LÀNG XÀ VA TIÉP BEN VÀN HOA O VIÉT NAM Tran T h ù y N g a Khoa Triét hoc, DHKHXG&NV, BHQGHN

MÒ DAU

Mot trong nhùng tó ehùc ehinh tri - xà bòi mang dac sàe Viet

Nam là tó ehùc làng xà. Trong lieh su làu dai, làng xà dà là chó dUa

vùng cbàc cho ngUdi Viet Nam thich ùng vói nén san xuà't lùa nUóe ó

dóng bang va dUdng dàu vói nhùng thù thàch gay go cùa vùng dà't

nhiéu bào lut, thién tai, cùa nan ngoai xàm thUdng de doa. Vige lUa Igc

làm ebo làng dinh bình it kbàc nhau, it thay dói qua thòi gian va

kbòng gian. Do dò, tó ehùc làng xà tao ra trong cuòc song nhùng màu

ngUdi, nhùng eung càch làm àn, ùng xù, lò'i song dà thành nép.

Co thè nói, làng xà Viet Nam là mot thành td'quan trgng gdp pbàn

vào vige dinh bình nén mdt ed tàng vàn boa bàn dia mang tinh Nam

A, dinh bình ebo bàn sàe vàn boa truyèn thd'ng Viet, tao mot noi lUc

de khàng vàn boa ehd'ng dóng boa va khà nàng tié'p bién, hà'p thu,

ehuyén hda nhùng sue ép tu ben ngoài, nhùng he tU tudng ngoai lai,

bàt chùng pbài mang dà'u à'n Viet rà't rò rèt.

Nbàc dén sU tié'p bién tu tuàng cùa Viét Nam nghia là ta pbài hình dung thà'y sU tié'p xùe va bién dói. Tié'p xùc va bién dói nhu thè' nào? Dò là khi ed tàng vàn boa tu tuòng Viet Nam tié'p xùc vói nén vàn boa va nhùng he tu tUdng ben ngoài thì ehinh nhùng he tu tudng va vàn boa dd hi bién dói, bi khùe xa di, bay nói mot càch de bièu là hi "Viet boa", cùng nhU, tu tudng vàn boa truyén thd'ng Viet Nam pbài ehuyén bién, giàn nd va dung hdp vài nhùng tU tUdng, nhùng nén vàn hoà mài tao nén mot bàn sàe Viet mang tinh da dien, nhiéu ehiéu. Do ehinh là bién chùng cùa qua trình tié'p bién tu tudng vàn hoà Viet.

485

Ta chi co the nói dén sU tié'p bién tu tUÒng khi eó mot nén vàn hoà dinh bình xàc dinh dUdc dàc trUng va tinh ehà't; thù nùa là eó nhùng he tu tudng ben ngoài de tié'p xùe va bién dói trong nhùng boàn eành dae thù. Và'n de con lai là xàc dinh dUdc pham vi tu tudng dièn ra su tié'p bién. Ta co thè de dàng nói ngay dUdc dò là ha he tu tUdng Phat giào, Nho giào va Dao giào. Vay thì làng xà eó vai trò gi trong sU tié'p bién ba he tu tudng à'y?

TrUóc bé't, ta càn nàm dUdc ànb hudng cùa làng xà tói tinh ehà't, dac trUng cùa vàn hoà Viét. Muò'n vày, càn di tu lieh su làng xà.

1. MOT SO QUAN NIEM CHUNG

Càc nhà khoa hgc thUdng dùng thuat ngù "nén vàn hoà Nam A" de chi mot khu vUe vàn hoà truyén thd'ng bao góm càc nUÓc Dòng Nam A va mién nam Trung Quò'e, phia nam song TrUòng Giang. Nhùng dac trUng ebo nén vàn hoà này dUde kè là: nén vàn minh lùa nUde do tràu cày, he thd'ng làng xà ed' kè't chat, dam tinh egng dóng, tin ngUdng vàt linh va thàn linh, tue thd Màu, càc le bòi nòng nghiep theo mùa, mot so' phong tue d càc nUóc Dòng Nam A nhU àn tràu, nhugm ràng, xàm minh, dành du, chgi gà. Tu duy tinh càm trong vàn hoà Nam À tbuòng dUdc coi là mang tinh nhu, mém déo, uyén ehuyén, nhiéu tinh nù.

Nén vàn hoà Dòng À bao gòm mién bàc Trung Quò'e (lUu vUe song Hoàng Ha dUdc coi là tiéu diém) va mot so'càc nUóc chung quanh phia Dòng nhu Nhàt Bàn, Triéu Tièn... Nhùng net chung nhà't trong vàn hoà truyén thò'ng Dòng A là: su dung ebù Hàn, Khóng giào, che do dàng cà'p tòn ti. Ve mat tu duy tinh càm, vàn hoà Dóng À mang tinh cUdng, manh me, cùng coi, nhiéu tinh nam.

Trong lieh su, dng eba ta thUdng pbàn biet giùa vàn hoà Viét Nam ed bàn mang tinh Nam A va vàn hoà Trung Hoa mang tinh Ddng À bang càc thuat ngù "phUdng Nam" va "phUdng Bàc". Trèn thUc té, vàn hoà Viét Nam truyén thd'ng là mot sU dung hdp, lai ghép giùa ed tàng vàn hoà Nam À bàn dia (co nguón góc là vàn minh Vàn Lang, Au Lac) va tàng boi dàp vàn hoà Dòng À du nhàp tu phudng Bàc, dò là nén vàn hoà bàn le. Vàn hoà Viet Nam truyén thò'ng vùa gàn gùi vói thè giói Dòng Nam A, vùa gàn gùi vói thè giói Trung Hoa.

486

Viét Nam nàm trong vùng nhiét dói gió mùa, nóng àm, mUa nhiéu, dà tùng tón tai mot thàm thue vàt tién su làn, tao diéu kien cho mot nén nòng nghiep nguyèn thuy tu rà't som, dàn dén nén ndng nghiep lùa nude. Yé'u td' cùa nén vàn minh song nUdc này dà in rà't dam lén càc mat cùa ddi sd'ng vàt ehà't, xà bòi cùng nhu tinh thàn cùa con ngUdi Viét, tao nén mot dac trUng tàm li mang tinh diu, mém va linh boat trong ùng xù.

Ve san xuà't kinh té, Viét Nam truyén thd'ng là mot xà boi thuy Idi, dUa trèn còng hùu rugng dà't. Trong nhiéu thè ki, nò dà tao diéu kien cho su phàt trién cùa hai yé'u to' vùa nUdng tua nhau, vùa tUdng pbàn nhau: tinh tap quyén ehuyén che va tinh egng dóng tu tri.

Trong xà bòi dò, y tbùe quò'e già, dàn toc som hinh thành va cùng co', quyén Idi cùa egng dóng dUde de cao, trong khi y tbùe cà nhàn phàt trién mugn màng va eó pbàn md nhat.

Nhùng nén tàng kinh tè' tU nhièn này mang tinh thUdng bang va bién ehuyén rà't cham - dà eó tàc dòng ma hoà xà bòi Viét Nam ngay tu nhùng thòi kì dàu tièn va tié'p tue ed nhùng tàc ddng làu dai trong qua trinh lieh su.

Ve mat xà bòi, eó hai thè che' cùng tón tai va bó sung cho nhau: mot nhà nUóc quàn ebù tap quyén eó xu hUdng ehuyén che hoà, dùng ben trèn va nam ò trung tàm cùa mot egng dóng làng xà ed xu huóng tu tri, tu quàn. Thòi Ly, Tran yéu td'trdi thudc càc egng dóng làng xà, dén thòi Le, Nguyen, lai thudc ve nhà nude quàn chù tap quyén. Tuy nhién, trong thUc té, xà boi Viet Nam chUa bao gid nghièng léch hàn ve mot ben nào, nhà nude va làng xà tbUÒng là thoà biép va nhàn nbUdng làn nhau.

Viet Nam là nude nhò, ludn ò thè'pbài dd'i mat va chiù nhùng md'i quan he o ép thudng trUc vài mot nude lón là Trung Hoa. Diéu dò dàn dè'n mot vi thè' lUdng nguyèn trong ùng xù vàn hoà. Mot mat, nguòi Viét ludn pbài su dung dén sue de khàng vàn hoà de ehd'ng dóng hoà, bào ve bàn sàe dàn toc, mat kbàc, dudi tàc dòng cùa giao lUu, cùng khdng trành kbòi càm giàc nbUde tiéu, nén muc tiéu "vd td'n Hoa Ha", "sành ngang Nam Bàc"lai kbién eàc vUdng triéu phong kién pbài ludn

487

tié'p thu, md phong co khi con cUc doan hdn cà nguyèn màu Trung Hoa. Duói tàc dóng cùa sue ép lieh su dò, ngUdi Viét ludn tim càch hoà dóng vói ben trong de tap trung dà'u tranh vói ben ngoài.

Viet Nam là mot nUóc nhò, bàn thàn nò khdng tao nén nhùng he thò'ng li thuyè't boàc giào diéu rièng cùa minh nhU nhùng trung tàm vàn hoà Idn trèn thè giói. Tuy nhién, khà nàng sàng tao ò day lai ehinh là su hdn dung luyén hdp eàc nguón tén giào va y tbùe he kbàc nhau, ben trong va ben ngoài cùa càc giai tàng ben trèn va ben dudi, trong mot thè egng tén hoà binh va khoan dung. NgUdi Viét Nam trong xà hdi truyén thd'ng thUdng da tin, di tin, thàm chi me tin nhUng khòng he euóng tin. Trong lieh su, ve tbUe ehà't, dà khdng ed cho dùng cho mot thù chù nghìa dgc tdn, dòc quyén ve vàn hoà tàm linh. Su da dang cùa mòi trUdng y tbùe tàm linh Viét truyén thò'ng dà trai ra trèn mot bién dò rà't ròng, dàn dàn co dgng lai thành mot thè lUdng nguyèn, lUdng hdp. Mot ben là lò'i sò'ng va nhùng tin ngUdng tón giào mang tinh ehà't bàn dia Nam À, dàn gian làng xà phi ehinh thò'ng nhU càc tin ngUdng dàn gian, Phàt giào va Dao giào. Mot ben là he tu tudng va eàc dao due luàn li Nho giào, mang tinh nhà nude quan liéu ehinh thd'ng, dUdc vay mUdn tu nén vàn hoà Ddng A phUdng Bàc.

2. LÀNG XÀ VIET NAM: LICH SU VA KÉT CÀU

Làng xà Viét Nam dà xuà't bién tu cud'i thdi nguyèn thuy, dàu thòi dUng nude, ed thè coi là san phàm cùa mot nén nòng nghiep lùa nUóc. Lue này, d eàc vùng trung du va dòng bang Bàc Bò, ngUÒi Viét eó quàn tu lai, dinh cU theo tùng diém cU dàn de tròng nom dóng rugng. Trong eàc làng này, tón tai rà't dam tinh egng dóng, chù nghìa trgng lào (vai trò càc già làng dUdc de eao) va trgng nù (trong nén nòng nghiep lùa nude, nù gidi eó vai trò rà't lón trong san xuà't).

Thòi Bàc tbuóc, làng xà Viét Nam dà tu co minh lai de tu ve bào tón Cd cà'u va lò'i sò'ng eó truyén, ehò'ng lai sU dò ho ehinh tri va dóng hoà vàn hoà cùa càc thè luc pbUdng Bàc. Duói càc vUdng triéu phong kién dàn toc, làng xà dà trd thành ddn vi hành ehinh quò'e già. Xà là tén ggi mang tinh ehà't hành ehinh, con làng là mot egng dóng xà bòi mang tinh dàn gian trèn nhiéu mat.

488

Thòi Ly Tran, làng xà Viét con giù nhiéu net eó truyén ve kinh tè xà boi, tinh tu tri tUdng dói Idn, nhà nUde it can thiep vào ddi sd'ng làng xà. Tu thòi Le sd, sU can thiep cùa nhà nUde vào làng xà dien ra manh hdn, làng xà tùng bude bi phong kién hoà va sU pbàn hoà xà bòi, kinh tè nói bò dièn ra cùng sàu sàe.

Cd sd kinh tè cùa làng là che dò còng xà nóng thdn dxióc bào tòn

trong suó't qua trình lieh su tu khi nò dUde ra ddi. Che dò ehuyén che

pbUdng Ddng xuà't bién khòng pbài thdng qua pbàn hoà trong noi ho

còng xà ma qua ehièn tranh giùa eàc bd toc. Càc vùng dà't ehié'n bai,

khuà't phue bi bién thành chU bau bay hi sàp nhàp thành quàn buyen,

nhUng ed so tó ehùc ha tàng là còng xà vàn khòng thay ddi. Ve sau

cùng xày ra qua trình pbàn hoà nói bò, cùng thay dói phUdng tbùe thu

eò'ng nap, xà bòi no le trai qua xà bòi -phong kién, nhUng ve toàn bó xà

hdi ma ndi, sU thay ddi khdng gay phà vd ed so còng xà va nén san xuà't

tu nhièn. Dò là vige dùng bao lUe quàn sU va ehinh tri de thi hành hòc

Igt ve kinh té', khòng kém theo sU tó ehùc lai ve san xuà't.

Rugng dà't trUde day là cùa cóng xà. Sau khi ehinh quyén ehuyén

che xàc làp, nhà vua lày danh nghìa kè ed ménh trdi nhà't luat vUdng

hùu hoà. NhUng dò ehi là ve danh nghìa, con trong thUe tè, nhà vua

giao rugng dà't ebo thdn xà, pbàn cà'p cho dàn cày cà'y va thu td thuè.

Cdng dién là nguón sò'ng cùa ngUdi dàn, ma làng xà lai là ddn vi eó

còng dién. Chi dàn bàn quàn, nhùng ngUdi eó tén trong so làng mài

dUde chia rugng dà't; nhùng ngUdi vi li do nào dd pbài sò'ng tha phUdng,

làm dàn ngu cU, khóng dUde coi là dàn làng, bi phàn biet dd'i xù, bat

chiù lao dich nàng hdn, dóng góp nhiéu hdn. Còng dién trói chat ngUÒi

dàn vào làng xà, làm cho nò thành dia bàn quàn tu ben vùng va mang

tinh chat tU tri, tao thành chó dUa vùng vàng cho che dò ehuyén che'.

Rugng là rugng cdng nhUng quyén quàn li, phàn phò'i nàm trong tay nhùng ehùc dich làm vige làng. Diéu dò dàn dé'n làm giàu bang càch ehié'm còng vi tu, eó khi tràng trdn ehièm doat, ed khi bang mUu meo xà xèo thu Idi trong khi phàn phd'i mua bàn, tao ra lóp hào cUdng Idi dung ehùc vu lùng doan tài san cóng, kié'm àn trèn cóng dién, phù thu lam bò, ùe biép vd vét cùa dàn chùng.

489

Khòng pbài tà't cà rugng dà't cùa làng déu là còng dién. Phàp luat chi cà'm mua bàn cóng dién chù khóng cà'm khai khan dà't boang va mua bàn rugng dà't. Song, sU phàt trién cùa tu dién sé dem lai mò'i nguy càt eù nén ehinh sàch nhà nude rà't han che. Tuy rugng tu dUde phàp luat thùa nhàn, nhUng vài ranh gidi làng xà, vài so' lUdng cdng dién va nùa cdng dién Idn khòng thè mua bàn, sd hùu tu nhàn ve rugng dà't rà't kbó phàt trién.

Làng là mot ddn vi tó ehùc xà hdi, trèn làng cdn ed huyen, tinh, nude - sau này con eó tóng - nhUng nhùng ddn vi dò ehi eó y nghìa hành ehinh de phàn cà'p quàn li theo lành thó. Kbàc vói nhùng ddn vi vùa ké, làng là mot kbàu tó ehùc chat che, boàn ehinh ve càc mat. Làng khòng pbài là mot vùng dia b', hành ehinh, ai dén eU trù cùng dUdc: mói làng eó so dinh, phàn biet dàn ngu eU va dàn bàn quàn, eó thù tue vào làng.

Ve tó ehùc ehinh tri xà bòi, làng eó bò mày kì hào, ehùc dich tròng coi mgi vige trong làng, dd'i noi va dd'i ngoai. Làng ed luat le riéng, pd khi trai eà vài luat phàp nhà nUóe: phép vua thua le làng, kì hào eó thè tó ehùc thành mot thù phàp dinh rièng de phat va. Làng eó Thành hoàng cùa làng, eó dinh mièu, eó rugng té', kho dd té', thành mot ddn vi ed tinh tdn giào.

Ve kinh té', làng là mot ddn vi quàn cà'p va quàn li còng dién, cóng thó cho dàn bàn quàn, làng eó còng quy riéng. Co làng con ed nhùng nghé thù còng rièng, giù bi màt nghé nghiep vói làng kbàc.

Khi ed cUdp, ed giac, kì hào ed thè dành mò buy dóng trai tràng eó vò trang de dó'i phó, làng trò thành mot phién che vò trang khóng thUdng trUe. Co ngUdi dà khàng dinh, làng con thi nUóc cdn.

Làng xà là mot cdng dóng ed' kè't chat, nhUng khdng ed nghìa là mot egng dóng bình dàng. Nd là mot cà'u trùc xà boi phàn tàng khà sàu sàe, thè bién d che dò ngòi thù tón ti mang tinh dàng cà'p. Thòi ly Tran, khi egng dóng eU dàn làng xà con thuàn nhà't, dò mài chi là sU pbàn tàng xà bòi tu nhièn, theo thù bàc tuoi tàc. Nhùng ngUòi it tuoi kinh trgng nhùng ngUdi eao tuoi, hg dUde eoi là nhùng bàc bé trèn, ed thién tude (tuóc trdi ebo). Dò là truyén thò'ng trgng lào, trgng xi trong làng

490

xà. Qua thòi Le - Nguyen, sU phàn hoà xà bòi dién ra trong làng xà ngày mot manh, này sinh mot sU phàn tàng xà bòi quan liéu. nhùng nguòi dUdc kinh trgng nhà't trong làng xà lue này là nhùng ngUdi dò dat cao, càc quan lai ed ehùc tUde Idn ve tri sì, dUde coi là nhùng ngUdi ed vUdng tuàc (tUde vua ban). Trèn thUe tè, che' do ngòi thù tdn ti làng xà là su kè't hdp cùa eà hai loai này (trgng xi va trgng tude).

Che do ngòi thù, tdn ti làng xà khdng pbài là mot sU phàn tàng xà bòi mang tinh giai cà'p theo chuàn kinh tè, tài san, ma là mot sU phàn tàng xà bòi mang tinh dàng cà'p, dUa trèn sU phàn biet ve dia vi va uy tin xà bòi, ehinh tri, dUde eoi nhU và'n de danh dU. Su phàn biet ngòi thù dxióc quy dinh rà't ti mi trong và'n de chó ngói trong càc buoi té' le, hgp làng, àn ud'ng (ehiè'u trèn ehié'u dudi), tiéu chuàn càc phàn bièu (nhiéu bay it, ngon hay khòng), càch tbùe xUng hd, chào bòi theo thù bàc. Chinh vi vay, trUde day, nhùng ngUdi bình dàn làng xà dà khòng tié'c tién cùa, thàm chi bàn cà già san de eò'vUdn lén mot thù bàc cao, mua dUde nhùng hu hàm de ed mot dia vi, mot cho ngói, "mot miè'ng giùa làng" cho xùng dàng trong làng xà.

Làng xà trd thành ddn vi cdng ndng thUdng nghiep kè't hdp ddng kin, ed thè tu tue, khdng càn giao lUu rgng hdn. Làng khòng ehi dUdc duy tri bang tó ehùc chat che (so dinh, còng dién, bò mày quàn che, tòn giào) ma con bang tinh nghìa xóm giéng, làng nUóc. Trong noi ho làng cdn ed td ehùc hg dxióc duy tri vài nhau bang tó ehùc noi bò (hUdng hoà, tu dién, toc truòng, càc bàc cha chù...). Làng hg dUdc tó ehùc nhU vay eó quy mó vùa pbài de tó ehùc vige tUdng trd nhau trong hoan nan, khó khan. Dò cùng là ddn vi de làm nghìa vu vói nhà nUóc: di phu, di linh, ngp thuè.

Nhùng ngUdi xa què hUdng, làp nghiep ò ndi kbàc lai theo mò hình làng cu xày dUng làng d dà't mài, ed khi rUóe cà Thành hoàng làng cu de thd.

Làng ón dinh rà't làu dai, nd khdng chi là ddn vi hành ehinh ma cdn là mot tó ehùc cdng dóng nhiéu ehùc nàng, tuy nhò nhUng tÓ ehùc boàn thién, thich hdp vài yéu càu cùa cuòc sò'ng trUóc day. Nò dàp ùng dUde nhùng dói bòi cùa cuòc sd'ng bình thUdng va cùng ed khà nàng

491

ùng phó vói nhùng tinh huò'ng khó khan nhU khi gap thién tai, giàc cUóp, ngoai xàm. Dàc diém cùa làng là cuòc sò'ng dóng kin, dóng kin dén mùc làng thành mot thè gidi riéng, mgi ngUÒi dàn làng tU thà'y day dù, eó the dUa vào thièt che cùa làng, tinh thàn cóng dóng, tinh nghìa bà con xóm làng ma sd'ng. khòng càn ra kbòi làng, khóng càn giao lUu. Va ai di xa dén dàu khi trò ve cùng pbài giù bò nhùng cài cùa phUdng xa ma sò'ng theo làng. Su ón dinh cùa làng dua vào tinh còng dóng, tinh dóng kin dò.

3. ÀNH Hl/ÒNG CÙA LÀNG XÀ DEN DÒI SONG KINH TÈ XÀ HOI VIET NAM

Cdng dién, làng xà ben vùng, tu t n va ddng kin han che khà nàng

khai tbàc triét de ve ndng nghiep, han che sue tiéu thu cùa còng

thUdng nghiep, thu nhò cóng thUdng nghiep trong quy mó ebd dia

phUdng. Vói nhùng diéu dò, che dò ehuyén che dà tao cho minh cài thè

de trUdng thg: dò thi, giai cà'p tu san co ra ddi cùng khóng lón lén dUde.

Vua ehuyén che bié't rà't rò chó dUa cùa minh là rugng dà't cóng ò

làng xà va thàn dàn. Rugng cdng là nguón tài chinh, lUdng tbUe; con

thàn dàn là nguón sue lao dóng di phu, di linh làm thành sue manh

vàt ehà't de bep bà't cu mUu do nào muò'n nhòm ngó ngai vàng.

Dà't nUóe ménh mòng nhUng lai góm vò vàn làng xà, ma thUc té

là ehinh quyén trung Udng khòng nàm chat dUde, tao thành thè' pbàn

tàn tu nhièn. Nhùng vùng xa xòi, nhùng ké dàn anh trong làng xà

ehié'm nhiéu rugng dà't, eó nhiéu tói tó, phàt trién thành nhùng hào

trUdng, vgng toc, khó'ng che cà mot vùng, dd'i vài trung Udng nhiéu khi

chi làm nhiém vu thàn ha mot càch ehiéu le. Su tap trung cùa che dò

ehuyén che chi là hình thùe, phi kinh tè, khòng ngàn dUde tinh hinh

phàn tàn, càt cu.

Làng xà Viet Nam gàn vói nòng nghiep, chù khóng pbài thUdng

nghiep. Nhà vua ludn nhàe nhd quan lai tràch nhiém pbài làm ebo

ngUdi nóng dàn an eU lac nghiep, khòng dung dè'n thì giò cày cà'y gàt

bài cùa hg, khòng de hg rdi vào eành khò'n quàn dén pbài xiéu tàn bò

492

làng, bò rugng boang, bàn minh làm nd ti. Thù còng nghiep phàt trién

rgng khàp nhUng khòng tàch hàn nòng nghiep, phàt trién trong quy

mò làng xà. Nhiéu vùng eó nghé rièng, tinh xào, co nhiéu thd khéo tay

nhUng nhà nUóc chi quan tàm dè'n vige che tao vàt dung cho eung dinh

va che tao phUdng tién, khi giói cho quàn dói; nò khóng nghì ra càch

nào kbàc là bàt thd khéo vào làm vige trong eàc quan xudng. Theo dò

ma thUdng nghiep cùng bi han che rà't nhiéu.

Làng hinh thành tu rat xa xUa, nhUng ed trai qua nhùng ddt cài

tó, già ed'. Cbàc chàn ed mot thòi gian làng - nhà't là sinh boat vàn hoà

cùa làng - là'y ngói ebùa làm trung tàm. Rói mài dén vige nhà Tran

dat Tiéu tu xà. Dai tU xà, làp dinh làng, vùa thd Thành hoàng làng,

vùa làm hành eung cho vua tuàn du; làng thành ddn vi hành chinh,

lién kè't lai dudi ehinh quyén trung Udng tap quyén. Va sau nùa dè'n

vige boàn chinh eàc hUdng Ude de cùng co', ón dinh tó ehùc noi bg.

Do vi tri cùa làng ddi song ma vàn hoà cùng ed ddn vi là làng, ed

quy mó là làng xà. Làng bò tién xày dUng dinh, ebùa, tó ehùc hdi he,

tra cdng càc buoi bièu dièn tuóng chèo. Làng td ehùc vige hgc hành, càc

buoi làm vàn bài. Tranh làng Hó, bàt quan hg khòng nhùng co nguón

gd'c làng ma cdn là quy md làng, theo tàm màt ddi sd'ng ò làng de chù

y dén cài gì va khdng chù y dén cài gi. Ngay cà vàn hoà eung dinh cùng

chi là su tap hdp kì xào cùa càc làng ma thòi.

Vàn hoà cùa ta phàt trién rgng, ò nhiéu vùng, nhUng quy mò trình

do gàn vói ddi sd'ng làng xà, chUa ed sU ehi phd'i cùa dò thi. Vàn hoà do

quy dinh cùa làng xà ma mang tinh cóng dóng, dàn dà dam net.

Làng xà Viet Nam Ua tó ehùc theo nguyèn tàc trgng tinh. Hàng

xdm song ed' dinh làu dai vói nhau pbài tao ra cuòc sd'ng hoà thuàn

trèn ed sd là'y tinh nghìa làm dàu: Mot bo cài li khòng bang mot ti cài

tinh, Bàn anh em xa mua làng giéng gàn,,. Tinh khoan dung, hoà dóng

dudng nhu là net dac trUng trong tinh càch ngUdi Viét.

Nhùng ànb buòng dd dinh hUdng dé'n vai trò cùa làng xà trong

qua trình tié'p biè'n 3 he tu tUÒng Nho, Phàt, Dao ò Viét Nam.

493

4. VAI TRÒ CÙA LÀNG XÀ TRONG QUA TRÌNH TIÉP BIÉN TU TirÒNG VIETNAM

Viét Nam khòng pbài là dà't nUóc cho ra ddi nhùng tón giào thè gidi lón. Song, nàm trong dia thè thuàn Idi eà ve giao lUu dUdng bò làn dUdng thuy, Viet Nam trd thành ndi dUde tié'p nhàn rà't nhiéu luóng vàn boa theo chàn càc thUdng nhàn buon bàn dùng chàn tai Giao Chi hay eàc nhàn sì Trung Quò'e sang day ti nan khi noi ehinh bién ddng...

TrUóc tién là Phàt giào tu Àn Do, rói sau dd là Tam giào, ké cà Phàt giào vào tu Trung Quò'e giù vi tri quyèt dinh trong y thùe. Do dUde truyén bà mot càch hoà bình, Phàt giào thà'm ngay vào mgi tàng lóp dàn chùng, hoà dóng cùng tin ngUdng bàn dia. Tu tudng tu bi, bàc ài cùa dao Phat rà't de dung boa vói tinh thàn hón bau cùa ngUdi dàn va nhanh ehóng trd thành mot bò phàn tao nén tàm thùe Viet.

Tu thè' ki n , ò Giao Cbàu dà hình thành nén trung tàm Phat giào Luy Làu. Day là lóp Phat giào dam màu Viét An vói càc nhà sU An Dò nhu Kbàu Dà La, Maha ky vUe, nò mang sàe thài Bà la món va nhùng tin ngUdng dàn gian Viét ed, dàc biet là tin ngUòng thd Màu va tin ngUdng càu mUa cùa xà boi ndng nghiep. Bièu-hien cùa sU dung hdp này eó thè thà'y dxióc qua truyén thuyè't ve Kbàu Dà La vói Phàt màu Man nUdng va he thò'ng ebùa Tu phàp (Phàp Vàn, Phàp Vù, Phàp Lòi, Phàp Dién) d Luy Làu.

Dé'n thè ki IX, càc nhà su gó'c Trung Hoa dà qua Viét Nam tru tri ngày mot nhiéu hdn. Trung tàm Phàt giào dUde thành làp d ebùa Kiè'n Sd do nhà sU Trung Quó'c là Vò Ngón Tbòng tru tri. Sang thèk i X, dudi càc triéu Dinh, Tién Le, dao Phat dà trd thành qud'c giào, tuy vàn dam chat dàn gian.

Dao Phàt trò nén thinh dat dUdi thòi Ly Tran. Hàu bé't eàc vua ddi Ly va nhiéu vua ddi Tran déu sùng Phat, sai dUng ebùa thàp, td tUdng due chuóng, dich kinh Phat... Dac biet, nàm 1031, triéu dinh dà xuò'ng ehiéu, phàt tién, thuè thd làm ebùa quàn d càc hUùng dp, tà't cà 150 ehò. Ddng dào quàn chùng bình dàn trong làng xà nò nùe theo dao Phàt, khdng bào ma cu theo, khòng hgn ma cu tin. Le Vàn HUu dUa ra nhàn xét: "Dàn chùng qua nùa nUóc là sU".

494

Cuoi Tran, xuà't hién mot bò phàn tàng ni thoài boa, bién ehà't, "tron vige quan di ò ebùa". Phàt giào bàt dàu bi mot so'Nho sì bài xieb. Thè ki XV, nhà Le dà thi hành chinh sàch dòc tòn Nho hgc, bài xìeh di doan. Khòng con dUde nhà nUóe khyèn khich, Phàt giào lue này lan toà vào eàc khdi quàn chùng bình dàn làng xà: "dà't vua, ebùa làng". Phàt giào Le sd tuy màt di tinh ehà't nhà nUde, quan phUdng nhUng vàn tié'p tue phàt trién, dam màu sàe dàn gian phi ehinh thd'ng.

Sd lUdc lieh su phàt trién cùa Phat giào dé'n giai doan này, ta eó thè thà'y, Phàt giào dà dxióc tié'p bién, dinh hình ve tinh ehà't, ma trong dò, vai trò cùa vàn hoà làng xà là kbòng khó nhàn biè't.

Phàt giào vd'n là thù tdn giào xuà't thè', d Trung Quò'e va Àn Dò, ebùa dat ò ndi xa thi tu, thàm sdn cùng cò'c de suy tu ve vige thUe hành giào li Phàt giào, nhUng sang Viét Nam, ebùa dUdc dat ngay giùa làng, giùa diém quàn cU, bién nhà sU pbài thành ngUdi nhàp thè', trd thành "càn bò" cùa dàn chùng, là tà'm gUdng ve tu càch dao due va ùng xù ebo ngUdi dàn noi theo. Phàt giào Viét Nam mang tinh ehà't nhàp thè' rat rd net. Day cùng là manh dà't ehò che ben vùng cho Phàt giào tón tai khi hi thà't sùng ndi triéu ehinh.

Song, eó diéu là, de tru lai, Phat giào pbài gàn bó vói ddi sd'ng tbuòng nhat vi euge sò'ng nòng nghiep dói bòi ngUdi Viet Nam pbài trgng thUc tien, cùng vi qua nhàp thè vói euge ddi, nén Phat giào sinh ra qua it nhà li luàn, trù mot vài dng vua va quy toc Ly, Tran ed trUde tàc va thành làp tdng pbài Phàt giào riéng, con lai thì Phat giào dUde vàn dung d nhùng tin diéu tu nhàn tieh due, nghiep bào,.,. eó thè thUe hành ngay dUdc. Sò'ng eó tinh eó nghìa vói xóm giéng, thd cha me dng bà cho hié'u le dxióc ngUòi Viét Nam dóng nhà't vói vige thUc hành nhùng diéu Phat ràn day.

Càch thd cùng trong càc ebùa chién cùng mang tinh ehà't pha tap cùa nòng nghiep: tién Phat bau Thàn, thd làn Phàt vói càc thành, Thành hoàng thó dia, càc vi anh hùng dàn toc..., rói xuà't bién rà't nhiéu vi Phàt bà. Càch tac tUdng, ggi tén cùng mang tinh hién hoà, dàn dà cùa quàn chùng ndi xóm làng: òng But Oc (Thich ca), dng Nhin mac ma àn (Di lac). Thè'càc tUdng Phàt ngói cùng rà't thoài mài: chàn

495

co chàn duói, ed khi cdn bécà tré nhò nhU ngUdi me, ngUdi dng gàn gùi.

Qua day, tinh hnh boat di hoà dóng cùa vàn hoà xdm làng Viét Nam khiè'n Phat giào pbài ehuyén boa va bi Viét hoà manh. Phat giào dà pbài tu bd phàn siéu hình rà't uyén thàm khi di vào quàn chùng, so vài Phàt giào Trung Quò'e va An Dò, Phàt giào Viét Nam khòng sàu sàe bang. Tinh thàn Ua hoà hdp va ón dinh khiè'n ngUdi Viét de thoà biép vói nhùng tu tUÒng dé'n tu ben ngoài, song khdng kbòi ed diéu dò là cbàng ed he tu tudng nào dUde nhin nhàn va bièu mot càch thà'u dào, dé'n ndi dén ehd'n. Cu dàn Viét khdng thich t ranh bién, it khi \i luàn.

Dao giào ò Viét Nam khdng nói bàt, vi xét ve lì thuyè't, nd là thù triét hgc tàch rdi hoàn toàn euge sò'ng xà bòi. Khòng gid'ng vài Phàt giào, tuy là triét hgc xuà't thè nhUng chù trUdng tò't ddi, dep dao rà't de dUde quàn chùng ehà'p nhàn, cdn Dao giào, dàc biet là Trang tu vdi thuyè't vi ki, tìm giai thoàt eà nhàn tuyèt dd'i lai rà't xa la vdi tinh còng dóng cùa cU dàn Viét.

NhUng Dao giào vàn tón tai trong dàn gian vói tu càch là mot thù tón giào. Dò là thù Dao giào phù thuy dà thà'm dàm tinh dàn gian, hoà làn vài tin ngUdng ma thuat eó truyén cùa ngUdi Viét dè'n mùc khòng eó ranh giói. Tu xa xUa, ngUdi Viét Nam tu mién nùi tói mién xudi dà rà't sùng bài ma thuat, phù phép, hg tin ràng nhùng là bua, nhùng càu thàn chù ed thè ebùa khdi bénh; càc thàn tièn ed thè phù ho cho cuòc sò'ng cùa ngUdi bình dàn dUde yèn lành.

Ben eanh vige thd cùng Ngge hoàng, Thài thUdng Lào quàn, Trà'n Vù - nhùng vi thàn trong Dao giào Trung Quò'e, ngUdi Viét con thd eà Due Thành Tran, nhùng vi bà't tu nhU Tién Dung, Chù Dóng Tu, bà Cbùa Liéu. Dién thd bà ebùa Liéu bao gid cùng di lién vài thd Tam phù. Tu phù, dò là tin ngUdng Dao giào dà hoà quyén vói tin ngUdng thd Màu dàn gian. Dao giào md rgng bién dò sang thd eà nhùng vi anh hùng dàn toc: Tran Hung Dao, Bàc Hó dUdc tòn lén thành thàn thành. Trong tàm tbùe ngUdi Viét, nhùng ngUdi eó khà nàng bào ho cho dà't nude, cho dàn toc dì nhién là dù sue che ehò cho eà thàn phàn nhùng ngUdi dàn bé nhò, va déu xùng dàng dUdc nhàn dàn sùng bài, tòn kinh. y thùe còng dóng, quò'e già dà nhuò'm màu sàe lèn bà't eù yéu to' ngoai lai nào.

496

NgUdi Viét Nam eó thè eoi là it tinh thàn tdn giào. Hg coi trgng hién thè' tran tue hdn thè gidi ben kia. Khdng pbài vi hg khòng me tin, hg tin ed ma quy, eó linh hón, thàn phàt, nhiéu ngUdi thUc hành càu cùng, nhUng ve tUdng lai, hg lo cho con cbàu hdn là cho linh hón cùa minh, tuy eoi trgng hién thè' nhUng cùng khóng bàm là'y hién thè, khòng qua sd bài cài ehèt ''song gùi, thàe vé\

Nho giào ò Viet Nam pbài dé'n thè ki XV mài thUc sU ed vai trò

trong ddi sò'ng xà bòi Dai Viét. Sau ehièn tbàng ehò'ng Minh, vói yéu

càu thò'ng nhà't chinh quyén qud'c già vào tay nhà vua, Phat giào td ra

khdng dù bièu lUe. Nho giào vdi tu tUdng trung nghìa, t ra t tu phàn vi

mài giùp dàc lUe cho vige quàn lì quò'e già nhU vày. Nho giào da dUde

lUa ehgn mot càch chù dóng vi tUdng lai dàn toc chù khòng con là àp

lue cùa quàn xàm lUdc ehié'm ddng.

Nho giào dUde lUa chgn nhU vày ed tàc dung tó ehùc lai xà boi,

nhà't là mat ehinh tri. Tàc dung cùa nd thè hién rÒ d hai kbàu: triéu

dinh va làng xà. Tai triéu dinh, quan che'va le nghi cùa Nho giào xàc

dinh trat tu, uy nghi, de cao quyén tuyét dd'i cùa vua, tò ehùc mgi mat

xà bòi làm cho quò'e già trd thành eó vàn hién, co quy md. Trong làng

xà, nd dùng le nghìa de cùng ed' trat tu trèn dUdi, dùng quan he tinh

nghìa de cùng ed' già dinh, bg hàng va quan he thày tó. Nho giào vach

rà't rò eàc quan he theo hg hàng, theo dàng cà'p, theo ehùc vi, dùng lì

luàn de thuyè't phuc va nghi le de trang sue, ve sau phàp dién hoà

trong già le, trong hUdng Uóc. Dò là tàc dung ''dòn nhàn ludn, hàu

phong tud\ eung phUdng tién là ehinh quyén va giào due, Nho giào di

rà't sàu vào vàn hoà tinh thàn.

Nho giào con eó tàc dung kbàc vói vàn hoà: sàp xèp, dinh hUÓng càc boat ddng tu tudng, tdn giào, nghé thuat. Mot mat, trong vige tè tu, nd chù trUdng thd cùng tó tièn va tè' eàc chinh thàn, phà bò càc dàm tu, quét bót me tin nhàm nhi. Mat kbàc, tu tudng sùng thUdng dao due, coi thudng boat dòng khoa hgc kì thuat, là'y "dao" de phàn biet nhà nbac va tue nbac, lén àn vàn chUdng "tà, dàm", cà'm trai gài nhày mùa, bàt xUdng vói nhau.. . cùng buy beai va làm thui cbòt khòng it sàng tao khoa hgc va nghé thuat.

497

Nho giào vói li luàn va nghi le, vàn hoà hoà con ngUdi cùa già dinh. hg hàng; làng nUóe, quan tàm tràch nhiém vói già dinh, hg hàng, nghì dé'n cha òng, lo cho con cbàu, tràch nhiém vói dà't nUóe, quò'e già, song lai it quan tàm dé'n ddi sò'ng xà bòi thàt sU. Nò tao ra nhàn vàt vàn hoà là nhà Nho, là òng do, chàm lo hgc hành, coi trgng vàn hoà, vàn ehUdng nbUng khòng pbài là ngUÒi làm hgc thuat, làm khoa hgc. Nhà Nho chi là ngUdi noi gUdng Thành hién, giù dao due, sd'ng dè'n gd bó, nguy thién, lo hgc tbuge sàch vd, md mieng là nói Idi kinh su, dùng nò de bàn suòng mgi ehuyén trén ddi. Thày dò là nhàn vàt vàn hoà cùa nòng thòn, kbòng thich ùng dUde vói dò thi.

Nhà Nho Trung Quò'e khòng eó kbài niem làng nUóc nhU nhà Nho Viét Nam ma chi co kbài niem quó'c già. Day là mot kbài niem dàc biet Viét Nam. Càc nhà Nho Viét Nam trUóc khi là tòi cùa triéu dinh thì là dàn cùa làng xà. Khi là tòi cùa triéu dinh thì khòng ai trung thành hdn hg trong vige phuc vu triéu dinh, bào ve tó quó'c. Song hg cùng con là ngUÒi dàn cùa cóng xà, xóm thòn, san sàng phé phàn mgi bà't cdng, te tham nhùng, viét thd vàn bang chù Ndm, suy tu, phàt biéu bang tue ngù, ca dao dàn dà, bénh vUe cài tò't dep, cao quy cùa ngUdi dàn cdng xà. Quan nhà't thè', dàn van dai, mài mài hg là dàn. Thài do cùa hg vdi triéu dinh kbàc thài dò nhà Nho Trung Quò'e. Nude là nude cùa dàn, triéu dinh chi ed già tri khi bào ve d^ióc dàn, ngUdc lai, phàn bòi dàn theo giac thì làp tue hg trd thành nhùng ngUdi di dàu trong phong trào eùu nude. Do dd, xuà't hién kiéu cai tri pbài gUdng nhe còng xà cùa vua ehùa Viét Nam. Day là mot hién tUdng Nho giào hoà ve hình thùe ma khòng thay dòi cà'u trùc.

KÉT LUÀN

Trong xà hòi Viét Nam truyén thò'ng, ed cà'u làng xà vùa dóng thòi tao nén nhùng nhàn to' ón dinh, mat kbàc cùng tao nén nhùng nhàn to mang tinh chat tri tré. Chùng ta xày dUng vàn hoà xà bòi chù nghìa tu cài vó'n vàn hoà truyén thò'ng eó tinh nòng nghiep, làng xà va "phUdng Dòng", qua là mot quàng dUdng dai càn kbàc phuc.

Nén phàt buy khà nàng truyén thò'ng du nhàp va linh boat ùng dung de nhanh chóng eó cài hién dai hay tìm tòi tu dàc sàe dàn toc de

498

tao làp bàn linh riéng bòi nhàp vói thè giói? Chù trUdng cùa Dàng ta xày dUng mot nén vàn hoà vùa tién tién, vùa dam dà bàn sàe dàn toc. Càn tìm bièu dàc sàe vàn hoà dàn toc va xày dUng mot nén vàn hoà xà bòi chù nghìa eó dac sàe dàn toc, nhUng cài tóng thè khdng nén biè'n vige dd trd thành sùng eó, thành hàng rào ngàn cài hién dai. Dàu cho cài toàn càu, cài t h è gidi khòng pbài là hay eà, nhUng nèu dóng cùa ehinh lai de giù cài dàn toc, thì cài dò nhà't sé chui vào bang dudng cùa so!

Ngày nay, khi vàn hoà dà trd thành ddng lUc phàt trién kinh té', thì vige nghién eùu trd lai nhùng dac sàe vàn hoà dàn toc, vàn hoà làng xà, nhùng Idi ieh va tàn du khdng tòt nò de lai sé ed dóng góp khòng nhò cho sU nghiep xày dUng mot Viet Nam giàu dep, cóng bang, vàn minh.

499