d n o p o t r e b n i m u v e l i k o m bro ju s luča jeva izvest i ex tenz i ju s d o b r i m i s t rojevi u n a r k o z i c h l o r o f o r m o m .

C l a u d e M a r t i n (Lyon) izvješćuje o u s p j e l i h p o k u š a j a k o d p a s a , koji d o k a z u j u da j e regeneraciju kosti m o g u ć e pos t ić i p r o t h e t i č n i m i s t rojevi .

Sjednica od 23 . listopada 1897. (u večer). T e r r i e r (Par i s ) . Posvemašnja i djelomična abdominalna hysterectomija. O p e r i r a o

j e p roš le g o d i n e 14 s luča jeva u s p j e š n o p o n a č i n u D e l a g e n i e r e a . O p e t j e i m a o 19 to ­ta ln ih a b d o m i n a l n i h hys t e rec tomi j a , od koj ih 14 rad i fibroma s 3 s m r t n a s luča ja i t o 1 o d upa le p l u ć a pe t i d a n ; 1 r ad i k r v o t o k a t reći d a n , j e r j e podvez j e d n e a r te r i j e m a t e r i c e p o p u s t i o i n a p o k o n 1 od sep t i caemi je , gd je j e već bio u b e z n a d n o m s t an ju o p e r i r a o .

I zveo j e 22 a b d o m i n a l n e s u p r a v a g i n a l n e hys t e r ec tomi j e . P o d i g n e t u m o r u vis, s l u ­žeći se čes to D e l a g ć n i e r e o v i m č e p l j e m ; izreže s a m o j e d n o - p r e d n j e k r i lo p e r i t o n e j a ; podveže ili s t i sne a r t e r i j e p i n c e t a m i 1 cm. od p o s t r a n i č n i h d ie lova g r l j ka m a t e r i c e , i zvede s u p r a v a g i n a l n u sekc i ju gr l jka . Običa je iz rezat i k a o u g a o u u n u t r a š n j o s t i g r l jka , ko jega cau ther iz i ra , d a se bez d r a inaže za tvor i . N a d šavovi , na l azeć imi se n a o k r a j k u p r e v u č e p r edn j e p e r i t o n e a l n o kr i lo , k o j e g a pr iš i je s t r a g a n a p e r i t o n e u m , n a d e x c a v a t i o r ec to -u t e r ina . N e o v i s n o od u t e ro -ova r i j a ln ih l i g a t u r a , podvezu je sv i l om l i g a m e n t a r o t u n d a , k a o š to A m e ­r ikanc i i u s u t u r e š i rok ih l i g a m e n a t a smjest i čet ir i o k r a j k a t a k o , d a j e k o n a č n o cielo d n o a b d o m i n a l n e šup l j ine p o k r i t o n e p r e k i d n o m p o v r š i n o m per i tone ja , š to v e o m a m n o g o d o b r o m u s p j e h u d o p r i n a š a . N e ua laz i s h o d n i m os tavi t i m a k a k a v o tvor od s t r a n e vag ine , p a mis l i , d a b a š t a k a v o tvor m o ž e u m n o ž a t i osb i l jnos t operac i je obz i rom n a sep t i c i t e t vag ine . Ope-

128 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4.

r i r ao j e n a ta j n a č i n 22 fibroma, od ko j ih j e dvoje u m r l o , i to 1 od u p a l e p l u ć a dese t i d a n i d r u g i o d sep t i caemi je , a l i ova j e i m a l a g n o j n u u p a l u ja j i š ta . Ž ivo p r e p o r u č a t u operac i ju .

P ć a n veli, d a j e 1868. g o d . izveo svoju p r v u t o t a l n u a b d o m i n a l n u h y s t e r e c t o m i j u , p a n e vidi , d a se j e n j e g o v o m n a č i n u š to n o v a p r i d o d a l o ; s a m o u sadašn je v r i e m e i m a dobr ih n a č i n a p r o t i k r v a r e n j u . Iz t iče , d a j e a b d o m i n a l n i p u t najbolj i p ronać i t o č n o m j e s t o i odnoša j e ve l ik ih t u m o r a m a t e r i c e i n jez in ih a d n e x a ; u p o z n a t i da ih i m a više t u m o r a i iz­luč i t i n j ihova p r o d u ž e n j a iz obl ižnj ih k ra jeva . M a n j e pogibe l jn i p u t i m a se r e se rv i ra t i za m n o g o č l a n e m a n j e t u m o r e , osob i to za one , koji se na laze u dol jnih dielovih m a t e r i c e , u š i rok ih l i g a m e n a t i h i koji su gno jn i . V a g i n o - a b d o m i n a l n i p u t p r e p o r u č a z i t u m o r e s r edn je vel ič ine , i on se na laže , k a d a t eča jem operac i j e c h i r u r g opaža , d a j e t u m o r d o s t a v i soko , dos t a vel ik , š i r o k ; u t a k v o m s luča ju va l ja p r e s t a t i z a p o č e t i m n a č i n o m kroz v a g i n u i izvr­šiti ope rac i ju a b d o m i n a l n o . V a g i n a l n i m i v a g i n o - a b d o m i n a l n i m p u t e m n e t r e b a oper i r a t i , a k o t u m o r b io k a k o m u d r a g o velik, z a u z i m a p o v r š i n u ma te r i ce , ja j i š ta , t u b a i g o r n j e d ie love Širokih l i g a m e n a t a : u t ih s luča jev ih t r e b a pr ib jeći a b d o m i n a l n o m ili a b d o m i -n a l n o - v a g i n a l n o m p u t u .

T o u r n a y (Bruxe l les ) . P r i s t a š e s u p r a v a g i n a l n e h y s t e r e c t o m i j e b iva ju sve r jedj i , na jveći b ro j c h i r u r g a s laže se u to t a lno j a b d o m i n a l n o j h y s t e r e c t o m i j i r a d i l iečenja fibro-m y o m a m a t e r i c e . O n izvadja t u ope rac i ju n a k o m b i n i r a n i n a č i n , u p o t r e b l j u j u ć i l i g a t u r e i p i n c e t e .

J o n n e s c o izveo j e od t r avn ja 1895. god . 77 p u t a t o t a l n u ab lac i ju m a t e r i c e i n j e ­z in ih a d n e x a : 40 p u t a v a g i n a l n i m , 2 p u t a k o m b i n i r a n i m v a g i n o - a b d o m i n a l n i m i 35 p u t a a b d o m i n a l n i m p u t e m . O d 40 vag ina ln ih h y s t e r e c t o m i j a u m r l o j e 8 : od perforaci je c r ieva 1, s e k u n d a r n o g a k r v o t o k a u času , k a d a j e i zvad io p ince t e , š to g a j e p r i n u k a l o izvest i l apa ­ro tomi ju 2 ; p e r i t o n e a l n e s e p t i c a e m i j e 5. V a g i n o - a b d o m i n a l n a h y s t e r e c t o m i j a m u da la 2 u s p j e š n a s luča ja r a d i r a z š i r e n o g a r a k a u g r l j ku i t r u p c u m a t e r i c e i r ad i v e l i k o g in t e r -s t i c i a lnoga p o l y p a sa s a l p i n g i t i d o m i o v a r i a l n o m c y s t o m . T o t a l n a a b d o m i n a l n a h y s t e r e c t o m i j a , kojoj se s k o r o uv i ek u t e k a o od s rpn ja 1896. d a l a m u j e i zv r s tne u s p j e h e . Nač in , p o kojem izvadja ab lac i ju m a t e r i c e i a d n e x a k r o z s l ab inu sadrža je pog l av i t o s l iedeće t očke . U j e d n o m m a h u i u c ie lost i pod i ć i u t e r u s i a d n e x a , u p o r a b a p i u c e t a ; sus tav i j an je s v a k o g a k r v o t o k a p r e d b j e ž n o m l i g a t u r o m u t e ro -ova r i a ln ih a r t e r i j a , o k r u g l o g a l i g a m e n t a (a r t e r i a l ig . rot.) i m a t e r i ć n e pe t l j e ( a r t e r i a u t e r ina ) , o tvoren je p r e d n j e v a g i n a l n e u d u b i n e i p r o r e z k roz v a g i n u , l a t e r a l n u i s t ražn ju u d u b i n u ; namješ t a j p o d p e r i t o n e j e m a r t e r i a l n i h k u s o v a i r e k o n s t i t u c i j a p e r i t o n e a l n o g a p o k r i v a z d j e l i c e ; d r a i n a ž a zdjel ice k r o z v a g i n u , k a d a j e sa-d rž ina g n o j n a i s ep t i ćna , p a se s p u š t a u zdjel icu. O d 35 po n j e m u o p e r i r a n i h i zgub io je. 6, o d ko j ih i m a d j a h u 3 v e o m a r az š i r ene r a k - r a n e , r ad i kojih se m o r a l a izvest i š i r oka ab l a -cija d ie lova v a g i n e ; 1 s u p p u r a c i j u m a l e zdjelice, 1 o b o s t r a n i Salpingi t i s s m n o g o č l a n i m in te r s t i c i a ln im fibromom, os im t o g a 1 s m r t n i s luča j neov i san od s a m e operac i j e (ozl jeda i per forac i ja c r ieva za v r i eme za tva ran ja a b d o m i n a l n e r ane ) . U o b ć e a b d o m i n a l n i p u t j e s jegurni j i , m a n j e o p a s a n i d o b r o djeluje, j e r dozvol juje u cielost i pod i ć i b o l e s t n e o r g a n e ; m a n j e i z v r g a n a m o g u ć n o s t i ozl iedi t i o r g a n e (u re te r , m o k r a ć n i m jehu r , r e c t u m i td . ) , p r i eč i s e k u n d a r n i k r v o t o k i t. d.

D o y e n . O d n jegovih p r v i h to t a ln ih a b d o m i n a l n i h h y s t e r e c t o m i j a r a d i i n t r a u t e r i n i h t u m o r a i gno jen ja u zdjelici izveo j e t o t a l n u a b d o m i n a l n u cas t r ac i ju svaki p u t , k a d a j e p o t r e b n o b i l o ; ali za to i p a k nije p a o u p o m u t n j u onih , koji t v r d e , d a se ona b a š m o r a izvest i u s lučajevih gno jen ja u z Ijelici. Mis l i , d a se svaki t u m o r , koj i se d a d e k r o z v a g i n u exs t i rp i ra t i , k roz i s tu m o r a izvadi t i , a l a p a r o t o m i j a j e s a m o o n d a ind ic i r aua , k a d a j e bez­opasn i ja , n e g o v a g i n a l n a hys t e r ec tomi j a . N a č i n A m e r i k a n a c a , koj i m a t e r i c u od ie le s j e d n e k d r u g o j s t r a n i p rog res ivn imi l i g a t u r a m i , s a m o j e modi f ikac i j a n j e g o v o g a n a č i n a , ko j im odiel i š i roka l i g a m e n t a od s g o r a dol je , d a d o p r e do g r l j k a ; on u t o m s luča ju p r e o k r e n e m a t e r i c u s l ieve n a d e s n u s t r a n u .

M o n t p r o f i t (Angers ) izveo j e 6 p u t a t o t a l n u a b d o m i n a l n u cas t r ac i ju r ad i ch ro -n i č k i h afekci ja a d n e x a i sve d o b r i m u s p j e h o m . K o n a č n i uspjes i g l e d e boli se p o k a z u j u bo l j imi , n e g o j e d n o s t a v n o m ab lac i jom a d n e x a . Z a t v a r a n j e v a g i n e m u se čini i n d i c i r a n i m , k a d a o s t a n e š i roka , z d r a v a pov r š ina . A k o se j e bo ja t i infekci je , os tavl ja o t v o r e n u v a g i n u ,

Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 129

k o j u d ra in i r a . K o d ve l ik ih fibromyoma m a t e r i c e j e na jbol ja t o t a l n a a b d o m i n a l n a h y s t e r ­ec tomi ja . On j u izvadja m e d j u os t a l im i k o d s r edn j i h i m a l i h t u m o r a , k o d koj ih j e p r i j e p r a v i o v a g i n a l n u h y s t e r e c t o m i j u . O n a m u se operac i ja u c ie lost i č ini l ag l j om i s i gu rn i j om rad i n e p o s r e d n o g i s e k u n d a r n o g k r v o t o k a ; ona k a d k a d a dozvol ju je u z č u v a t i m a t e r i c u i njezina a d n e x a i o n d a k a d a se n a k a n i l o izvest i t o t a l n u exs t i rpac i ju . A k o n i j e a b d o m e n o tvoren , n e d a d u se s j e g u r n o u p o z n a t i n e k i s u b p e r i t o n e a l n i m y o m i ; v a g i n a l n a h y s t e r e c t o ­m i j a n e dozvol ju je l a k o sačuva t i m a t e r i c u i a d n e x a u s l ičnih s lučajevih. O n izvadja o p e r a ­ciju k r o z a b d o m e n , da i zd igne m a l i g n e t u m o r e t r u p c a i g r l jka m a t e r i c e u s t anov i t i h s lu­čajevih. A b d o m i n a l n a i n t e rvenc i j a j e b e z u v j e t n o m n o g o lagl ja , b rža i s j egu rn i j a n e g o v a g i ­na lna , a k o j e e p i t h e l i o m a posve un i š t io g r l j ak m a t e r i c e .

P e a n se pro t iv i m n i e n j u , d a se v a g i n a l n i m p u t e m n e d a l a k o m a t e r i c a s a č u v a t i . Taj p u t n a p r o t i v dozvol java n a d o p u n i t i d i a g n o z u .

B o u i l l y se t a k o d j e r v e o m a pro t iv i n a u c i M o n t p r o f i t a i veli d a j e s v a k a k o o p a s n o m a l e f ib rome ope r i r a t i a b d o m i n a l n i m p u t e m ; vag ina ln i p u t j e po n j e g o v o m mnien ju izkl jučivo r eze rv i r an za fibrome, m a l e i s r edn j e ve l i č ine , p a č e i za n e k e ve l ike . O n p r ip i su j e ve l iku važnos t u sav r š ivan ju tot . abd . h y s t e r e c t o m i j e , a l i z a to n i k a k o n e t r e b a z a p o s t a v i t i vag ina ln i p u t , koj i j e v e o m a u s p j e š a n .

H a r t m a n govori p ro t i B o u i l l y u u p r i l og M o n t p r o f i t a g l e d e m a l i h i s r edn j ih fibroma, j e r m u se ta j nač in na j l ag l j im čini u z č u v a t i u t e r u s , š to se pos t izava , a k o se in ­cizi jom iz lupi in te r s t i c ia ln i fibrom i posl i je m a t e r i c a saši je .

L e B e c u p o t r e b i o je nač in sa s a m o 2 l i g a t u r e . K o d svih vrs t i fibroma, koje j e d o s a d a o p e r i r a o : fibroma s j a j i š tnom cys tom (8), fibroma s j a k o m s a l p i n g i t i d o m (3), fibroma s u l c e r i r a n i m r a k o m m a t e r i c e (1), fibroma s r az š i r en im p r i r a š t e u j e m o oko l i cu zdjel ice (7), sasv im pr i ras l i fibroma (3), r azna p r i r a š t en j a n a a b d o m e n , ep ip loon , c r ieva (14), inf i l t ra­cija u š i rokih l i g a m e n t i h (8). Saš io j e 44 p u t a p e r i t o n e u m zdjel ice i 11 p u t a d r a i n i r a o .

P a n t a l o n i (Marse i l le ) izveo j e 32 p u t a t o t a l n u abd . h y s t e r e c t o m i j u s a m o s 1 n e ­u s p j e h o m . Z a ve l ike fibrome j e P e a n o v n a č i n najbol j i , ali u g l a v n o m n e m o ž e se reć i , d a se ope rac i j a m o r a s a m o na ovaj ili onaj nač in izvest i , j e r i zvedba ovisi od s v a k o g a po ­j e d i n o g a s lučaja .

R e y n i e r . Elytrotomia posterior hod liečenju prolapsu uteri. S l aže se sa T r ć -l a t o m , koji tv rd i , d a p r o l a p s u s u t e r i nas t a j e u s l i ed os lab l jen ja mi š i ce dizal ice, za to val ja n a n ju svu akc i ju k o n c e n t r i r a t i . V a g i n a l n e operac i je , c o l p o s t r i c t u r e ili c o l p o p e r i n e o r r h a -ph i j e su operac i j e , ko j e v e o m a ovise o s luča jnos t i . S j e g u r n i j e j e s tva ran je n o v i h s r e d s t a v a za u m j e t n u n a p e t o s t mjes to n a r a v n i h , ko ja popuš t a ju . H y s t e r o p e x i j a daje s j e g u r a n u s p j e h . Al i ta j u s p j e h n i je t r a j a n , a k o se u i s to v r i e m e n e nas to j i zapr i eč i t i s p u š t a n j e m a t e r i c e , č i n i m u se, d a se n a v e o m a j e d n o s t a v a n nač in m o ž e dje lovat i n a s l abu t o č k u , n a otvor , k r o z k o j e g a se u t e r i n a l n a he rn i j a spuš t a . N a t u m i s a o dove lo g a j e opažanje , ko je se čes to s u s r e t a . I m a p t o t i č n i h žena s r e n a l n i m i ec top i j ami , he rn i j ami , v a g i n a l n i m p r o l a p s o m (recto-cele , cys toce le ) , ko je su u t a k v o m s t an ju , da se k o d njih v e o m a l a k o m o ž e nač in i t i p r o ­l a p s u s u te r i , ali k o d koj ih u t e r u s os ta je n a s v o m mjes tu . T o se d a d e p r o t u m a č i t i č inje­n i com, d a su t e bo l e s tn i ce p r e t r p j e l e p e r i u t e r i n a l n u u p a l u , ko j a j e os tav i la ne izbr i s iv ih t r a g o v a ; o n e i m a d u m a t e r i c u , fixiranu n a oko l inu i t e a d h a e r e n c i j e sač in java ju v r s t fibroznoga p o k r i v a , koji z a u z i m a mjes to os l ab l j e loga miš ič ja . N i š t a ni je l akše , n e g o n a r o ­č i to s tvor i t i a d h a e r e n c i j e a s e p t i č n o m s t r ažn jom e ly t ro tomi jom, k o j u j e p u n i m u s p j e h o m izveo k o d j e d n e 60-godišn je žene . U p r v o m m a h u izveo j e h y s t e r o p e x i j u , fixirajuci u a b d o -m i n a l n i oko l i š o b a l i g a m . r o t u n d a i o š i roku pov r š inu obl ižnjega l ig . l a t . U i s t o m m a h u k o m p l e t i r a b y s t e r o p e x i j u d r a i n a ž o m s j o d o f o r m o v i m g a z e o m , o tvor ivš i š i roko s t r ažn ju vagi ­n a l n u u d u b i n u . Jodof . gaze j e izvadio n a k o n 4 d a n a i p u s t i o p r o r e z a n u u d u b i n u c i c a t r i -zovat i p o d u p l i v o m a n t i s e p t i č n o g a zavoja . 15 d a n a iza t o g a m o g a o j e k o n s t a t o v a t i , d a j e u t e r u s os t ao n a s v o m m j e s t u i d a se u z p r k o s kaš l j an ju nije m icao . D a u s v a k o m s luča ju zapr ieč i k a k v u p r o m j e n u , uč in io j e c o l p o p e r i n e o r r h a p h i j u . D v a mjeseca posl i je i z laza iz b o l n i c e o p e t j e p r e g l e d a o b o l e s t n i c u ; u sp j eh j e os t ao sveudi l j i zvrs tan .

S c h w a r t z . Neposredna uretero-cystoneostomia rudi proreza uretera tečajem abdo­minalne hysterectomije. 21 . /7 . 1897. izveo j e k o d 49 g o d i n a s t a r e ž e n e t o t a l n u a b d o m i n a l n u h y s t e r e c t o m i j u r ad i ogromnoga , fibroma. D ć l a g ć n i e r e o v i m i n s t r u m e n t o m e n u c l e i r a o

130 Liečnički Viestnik 1898. Br. 4.

j e t u m o r , ali n e bi jaše m o g u ć e nać in i t i p e t l j u . Ab lac i j u izvadjao j e s l ieva n a d e s n o p r o -rezavši lievi š i roki l i g a m e n t u m , podvezavš i u t e ro -ova r i a ln i i u t e ra ln i l i g a m e n t , t e od lup ivš i m o k r a ć n i m j e h u r ; v a g i n a j e o t v o r e n a , za t im o d l u p l j e n a od vel ike g r o m a d e , k o j u sač i ­n java g r l j a k ; r ezao j e p o l a k o s d e s n e s t r a n e i n a j e d n o m prorezao , a d a ni je ni vidio, j e d n u p l o s n a t u ciev s l i čnu ve l iko j veni i ko ju j e mis leć i i n a u r e t e r 3teguuo p i n c e t o m . K a d a j e izvadio t u m o r , osv jedoč io se , d a j e t o b io u i s t inu ure te r , ko jega j e m o k r a ć a iza p r i š t i n u ć a s p i n c e t o m razš i r iva la . N e m o g a v š i nać i k ra j od s t r a n e m j e h u r a , n a s t o j a o j e začep i t i m j e h u r . Kroz u r e t h r u u m j e h u r u v e d e n a s o n d a razš i r i la g a j e u p r a v c u p r o r e z a -n o g a u r e t e r o i dozvol i la zareza t i u s h o d n o mjes to , k roz ko je se uve la d r u g a s o n d a u p r o -rezani u r e t e r , s a d a j e u dva r e d a š ivao i to j e d a n r ed s luzn icu , d r u g i os t a l e n a s l a g e . U r e -t e r a l n a i ves ica lna s o n d a su os tav l j ene . P e r i t o n e u m pr iš iven vagini , l i g a m e n t u m la t . spo j en šavi . J o d o f o r m o v i m g a z e o m d r a i n i r a v a g i n u do mjes ta , gd j e u r e t e r u lazi u m j e h u r . K r o z v a g i n u se nije c iedi la n i j edna kap l j i ca m o k r a ć e . 6-ti d a n izvadio je u r e t e r a l n u , a 8-mi ve -s i ca lnu s o n d u . B o l e s t n i c a izaš la j e 20. /8.

H. D e l a g e n i e r e (Mans) . Totalna abdominalnu castraciju za izvadjanje lake i posvemašnje exstirpacije papillamih cysta u širokih ligumentih. T a exs t i rpac i j a j e k a d ­k a d a v e o m a t ežka , a k a d k a d a n e m o g u ć a za izvest i . P o t e ž k o ć a sas toj i se u i z rezavan ju vege tac i j a cys t e n e s a m o m e d j u l is tovi l ig. l a t , n e g o i i zpod pe r i tone ja zdjelice, a s p r i e d a m e d j u m a t e r i c o m i m j e h u r o m . U r e t e r i , m jehu r , u t e r u s j e s u t a k o r e k u ć i p r i š t i n u t i m e d j u cys tovn imi p r o d u l j e n i m i dielovi n a nač in , d a se p o s v e m a š n j a exs t i rpac i j a čini n e m o g u ć o m . U t e r u s val ja pod ić i i enuc leac i ju izvesti odozgo dol je . Otvor i t i t r e b a š i r oka l i g a m e n t a , p a se z n a d e s koje j e s t r a n e c y s t a ; n i š t a s a d a ni je j e d n o s t a v n i j e n e g o od l juš t i t i p e r i t o n e u m zdjelice, s t rp l j ivo e n u c l e i r a t i p a p i l l a r n u c y s t u i sva n jez ina p rodu l j en ja . P r ib l i žu juć i se m j e h u r u i u r e t e r o m , valja o p r e z n o s t p o d v o s t r u č i t i . T o j e r a d i k a l n a ope rac i j a i nije b a š t a k o t ežka .

Boui l ly . Prognoza vegetativnih cysta ovarija. O b z i r o m n a o p a ž a n j a v e l i k o g a b r o j a m o g a o j e opaža t i ovu bo le s t u r a z n i h s t u p n j e v i h ; s lučajeve , gd je j e o v a r i u m p o k r i t m a l e n i m i , č u p a s t i m i vege tac i j ami i p o s t e p e n o t a k o v e , gdje j e eieli a b d o m e n ve l ik imi m a s a m i i zpun jen . N a r a v boles t i j e bez obz i r a n a ve l i č inu t i h p r o i z v o d a uv i ek i s t a . K l in i čk i i m a d o n e k l e j e d a n znak , koji govor i za r a z p r o s t r a n j e n j e : asc i tes , koj i j e r eć bi vod ioc za u p o z n a j u d i a g n o z e u n e k i h s lučajevih , gd je t u m o r ni je osob i to p r i s t u p a m N i k a k a v znak , pače ni m i -k r o s k o p s k o iz t raž ivanje n e p r u ž a i zv ie s tnos t o b e n i g n i t e t u ili m a l i g n i t e t u t u m o r a i p r o ­g n o z a u i s t inu n e s to j i u savezu s d o b o m t u m o r a u u t r o b i . U i s t inu se t a k v i t u m o r i raz­š i ru ju d o s t a p o l a k o . K a d a j e p o t r e b a r ad i m a l o g a t u m o r a i n t e rven i r a t i , može se reći , d a j e p r o g n o z a d o b r a ; p r o t i v n o j e , k a d a se t u m o r već z n a t n o razš i r io . Od g. 1896. o p e r i r a o j e 39 vege t . ovar ia ln ih cys ta , 17 bo les tn i ca u m r l o j e više m a n j e b rzo , 22 su prež iv je le i 20 od ovih se m o g l o opažava t i . O d t ih 20 j e 7 iz l iečenja k o n s t a t o v a n o , j e d n o d a t i r a od 5 god . 3 mjeseca , i j e d n o od 3 g o d . i 10 mjeseca . E a d i l o se o 6 d o b r o loka l izovan ih t u ­m o r a , s a m o u 1 s luča ju b i le su vege tac i je v e o m a razš i r ene . O d 13 d r u g i h s p o m i n j e s a m o 2, k o d koj ih j e m o r a o 2 p u t a ope r i r a t i , a b o l e s t n i c e su n a k o n d r u g e in te rvenc i j e p o s v e o z d r a v i l e ; j e d a n s lučaj j e m o r a o s u k c e s i v n o 3 p u t ope r i r a t i , b o l e s t n i c a j e u m r l a 4 g o d i n e posl i je operac i je us l i ed occluzi je cr ieva.

H. D e l a g e n i š r e . 0 odnošaju a p p e n d i c i t i d a k a fekc i jam adnexa. A p p e n d i c i t i s nas ta je k o d ž e n a čes to us l ied bo les t i a d n e x a . O n a se s t v a r a Često p o d p r e d o m i n i r a j u ć i m i s y m p t o m i sa lp ing i t ide . Z a v r i eme ope rac i j e m o ž e se t a bo les t i m i m o i ć i o b z i r o m n a d i s ­p r o p o r c i j u boles t i a d n e x a , osob i to a k o su ove g n o j n e . T a vrs t a p p e n d i c i t i d e sač in java p o ­s e b n u boles t , od koje se pov ie s t i m a raz l ikova t i od o b i č n e a p p e n d i c i t i d e . N j u se m o ž e d i agnos t i c i r a t i ili više m a n j e p r e d m i e v a t i i u t o m s luča ju z a h t i e v a ona r a d i k a l n u in t e r ­venci ju , n e s a m o rad i l iečenja boles t i a d n e x a , n e g o t akod je r , d a se i zvede re sekc i j a a p p e n -d ixa , koji j e g l avn i u z r o k n e u s p j e h a operac i j e , o p a ž a n i h iza j e d n o s t a v n e cas t rac i j e . Z a o v u k o m b i n i r a n u o p e r a c i j u j e a b d o m i n a l n i p u t na j shodni j i . j e r l a k o dozvol java p r e g l e d b u a p p e n d i x a i n j egovu resekci ju . T e č a j e m boles t i ni je i zk l jučeno naići n a razbo l j evan je ad ­nexa , ko ja n a d m a š u j u d e s n u s t r a n u ili su p a k o n a t u s t r a n u o g r a n i č e n a .

( P o „ L a s e m a i n e medica le" . ) F. Gundrum (Kr iževc i ) .

Br . 4. Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 131

L i s t a k Put u Rusku

prigodom XII. medjunarodnoga liečničkoga kongresu u Moskoi god. 1897.

P u t o p i s n a c r t ica , p i še dr . Gj. R ih ta r i ć , gr . ko t . l iečnik u Z a g r e b u .

(Nas tavak . )

P u t od V a r š a v e p r e k o B r e s t a i S m o l e u s k o g a do M o s k v e , k a r a k t e r i š e s a m o vel ika dal j ina , ko j a bi mi s ig rno v e o m a n e u g o d n o m bi la , d a mi ni je v r i eme p roš lo u u g o d n o m r a z g o v o r u i šali s pr i ja te l j i , s ko j imi s a m i m a o s reću za jedno u j e d n o m c o u p e j u se vozit i . O k o l i n a j e s i lna ravn ica , n e p r e g l e d n e oran ice , pol ja , izmjenjujući se vel ikimi p l o š t i n a m i p o k r i t i m i š iknr jem, s a m o k a d k a d a p o ko ja b r i e s tova š u m a . G r a d o v i Bres t , M i n s k i S m o l e n s k leže d o s t a u d a l j e n o od že l j ezn ičke p o s t a j e , t e ih t a k o r ekuć i n i smo nit i vidjeli . Bi jaše d a n a 17. ko lovoza u 2 sa ta po p o d n e , k a d a n a m se iz dal j ine zacak l i lo p red o č i m a s i lno svjet lo, o d r a z ž a r k o g a s u n c a s k u p u l e c rkve spas i te l j a H r i s t a p rv i znak , d a se p r i -b l i žu jemo svetoj varoš i K u s a — bieloj M o s k v i .

č u d n o čuvs tvo sve n a s obuze . P o g l e d b i j a še ba jan , j e r b o j e s u n c e , k a o d a n a s želi očara t i , svoje sjajne z r a k e p u n o m j a k o s t i n a p e r i l o na sve z l a tne to rn jeve , koj i se o d r a ž a ­vahu s ja jn im sv je t lom. D u g o p r o m a t r a s m o t u č a r o b n u ig ru božje na r av i i u m j e t n i č k o g a b o g a t s t v a , d o k se sve više n e p r i m a k o s m o „bie l im z i d i n a m " s i lne varoš i . V l a k do jur i u s t an i cu , a mi d a ć e m o izaći , č l a n o v i o d b o r a za s t a n o v e un i l aze u kola , p i t a ju doš l j ake d a li su obsk rb l j en i s tanovi , p a a k o ne, u p u ć u j u ih n a do t i čne o d b o r e , koji su bili po čet ir i jez ika r azd i e l j en i : n j e m a č k i , f rancezki , eng lezk i i t a l i j anski . O d p u t i m se u odio n j e m a č k i , gd je s a m t raž io s t an s dva k reve t a , b u d u h o t e l u , b u d u p r i v a t n o j k u ć i . K a k o su bi le u hö te l ih sve m a l e n e sobe r azg rab l j ene , a p r e o s t a l e s a m o s k u p e , zadovol j ih se s t a n o m u p r i ­va tnoj k u ć i uz c i e n u od 3 rub l j a n a dan . P r v a mi nep r i l i ka b i l a s „ izvozč ikom" (vozač j e d n o p r e ž a c ) , k o j e m u p r e d a d o h cedu l ju m o g a s t a n a , a on n e zna p roč i t a t i , a p roč i t avš i m u j a , on m e n e r a z u m i j e . U p rv i čas n e po jmih , n u pos l i je mi b u d e r a z t u m a č e n o . K u ć e se t a m o n e zovu p o bro jev ih , već p o v las tn ic ih . a k a k o j e b io n a mojoj cedul j i n a p i s a n s a m o bro j i u l ica , t o m e vozač nije r a z u m i o . Pos l i j e ve l ik ih d o g o v o r a i p o m o ć u „ g o r o d o v a " (s t ražara) pod je mi za r u k o m nać i od red jen i s t an . D o š a v š i u n j , d o č e k a m e gazda , po­zdrav i na jpr i je „po r u s k u " , a k a d a m u o d g o v o r i m o n a k o ka jkavsk i k a k o umjeh , m a l o m e r azumio , ali z a p o č e o d m a h l i epom n i e m š t i n o m d a s m e n o m razgovara . Bio s a m sav s r e t a n , d a mi se des i lo naći čovjeka, s ko j im m o g u b a r e m razgovara t i , a i op i ta t i se za mjes tne odnoša je . P o g o d i v š i s n j im za t r i r ub l j a s t an , p o d v o r b u i z a j u t r a k u p i t a m g a za sa­s ta ja l i š te k o n g r e s i s t a , u k o j e m i m a d o h s a s t a n a k s pri jatel j i dr i M ü l l e r o m , N i k o l a j e -v i ć e m i S t r o h a l o m , d a p o d j e m o za jedno n a veče ru . G a z d a j e b io t a k o l jubezan , te m e s a m o d v e o do mjes ta , gd j e se nalazi ve l ika j a š iona , u kojoj j e b i lo o d r e d j e n o m j e s t o za sas ta janje k o n g r e s i s t a . Zahva l ivš i m u se pod joh u n u t r a , gd je j e već m n o ž i n a doš l j aka b i la s a k u p l j e n a , gd je se s tar i znanc i iz razn ih s t r a n a svie ta o p e t posl i je d a v n o g a nevid jen ja pozdrav l j a ju i g r l e , gd j e se o p e t novi t r aže , d a se u onoj m n o ž i m n e i z g u b e .

T a k o sam i j a t ražeć i svoje pr i ja te l je našao svoje s u p u t n i k e , t e pos l i je k r a t k a p r e ­g l edavan ja p r o d j e m o m a l o g r a d o m , a o n d a j o š t e neuk i u l i cam, a i ob iča j em p o d j e m o u ho te l Ber l in n a veče ru , u k o j e m j e po B a e d e k e r u d o b r o j e l o i n j e m a č k a podvo r ba , n u to s m o d o b r o p la t i l i . N a s k o r o p o d j e m o n a poč inak , d a se o p e t u 9 sat i s a s t a n e m o u manež i ( tako se zvalo sas ta ja l iš te) , da p r e g l e d a m o g r a d . U j u t r o se p r o b u d i m i p o g l e d a m n a sat , p a v id im, d a j e 7 sa t i . P o m i s l i m t r e b a u s t a t i , o b u č e m se i z a m o l i m dvork in ju , da mi d o ­nese za ju t r ak , š to ona i uč in i , čudeć i se, š to j a t a k o r a n o u s t a j e m . P o d j e m n a ul icu, n u t a m o n a m o j e č u d o sve m r t v o . S a m o k a d k a d a pro laz i koji p e k a r s k i d ječko , noseći pec ivo ili m e s a r s k a k o l a sa m e s o m , gd jegd je se vidi koj i p o m e t a č , a o s t a lo sve m u k l o i t i ho . D u ­ćani su za tvo ren i , s v u d a g r o b n a t i š ina , a po m o i k o v s k o m j e s a t u već 1/2 8 — n a m o j e m po z a g r e b a č k o m v r e m e n u d o d u š e t e k 1/2 5. L u t a h oko lo , t e u 9 sat i pod joh u m a n e ž u , d a se pr i javim k a o kong re s i s t a , da d i g n e m z n a k o v e i kn j ige , a u j e d n o i p r o g r a m e za svečanos t i .

132 L i e č n i č k i V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4.

Č im obav ih u manež i svoj p o s a o , p r v o mi bi jaše, d a p o t r a ž i m g l a v n u c rkvu , da ću jem g lasov i to pjevanje , j e r b o j e bio o n o g a d a n a veliki, sve tac , d a n Majke Božje, k o j e g a u Moskv i u ve l ike s lave. — O d e m na jp r i j e u c r k v u spas i te l j a H r i s t a , a o n d a u k a t e d r a l n u c rkvu u K r e m l u . K a k o d a o p i š e m o n a čuvs tva , koja m e ovdje s n a d j o š e ? Divni n a k r a -s o t a b p r e b o g a t i zvuč i l i turgi je , ko ju su izvadjal i m l a d e n a č k i g lasovi i m u ž k a r a č k i basovi , raz l iega ju se p o p u t ha r fe u z l a tom i m r a m o r o m p r e b o g a t o m h r a m u . P o d r a ž u j u se s r d c e i u m s a m i m s lu šan j em ovih zvukova . Čovjek bi se m o g a o t a k o da t i z a m e t i ovom l j e p o t o m , d a bi r e k a o , t k o nije čuo s k l a d a ovih zvukova ta j n e zna po j ima t i l j epo te p j e s m e i nje­z inoga čara . Nas l ad j ivao s a m se p u n a tri s a t a ov im mi l in jem, a t a d a pod jem, d a nad j en i pr i ja te l je , p a da i m svoje srce izl i jem, p r ipov ieda juć i im svoju nas l adu . D o s k o r a ih n a d j e m , p a s a d a p o d j e m o po g r a d u . M o ž d a t e n e bih , č i ta te l ju , m o g a o sav jes tuo po ovoj l iepoj i k r a sno j varoš i vodit i , k a d ne b ih na jpr i je u m a l o m p r e g l e d u eieli g r a d op i sao , s t o g a mi dozvol i , d a te u ko l iko mi to m o g n č e b u d e , m a l o u p o z n a m s n a c r t o m ove varoši , p r i d o ­davši u j edno i m a l u p o v j e s t n i č k u c r t i cu .

I m e M o s k v a pojavl ju je so p rv i p u t u l je topis ih g o d . 1147. T u se kazuje , k a k o j e ve­liki knez J u r a j D o l g o r u k i došao n a iman je bo ja ra S t e v a n a K u č k a i k a k o g a j e i znenad io l iepi po loža j j e d n o g a n j egovoga sela n a b režu l jku , pod k o j i m j e t e k l a M o s k v a , p a j e t a m o , gd j e se d a n a s bieli „ K r e m l " , u t e m e l j e n a M o s k v a . P r i č a se , d a j e u temel j i t e l j s t a r o g a R i m a n a K a p i t o l u n a š a o l j u d s k u luban ju , a M o s k o v s k i K a p i t o l , k o j e m u j e bi lo sud jeno , d a b u d e s r e d i š t e m veće d ržave , n e g o li j e b i la r i m s k a , b u d e o r o š e m u p o ­s t a n k u s v o m e l j u d s k o m krvi . I m e c r k v e „ S p a s n a Boru" , ko ja j o š postoj i , pods jeća n a ve­l ike š u m e , ko j e p o k r i v a h u t a d a obje o b a l e oba le Moskve , a gd j e se s ada diže silni g l avn i g r a d . Či tav viek n a k o n njezina osuovan ja os t a M o s k v a os redn j i i n e z u a t n i g r a d i ć . L j e to -pisci n e g o v o r e o njoj m n o g o , s a m o spomin ju , d a su je T a t a r i spal i l i 1237., te d a j e Mi ­haj lo M osk o v sk i , b r a t A l e k s a n d r a N e v s k o g a t u p o g i n u o u boju s L i t avc i 1248. P r a v i u temel j i t e l j M o s k o v s k e knežev ine , bi jaše D a n i l o siu A l e k s a n d r a N e v s k o g a , koji j e dob io taj g r a d i ć sa n e k o l i k o sela. ( R a m b o u l d , P o v i e s t Rus i je ) . I v a n Dan i lov ić R a l i t a d a o j e g r a d o p a s a t i zidovi, a t v r d j a v u nazvao j e i m e n o m „ K r e m i " (dolazi va l jda od k r e m e n ) . Ces to p u t a posl i je t o g a p o s t a n e M o s k v a b u d ž r t v o m p l a m e n a , b u d h a j d u č k e i nep r i j a ­te l j ske r u k e , d o k se t e k o m v r e m e n a n e p r i m i r i sve i o n a p o s t a n e p r i e s to lu i com, koju kasn i j e za P e t r a V e l i k o g a zamien i m o d e r n i P e t r o g r a d .

M o s k v a , g lavni g r a d s r edn j e R u s k e , broj i p r e k o j e d a n mi l i jun s t anovn ika , leži n a o b i h oba l ah r i eke M o s k v e i p ro t eže se n a s e d a m b režu l j aka i po valovi toj ravnic i i z m e d j u njih. R u s i j u zovu „ sve t im g r a d o m " ili b j e l o k a m n j a j a (biel ih z idova) . M o s k v a j e n a j ­veći i ndus t r i j a l n i i t r govačk i g r a d ciele Rus i j e , m o ž d a i na jbogat i j i , a s i g u r n o i ua jo r ig i -nalni j i p o svojih s g r a d a h , his tor iČkih u s p o m e n a h i osob i t ih obića j ih . U M o s k v i se nalazi na jveć i b ro j na jboga t i j e r u s k e a r i s tokrac i j e , na jboga t i j ih t rgovaca , u njoj j e s ielo najviših s u d i š t a vojn ičk ih i c ivi lnih. U M o s k v i j e na jveće sveuči l i š te , ko je j e i na j s ta r i j e c ie le R u s k e , pa ću sve ove z n a m e n i t o s t i p o t a n k o op isa t i , k a d a d o d j e m o do do t i čn ih s g r a d a h p r e g l e ­davajući o sebu jnos t i M o s k v e .

U s r ied g r a d a na laz i se n a ovećem b r e ž u l j k u po pri l ic i 40 m e t . nad r i e k o m M o s k v o m bie l imi z id inami o p a s a n i d io g r a d a , u formi t r o k u t a , u k o j e m se na laze sve u s p o m e n e ru s ­k o g a ca rs tva , iz ko jega vel iko zvono „ I v a n a V e l i k o g a " uav ješ t a R u s o m , d a j e r u s k i ca r n a s t u p i o pr ies to l je svojega p o k o j n o g o t c a ; ovaj d io g r a d a zove se „ K r e m l " .

I m e „ K r e m l " za s v a k o g a j e R u s a svet inja . S t a r a n j ihova r ečen i ca k a ž e : „ s a m o je j e d a n K r e m i , a iza n jega s a m o j e d n o n e b o " .

U taj z id inami o p a s a n i dio m o ž e š un ić i sa s e d a m s t r a n a , k r o z s e d m e r a v ra ta , k o j a su s v a k a u d r u g o m s l o g u g r a d j e n a , t e s v a k a i m a d u svoje p o s e b n o h i s to r i j sko z n a m e n o -vanje . P o v e s t ču te , mili č i ta te l ju u s r i ed varoš i n a vel iki t a k o zvan i K r a s n a j a t r g , p a s n jegove j u ž n e s t r a n e k roz t a k o zvana S p a s k i j a v o r o t a uć i ć e m o u K r e m i . O v a vrata s a g r a d j e n a su u slici zvon ika s v e l i k o m u r o m , s j u ž n e d r u g e s t r a n e t o g a z v o n i k a dv ie su m a l e kape l i ce , a n a d u l a z o m vječna l u č p r e d s l i kom spas i te l ja . Ov imi vra t i smi ješ p ro l a ­ziti s a m o o d k r i t e g lave , a t k o t o g a ne bi uč in io , taj bi se m o g a o od p ro l azeć ih d o č e k a t i i p o g r d a , j e r b o j e to zapovjed n j ihovoga ve l ikoga ca r a Aleks i je , a t raži to i n j ihovo sve to čuvs tvo , j e r su R u s i v e o m a p o b o ž n i l judi . I z r aza s v o m v j e r s k o m čuvs tvu dava ju s v a k o m

Br. 4 . Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 133

p r i g o d o m , a i n a ul ic i odkr iva juć i i k r s t eć i se p red s v a k o m s v e t o m s l ikom, te pada juć i n a kol jena p r e d s v a k o m i n a j m a n j o m k a p e l i c o m i td .

Ušavš i k r o z ova v ra t a dolazi se n a t ako zvani „ c a r s k i t r g " ( O a r s k a j a p l o š a d ) . Ve l ik i j e t o p r o s t o r K r e m l a o k r u ž e n s a m i m i v isokimi pa lačami , s d e s n e j e s t r a n e W o s n e -s e n s k i j d e v i č i j m o n a s t i r . Ovaj m a n a s t i r z n a m e n i t j e s t oga , što j e sag rad jen p o ca­rici E u d o k s i j i , ko j a se j e pos l i je smr t i svoga s u p r u g a Dmi t r i j e I V . u taj s a m o s t a n p o v u k l a i u n jem p r e m i n u l a . U s r i e d o v o g a m a n a s t i r a nalazi se s to lna c r k v a s pe t pozlaćenih ku-p u l a . U to j k a t e d r a l i n a l a z e se g robov velikih kneg in j a i ca r ica do N a t a l i j e Aleks i j evne , ses t re P e t r a I I .

U z ovaj m a n a s t i r g ran ič i p a l a č a N i k o l i n a (Niko laevsk i j dvorec) s ag rad j en p o Ka­ta r in i I I . za ve l ikoga kneza , a kasn i j e c a r a N i k o l u S u p r o t i v toga d v o r a g r a d e veliki spo ­m e n i k A l e k s a n d r u I I , koji j e u b o j n i č k o m r u k o m p o g i n u o . O k r e n e š li se p r e m a z a p a d n o j s t rani t o g a t r g a vidiš ve l iku i k r a s n u , umje tn i čk i i z rad jenu žel jeznu o g r a d u , koja dieli ovaj t r g od d r u g o g a , n a ko jem se nalaze sve t in je Kremla , a to j e k a t e d r a l n a c r k v a (uspenski j sobor) i t o r a n j I v a n a V e l i k o g a , n a k o j e m se nalazi t . zv. c a r s k o z v o n o . Ovo ca r sko z v o n o j e na jveće zvono ovoga s v i e t a : do 6 mt . v i soko , 18 rat. u obsegu , a 200 t o n a t ežko , u šupl j ini i s t o g a i m a d e do 20 l judi u d o b n o p r o s t o r a . Ovo zvono sal i to j e g o d . 1735. po zapov jed i ca r i ce A n e , a p r i l i k o m ve l ikoga p o ž a r a M o s k v e j e oš t ećeno . Bi lo je p r e k o 100 godina, d u b o k o u zemlji z a k o p a n o , d o k p o zapovjedi c a r a N i k o l e I. b u d e ve­l ik im t r o š k o m i v e l i k o m m u k o m izvadjeno i p o s t a v l j e n o na d a n a š n j e mjesto , gd je s to j i n a podnož ju od g r a n i t a . P o p n e š li se n a t o r a n j I v a n a V e l i k o g a , to i m a d e š naj l jepši pog led n a c ie lu M o s k v u . T o r a n j ovaj v isok j e 82 m t , a završu je k r a s n o poz l aćenom k u p u l o m . U 5 s p r a t o v a , ko j imi p ro laz i š , i m a d e u k u p n o 3 1 zvono . J e d n o od najvećih j e t. zv. svečano zvono, ko j e s a m o 12 p u t a u god in i zvoni , i to na osob i te pr i l ike . Z v o n a ova k a r a k t e r i š u se svo jom osebujnos t i i t o t ime , š t a se o nje t uče , a n e zvoni nj imi, kao što j e u nas o b i č a j ; sva zvona za jedno dava ju osobi t i sk lad . Z a v r e m e n a k a d a sva zvoua zvone ili b a r e m već im d ie lom, uije u p u t n o u t o rn ju se nalazi t i , b u d u ć j e š u m t a k a v , d a g a j e v e o m a t ežko pod -nie t i . V i d i k s to rn ja u p r a v o j e božans tven . N a podnožjU opažaš sve t in ju i b o g a t s t v o Moskve , a dal je od ovih o p e t u r a z n i h h r p a h p re l i eva juće se k u p u l e , pa l ače i k u ć e varoši u da­ljini od 30 vers t i .

K a d se nad iv i š p o g l e d u s t u p i u p r v u k a t e d r a l n u c rkvu , ko ju 5 z la tn ih ( j edna o g r o m n a i 4 male) k u p u l e p o k r i v a j u . S t u p i š li u n u t r a tuj j e sjaj i b o g a t s t v o , k a k v o g a si čovjek nit i pomis l i t i n e može . S a m o z la to i s r e b r o , a z id ine p r i k r i t e g l a sov i t im i s l ikami . I k o n o s t a s j e b o g a t o poz laćen i n a k i ć e n d r a g i m k a m e n j e m . U ovoj c rkvi obavl ja se k r u n i s a n j e r u s k i h careva , a t a m o se i na l aze g r o b o v i s t a r ih p a t r i j a r h a . Ovo b u d i u k r a t k o s p o m e n u t o o ovoj ka t ed ra l i , p a se v r a t i m o k r o z j u ž n a v r a t a i s te na t r g p r e d c a r s k u pa laču , iz koje v o d e t a k o zvane „ c r v e n e m r a m o r n e s t u b e " n a t r g k a t e d r a l e . P rod ješ li uz ove p r e m a z a p a d u dolaziš do m a l e c a r s k e k a p e l i c e „ M a j k e B o ž j e " g lasov i t e sa svojih re l ikvi ja , koja i m a d e i h i s t o r i č k u v r iednos t , j e r su se u njoj n e k a d a obavl jal i izbori pa t r i j a rha . Glavnoj k a t e d r a l i u s u p r o t na j u ž n o j s t r an i k a t e d r a l n o g a t r g a na laz i se o p e t t . zv. a r h a n g e l s k a k a t e d r a l a ( a rhange l sk i j sobor) g r o b n i c a c a r e v a iz k u ć e B u r i k o v e i R o m a n o v e pr i je P e t r a V e l i k o g a . Z a p a d n o o d is te na laz i o p e t t. z. b l a g o v j e š t e n s k i j s o b o r , gd j e su se za pr i jašnj ih v r e m e n a carev i v jenča l i i k r s t i l i .

P r e d j i m o n a j u ž n u s t r a n u p r e m a rieci Moskv i i s t u p i m o u veliki „ c a r s k i d v o r K r e m l a " . T o j e s i lna sgrada. n a dva k a t a . T a k o zvan im p a r a d n i m u l a z o m s t u p a š p r e k o 5G g r a n i t n i h s t u b a u 5 od ie la u prv i ka t . Na jp r i j e dolaziš u p redsob l je , u k o j e m se nalazi ve l ika s l ika R e p i n o v a : p o k l o n s t v o se l j aka A l e k s a n d r u I I I . D e s n o od o v o g a p redsob l j a (koje j e t a k o d j e r k r a s n a soba) dolaziš u t a k o zvanu , „ G j u r g j e v u d v o r a n u " . Ovo j e na jveća d v o r a n a c ie loga K r e m l a , ;61 m. duga , 19. m. š i roka , 17 m. v isoka) . Sva j e b ie la i z la tna , 18 s t u p o v a iz b i e loga n a r o d a drži s t rop , z id ine p o k r i t e su m r a m o r n i m i p ločami , n a ko j ih su u p i s a n a i m e n a i g o d i n e u t e m e l j e n j a r u s k i h r e g i m e n t a i pos jednic i ve l ikoga G j u r g j e v o g a r e d a . Iz ove d v o r a n e dolazi se u ruž i čas to i z l a tno u r e š e n u A l e k s a n d r o v u d v o r a n u s ve l ik imi zrca l i . I za ove j e p r i e s t o l n a A n d r i j i n a d v o r a n a m o d r o i z l a tno u r e š e n a , za t im d v o r a n a c h e v a l i e r - g a r d e , p a p r i v a t n e sobe car ice . Iza ovih j e k u ć n a kape l i ca , a t a d a se do laz i k r o z p r e k r a s n o u r e d j e n i z imski v r t u odaje r u s k o g a ca ra

134 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4 .

K a d a b ih h t i o sve ove d ivote i k r a s o t e t o č n o o p i s a t i , p r e d a l e k o b ih zašao s m o j e g a c i l ja . N e k a b u d e s a m o s p o m e n u t o od m n o g o g a onoga , š to b ih još m o r a o op isa t i , d a j e tu j b o g a t s t v a n a p r e t e k , od ko jega j e zna la u m j e t n i č k a r u k a s tvor i t i k r a s o t a i d ivota . Tu j bl iš t i od z la ta , s r eb ra i d ragu l j a , d a t i n e p o j m i v o pos ta je , o d k u d a su to l iko nanes l i , d a sve t a k o k r a s n o u re se . A t e k a r on ih h i s to r i čk ih p r e d m e t a , o n o g a h i s t o r i č k o g a b l a g a i m a d e od neizrec ive v r iednos t i . O p i s svega t o g a j e n e m o g u ć , j e r to o k o svega p r e g l e d a t i ne može , a u m svega p a m t i t i n e da .

Z a p u s t i m o ovu pa l aču , p o š t o s m o p u n i h 5 sat i u njoj r azg ledava l i , z ača ran i s i ln im b l a g o m i umje tnos t i , t e r a z g l e d a m o j o š o s t a t a k Kren i la , u k o j e m se na l az i na jv iše s u d i š t e ( s y n o d a ) , z a t i m ve l ika k a s a r n a , p r e d k o j o m se na laze topov i , zarobl jeni u r azn ih r a tov ih i j e d n a znamen i to s t , a t o j e t a k o zvani c a r s k i t o p (car puška ) , k ra l j t opova . T o j e o g r o m a n t o p (39.000 k lg r . t ežak ) , o tvor m u i m a d e p romje r od p o pr . 1 me t . , a k r u g l j e su 2000 k lgr . t ežke . Os im ovih n a p o m e n u t i h s g r a d a i m a d e j o š K r e m i r izn icu i p a l a č u p a t r i j a r h e i veliki a r sena l . O s t a v i m o K r e m l „Niko l a j sk imi v ra t i " , p a pod j imo u t a k o z v a n i n u t a r n j i g r a d (Ki ta j g o r o d ) i na K r a s n a j a p l o š a d (crveni t rg) .

T u j ti u p a d a u oči k r a s n a ve l ika c rvena s g r a d u r i n a t. j . d u m a ( g r a d s k a kuća ) , za t im h i s to r ičk i m u z e j , k r a s a n s p o m e n i k M i n i n u i P o ž a r s k o m u , koji j e d o b r o v o l j n i m p r i n o s o m r u s k o g a n a r o d a g. 1818. po M a r t o s u sg rad jen . Ovaj s p o m e n i k i m a d e h i s t o -r i č k u v r i ednos t , j e r b o j e pos tav l jen m u ž e v o m , koj i su u s t a n k o m R u s a d o m o v i n u spasi l i i zpod po l j skoga j a rma .

N a j u ž n o m die lu t r g a na laz i se k r a s n a u sv ih m o g u ć i h bojah u b i z a n t i n s k o m s logu g r a d j e n a V a s i l i j e v a k a t e d r a l a , ko ju je s a g r a d i o I v a n G r o z n i . I m a pr iča , da j e g r a ­di te l ju dao I v a n Grozn i i zkopa t i oči , d a is t i o v a k v o r e m e k djelo više n e nač in i . N a za­p a d n o j s t ran i t r g a v id i š ve l iku i k r a s n u s g r a d u , t r g o v a č k i d o m . Ovo j e o g r o m n a p a l a č a , u kojoj se na laze u ciela dva k a t a sami dućan i , s p ro l az i u I. i I I . k a t u i p r i z eml ju . U ovoj pa lač i dao j e g r a d M o s k v a p o č a s t k o n g r e s i s t o m . V e l i č i n u ove s g r a d e moć i ćeš shva t i t i , a k o r e k n e m , d a j e u p ro laz ih b i lo p r o s t r t o za 20.000 d u š a ; t o l iko se j e ond je s ab ra lo one večer i . J a ću m e d j u t i m , d a se s v r a t i m n a t r a g n a ovo, k a d a b u d e g o v o r a o z a b a v a h up r i l i čen ih u čas t k o n g r e s i s t o m . O d z n a m e n i t o s t i , ko je mi j e j o š n a p o m e n u t i u o v o m die lu g r a d a , b i l e b i : d o m bo ja ra R o m a n o v a , bu rza , s y n o d a l n a t i s k a r a i td .

I z p o d z a p a d n o g a die la K r e m l a p r o t e ž e se k r a s n a ve l ika b a š č a t. z. A l e k s a n d r o v s k i j s a d , u g o d n o še ta l i š t e m o s k o v s k o g a svie ta . P r e d ov im na laz i se ve l ika j a š i ona t. zv. g r a d s k a m a n e ž a , a u njoj k a k o već i p r i je n a p o m e n u h bi jaše b u r e a u k o n g r e s a . Ova s g r a d a j e 170 m e t . d u g a , 45 m e t . š i roka i 12 me t . v isoka . U ob ično v r i eme služi za j a š i o n u , a p r i g o d o m za iz ložbe i td .

U ovoj sg rad i b i jaše s m j e š t e n a p o š t a i brzojav za k o n g r e s i s t e , c en t r a ln i u r ed , posebn i odjeli za sas ta ja l i š t e s t rukovn jaka , ve l ike č i t aon ice , s j e d n e i d r u g e s t r a n e t. j . s j e v e r n e i J u ž n e veliki bufet i , za t im odjel i za sas ta ja l i š te p o s e b n i h n a r o d n o s t i . U j e d n o m o d ovih odje la i m a d o s m o i m i H r v a t i svoju o z n a k u sa n a p i s o m O r o a t i e , gd je b i s m o se svak im d a n o m sasta ja l i ili a k o bi t k o želio k o m u š t o g o d po ruč i t i , d a z n a d e , gd je g a m o ž e nać i , j e r su n a j e d n o j tab l i b i l a o z n a č e n a i m e n a p r i s u t n i h i nj ihovi s t anov i . D o g o d i o n a m s e ali ipak n e u g o d a n s luča j . N a š l a s e j e d r z k a r u k a , kojoj nije p r i j ao izraz O r o a t i e , p a n a m sk ida l a naš nap i s . P o g a d j a l i s m o s ko je bi t o s t r a n e m o g l o proiz lazi t i , ali d o t i č n o g a g o ­s p o d i n a n i smo mogl i uhva t i t i , d a m u n a s g o d n način p r o t u m a č i m o , k a k o v o p r a v o i m a d u H r v a t i , da ovdje svoje i m e j a s n o i j a v n o i zkazu ju . N a s u p r o t od u l aza u m a n e ž u diže se s t a ra , ali i m p o z a n t n a s g r a d u r i n a , a to j e s v e u č i l i š t n a s g r a d a , s a g r a d j e n a g o d i n e 1755. po car ic i E l i zabe t i , na s to j an j em grofa I v a n a Šuva lova , čije p o p r s j e i d a n a s u p r e d v o r j u stoji . U toj sg rad i b i jahu p r e d a v a n j a po j ed in ih ods j eka k o n g r e s a , t a k o za h y g i j e n u , s u d b e n u m e d i c i n u , a n t h r o p o l o g i j u , h is to logi ju , i td . Sveuč i l i š t e m o s k o v s k o broj i do 4200 d jaka . I d e m o li p r a m a j u g u . duž sveuči l i š ta do laz imo do R u m j a n c o v s k o g a muze ja , a da l je dol je d o k r a s n e n o v e c rkve h r a m H r i s t a S p a s i t e l j a . Ova j e u p r a v o b o ž a n s t v e n o i b o g a t o r e m e k djelo. N a lievoj oba l i r i eke M o s k v e diže se n a d a l e k o i š i roko v id jena na v i sokom podnož ju od g r a n i t a . Z a m i š l j e n a b u d e g r a d n j a p o d c a r e v a n j e m A l e k s a n d r a I., a t e k a r kasn i j e p o N i k o l i I . z a p o č e t a , a u p r i s u t n o s t i A l e k s a n d r a I I . posvećena . S a m a g r a d n j a c rkve s ta ja la j e p r e k o 15 m i l i j u n a ruba l j a , a t e k a r u n u t a r n j e u red jen je j e od nep roc ien ive v r i ednos t i . C r k v a j e

Br. 4. Liečnički Vies tn ik 1898. 135

u n u t a r p o k r i t a s a m i m m r a m o r o m u svih m o g u ć i h bojah, koji se p o m i e š a n z la tn imi naki t i k r a s n o pre l i eva . U m j e t n i č k i h p r e d m e t a i m a d e od neproe ieu ive v r i ednos t i . S l i ke i z rad jene su od p r v i h u m j e t n i k a V e r e š č a g i n a , Koše leva , M a r k o v a i td . V e l i k a s l ika S i e m i r a d z k o g a (pos l jedna večera) s ta ja la je s a m a 200.000 ruba l ja .

O d znamen i to s t i u ovom predje lu g r a d a n a p o m e n u t m i j e j o š „ d e v i č a n s k i j k l o š t a r " , u .ko jem se na l aze djevojke iz bol j ih k u ć a n a uzgoju , za t im zoološk i v r t i td .

U s j eve ro -zapadnom pred je lu M o s k v e na l az imo s p o m e n i k P u š k i n a , za t im t a k o zvana t r i u m f a l n a v r a t a , ko ja su p o d i g n u t a g. 1912. n a „ u s p o m e n u djela c a r a Alek ­s a n d r a L " , v e l i k o i m a l o c a r s k o k a z a l i š t e , K a t a r i n s k u b o l n i c u , M a r i ­j i n u b o l n i c u i t d . i

U s jevero- iz točnom djelu g lasovi t i „ L j u b j a u s k i k r a j " , na koji se dolazi š i r o k o m L j u b j a n s k o m u l i com. N a k ra ju ove se nalazi t. z. S u h a r e v t o r a n j , u kojem se nalazi vodovodn i rese rvo i r za cielu M o s k v u . U o v o m pred je lu i m a d e razn ih c rkva , a k a l e m i j a u m j e t n o s t i , g l a v n a p o š t a i b r z o j a v i m n o g o d r u g i h z n a m e n i t i h s g r a d a

U i z točnom d ie lu na l az imo veliki p o l i t e h n i č k i m u z e j , l u t e r a n s k u c r k v u s v . P e t r a i P a v l a , z a t i m v o j n i č k i g i m n a z i j , v o j n i č k u b o l n i c u i td .

(Svrš i t će se.)

R a s p r a v n e viesti. M j e s e č n a s k u p š t i n a s b o r a l i e č n i k a k r a l j e v i n a H r v a t s k e i S l a v o ­

n i j e d n e 2 S . o ž u j k a 1 8 9 8 . P r i s u t n i : P r e d s j e d n i k : d r L. E a k o v a c , b i l ježnik dr . Mi ros lav pl . Č a č k o v i ć , b l aga jn ik dr . D r a g . vi tez M a š e k , knj ižničar dr . D . S c h w a r z ; te redovi t i č lanovi d r i . : M. C r l e n j a k , P . Č u l u m o v i ć , F . G u t s c h y , A . I v a n u š , G. I v k o v i ć , M . J o a n o v i ć , V . L u š i ć - M a t k o v i ć, I . M a i x n e r , I . M a t k o v i ć ml . , P . pl. O r e š k o v i ć , I . S c h o l l e r , Li. S i n g e r , I. Š i m s a , O. W e i s s , T. W i k e r h a u s e r , I . Ž i r o v č i ć ; k a o g o s t dr . V r a n j i č a n .

Z a p i s n i k pos l jednje s k u p š t i n e ovjerovljuje se bez p r imje tbe . P r e d s j e d n i k : Zema l j sk i v rhovn i l iečnik ve lem. g. dr. S t r u p p i pozivlje g d u .

č lanove sbora , da r azg l eda ju zem. zavod za p ro izvad jan je a n i m a l n o g a cjepiva, koji j e s a d a p r e u r e d j e n . A k o su g o s p o d a s p o r a z u m n a naći ć e m o se u c j ep i l i š t nom zavodu ( G u n d u l i ć e v a ul ica b r . 57.) d n e 16. t r avn ja u 11 s. pr . p . ( P r i m a se.)

P r i o b ć i t i mi j e , d a j e n a š sbor s t u p i o u savez s d r u ž t v o m b u g a r s k i h l iečn ika u Sofiji, t e d a si i zmjen ju jemo časop i se . .

N a d n e v n o m su r e d u pona jpr i j e d e m o n s t r a c i j e bo l e s tn ika i p r e p a r a t a . D r . M. pl . č a č k o v i ć . p o k a z u j e 15-god i šn jega d j ečaka s meningocele nasoëtlimoi-

dalis b i la tera l i s . S luča j j e zan imiv , j e r se r i e d k o ovakove hern i je na laze n a ob j e s t r a n e i pos t a ju t a k o ve l ike , n u b a š s i s t ih r az loga j e o p e t p r o g n o s t i č k i v e o m a nepovol jan , j e r se ne m o ž e ope rac i jom niš ta pos t ić i . O ovom će s luča ju obš i rno izviest i t i u č l anku ,,o he r -ni jah m o z g a " .

D r . W i k e r h a u s e r : Mi s m o do s a d a imal i p r i l ike dva s luča ja m e n i n g o c e l e r ad i ­ka lno ope r i r a t i , n u ti su bi l i s a m o j e d n o s t r a n i . U j e d n o m se j e s luča ju r a d i l o o d je te tu , a u d r u g o m o o d r a s l o m m l a d i ć u . O p e r a c i j a j e v e o m a d u g o t r a j n a i t ežka , j e r n e i m a o urota hern i je , p a se t e ž k o iz l jnštuje . D e f e k t u kos t i se p o k r i v a na r a z n e nač ine t r a n s p l a n t a c i j o m pe r ios t a ili kos t i iz b l iz ine , t e h e t e r o p l a s t i č n o p loč icami od ce l lu lo ida i t. d. U najnovi je v r i e m e izviest io j e S u b o t i ć o s luča ju , gd je j e u sp j e šno za tvor io de fek t t r a n s p l a n t a c i j o m pe r io s t a s t ib i je i s t oga b o l e s t n i k a . S a m e operac i je i z p a d n u povo l jno , n u d a li j e u sp jeh p o d p u n t. j . ne n a s t a n e li n a k o n du l j ega v r e m e n a opet k a k o v a p r o m j e n a , o t o m ne ima dovol jno i zkus tva . N a š i su slučaji t e k neko l iko mjeseci s tar i , p a se o njih n e m o g u izjavit i g l e d e t r a j n o g u s p j e h a .

D r . T . W i k e r h a u s e r izvješćuje o 35 g o d . s t a r o m m l i n a r u , k o j e m u j e l a p a r a t o -m i j o m exstirpirao tuberculozni tumor coecuma; p o k a z u j e p r e p a r a t . Bol . j e ope rac i ju d o b r o p o d n i o , ali iza dva d a n a u m r o od embol i j e a r t . p u l m o n a l . , d o k j e k o d sekci je p e r i t o n e u m

136 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4.

i mjes to resekc i j e c r ieva n a d j e n o u r e d n o . (Obš i rn i op i s s luča ja s l iedi u č l a n k u „ c h i r u r ž k a kazu i s t i ka" ) .

Dr . I . Ž i r o v č i ć govor i o ludjačlcih umorstvihnazvanih „la folie rouge", us tanovl ju je , da n e i m a k a k o ni d r u g i h t a k o ni u m o r s t v e n e m o n o m a n i j e , već da su to s a m o s y m p t o m i raznih d u š e v n i h bo le s t i . B a z p r a v l j a o p r o p h y l a k t i c k i h mjerah , t e o z a d a ć a h i odgovornos t i p sych i a t r a . ( P r e d a v a n j e u c ie los t i p r i o b ć i t ć e m o n a k n a d n o . )

D r . I. M a t k o v i ć m l . p r e d a j e o haemoglobinuria paroxysmales. Us tanov l ju j e p o j a m boles t i , razsvie t l ju je t eor i je o njezinoj na rav i , spomin j e t h e r a p e u t s k e p o s t u p k e , t e izvješćuje o s luča ju , ko jega j e p r o m a t r a o . ( P r e d a v a n j e u cielost i p r iobć i t ć e m o n a k n a d n o . )

Dr . I v k o v i ć : J a s a m i m a o t a k a v s lučaj k o d j e d n o g a d j ečaka i čini m i se, d a j e boles t i zbečena . Ležao j e u k r e v e t u i dob ivao s y r u p u s ferri j o d a t i , a l je tos, k a d a j e na s tu ­pi lo h l a d n o i k i šov i to v r i e m e , n i je više dobio n a p a d a j a .

P r e d s j e d n i k : A k o su g o s p o d a s p o r a z u m n a , i m a t ć e m o s l i edeću s k u p š t i n u u u t o r a k d n e 26. t r a v n j a ? ( P r i m a se.) P o š t o j e dnevn i r e d izcrpl jen , z a k l j u č u j e m d a n a š n j u s k u p š t i n u .

Iz stranih listova. A . S i l b e r s t e i n . Prolapsus completus uteri inversi. ( P r z e g l a d l e k a r s k i , 1897. z. 15.) 70 g o d . n e u d a t a s ta r ica , koja ni je n i k a d a rod i la , s ruš i se k o d t e ž k o g a pos l a na pol ju.

K o d bo les tn ice , ko j a čini u t i s a k t e ž k o bo le s tne . i m a 39.8° t jel . top i . , a b i lo od 140, us t a ­novi l iečnik, da j e t r b u h j a k o n a d u t i bo lan , t e d a j o j iz vu lve viri k a n o šaka vel iki t u ­mor . Taj j e j a k o osjetljiv, n a t e č e n , i m a kožu k a n o e p i d e r m i s . S. u s t anov i , d a se r ad i o inver t i r ano j ma te rn i c i , a d a pos to j i i t o t a l n a inverz i ja r odn i ce , t e j e n j egova d i a g n o z a : Per i ton i t i s un iversa l i s , p r o l a p s u s c o m p l e t u s u te r i invers i i n v e t e r a t u s , p r o l a p s u s v a g i n a e e t invers io . K a d a j e pe r i t on i t i s p roš la , m o g l o se j e i k o m b i n i r a n o m p r e t r a g o m us t anov i t i , d a n e i m a t r u p c a m a t e r n i c e . U n a r k o z i usp i je S-u re inverz i ja p o E m m e t u . U t o m slučaju j e osebu jno , d a su s t i enke m a t e r n i c e t a n k e , d a j e s luzn ica e p i d e r m i z o v a n a i pr i je svega t endenc i j a k rec id ivu , č i m j e n a i m e S. i zvad io re inver t i r a juć i p r s t iz m a t e r n i č n e š u p ­lj ine, i nve r t i r a l a se j e ona iz nova . D a to zapr ieč i , i m p r o v i z i r a o j e S. o v a k o i n t r a u t e r i n ! p e s a r : u m a t e r n i c u u m e t n e k a n o p r s t d e b e l u ciev od g u m m e , spo j enu s b a l o n o m od sp raya , koji j e i zpun javao rodn icu . T a j e s p r a v a t a k o d o b r o izvrš iva la svo ju z a d a ć u , da su m a t e r n i c a i r o d n i c a os ta le n a mjes tu , k a d a j e n a k o n n e k o l i k o d a n a k o d j a č e g a n a p r e z a n j a izpa la . N e o b i č n o j e u t o m s luča ju inverz i ja v i rg ina lne m a t e r n i c e , koja ni je i m a l a ni t i t u m o r a ili š ta s l ična .

C . S c h l a t t e r . 0 hranjenju i probavi kod čovjeka, pošto mu se je želudac sasvim odstranio — oesophagoenterostomia. (Be i t r äge zur k l i n i s chen C h i r u r g i e 1897. X I X . Bd 3 . Hef t . )

S. izvješćuje o s luča ju s k l in ike u Z ü r i c h u , gd je j e ženi od 56 god . o d s t r a n j e n eieli ž e l u d a c (mik roskopsk i d o k a z a n o ) , t e uč in jen savez p r o b a v i l a n a ta j nač in , d a s e j e č v o r a k t a n k o g a cr ieva sašio s do l jn im k r a j e m j e d n j a k a . B o l e s t n i c a j e od ope rac i j e dob i la 4 - 4 kgr . , l a k o da se m o ž e svom v je ro ja tnos t i p o t v r d i t i z n a n s t v e n o i p r a k t i č n o važno p i t an je , d a li m o ž e čovjek j o š dul je živjeti, a k o m u se o d s t r a n i eieli ž e l u d a c , j e r j e c r ievo u s tan ju obavl jat i chemi jsk i p o s a o že ludca , a k o m u se p o d a j e s g o d n a h r a n a .

L . L e s s e r . Syphilis insontium. (Ber l iner k l in . W o c h e n s c h r i f t 1897. N o . 28.) Syph i l i s i n s o n t i u m , syphi l i s n e d u ž n i h , naz iva ju se oni s luča jevi , gd je nije b o l e s t

p r e n e s e n a v e n e r i č k i m p u t e m , n e g o n a s l i e d s t v o m , z a k o n i t i m s p o l n i m obćeuje in ili k a k o v i m d r u g i m p o s r e d n i m ili n e p o s r e d n i m d o d i r o m . N a p r v a dva p i t an ja , j e r su dovol jno p o z n a t a , n e obaz i re se L. , već se bavi o n i m i s lučaj i , gd j e syph i l i s n i je p r e n e s e n a s p o l n i m o b ć e n j e m . L . r az l i ku j e : 1. p renos n e p o s r e d n i m d o d i r o m u o s o b n o m o b ć e n j u ; 2. p o s r e d n i p r e n o s ; 3 . p r e n o s syph i l i sa l i ečn ičk im dje lovanjem. U p r v o m razd je lu j e osob i to ob i t e l j sko i p r i ­j a t e l j s k o obćenje , ko j e p r o u z r o č u j e okužen je i to p o l j u b e i , ug r i z i k o d dojenja . M n o g o razl iči t i j i j e s u p o s r e d n i p renos i s p r a v a m i s v a k d a n j e g a ž ivo ta ( p o s u d j e m , ž l icami , v i l icami i td .) . U t r e ć e m razdje lu j e l iečeni ž r tva p r e n o s a r a z n i m i o p e r a c i j a m i (ciepljenje, c a t h e t e -

Br. 4 . Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 137

r izam t u b a e E u s t a c h i i , s tav l jan je rogova , pa l jen je s a r g e n t . ni tr . ) . O v a m o s p a d a i o k u ž e n j e k o d t o b o ž e l i e čn i čkoga d je lovanja (izsisavanje r a n e k o d obrez ivanja , m a z a n j e k rv i , s l i nom ili m o k r a ć o m u l j eč i tbene svrbe) . S d r u g e s t r a n e j e l iečnik , o d n o s n o l iečeća o s o b a ž r t v o m . S. u p o z o r u j e n a t e ž k u d i a g n o z u , ko j a se već inom može s tavi t i p r e k a s n o , k a d a su se već pojavil i s e k u n d a r n i pojavi , t e t a k o n e m o ž e izbjeći , d a boles tn ic i da l je okužu ju , te i m a d e više žr tva . T a k o se m o g u p r o t u m a č i t i ob i te l j ske ep idemi je .

Wei l l . Trajanje infekcije hripavca. (Med ic in i sche N e u i g k e i t e n , 1897. N r . 26.) W . j e d o k a z a o svoj nazor , d a j e h r i p a v a c p r e n o s a n s a m o d o k t r a j e c a t a r r b a l n o s tan je ,

s koj im bo les t poč ima . U t u sv rhu smjes t io j e 100 djece, ko ja j o š n i s u i m a l a h r i pavca , u i s tom odje lu k roz 20 d a n a s d jecom, koja su bolovala od h r i p a v c a u a k u t n o m s tad i ju (u stadi ju kaš l ja ) . S a m o j e d n o d ie t e obol i lo j e od h r ipavca , a i p a k j e bio mal i bo les tn ik , od kojega je poš la infekcija , t e k u n a j p r v o m s tad i ju kašl ja , / a tri ju mal ih ep idemi ja m o g a o je W . us t anov i t i , d a su infekci ju razš i r iva la djeca, koja još nisu poče la kašl ja l i . Po t o m za­ključuje, d a pogibe l j infekcije v e o m a r a n o p res t a j e , k a d a je započeo kašal j i d a za to u obitelji nije bo le s tn ik , koji već kašl je , i zvo rom infekcije , već njegova b r a ć a i ses t re , ko ja još n isu i m a l a h r i pav ca , t e se za to i m a d u izol i ra t i . Č.

Fr . B r u n n e r . Hernia ventriculi inguinalis incarcerata. ( C e n t r a i b l a t t f. C h i r u r g i e 1897. N r o . 34.)

28-godišnj i koč i j a š i m a d e već od d je t ins tva l ievu i n g u i n a l n u k i lu , t ek od 8 god ina nosi n e u r e d n o b r a c h e r i u m . K i l a j e čes to p o više d a n a b i l a n e r e p o n i r a n a , a d a bo le s tn ik nije i m a o nep r i l i ka . J e d n e večer i izadje k i l a pok ra j b racher i ja , t e se ne d a d e n a t r a g u t i s ­nu t i , u j e d n o p o č e i ra t i do ve l ič ine kao n i k a d a pr i je . Bo le s tn ik nije b l juvao , ali vjetrovi nisu odlazi l i i i m a o j e s i lne bol i . O d m a h s l iedeći d a n p r iml j en j e u bo ln icu . N a l a z : l ieva polovica kese j e o v a l n a o t ek l ina 20 cm. d u g a , a 10 cm. š i roka n a o p i p pr i l ično m e k a n a , ne m a l o f luctui ra juća , p r e m a ingu ina lno ra k a n a l u ide 3 cm. debel i n a s t a v a k , os je t l j iv ; os ta l i dio n a t e k l i n e ni je osjet l j iv. K o d operac i je izteče m n o g o b i s t r e k i lne t ekuć ine , u do l jnem dielu kese leži m u d o ; n a p r v o j e t v r d a u t r o b i n a , debe l ih s t i ena s n e k o l i k o m a l e n i h čvo-rića, o d o z d o l j e p o p r e č n i co lon , a u sr iedi j e ve l ika mreža , ko ja se nas tav l j a n a gorn ju u t r o b i u u t a k o , da n e m o ž e dvo jbeno bi t i , d a j e i s t a j e d a n dio- ve l ikoga l u k a ž e l u d č a n o g a . P y l o r a ni je bi lo moć i nap ipa t i , a nit i se j e uve l a ž e l u d č a n a sonda . S a d r ž i n a k i le nije se dala n a t r a g u r i n u t i , t e se j e m o r a l o v r a t n e k o l i k o cm. p r e m a g o r e i vani u reza t i . K a n a j e bi la d o s t a velika, t e j e d u p l i m svom seroze visoko g o r e v r a t k i le saši t , z a t i m spo jeno j e mišičje, l i g a m e n t , i n g u i n a l e i koža , t e r a n a d ra in i r ana . — T e č a j boles t i n o r m a l a n , v je t rovi p ro laze već isti d an , s u t r a d a n i s tol ica, n a l ievoj s t ran i u p red je lu ž e l u d c a nalazi se j e d n o op isano mjes to , koje j e n a p r t i s a k j o š n e k o v r i e m e bi lo osjet l j ivo. Z a tri t j e d n a b io j e boles tn ik o d p u š t e n iz bo ln i ce z d r a v k a o n i k a d a pr i je , čuvs tvo n e k e n a p e t o s t i i p u n o ć e u že ludcu posl i je j e l a , š to j e pr i je i m a o t a k o d j e r j e p o s v e m a izčezlo.

Crlenjak (Zagreb) . S. G r o s g l i k . Sequestar u urethri. ( K r o n i k a l e k a r s k a 1897. b r . 17.) 26. g o d . m u ž k a r a c , koji nije n i k a d a bo lovao od k a k o v e vene r i čke boles t i , oću t i iz­

n e n a d a iza coi ta sa svojom ž e n o m j a k e boli u v o d o p u s t u . S l i e d e ć e g a d a n a j e iz u r e t h r e neš to k rva r io , a 3. d a n se p o k a ž e gnojn i i zc iedak . A n t i g o n o r r h o i č n o l iečenje od n e k o l i k o mjeseci bi lo j e bez u s p j e h a . K a d a je bol . došao k p i scu n a d j e ovaj o t v r d i n u n a p r e l a z u kože u d a u o n u m o š n j e ; u i zc i edku iz v o d o p u s t a ne i m a gonococca . S a s o n d o m nad je n a mjes tu o t v r d i n e t v r d o , zab i to t ielo, u z ko je m o ž e s t a n k o m e l a s t i čnom b o u g i j o m t ežko u m j e h u r p roć i . P r e d m e t se ne m o ž e izvadi t i Col l inovimi kl ieš t i , n e g o iza n e k o l i k o d a n a se u na rkoz i c u r e t t o m izvadi 1/2 p a l c a dug i i 1/4 p a l c a š i roki k o m a d i ć kos t i . J e d n a s t r a n a kos t i b i la j e g l a d k a , d r u g a h r a p a v a , rubov i oš t r i i šil jati . Bol . j e ozdrav io . N a k n a d n o j e G . saznao , d a j e bo l . p r i j e 12 g o d i n a pao iz ne baš z n a t n e visiue, t e pos l i je t o g a b o l o v a o od o s t e o m y e l i t i d e r a z n i h kos t i ju . G . misl i , d a s e q u e s t a r p o t i č e od o s t e o m y e l i t i d e kos t i ju zdjel ice

C, Gr i f f i th . Idiopathicna oseopsathyrosis fragilitas ossium) u djetinstvu. (Amer i c . j o u r n a l of t h e m e d . sc i ences 1897. Apr i l y ) .

G. izvješćuje 0 d j e t e tu od 3 god . s i d i o p a t h i č n o m krš ivos t i kost i ju . Rodi te l j i su zdrav i , p o r o d (2. die te) n o r m a l a n . D r u g i d a n pos l i je p o r o d a opaz i se, d a j e desn i g n j a t

138 Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4.

p r e l o m l j e n ; u z r o k se nije m o g a o nać i . K o d p r e t r a g e u na rkoz i opazi se, d a j e i l ievi gn ja t p re loml jen . Z a tri t j e d n a zae ie le p re lomi . U 3 . mjesecu p re lomi se d e s n a n a d l a k t i c a i desni gn ja t , t e su oba p r e l o m a zaciel i la . I z a n e k o l i k o mjeseci p r e v a g n e se d i e t e u s to­lici, a da ni je p a l o iz nje, t e p re lomi desn i g n j a t b l i zu b e d r a . G o d i n u d a n a k a s n i j e p r e ­lomi si l ievi gn ja t . K r a t k o v r i eme , iza k a k o se je s k i n u o povo j , o p e t se p r e l o m i kos t . U svojoj d r u g o j g o d i n i p a d n e d ie t e i p r e l o m i obje uoge , a 3 mjeseca iza zaciel jenja o p e t de snu . D i e t e se j e čes to tuž i lo , d a g a boli u razn ih ok ra jn inah , p i sac misl i , d a su to bili p r e lomi , koje se n i je opaz i lo .

T h e r a p e u t i č n e crtice. R. B l o c h . K poznavanju djelovanja salophena. (Die H e i l k u n d e . 1898. J a n u a r . ) B . p r e p o r u č a s a l o p h e n k a n o i zv r s tnu z a m j e n u sal icyla k a n o a n t i r r h e u m a t i c u m , j e r

n e i m a od n jega n i k a k o v i h n e u g o d n i h n u z g r e d u i h po java (g lavobol je , š u m a u u š i j u h i sme tn j e p robave) . D o b r i i brzi u sp jeh i m a o j e od t o g a s r e d s t v a i k o d n e u r a l g i j a i c e p h a l -a lgi je , a i k o d afekci ja kože, gd j e pos to j i j a k o svrbl jenje (p ru r i t u s ) . P o d a j e se ob i čno 4 X l1.0 n a d a n .

A . L . L e d e r e r . Jednostavni tampon. ( T h e r a u p e u t i s c h e M o n a t s h e f t e 1898. I I . Heft . ) U g y n a e k o l o z k e svrhe p r e p o r u č a L . t a m p o n , koji se nač in i t a k o , d a se n a p o p r .

40 cm. dug i , 6—8 cm. š iroki k o m a d ca l ico tove ovo jke m e t n e w a t t e i t a k o zaveže , d a se nač in i uzao . Ovo jka i wa t t a m o r a n a r a v s k i biti s te r i l izovana . P r e d n o s t i t a k v o g a t a m p o n a j e su , d a se g a m o ž e o d m a h i u svakoj veličini nač in i t i i d a n e o d t i č u sekre t i (osobi to s g o d n o k o d p u t o v a n j a . č .

+ S. Stricker. U B e č u u m r o j e 2. t r a v n j a o. g. S. S t r i c k e r . R o d j e n 1834. u W a a g - N e u s t a d t l u u

U g a r s k o j uč io je na jpr i je p ravo , a za t im se posve t io med ic in i , t e j e već u d r u g o j god in i p o č e o rad i t i k o d B r ü c k e a i t a m o iz rad io svoje p r v e dv ie r a d n j e . K o n c e m 1858. p r o ­mov i r an j e , t e j e do 1862. s lužio n a r a z n i h k l i n i k a h kao s e k u n d a r n i l i ečn ik . 1863. hab i l i ­t i r ao se j e k a n o d o c e n t embryo log i j e i p o s t a o a s i s t en t B r ü c k e a . 1865. objavio j e svoja p r v a ve l ika o d k r i ć a o d i apedez i c r v e n i h k r v n i h bobič ica i o k o n t r a k t i l i t e t u ž i lnih s t i e n k a . 1866. p o s t a o j o k o d O p p o l z e r a a d j u n k t o m e x p e r i m e n t a l n o g iz t raž ivanja , 1868. izv. p r o ­fesorom e x p e r i m e n i a l n e pa tho log i j e , a 1872. r ed . p r o f e s o r o m o b ć e i e x p e r i r n e n t a l n e p a t h o -logije. S t r i c k e r uveo j e u iz t raž ivanje p r o m a t r a n j e n a živućoj t kan ičev in i , t e j e t a k o m o g a o uč in i t i m n o g o z n a m e n i t i h odk r i ća , k a n o d i a p e d e z u c rven ih k r v n i h bob ič ica , k o n -t r ak t i l i t e t cap i l l a ra , d ie l jeuje s t an i ca u ž ivućoj tkan ičev in i , odk r i će m e b a n i č n e sekreci je žl iezda, n a u k u o g rad j i roženice i o odnoša ju s t an ica p r e m a t e m e l j n o j s u b s t a n c i j i . Taj m u j e nač in i p o m o g a o , d a j e n jegova n a u k a n a u k a o zapal i n a p o k o n pob jed i l a u d u g o t r a j n o j borb i , k o j u j e vod io osob i to p ro t i O o h n h e i m u i n jegovoj škol i . N j e g o v a v iv i sec to rna iz t raživanja p ruž i la su m n o g o v e o m a važn ih r ezu l t a t a , t a k o j e odk r io v a s o m o t o r n i c e n t r u m t r b u š n o g a d roba , ko r j ene nerv . acce le ran t . , ž ivce za razš i r ivanje žila u s t ražnj ih , s ens ib i ln ih kor jen ih i schiadica , nač in d je lovanja d i u r e t i c a i t d . On j e usavr š io e x p e r i m e n a t , t e j e u t u sv rhu o b r e o m n o g o razn ih a p a r a t a , od koj ih m u j e o sob i to s lužio s tol ić za o b j e k t e , koj i se m o ž e grijati i u n a u č n e svrhe vel iki m i k r o s k o p , ko j im j e m o g a o pro j ic i ra t i s l ike do 20.000 p u t a p o v e ć a n e . Os im t o g a r ad io j e g o t o v o u svih g r a n a h p r i r o d n i h znanos t i , m n o g o se bav io n a u k o m o e l ek t r i c i t e tu , a i filozofijom. L i t e r a r n o j e v e o m a m n o g o r a d i o , t e od n j ega i m a d e 134 vlas t i t ih radnja , d o č i m ih j e p o d n jegov im n a d z o r o m iz rad jeuo m a l n e 400 . O d n jegovih većih djela t r eba i z t a k n u t i „ S t u d i e n a u s d e m I n s t i t u t e für e x p e r i m e n t e l l e P a ­tho log ie in W i e n " (1869.), „ V o r l e s u n g e n ü b e r a l l g e m e i n e u n d e x p e r i m e n t e l l e P a t h o l o g i e " (1877 .—1883) , te u zajednici s znamen i t i i n i h is to loz i o n o g a d o b a „ H a n d b u c h de r L e h r e von den G e w e b e n d e s M e n s c h e n u n d de r T h i e r e " (1871—1873.) K a k o j e i m a o o š t r o o k o . d a u p o z n a sposobnos t i svojih s u r a d n i k a , svjedoči to , š to j e od n jegov ih b ivš ih u č e n i k a d a n a s

Br. 4. Liečnički V i e s t n i k 1 8 9 8 . 139

45 profesora i 17 d o cen t a . V a n j s k i h časti ni je pos t igao , a t o m u j e u z r o k , š to se nije iz-t icao već s a m o t n o živio i š to j e u borbi za svoja nače la bio oštar , čes to d a p a č e bezob­ziran, te s t o g a i m a o d o s t a nepr i ja te l ja .

Sitne viesti. O s o b n e v i e s t i . S e k u n d a r n i l i ečn ik u zem. zavodu za u m o b o l n e u S t e n j e v c u

dr. J a r o s l a v D a n e š i m e n o v a n j e l i ečn ikom zem. k a z n i o n e u Mit rovic i . — A s i s t e n t n a kr . z em. p r i m a l j s k o m uči l i š tu , dr. Mil ivoj D e ž m a n zahval io se j e n a s lužbi i pos t ao s e k u n d a r n i m l i e čn ikom u boln ic i m i l o s r d n e b r a ć e , a n a n jegovo mjesto i m e n o v a n j e as i ­s t en tom dr . I v a n H a s l i n g e r . — S e k u n d a r n i l iečnik u boln ic i m i l o s r d n e b raće u Za ­grebu dr . Miha l j M u s u l i n zahva l io se j e n a s lužb i . — Mjes to dra . P . pl . O r e š k o v i ć a , koji se j e n a s lužbi zahva l io , p o s t a o j e dr . E d m u n d M a i k u p a l i š t u i m l i e čn ikom u K r a ­p insk ih T o p l i c a h . — Mjes to dra . T. M a r s c h a l k a , koji j e p o s t a o p ro fesorom u K o l o š v a r u , imenovan j e dr . B e r t a l a u pl . S z e m e r e y oficielnim k n p a l i š t n i m l i ečn ikom u L i p i k u .

B o l n i c a u B r o d u n a S a v i . N o v o s a g r a d j e n a bo ln ica i m o v n e obć ine p r e d a n a je 1. t ravnja j a v n o s t i . N j e g u b o l e s t n i k a p reuze le su m i l o s r d n e ses t re r e d a sv. Kr iža iz D j a k o v a .

S v e u č i l i š t n e v i e s t i . Beč, E . S c h w a r z hab i l i t i r ao se j e kano d o c e n t za u n u ­ta rn ju m e d i c i n u .

M i n i s t a r s t v o z a j a v n u h y g i j e n u . U Unsko j us t ro jeno j e m i n i s t a r s t v o za j a v n ü hyg i j enu , ko je će up rav l j a t i i svimi z d r a v s t v e u i m i pos lovi .

S a h r a n j i v a n j e s p a l j i v a n j e m ( c r e m a c i j a ) . U k. k Gese l schaf t de r Aerz t e u Beču p o d n i o j e n e d a v n o M a u t h n e r izvješće o d b o r a , k o j e m u j e bilo pov je reuo , da prouči p i t an je o spa l j ivanju m r t v a c a . Na jpr i j e je p roč i t ao m n i e n j e p o k o j n o g a H o f m a n n a , koji ovo p i t a n j e r azp rav l j a p o g l a v i t o sa s u d b e n o - l i e č n i č k o g a g led i š t a . T e k o m 20 g o d i n a , što j e bio s u d b e n i a n a t o m b e č k o g a s u d a , v idio je s a m o 6 e x h u m a e i j a i od ovih s a m o 2 radi s u m n j e o t rovan ja . V r i e d n o s t t akov ih e x h u m a e i j a j e v e o m a dvojbena , t a k o da H o f m a n n dolazi do z a k l j u č k a , d a se ne m o ž e b ran i t i ovaj nač in sahran j iyan ja sa s u d b e n o - l i e č n i č k o g a glediš ta i to t i m man je , š to se u s luča jevih , gd je ni je uz rok smr t i s i g u r n o us tanov l jen , može cremaci ja zabran i t i . Pods j eća , da j e ba l zami ran je l ješina svigdje dozvol jeno , a i p a k ovo čini n e m o g u ć i m , da se d o k a ž e e v e n t u a l n o o t rovan je . G o v o r i obsežuo o p o l a g a n o m gnji-lenju i t r u l en ju l ješina, t e o a e s t h e t s k i h i d r u g i h p r o t i m b a h ovoga „mi ra u g r o b u " , p a iztiče, da j e p r o t i o b l i g a t o r n o m spa l j ivanju , n u da sa s u d b e n o - l i e č n i č k o g a g l ed i š t a n e i m a ništa prot i f aku l t a t ivno j c remaci j i uz s t a n o v i t a ogran ičen ja . Z a t i m j e p roč i t an refera t M. G r u b e r a , koji us ta je p ro t i t o m u , š to se p re t j e rava ju pogibel j i g r o b a u zemlj i . Novij i p o ­kusi su dokaza l i , d a u p o k o p a n o j l ješini brzo pos ta ju neškod i j iv imi kl ice boles t i , os im ba­cilla bed ren i ce (an th rax) , koji j o š d u g o v r e m e n a ostaje v i ru l en tan . D o p u š t a , da prot i o v o m nač inu sah ran j ivan j a s h y g i j e n s k o g a g led i š t a ne i m a pr igovora , t e se izjavljuje s a m o prot i ob l iga to rnom spal j ivanju . D r u ž t v o j e pr imi lo s l i edeću r ezo luc i ju : „spal j ivanje m r t v a c a s m o -dernimi c remator i j i j e s h y g i j e n s k o g a g l ed i š t a bez p r i g o v o r a ; p o k a p a n j e u zemlji n e ima takovih m a n j k a i š t e tnos t i , d a bi c r emac i j a bi la nuj idna h y g i j e n s k a re forma. O b l i g a t o r n o spal j ivanje nalazi neodol j ive z a p r e k e , t e pobud ju je sa s u d b e n o - l i e č n i č k o g a g l e d i š t a važne sumnje. P r o t i f a k u l t a t i v n o m spal j ivanju n e i m a d e ni t i l i ečn ičk ih , ni t i h y g i j e n s k i h p r i g o -govora, a k o se l ješ ine spal ju ju uz brižljivo, p r o v e d e n o m r t v o z o r s t v o ".

K o l a z a p r e v o z b o l e s t n i h o d p r i l j e p č i v i h b o l e s t i . G r a d s k o p o g l a v a r s t v o u Z a g r e b u nabav i lo j e p o s e b n a kola za prevoz bo l e s tn ika , t e se od s a d a smi ju bolujući od pri l jepčivih boles t i p r evaža t i s a m o n a t a k o v i h kol ih . Ord in i ra juć i l iečnik i m a d e slučaj pri­javi t i g r a d s k o m l iečn iku d o t i č n o g a ko ta ra , koji će t a d a odred i t i p revoz n a san i t a rn ih kol ih. P ro t i p r ek r š i t e l j em ove o d r e d b e u s t anov l j ene su s t roge kazne , a fijakerom j e na loženo , d a ne smiju p revaža t i n i j e d n o g a bo l e s tn ika , ako se dot ični ne izkaže l i ečn ičkom sv jedočbom, da ne bo lu je od pr i l j epč ive bo les t i . Ova u r e d b a p o g l a v a r s t v a n a š e g a g l avnoga g r a d a za-vriedjuje s v a k u hva lu , j e r se t a k o ope t odk lan j a j e d a n uz rok za širenje pr i l jepčivih boles t i .

K r e t a n j e p r i l j e p č i v i h b o l e s t i u g r a d u Z a g r e b u t e č a j e m o ž u j k a 8 . D i p h t h e r i t i s p r e o s t a l o 2, p r i r a s lo 15, ozdrav i lo 14, u m r l o 2, p reos ta je 1. S c a r -

140 L i e č n i č k i V i e s t n i k 1 8 9 8 . Br. 4.

l a t i n a p r e o s t a l o 3 , p r i r a s lo 4, ozdravi lo 4, u m r l o 1, p reos ta je 2. M o r b i l l i p r e o s t a l o 10, p r i ras lo 1 1 , ozdravi lo 19, u m r l o 0, p reos t a j e 2. T y p h u s a b d o m i n a l i s p r e o s t a l o 3 , p r i r a s lo 2, ozdrav i lo 4, u m r l o 0, p r eos t a j e 1. D y s e u t e r i a p r e o s t a l o 0, p r i r a s lo 1, o z d r a ­vilo 1, u m r l o 0, p reos t a j e 0. S e p s i s p u e r p e r a l i s p r e o s t a l o 3 , p r i ras lo 2, ozdrav i lo 3 , u m r l o 1, p reos t a j e 1. T u s s i 8 c o n v u l s i v a p r e o s t a l o 0, p r i r a s lo 2, ozdrav i lo 2, u m r l o 0, p r eos t a j e 0.

N a t j e č a j za mjes to g r a d s k o g a fizika u Mi t rov ic i , p l aća 800 for. i 200 for. s t a n a ­r ine . M o l b a g r a d s k o m u p o g l a v a r s t v u d o k o n c a svibnja .

I z R ö m e r b a d a ( u Š t a j e r s k o j ) p i šu n a m : S v a k e se g o d i n e diže pos je t t o g a u d o b n o g a kupa l i š t a , š to j e pos l jed ica n jegovih 36.2—37.5°C G. top l ih , na p l inov ib i s l obodno j ugl j ičnoj kisel ini b o g a t i h t h e r m a l n i h vrela , ko ja su od v a n r e d h e l ječ i tbene s n a g e . Položa j K ö m e r b a d a j e u s v a k o m p o g l e d u v e o m a povol jan , p o d n e b j e v e o m a k o r i s t n o l iečenju, j e r i m a d e mi rn i , n a ozonu boga t i š u m s k i z rak , p a će osob i to u sv ibn ju i l ipnju oćut i t i b l a g o d a t ovoga veoma povo l juoga p o d n e b l j a oni boles tn ic i , koji n a p o v r a t k u iz z imsk ih l ječi l iš ta h o ć e d a se zad rže u kojoj p ro laznoj pos ta j i . P r o š l e g o d i n e u red jen i su u R o m e r b a d u po najnovij ih s i s t emih a p a r a t i z a e l e k t r o t h e r a p i j u , m a s a ž u i l j e č . i t b e n u g i m n a ­s t i k u , koji u s g o d n i h s lučajevih k o r i s t n o djelovanje l iečenja k u p a n j e m i p i ćem z n a t n o p o d u p i r u .

Mjesečna skupština „ s b o r a l i e č n i k a k r a l j e v i n a H r v a t s k e i S l a v o n i j e " u Z a g r e b u bi t će d n e 26. travnja 1898. u 6 sati poslije podne u kr- sveučilištu (u s ena t sko j d v o r a n i ) s ovim d n e v n i m r e d o m :

1. Izvješće p r e d s j e d n i k a . 2. D e m o n s t r a c i j a bo l e s tn ika i p r e p a r a t a . 3 . D r . V . K a t i č i ć : P s e u d o p h y p e r t r o p h i a m u s c u l ö r ü m . 4. D r . I . Ž i r o v č i ć : Može li se p a r a l y t i c n a d u š e v n a bo le s t iz l ieči t i? 5 . E v e n t u a l i j a .

D n e 16. t r avn ja u 11 sa t i prije p o d n e r a z g l e d a t će sbor l i ečn ička p r e u r e d j e n i z e m a l j s k i z a v o d z a p r o i z v a d j a n j e a n i m a l n o g a c j e p i v a , t e se g d a . č lanovi ov ime pozivl ju , d a o v o m u p r e g l e d a n j u u š to v e ć e m b ro ju p r i sus tvova t i izvole. S a s t a n a k u o d r e d j e n o v r i e m e u zavodu ( G u n d u l i ć e v a u l i ca b r . 57.)

Sbor liečnika kraljevina Hrvatske i Slavonije u Zagrebu mo l i p . n . g d u . č l a n o v e , n a k o l i k o j o š n i s u s v o j u č l a n a r i n u b u d z a t e k u ć u , b u d za p r i j a š n j e g o d i n e u p l a t i l i , d a t o č i m p r i j e u č i n e . Č l a n a r i n a j e 6 for. z a č l a n o v e u Z a g r e b u , za o n e u o s t a l o j H r v a t s k o j i S lavon i j i 5 for. , a z a o n e i z v a n H r v a t s k e i S l a v o n i j e 4 for. Č l a n a r i n a u p l a ć u j e s e k o d m j e n j a č n i c e h r v a t s k e e s k o m p t n e b a n k e u Z a g r e b u , J e l ač i ćev t rg b r . 3 .

L i e č n i č k o g a v i e s t n i k a od g o d . 1 8 9 6 . i 1 8 9 7 . i m a d e j o š n e k o l i k o p o d p u n i h o d t i s a k a po 4 for. 30 nč. s v a k o god i š t e , a o b a p o 8 for. 30 nč. N a r u č b e n e k a se šal ju p r e d s j e d n i k u d r u . L . R a k o v c u , a kn j ige će se r a z a š i l j a t i u z p o š t a n s k o p o u z e ć e i l i u z g o t o v n o v a c .

Odbor. V l a s t n i k i i zdava te l j „ S b o r l i e čn ika k ra l j ev ina H r v a t s k e i S l avon i j e " .

U r e d n i k dr . M. p l . Čačković. T i s ak D i o n i č k e t i s k a r e u Z a g r e b u .