MAPIRANJE SANDŽAKA

MAPIRANJE SANDŽAKA

SANDŽAK U REGIONALNOM KONTEKSTU: MAPIRANJE UTICAJA I PREDLAGANJE REŠENJA ZA POBOLJŠANJE DRUŠTVENO – POLITIČKOG

RAZVOJA U SANDŽAKU

Beograd, jun 2017.

2

Stavovi izneti u ovoj analizi su stavovi autora, a ne Holandske ambasade.

3

UVODNE NAPOMENE

Ova analiza je rezultat rada na projektu “Sandžak u regionalnom kontekstu – mapiranje uticaja i

predlaganje mogućnosti za unapređenje društveno–političkog razvoja u Sandžaku”, koji je finansijski

podržala Ambasada Kraljevine Holandije u Srbiji.

Analizu je izradio tim u sastavu: dr Dušan Janjić, rukovodilac tima, msc Sarina Bakić, dr Nebojša

Čagorović, Marija Krstić–Draško, dr Nadxmedin Spahiu, dr Safuadan Plojović i dr Mirjana Rašević.

Cilj istraživanja i pisanja ove analize je da se prouče i prikažu osnovni trendovi, obeležja života ljudi,

uključujići aktivnosti i ceremonije (društvena okupljanja i/ili proslave); politike i institucije koje

doprinose da se održava predstava o “Sandžaku”; sociokulturne fenomene i društvene sisteme koji su

postojali, postoje ili mogu biti izgrađeni u Sandžaku.

Namera je da se tema Sandžaka iznese na svetlo dana; da se podstakne javna rasprava, odnosno da se

Sandžak “mapira”, ucrta i osvetli na mapi Zapadnog Balkana, posebno Srbije, Crne Gore, Bosne i

Hercegovine i Kosova; da se prepozna put Sandžaka kroz probleme sadašnjice ka budućnosti, da se

razmotri da li bi ta budućnost mogla da bude “zajednička evropska budućnost” naročito da se utvrdi

koje mesto, na ovom putovanju, pripada normalizaciji života na Zapadnom Balkanu, normalizaciji

međusobnih odnosa naroda i država ovog regiona a time i regionalnoj saradnji.

Pored toga što je dočekivao mnoge posetioce i nekoliko vojski, pored toga što leži u srcu Balkana,

oblast Sandžaka je neshvaćena, “izgubljena” i “zaboravljena”. Sandžak je, kao i čitav Balkan, po

svojoj kontraverznoj ali strateškoj poziciji na istorijskim, političkim i simboličkim mapama Evrope,

viđen kao “Drugačiji” (Lukač–Zoranić, Ferhatović, 2016: 137, 139).

Tema Sandžaka je, danas, pre svega domen, čak i svojevrsni monopol lokalnih političara od kojih se

malobrojni rukovode svestranim promišljanjem stvarnosti te i problema Sandžaka. U praksi ovih

političara preovlađuje takozvani pragmatični pristup. U odsustvu strategije mnogi političari se

pridržavaju takozvanog “lukrativnog pristupa” koji je u suštini dnevno politikanstvo i

nagodbenjaštvo.

4

Pažnja javnosti se okreće ka Sandžaku samo u situacijama incidenata, naročito političko-

bezbednosnih. To uzrokuje da je u narativu o Sandžaku prisutno insistiranje na kriminalizaciji

stanovnika ove regije i na njihovom verskom i političkom ekstremizmu iako je stvarnost, u poređenju,

s mnogim drugim oblastima Balkana daleko od ovakve predstave.

U javnosti se podržava politizacija teme Sandžaka sa stanovišta bošnjačkog i srpskog

etnonacionalizma. Izuzetno su retke rasprave i dela u kojima se uočava i uvažava multietnička,

multikulturna i multikonfesionlna realnost ove oblasti. Ona se samo konstatuje ali se ne promišljaju

sve posledice koje iz nje proizlaze, pre svega, posledice po politiku.

Otuda ne čudi ni to što se istraživači susreću sa odsustvom stručne literature, naročito sa odsustvom

multidisciplinarnih istraživanja i relevantnih istraživanja javnog mnjenja. Zbog svega toga, ova

analiza se oslonila na pojedine kvalitetne naučne radove, pre svega, iz etnografije i kulturne

antropologije; statističke izvore, političke programe, saopštenja; analize (policy paper) pojedinih

samostalnih “think–tank” organizacija, novinske izveštaje i za potrebe analize organizovane

intervjue.

5

I) SANDŽAK REALNOST I MIT

1. Problemi terminologije: od etnifikacije ka stvarnosti

„Sandžak” je tradicionalni naziv1 za oblast na teritoriji Srbije i Crne Gore. Ova oblast veličine 8.409

kvadratnih kilometara od čega se u Srbiji nalazi 4.504 a u Crnoj Gori 3.905 kvadratnih km. To je

pretežno planinska oblast sa prostranim visoravnima, ispresecena rečnim dolinama (Lim, Uvce, Ibar

i Raška), ali relativno lako prolazna. U ovoj oblasti se ukrštaju najstariji poznati putevi od posebnog

vojno–strateškog i trgovačkog značaja, koji su povezivali istočni i jugoistočni deo Balkanskog

poluostrva sa zemljama Zapadne Evrope (bosanski, zetski i dubravački put) (Bajrović, 2005;

Fijuljanin, 2010: 11, 12; Pfeifer i Šećeragić, 2009: 10). Dubrovačkim putem ova oblast se našla na

“Putu svile”, na najkraćem i najprohodnijem kopnenim pravcem od Zapada do (Bliskog, Srednjeg i

Dalekog) istoka. Zbog svoje prohodnosti, zbog nepokrivenosti modernom putnom infrastrukturom i

zbog slabosti država koje povezuje ova oblast, ona se, dan-danas, smatra jednim od važnijih pravaca

na “Balkanskoj ruti” organizovanog kriminala.

Sandžak je pogranična i prekogranična oblast Srbije, Crne Gore koji se oslanja na sever Kosova i

Republiku Srpsku odnosno Bosne i Hercegovine (i to preko opština koje su jedan deo istorije

pripadale Sandžaku - Rudo, Foča, Čajniče i Goražde). To je prostor susretanja, saradnje i spajanja ali

i mogućih etničkih, verskih (sukoba hrišćanstva i islama) i drugih sukoba. To je vojno, političko,

trgovačko i kulturno raskršće na kome su se susretali ili sukobljavali interesi lokalnih, balkanskih

igrača i “velikih” (evropskih i svetskih) sila. To je prostor na kome su migracije, krize i ratovi

prekrajali granice odnosno verski, etnički inžinjering nije stran ovom prostoru.

1 Reč “Sandžak” potiče iz Osmanlijskog carstva i to od turske reči “sancak” ili “zastava” odnosno barjak a označava upravno–

teritorijalnu (vojnu i administrativnu) jedinicu unutar Osmanlijskog carstva. U doba osvajanja na granicama Osmanlijskog carstva

formirani su takozvani krajiški ili akindžijski sandžaci, koji su imali zadatak da čuvaju osvojene i da osvajaju nove teritorije. Većinu

stanovnika ovih jedinica su činili ratnici kojima su, zbog ratne službe, dodeljivane izuzetne priviligije poput opraštanja poreza.

Praksa da se termin „Sandžak“ koristi samo za onaj njegov deo koji u Srbiji potiče iz druge polovine devetnaestog veka, kada su Velike

sile iscrtavale granicu između Otomanske carevine i „Zapada“.

6

Sandžak je ime dobio po “Novopazarskom sandžakatu” a kao jedinstvena admninistrativna celina

postojao je u okvru bosanske države, od 1373. do 1463. godine sve do Berlinskog kongresa 1878.

godine (Fljuljanin, 2010: 11; ICG, 2005: 2). Sve to vreme upravno i kulturno sedište Sandžaka je u

Novom Pazaru.2 Temelje Novog Pazara je postavio, u periodu od 1455. do 1461, u blizini

srednjovekovnog Nemanjićkog grada Ras i njegovog predgrađa Trgovišta, Isa–beg Ishaković

(Kahrović, 2014: 359; Lukač–Zoranić, Ferhatović, 2016: 143).3

Istorija ovog kraja je starija od 1461. godine, od Otomanske vlasti. U ovoj oblasti su koreni

srednjovekovne srpske državnosti. U 11. i 12. veku, ova oblast je poznata kao Ras – srpska država

pod tutorstvom Vizantije, a upravljanja od porodice Nemanjić. Od 9. do 13. veka ovde su podignuti

najstariji pravoslavni manastiri (Crkva Svetog Petra, Manastir Đurđevi stupovi, Sopoćani, Mileševa).

Od 1217. godine, kada je Stefan Nemanjić primio kraljevsku krunu od pape počinje jačanje Rasa koji

postaje utvrđeni grad u radijusu od nekih 10 kilometara od današnjeg Novog Pazara (ICG, 2005: 5).

Po etničkom sastavu stanovništva ova oblast je multietnička: Bošnjaci su većinsko stanovništvo, a

slede ih Srbi i Crnogorci. Unutar Sandžaka ima opština sa izrazitom bošnjačkom većinom i opština u

kojima su Bošnjaci manjina u odnosu na Srbe i Crnogorce (Jugozapadna Srbija / Sandžak, 2005: 7).

Nasuprot tome što Sandžak kao autonomna jedinica ne postoji od kraja devetnaestog veka, a da je

zvanična upotreba naziva „Sandžak“ za administrativnu celinu prestala 1912. godine, termin

“Sandžak” je dan–danas odnosno više od sto i deset godina u široko rasprostranjenoj neslužbenoj

upotrebi (ICG, 2005: 2).U ovom značenju pojam „Sandžak“ je vezan pre svega za Muslimane

odnosno Bošnjake te predstava o “Sandžaku” poprima snagu svojevrsnog (istorijskog) mita.4 Tu

snagu mu je ojačao bošnjački etnonacionalizam. 5 Etnonacionalističko tumačenje porekla Bošnjaka

insistira na istorijskoj nespornosti autohtonosti Bošnjaka uz naglašeno distanciranje od veza sa

Slovenima, pre svega sa Srbima.6

2 U turskoj verziji: “Yeni Pazar”. Inače, ime “Pazar” dolazi od persijske reči “bazaar”.

3 Isa–beg je bio zapovednik skopskog i bosanskog krajišta, kasnije bosanski sandžakbeg, osnivač Sarajeva i Šapca.

4To se potvrđuje i činjenicom da je Sandžak kao samostalni teritorijalni entitet obnovljen na dve godine (1943–1945. godine) u

dokumentima partizana–komunista.

5 Da bi se potvrdio identitet Muslimana preimenovanje u “Bošnjak” je trebalo da potvrdi njihovu državotvornost i da ih poveže sa

Bosnom kao “matičnom državom” i da se dosegne ideal etnonacionalističke ideologije i politike po kome se etnicitet isključivo

dovršava u sopstvenoj državi. Međutim, prenaglašeno pozivanje na administrativno jedinstvo sa Bosnom u otomanskim periodu i

islamizacijom, dovodi u pitanje tvrdnju o autohtonosti muslimansko–bošnjačkog identiteta. To nameće, u odnosu na istorijske

činjenice, teško rešiv zadatak potiskivanja veza sa preslovenskom i/ili slovenskom poreklu s jedne strane, i naglašavanje razlike u

odnosu na Turke, s druge strane. U nastojanju da se izvrši ovaj težak zadatak pojam “Sandžak” se ugrađuje u srž identiteta Bošnjaka.

6 Po učenju o neslovenskom poreklu u ovoj oblasti su, pre dolaska Slovena, dominantno prisutni Iliri što se potvrđuje mnogim

toponimima ilirskog porekla (na primer, nazivom reka, planina i dolina poput “Tara” i “Lim”). Po ovom učenju, u sedmom veku, dolinu

Raške nastanjuje pleme Srbi, koji su “mnogobožci” (politeisti). Pored Srba, u ovoj oblasti, žive i ljudi bogumilske vere za koje se ne

zna kojem su narodu pripadali. Ali su ih Srbi nazivali ,Babuni” jer su doseljeni sa planine Babun iz Makedonije. Po ovom učenju,

Bogumilstvo je u Bosnu prešlo sa Sandžaka. Kada je Bosna, pod vlašću Tvrtka I Kotromanića, osvojila Sandžak ovi stanovnici su

počeli da se izjašnjavaju kao “Bošnjani”.

7

Bošnjačko i sandžačko pitanje se aktuelizuje u periodu krize i raspada bivše Jugoslavije. Tada se i

sam pojam “Sandžak” isključivo vezuje za muslimanski–bošnjački identitet. U to doba vladajućem

srpskom etnonacionalizmu je odgovarala priča o “Srbiji za Srbe” koja je ignorisala ili marginalizovala

prisustvo “Drugih”. Iz takve perspektive nije ni bilo osvrta na stvarnost odnosno multietničnost

Sandžaka. Odgovor na etnifikaciju pojma “Sandžak” trebalo je da bude samo podsećanje na početke

srpske državnosti – Ras, “Stara Raška” – Nemanjićka država i nastojanje da se smanji svaki kontakt

sa Bošnjacima (Jugozapadna Srbija / Sandžak, 2005: 8, 9). U okviru ovog odgovora, nagoveštavano

je da bi trebalo postojeće opštine podeliti na srpske i muslimanske a srpske opštine povezati u

zajednicu srpskih opština u Rasu (takozvana Bela knjiga), isto onako kako su, tada, nicale “Srpske

autonomne oblasti” po Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.

U doba raspada bivše Jugoslavije i nastanka slabih nacionalnih država (Bosna i Hercegovina,

Makedonija, Srbija i Kosovo) koje unutar sebe imaju otvorene međuetničke tenzije koje dosežu i do

zagovaranja secesije odnosno daljeg cepanje ovih država po etničkoj liniji, u doba bujanja

etnonacionalizma i ekstremizma i „naviranje istorijskog sećanja i izoštravanje religijskog identiteta“,

na Balkanu i širom Evrope, uz snažan svetski megatrend obnove ekstremizma, snaženja terorizma

kao i snaženje religioznosti a i političke instrumentalizacije religija, posebno agresivnog islamskog

ekstremizma (Less, 2016; Morrison, 2008: 1), prihvatanje multietničke, multikonfesionalne i

multikulturne stvarnosti ove oblasti nije bila opcija koju “valja podržati”, kao što nije podržana

multietnička Jugoslavija.

U ovoj analizi pojam “Sandžak” se koristiti u dva značenja: prvo, kao pojam koji označava sadašnji

trenutak njegovog suženog razumevanja i tumačenja preko bošnjačkog identiteta i drugo, kao pojam

za prekograničnu multietničku, multikonfesionalnu oblast u kojoj ljudi imaju mnogo različitih ali i

mnogo zajedničkih odrednica.

Po drugom učenju Bošnjaci su Sloveni a u najvećem broju slučajeva Srbi, koji su prihvatili islam i pod uticajem Islama izgradili

poseban identitet.

8

2. Kratka istorija “Sandžaka”

U govoru o istoriji ove oblasti postoje dva različita i često suprotstavljena narativa: srpski i bošnjački.

Sama istorija daje dovoljno argumenata za različita tumačenja ali odlučujući uticaj na nastajanje i

održavanje ovih narativa imaju ideologija i politike.

U nastavku ovog teksta ćemo ukazati opšti okvir za upoznavanje istorije ove oblasti uz nastojanje da

se ukaže na one odrednice oko kojih postoji visok stepen slaganja.

U srednjem veku ova oblast je pripadala državi Nemanjića ili “Prvoj srpskoj državi” čija je prestonica

- grad Ras (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 28). Posle Kosovskog boja, tačnije 1396. godine, Turci su

osvojili mnoga mesta u oblasti Rasa ali je dugo vremena posle toga postojalo dvovlašće Turaka i

Srba. Osmanlije u potpunosti ovladavaju ovom oblašću tek u 1455. godini, kada je sultan Mehmed

Fatih, sa svojim vezirom Mahmud Pašom, osvojio Bosnu (1463. godine), osnovan je “Bosanski

sandžakat” (liva), kome je priključen veći deo teritorije Sandžaka.

Na osnovu Berlinskog kongresa i mira u Bukureštu (1913. godine) srpski kralj Petar I Karađorđević

i crnogorski kralj Nikola Petrović su, uz podršku Rusije, podelili ovu oblast između Srbije i Crne

Gore (Jugozapadna Srbija / Sandžak, 2005: 7).

Između dva svetska rata, u Kraljevini Jugoslaviji, Sandžak je u administrativnom smislu pripadao

banovinama. Tada među Bošnjacima nastaju političke i verske organizacije koje prihvataju tadašnje

uslove i status ali i organizacije koje se protive postojećem stanju, među kojima su i naoružani srpski i

muslimsnki komitski pokreti od kojih muslimanski sarađuju sa sličnim grupama Albanaca sa Kosova.

Politički zagovornici nemirenja sa tadašnjim statusom Sandžaka organizuju Sjeničku konferenciju.7

Konferencija je usvojila Rezoluciju.8 Tadašnje vlasti su ovu konferenciju proglasili kao „austrofilsku“

7 Konferencija je održana u vremenu od 13. do 15. avgusta 1917. godine, a u njenom radu su učestvovali bošnjački prvaci gotovo iz

svih sandžačkih gradova.

8 U Rezoluciji se zahteva sledeće: “I. Pripajanje Bosni i Hercegovini je naša konačna želja i istovremeno jedini razuman način da

konačno riješimo naše pitanje; II. U slučaju da naši zahtjevi, za koje smatramo da imamo pravo ne mogu biti ispunjeni, iz nama

nerazumljivih i nepredviđenih razloga, mi zahtijevamo: Autonomiju Sandžaka; III. U slučaju da i ovi naši zahtjevi i želje ne budu mogli

biti ispunjeni i da izgubimo svaku nadu na gore navedeno i na naše postojanje, preostaje nam kao jedino razumno rješenje da se moramo

iseliti sa ovog područja. Ovakva prisila bi predstavljala najveću nepravdu i sramotu za civilizaciju i neizbježno nam preostaje sledeća

molba; Mi u ovakvom slučaju molimo Austro-Ugarsku vladu za zaštitu i dozvolu za iseljenje u Tursku; IV. Kao što naši svestrani

odnosi zahtijevaju poseban pristup u odnosu na srpsko i crnogorsko rukovodstvo, molimo k.u.k. Generalnu Vojnu upravu za Srbiju i

Crnu Goru da pitanje upravljanja Sandžakom predstavi višim vlastima i da do definitivnog regulisanja ovog pitanja budemo pripojeni

Bosni i Hercegovini, pošto uprava ove zemlje odgovara našim odnosima (situaciji)… U slučaju da ni ovaj zahtjev ne bude moguće

ispuniti, molimo da se oformi autonomna uprava u Sandžaku… Pošto se osjećamo preslabim da osiguramo naše želje i zahtjeve molimo

k.u.k. Austro-Ugarsku vladu da nas podrži i da nam osigura ispunjenje istih….” (Krcić, 2015: 13). U istorijskom smislu ova

konferencija je bila, posle Berlinskog kongresa, prvo jasno izražavanje političke volje Bošnjaka o Sandžaku kao jedinstvene autonomne

jedinice. (Fijuljanin, 2010: 35, 36).

9

i optužili njene učesnike za veleizdaju. Na intervenciju parlamentarnog kluba Jugoslovenske

muslimanske organizacije (JMO), koju je predvodio tuzlanski muftija, a kasniji reis–ul–ulema hadži

hafiz Ibrafim ef. Maglajić, kraljevskim ukazom, od 17. februara 1921. godine, obustavljen je postupak

a optuženi su pušteni na slobodu.

Za vreme Drugog svetskog rata (1941–1945. godine), u oblasti Sandžaka dolazi do žestokog

međuetničkog sukoba.9 U to doba, ova oblast je pod vlašću Nezavisne Države Hrvatske (NDH).10

Sve ovo vreme, traje masovno regrutovanje ljudi za rat na strani Trećeg rajha.11

Deo pripadnika Muslimana, Srba i Crnogoraca priključio se antifašističkom pokretu, koji je

predvodila Komunistička partija Jugoslavije. Antifašistički pokret učestvuje u oslobođenju Sandžaka

i formira (u Pljevljima, 20. novembra 1943. godine) Zemaljsko antifašističko veće narodnog

oslobođenja Sandžaka (ZAVNO Sandžaka) koje upravlja Sandžakom kao autonomnom oblašću koja

nije razvijena u federalnu jedinicu nove Jugoslavije mada je, u Odluci Drugog zasjedanja AVNOJ-a,

Sandžak određen isto kao i sve republike.

Odluku o podeli Sandžaka donelo je Predsedništvo AVNOJ-a dok je, na zasedanju u Novom Pazaru,

29. marta 1945. godine, ZAVNO Sandžaka odlučio da se područje Sandžaka priključi delom Crnoj

Gori, a delom Srbiji.

U FNRJ, kasnije SFRJ ova oblast je podeljena između Srbije i Crne Gore. Status Muslimana

(“Musliman”, sa malim ili velikim “M”) je, do sedamdesetih godina, nejasno definisan a od

sedamdesetih godina prošlog veka Muslimani imaju status “konstitutivnog naroda” kao Crnogorci,

Hrvati, Makednoci, Slovenci i Srbi. U to doba dolazi i do naglog razvoja Sandžaka ali i do novog

talasa iseljavanja i streljanja “okupacionih saradnika” a među njima brojnih uglednih Bošnjaka.

Takođe, mnoge porodice su se, u potrazi za boljim životom, uputile u Nemačku, Holandiju,

Francusku, Austriju itd. Vremenom su nastala brojna uspešna preduzeća, novi privredni centri,

9 To je vreme masovnih ubistava i proterivanja Bošnjaka od strane srpskih i crnogorskih četnika a i nasilja nad Srbima i Jevrejima od

strane okupacione, nemačke vlasti i njenih saveznika organizovanih u Muslimansku miliciju.

10 Od aprila do septembra 1941. godine Sandžak je bio pripojen Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH) i to na zahtev delegacije

Sandžaklija iz Pljevlja, Bijelog Polja i Prijepolja. Oružane snage NDH su se morale povući a Sandžak je okupirala fašistička Italija.

Nakon kapitulacije Italije, 1943. godine, iako su vođe Muslimana od poglavnika dr Ante Pavelića, 1943. godine, zatražili pripajanje

NDH Hrvatskoj ali je Nemačka uspostavila vojnu komandaturu nad Sandžakom i za zapovednika Novog Pazara imenovala Aćifa

Hadžiahmetovića koji je imao podršku albanskih nacionalista (Balli Kombëtar). Aćif Hadžiahmetović odnosno Bljuta je Albanac po

nacionalnosti koji je u prvim mesecima upravljanja Novim Pazarom vršio otvorenu albanizaciju lokalnog bošnjačkog življa. Od toga

je odustao tek kad je naišao na otpor lokalnog stanovništva. I pored toga, Aćif Hadžiahmetović se, danas, među Bošnjacima, vrednuje

kao izuzetna istorijska ličnost a najveća zasluga mu je odbrane Novog Pazara od četničkih napada.

11 Na primer, za vreme nemačke uprave sposobni muškarci su regrutovani za SS trupe. Najpre je Karl von Krempler kao vođa SS

Policije za Sandžak, osnovao "SS policijsku obrambenu pukovniju Sandžak" ("SS Polizei-Selbstschutz-Regiment Sandschak"). Uz to,

"Boračku skupinu Krempler" ("Kampfgruppe Krempler" ili i "Muselmanengruppe von Krempler") činilo je od 8.000 do 12.000

pripadnika i to 5.000 ljudi iz redova lokalnih muslimansko-hrvatskih milicija kao i anti-komunističkih i anti-srpskih dobrovoljaca kao

i tri bataljona Albanaca. Zapovednik te SS formacije bio je Hafiz Sulejman Pačariz. U septembru 1944. godine, Tito objavljuje

generalnu amnestiju za snage osovine i tada nekoliko pripadnika SS puka dezertira a, 22. septembra, odred u Pljevljima predaje grad

partizanima a zapovednik Pačariz napušta Sandžak sa preostalim snagama i odlazi u smeru Sarajeva gde dolaze pod komandu ustaškog

generala Vjekoslava "Maksa" Luburića. Tada Pačariz biva unapređen u čin ustaškog pukovnika.

10

izgradnja saobraćajne i druge infrastrukture, uključujući elektrifikaciju; povećava se kvalitet života.12

Ali Sandžak je, i dalje, najzaostalije područje, a Tutin najzaostalija opština u tadašnjoj Jugolsaviji

Devedesetih godina 20. veka, kriza i raspad Jugoslavije, unutrašnji rat i sankcije EZ i UN,

hiperinflacija, koja je nadmašila i onu sa kraja Hitlerove Nemačke, su drastično produbili društvenu

i ekonomsku krizu a osnažili šverc, crnu i sivu ekonomiju. U političkom životu, to je doba

etnonacionalizma i nacionalne homogenizacije, govora mržnje i nepoverenja, povremenog

međuetničkog nasilja uključujući kidnapovanja i ubistva Muslimana koja su počinile srpske para–

policijske grupe, podržane od državnih organa posebno od bezbednosnih službi.13 U kampanjama

širenja psihoze straha aktivnu ulogu imaju takozvane četničke vođe, najčešće pripadnici Srpske

radikalne stranke (SRS).14 Političkom scenom dominiraju stranke sa naglašenim

etnonacionalisitičkim programima (ICG, 2005: 15; Jugozpadna Srbija / Sandžak, 2005: 11).

Iako su mnogi Muslimani/Bošnjaci sa sumnjom gledali na uspon Miloševića, većina je podržavala

saradnju sa njegovom vlašću koja se, sa svoje starne, trudila da u republičkoj vlasti ima predstavnike

Muslimana koji se nisu protivili generalnom kursu vlasti.15 To, pak, nije uticalo na vlast da odustane

od „suzbijanja“ etnonacionalističke politike bošnjačkih političkih vođa i stranaka. Tako je, u maju i

junu 1993. godine, uhapšeno, zbog organizovanja referenduma, dvadesetčetiri (24) Bošnjaka,

rukovodilaca i aktivista SDA iz Novog Pazara, Tutina i Sjenice. Oni su u zatvorima (Kraljevo i Novi

Pazar) izloženi torturi. Tek u septembru, 1993. godine, se raspisuje i poternica za Ugljaninom,

predsednikom SDA, koji se, tada nalazio u Ženevi pokušavajući da obezbedi učešće za sebe i da

nametne temu Sandžaka na Mirovnoj konferenciji o bivšoj Jugoslaviji (Fijuljanin, 2010: 48). Tokom

1994. godine, u Crnoj Gori (Bjelo Polje, Pljevlja, Rožaje), pod zvaničnim obrazloženjem „traženja

12 Reč je o iskorenjivanju nepismenosti, povećanju stepena obrazovanosti i uspostavljanju sistema osnovnog i srednjeg školstva; širenju

obuhvata građana socijalnom i zdravstvenom zaštitom; podizanju finansijske moći zaposlenih i slično.

13Prva žrtva etničkog nasilja bio je Ramo Berbo, koji je ubijen u centru Sjeverina (Priboj), 26. avgusta 1991. godine a najpoznatiji

primeri etnocida nad Bošnjacima dogodili su se 22. oktobra 1992. godine, kada je srpska paravojna formacija „Osvetnici“, u mestu

Mioča, otela iz autobusa na liniji Pljevlja-Priboj, šesnaest (16) putnika bošnjačke nacionalnosti, radnika pribojskih firmi, odveli ih u

Višegrad i streljala na obali Drine (takozvani slučaj Sjeverin) (Fijuljanin, 2010: 48) i 27. februara 1993. godine, kada je oteto devetnaest

(19) Bošnjaka na železničkoj stanici u selu Štrpci i streljano u selu Prelovu kod Višegrada, na obili Drine (Jugozapadna Srbija /

Sandžak, 2005: 11).

14 Među ovima je najpoznatiji Dačević koji je zaveo neku vrste samovlasti u Pljevljima (Crna Gora) koji je uklonjen nakon javnog

manifestovanja odlučnosti JNA da mu se suprotstavi.

15 Sa svoje strane, većina bošnjačkih političara je bez jasnog javnog glasa, a retki među njima, poput Rasima Ljajića, su „diskretno

naslonjeni“ na opoziciju.

Borba za ljudska prava, javni protest protiv policijskog nasilja i rata, zagovaranje međuetničke i religijske saradnje „prepušten je“

građanskim aktivistima, poput Šefka Alomerović, koji u saradnji sa drugim aktivistima i nevladinim organizacijama izvan Sandžaka

pre svega Herlsinškim odborom za ljudska prava u Srbiji i Foruma za etničke odnose i IKV (Holandskog intercrkvenog veća) pokreće

Letnju školu interkonfesionalnog dijaloga i razumevanja (SIDU) u Sjenici; pitanje povratka u Bosnu izbeglica u 28 bukovičkih sela u

opštini Pljevlja; izvođenja pred lice pravde ratne zočince koji su kidnapovali i ubijali Bošnjake (IFIMES, 2005).

11

oružja“, uhapšeno je nekoliko pripadnika SDA a BNVS je optuživana za secesionizam. U takvoj

atmosferi Ugljanin je, pobegao u Tursku. 16

Od potpisivanja Dejtonskog sporazuma, novembra 1995. godine, Milošević a time i Crna Gora

smanjuje represivni pritisak (ICG, 2005: 18) ali, ipak, 10. jula 1997. godine, uvodi vanredno stanje u

opštini Novi Pazar s obrazloženjem da je lokalna vlast na čelu sa Ugljaninom „izazvala nacionalnu i

versku netrpeljivost time što je na zgradu opštine postavila zastavu SDA, između zastava Srbije i

Jugoslavije“ (IFIMES, 2005; Jugozapadna Srbija / Sandžak, 2005: 11).

Danas, u Crnoj Gori je nekadašnja oblast Sandžaka uklopljena u širi okvir “Sjevera Crne Gore” a u

Srbiji je podeljena na dva okruga (raški i zlatiborski).17 O aktuelnom stanju ove oblasti više u nastavku

ove analize.

16Tada SDA preuzima potpredsednik Rasim Ljajić, koji sebe, u jednom trenutku, imenuje za predsednika. Međutim, po povratku

Ugljanina Ljajić napušta SDA i osniva SDP (Sandžačka demokratska partija).

Ugljanin se vratio u Srbiju 3. novembra 1996. godine i odmah se kandidovao na lokalnim izborima. Na ovim izborima je SDA u

koaliciji sa bošnjačkim strankama osvojila vlast u Novom Pazaru, Tutinu i Sjenici.

17 Usled ovakvog ustrojstva Srbije, u Sandžaku nije smešten nijedan republički organ vlasti, osim onih koji su obavezni za

funkcionisanje grada ili opština. Za opštine Novi Pazar i Tutin regionalni centar je u Kraljevu, za Sjenicu, Prijepolje, Priboj i Novu

Varoš regionalni centar je Užice.

12

II) DRUŠTVENI I POLITIČKI OKVIR

Sandžak je oblast sa izrazitim demografskim, ekonomsko–socijalnim, političkim i kulturnim

osobenostima uključujući i teritorijalnu koncentraciju Bošnjaka. Jedno od obeležja ove oblasti je

zajednička nastanjenost različitih nacionalnih zajednica (najbrojnije su Bošnjaci i Srbi) u istom gradu

i naselju zato, zavisno od nivoa posmatranja, etnička većina može biti manjina.18

Situacija u Sandžaku svedoči o uspešnosti odnosno o neuspešnosti manjinske politike, o stanju

međuetničkih odnosa naročito srpsko-bošnjačkih odnosa u Srbiji. U nastavku analize biće prikazani

brojni indikatori iz različitih sfera života od značaja za ljude koji žive u ovoj oblasti kao i o odnosu

Drugih prema životu u Sandžaku. Većina ovih argumenata potvrđuje polaznu hipotezu da u Srbiji, a

i Crnoj Gori, još uvek, nije pronađen uspešan model integracije etničkih zajednica pa i bošnjačke

mada postoje činioci koji podržavaju iskorak iz perioda etnonacionalizma i života u “paralelnim

svetovima” u stanje integracije, saradnje i razvoja sopstvenog identiteta ali i negovanja različitosti.

1. Demografski momentum opština

„Demografska dinamika“ u ovoj oblasti se odlikuje složenom verskom i nacionalnom strukturom kao

i trendom povećanja apsolutnog broja i relativnog udela Bošnjaka a smanjenja udela Srba i

Crnogoraca u strukturi stanovništva ove oblasti (Lozančić, 2003: 131). Ovaj opšti nalaz se može

proveravati i na nivou opština čemu će biti posvećena pažnja u (Vidi: Prilog 1. Demografski

momentum opština na teritoriji nekadašnjeg Sandžaka, 2014). Međutim, potpuno predstavljanje

demografske slike opština ove oblasti je ograničeno činjenicom da su najnoviji dostupni podaci iz

zvaničnih statističkih izvora čak iz 2014. godine. Za analizu stanja na nivou lokalnih zajednica

18 Na primer, u Novom Pazaru Bošnjaci koji su manjina na nivou Srbije, predstavljaju većinu u odnosu na Srbe koji su inače većina na

nivou Srbije a manjina u ovom gradu.

13

posebno je zanimljiva slika kretanja stanovništva na severu Crne Gore (Vidi: Prilog 2. Osnovni

demografski pokazatelji u Crnoj Gori ).

Ubedljivo populaciono najveća opština je Novi Pazar sa preko sto hiljada stanovnika a gotovo upola

manje stanovnika ima Bijelo Polje. Treća po veličini opština na analiziranom prostoru je Prijepolje

sa 36,1 hiljadom žitelja. Devet opština ima između 30 i 20 hiljada stanovnika a Nova Varoš i Plav

imaju 15,7 odnosno 12,8 hiljada stanovnika.

Demografsku sliku ovoga prostora čini i to da se negativnim prirodnim priraštajem suočilo čak devet

opština.19

2. Izazovi ekonomskog razvoja i socijalne nesigurnosti

Ekonomska situacija u oblasti Sandžaka je obeležena izrazitom nerazvijenošću koja je nasleđena kao

rezultat politika mnogih vlada a od kraja dvadesetog veka sve do danas, dodatno je opterećena

isprepletanošću sa “sivom ekonomijom“, švercom robe, organizovanim kriminalom20 i korupcijom

koja obuhvata mnoge počevši od političara i poslovnih ljudi do nižih slojeva društva; dubokom

recesijom industrijske i poljoprivredne proizvodnje; visokom nezaposlenošću21 posebno mladih

kojima je uskraćena i nada u zapošljavanje i bolji život,22 te snažno motivisano za iseljavanje

(Jugozapadna Srbija / Sandžak, 2005 :10, 13; Lukač–Zoranić, 2014: 6, 9).23

Sinonim za ekonomiju Sandžaka je “samonikla privreda” jer se oslanja na preduzimljive poslovne

ljude koji su započeli privrednu aktivnost u ratnoj i ekonomskoj krizi u Srbiji koja je tada bila pod

ekonomskim sankcijama EU i UN. Dakle, bez ikakve pomoći države i bankarskog sektora. Ali, pod

snažnim uticajem političkih “ktitotara”, te i njihovih sukoba. Sve to je prepreka za poslovanje i za

ukupni ekonomski razvoj. Loše stanje otežava i to što organizovanje poslovnih ljudi odnosno

19 Veći broj umrlih lica od živorođene dece registrovan je u tri opštine u Republici Srbiji (Nova Varoš, Priboj i Prijepolje), dve opštine

u Republici Crnoj Gori (Andrijevica i Pljevlja). U opštini Plav je registrovan broj živorođene dece za samo jedan (1) veći od broja

umrlih lica, dok je u ostalim analiziranim opštinama zabeležen jasno pozitivan prirodni priraštaj. Relativno posmatrano, stopa prirodnog

priraštaja na 1.000 stanovnika se kretala u rasponu od -6,9 promila u Rudu i Novoj Varoši do 8,7 promila u Tutinu u 2014. godini.

20 Posebnu opasnost predstavlja »izražena bliskost lokalnih vladajućih struktura sa narko–klanovima, skoro uobičajena pojava dilovanja

droge na javnim mjestima, pa čak i pred školama, te veoma veliki broj nasilnih narkomana« (Zukorilić, 2016: 19).

21 Veliki broj nezaposlenih posledica je neaktivnosti velikih društvenih sistema koji su, još uvek, u fazi nedovršene ili sporne

privatizacije, stečaja kao i recesije privatnog preduzetništva.

22 Broj nezaposlenih je visok, a zaposleni uglavnom rade u nisko profitnim sektorima (Jugozpadna Srbija / Sandžak, 2005: 13; Pfeifer,

Šećeragić, 2009: 11, 26).

23 Uticaj na neodgovarajuću starosnu i obrazovnu strukturu radne snage ima talas iseljavanja. Pojedine opštine konstantno gube deo

populacije, uglavnom mlade i obrazovane ljude (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 16, 22).

14

postojeće poslovne asocijacije loše funkcionišu pre svega zbog neprofesionalnog rukovodstva i

uplitanje političkih vođa u njihov rad (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 9, 17, 23).

Prema podacima Narodne banke Srbije, na kraju 2008. godine, u Sandžaku je bilo 1.594 pravnih lica

(privredna društva i zadruge).24 Po vlasničkoj strukturi, oko 95% preduzeća su u privatnoj svojini,25

oko 2% preduzeća je u mešovitoj svojini, u društvenoj svojini je oko 1%, a 1% u zadružnoj i 1% u

državnoj svojini.

Privredna struktura Sandžaka je izrazito nepovoljna jer u njoj dominira učešća trgovine (44,8%) a

slede prerađivačka industrija (26,0%) i saobraćaj, skladištenje i veze (8,7%), potom, ostali sektori

(7,0%), građevinarstvo (5,3%), poslovi sa nekretninama (4,3%) i poljoprivredni sektor (3,9 %)

(Pfeifer, Šećeragić, 2009: 12, 13). Detaljaniji prikaz privrednih aktivnosti po opštinama je dat u

prilogu ove analize (Vidi: Prilog 3).

Hronični nedostatak direktnih stranih investicija je posledica nepovoljnih ekonomskih okolnosti a i

političko–bezbednosne nestabilnosti (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 22). Već dve decenije politički, pre

svega međustranački, sukobi Bošnjaka odvlače energiju stanovništva od važnih ekonomskih pitanja.

Visok nivo korupcije kao i nedovoljno osposobljena i nesamostalna uprava dodatno negativno utiče

na ekonomsku situaciju26 jer, pre svega povećavaju neizvesnost i troškove poslovanja a time

otežavaju odluku za nove investicije (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 22, 23).27

Obrazovna struktura zaposlenih je zabrinjavajuće nepovoljna: Dominantno je učešće zaposlenih sa I,

II i III stepenom kvalifikacije (37.430 ili 78,6%) odnosno zaposleni koji ne poseduju teorijsko a ni

praktično specijalizovano znanje.28

24 Više od 50% preduzeća posluje u Novom Pazaru (55,4%), zatim slede Prijepolje (13,6%), Tutin (10,0%), Priboj (7,3%), Sjenica

(7,1%) i Nova Varoš (6,6%).

25 Privatna preduzeća prosečno postoje od 5 do 20 godina, a neka i više, sa prostom, složenijom i najsloženijom organizacionom

strukturom. Oko 97% privatnih preduzeća ima prostu organizacionu strukturu do 50 zaposlenih, oko 2% su preduzeća sa složenijom

strukturom i klasifikuju se u srednja preduzeća do 250 zaposlenih, dok oko 1% preduzeća posluje sa najsloženijom organizacionom

strukturom kao velika preduzeća, sa preko 250 zaposlenih radnika.

26 Istraživanja pokazuju da lokalne kompanije ne mogu da ostvare pozitivan odnos sa opštinama, da opštine nemaju dugoročne

stratergije razvoja; pažnja političkih stranaka je uglavnom usmerena na dnevne političke konflikte, a ne na socijalni i ekonomski razvoj;

privatni i stranački ineteresi su dominantniji od javnih interesa; nije moguće obezbediti povoljne uslove poslovanja potencijalnim

investitorima ili drugim značajnim privrednim institucijama, tj. međunarodnim agencijama za razvoj ili razvojnim bankama.

27 Država, do današnjeg dana, nije otvorila nijedan značajan privredni objekat u ovoj oblasti. Sve se svodi na održavanje postojećih

privrednih kapaciteta, na privatno investiranje i inicijative malog i srednjeg obima. Već deceniju se “vode pregovori” o oživljavanju

proizvodnje kamiona i autobusa u FAP-u, Priboj; skoro je nemoguće probiti bedem loše i korumpirane administracije, pogrešnih

politika i ”sive ekonomije” da bi se, na primer, izgradile mini elektrane na Pešteru (od šest predviđenih samo je jedna i završena) ili da

bi se ostvario projekat TE ”Štavlje” itd.

28 Ovako nepovoljna obrazovna struktura zaposlenih u direktnoj je vezi sa nepovoljnom privrednom strukturom (Pfeifer, Šećeragić,

2009: 16).

15

Socijalna slika ovog dela Srbije je zabrinjavajuća što se potvrđuje i po tome što Svetska banka

određuje Sandžak kao “oblast aktivno siromašne populacije“. Masovno siromaštvo, sa svoje strane,

izaziva nesigurnost za opstanak i samim tim predstavlja visok socijalni i političko-bezbednosni rizik.

Lošu ekonomsku i socijalnu situaciju na severu Crne Gore ilustruje podatak da je, u 2013. godini,

dohodak per capita u ovoj oblasti iznosio 1.031,5 EUR, što je 2,05 puta manje nego u središnjem

regionu Crne Gore (2.233,8 EUR); prosečna stopa nezaposlenosti je 21,9% u 2013. godini, dok je u

primorskom regionu iznosila 11,7%, odnosno 1,87 puta manje nego u severnom regionu, odnosno na

severu Crne Gore živi oko 40 odsto nezaposlenih i 60 posto siromašnih u Crnoj Gori (Strategija

,2014: 17); visok je stepen socijalne ugroženosti ljudi. Na primer, u Rožaju, opštini sa 23.000

stanovnika 7.000 stanovnika je, 2015 godine, bilo na nekom obliku socijalne pomoći. Sve navedeno

objašnjava zbog čega je sa „Sjevera“ potekao snažan talas iseljavanja prema zemljama Šengenske

zone EU.29 To dodatno usložnjavala ionako tešku socijalnu situaciju. Istovremeno, ova oblast

raspolaže sa najvrednijim delom prirodnih resursa Crne Gore, čija efikasna valorizacija treba da

doprinese približavanju Crne Gore proseku razvijenosti EU.30 S toga centralna i lokalne vlasti ovog

dela Crne Gore posmatraju pitanje Sandžaka kroz perspektivu ekonomskog razvoja.31 Zakonom o

finansiranju lokalne samouprave uspostavljen je Egalizacioni fond koji se koristi kao instrument za

ujednačavanje finansijski slabijih opština.32 Uz to, predlogom reforme državne samouprave planirano

je da se zakonski omogući i urede različiti oblici dobrovoljne međuopštinske saradnje, da se unapredi

sagledavanje razvojnih potreba i rešavanje zajedničkih problema uz ojačan konsultativni proces sa

29 Na primer, samo u Nemačkoj je 2.500 ljudi tražilo azil, koji su uglavnom vraćeni shodno ugovoru o readmisiji. Vidi: www.vijesti.me/

vijesti/euromost -vise-od-3500-gradana-trazilo-azil-u-njemackoj; www .cdm.me/politika /dukanovic-planiramo-da-zaustavimo-

iseljavanje-iz-crne-gore;ljudi-masovno-odlaze-ka-drzavama-eu-ostaje-li-sjever-crne-gore-bez-stanovnika,na:www.faktor.ba).

30 Na primer, severni deo Crne Gore „raspolaže sa najvećim dijelom ukupnog hidropotencijala u Crnoj Gori, cjelokupnim rezervama

uglja, oko 67% obradivih površina, 71% drvne mase, blizu 70% stočnog fonda, skoro celokupnim rezervama olova i cinka, kao i

resursima za razvoj zimskog i eko-turizma i proizvodnji eko hrane i hrane sa zaštićenim geografskim porijeklom”. Za bolje razumevanje

stanja od korisiti je SWOT analiza crnogorskog severnog regiona koju je uradila vlada Crne Gore (vidi: Prilog 4. Sjeverni region).

31 SDP poseban akcenat stavlja na prepoznavanje, podsticanje i upravljanje do sada nedovoljno iskorišćenim razvojnim potencijalima

u sjevernom, i ostalim manje razvijenim dijelovima Crne Gore” (Programska deklaracija VIII kongresa Socijaldemokratske partije

Crne Gore, od 3. juna 2015. godine, na: http://sdp.co.me). Sličan stav ima DPS koja se u Programu, od 2007. godine, zalaže za društvo

bržeg regionalnog razvoja.

Takođe, Socijaldemokrate Crne Gore (SD) stranka nastala otcjepljivanjem iz SDP-a predlaže da novostvorene opštine Gusinje i

Petnjica mogu odmah koristiti sredstva iz ovog fonda ne čekajući da prođe tri godine kojim bi se uspostavio njihov fiskalni kapacitet

(http://www.cdm.me/ekonomija/sehovic-petnjica-i-gusinje-i-u-2016-godini-da-koriste-egalizacioni-fond Petak, 16. oktobar, 2015 -

13:44).

32 Pravo na korišćenje novca iz fonda ima ona opština čiji je prosječni fiskalni kapacitet po glavi stanovnika za posljednje tri godine

(koje prethode godini za koju se vrši raspodjela) niži od prosječnog fiskalnog kapaciteta po glavi stanovnika svih opština za isti period.

Sem opština sa sjevera Crne Gore preko ovoga fonda novac dobijaju i Cetinje, Danilovgrad i Ulcinj.

Na godišnjem nivou iz ovog fonda se izdvaja 25 miliona eura.

http://www.vijesti.me/%20vijesti/euromost%20-vise-od-3500-gradana-trazilo-azil-u-njemackoj

http://www.vijesti.me/%20vijesti/euromost%20-vise-od-3500-gradana-trazilo-azil-u-njemackoj

http://www.cdm.me/politika/dukanovic-planiramo-da-zaustavimo-iseljavanje-iz-crne-gore

http://www.cdm.me/politika/dukanovic-planiramo-da-zaustavimo-iseljavanje-iz-crne-gore

http://faktor.ba/

http://sdp.co.me/

16

privrednim i civilnim sektorom, sa stručnom i akademskom zajednicom naročito u davanju smernica

predstavnicima u Partnerskom savetu za regionalni razvoj.33

Crna Gora je donela Strategiju regionalnog razvoja Crne Gore od 2014 do 2020. godine koja kao

prioritetne oblasti razvoja određuje: saobraćaj i ostalu javnu infrastrukturu; poljoprivredu i ruralni

razvoj; energetiku; zaštitu životne sredine; konkurentnost i inovacije; industriju; turizam i kulturu;

obrazovanje, zapošljavanje i socijalne politike. Prema ovoj strategiji Crna Gora bi trebalo da za

finansiranje Strategije, do kraja 2020. godine, izdvoji prosečno na godišnjem nivou oko 191 milion

EUR ili najmanje 5% BDP-a. 34

3. Učešće u javnom, političkom životu i odlučivanju

3.1. Političko učešće Bošnjaka u odlučivanju i radu javnih ustanova i javnih preduzeća

Jedan od izazova Sandžaka je to što je politički i društveni život u senci etnonacionalizama. Vođe su,

umnogome, delegitimisane a nove ideje, politike i ljudi ne mogu da probiju bedeme kojima su sadašnje

vođe, koristeći vlast i novac, zagradili javni prostor Sandžaka. S toga je za deblokiranje razvoja i

političkog života u ovoj oblasti nužno prestruktuiranje političkog, kulturnog i poslovnog vođstva a to

zahteva napuštanje etnonacionalističke samodovoljnosti, umanjivanje rizika od verskog ekstremizma i

prihvatanje stvarnosti multikulturalnosti kao i međuetničkog i međuverskog dijaloga i saradnje.

Postojeći prаvni оkvir omogućava оdgоvаrајućа zаstuplјеnоst pripаdnikа bošnjačke zajednice u

оrgаnimа vlаsti. Jedno od osvojenih pozitivnih dostignuća Bošnjaka je jačanje uticaja u lokalnoj

zajednici a i na nivoa Republike (kako Srbije tako i Crne Gore). Ulaskom političkih predstavnika

Bošnjaka u Narodnu skupštinu Republike Srbije i u Vladu Republike Srbije, od izbora 2000. godine,

35 ostvarivanje prava bošnjačke nacionalne manjine je postalo ispunjenije. Ali, to nije dovelo i do

33 Posebno je značajno i za opštine snadžačkog dela u Crnoj Gori da se koriste mogućnosti predviđene članom 20. stav 2. Zakona o

regionalnom razvoju koje favorizuju projekte manjih razvijenih jedinica lokalne samouprave i zajednički projekti dve ili više jedinica

lokalne samouprave sa pozitivnim društveno-ekonomskim efektima realizacije i od većeg značaja za Crnu Goru (Analiza: 2015).

34 U okviru Strategije su planirani veliki razvojni projekti (autoput Bar–Boljari, II faza termoelekrane u Pljevljima, hidroelektrane,

turistički objekti itd). Strategija preporučuje formiranje timova za izradu i implementaciju IPA projekata u okviru institucije menadžera

u svakoj od jedinica lokalne samouprave i formiranje fonda za pomoć jedinicama lokalne samouprave za kofinansiranje EU projekata,

takozvani “Revolving fond”. Svrha ovog fonda bi bila da se opštinama pozajme sredstva neophodna za predefinansiranje 10 odsto

vrijednosti EU projekta“ (Strategija, 2014: 27).

35 Predstavnici Bošnjaka učestvuju u svim sazivima skupštine i vlade Srbije i Crne Gore, od 2000. godine do danas. To važi i za

zastupljenost u vladama Crne Gore i Srbije. Zapravo, u Srbiji od 2000. godine do danas, dakle punih 17 godina nema vlade u kojoj

17

poboljšanja položaja pripadnika bošnjačke zajednice te ni stabilnosti i razvoju Sandžaka i Srbije. Pri

tome je efektivnost ostvarivanja prava Bošnjaka nesrazmerno veće na nivou lokalne zajednice nego

u pitanjima iz delokruga republičkih vlasti. U stvarnosti i dalje nema srazmerne zastupljenosti u

izvršnoj vlasti, upravi, sudstvu, policiji, vojsci i u upravljanju javnim preduzećima i ustanovama. To

se odnosi i na lokalni nivo. Zapravo, procenat zastupljenosti Bošnjaka u lokalnim institucijama,

lokalnih zajednica u kojima su Bošnjaci većina stanovništva, je znatno manji u odnosu na udeo

Bošnjaka u stanovništvu ove oblasti.36

Novi Pazar je u svesti lokalnog stanovništa a pre svega mnogih Bošnjaka izrastao u “glavni grad”

(politički, intelektualni i kulturni centar) Bošnjaka. To je sedište institucija Bošnjaka (bošnjačkih

političkih stranaka, Bošnjačkog nacinalnog vijeća, Islamske zajednice u Srbiji, Internacionalnog i

državnog univerziteta i slično); lokalitet najvažnijeg istorijskog i kulturnog nasleđa; nosilac

društvenih i političkih ideja, kulturnog i religijskog identiteta, kulturnih i obrazovnih događaja

Sandžaka i Bošnjaka.

Organizacija lokalne vlasti kao i ukupni administrativno–teritorijalni okvir u sandžačkim opštinama

u Crnoj Gori je drugačija od one u Srbiji. Crnogorska lokalna samouprava je jednostepena 37 i

monotipska 38sa posebnim statusom Podgorice kao glavnim gradom.

Na lokalnim izborima, 2014. godine, u Crnoj Gori odnosno u sandžačkim opštinama „Sjevera“,

Bošnjačka stranka se pojavila samostalno u Rožajima, Petnjici, Plavu i Bijelom Polju. U Rožajima

vlast vrši samostalno. U Pljevljima je deo predizborne te i vladajuće koalicije sa DPS-om a u Gusinju

sa DPS-om i SDP-om je bila u koaliciji na izborima i zajedno vrše vlast, a u Bijelom Polju i Petnjici39

na vlasti je zahvaljujući postizbornoj koaliciji sa DPS–om. Inače, saradnja vladajućeg DPS-a sa

Bošnjačkom strankom, kako na državnom tako i na lokalnom nivou, je prilično čvrsta, kako na

Ljajić nije ministar (za ljudska i prava nacionalnih manjina; za rad, zapošljavanje, socijalnu politiku, invalidska i boračka pitanja i za

spoljnu trgovinu, telekomunikacije i turizam) i zadužen za vođenje Koordinacionog tela za opštine Preševo, Bujanovac i Medveđu kao

i za saradnju sa Međunarodnim sudom za ratne zločine na teritoriji bivše Jugoslavije. Ugljanin je u dva navrata bio ministar odnosno

državni sekretar za regionalni razvoj. Sve u svemu značajne nadležnosti sa značajnim fondovima su na raspolaganju i sa značajnim

mogućnostima da se unapredi položaj Bošnjaka i Sandžaka. Što se naravno nije dogodilo. Naprotiv, došlo je do njihovog ličnog

bogaćenja i uspostavlajnje interesnih grupa za kontrolu poslovnih i drugih aktivnosti u ovoj oblasti što je otežalo razvoj. S toga su, po

svemu sudeći, u pravu oni koji ocenjuju da se ovakva mreža održava samo zbog toga što odgovara centralnoj vlasti i što ima snažnu

podršku izvan Sandžaka a i izvan Srbije.

36 Primera radi, u Novom Pazaru, Bošnjaci u ukupnom stanovništvu učestvuju sa oko 82%; u Okružnom sudu u Novom Pazaru radi 14

Bošnjaka i 14 Srba; u Okružnom javnom tužilaštvu je zaposleno 4 Bošnjaka i 4 Srbina; u Opštinskom javnom tužilaštvu 8 Bošnjaka i

5 Srba; u organu za prekršaje 17 Bošnjaka i 22 Srba, i u Poreskoj upravi 70 Bošnjaka i 66 Srba, dok ih u sudstvu, tužilaštvu i drugim

javnim službama nema ni izbliza toliko.

37 Srezovi su ukinuti poslije 1967. da bi se prešlo na horizontalno povezivanje putem zajednice opština čega više nema.

38 Opštine su izjednačene u pogledu ovlašćenja i delokruga poslova sa istim odnosom prema centralnoj vlasti.

39 Inače, opština Petnjica, u Crnoj Gori, je formirana, 2013. godine, po nacionalnom ključu organizujući teritoriju na kojoj apsolutnu

većinu stanovništva čine Bošnjaci (i Muslimani).

18

državnom tako i na lokalnom nivou. Druga bošnjačka stranka Bošnjačka demokratska zajednica

(BDZ) se pojavila samostalno na lokalnim izborima samo u dva grada (Rožajima i Bijelom Polju).40

Raspodela mandata u lokalnim vlastima Srbije i Crne Gore, posle izbora iz aprila 2016. godine je

prikazana u Prilogu 7. Programi prekogranične saradnje sa Bosnom i Hercegovinom i u Prilogu 8.

Raspodela mandata u lokalnim vlastima u opštinama u Srbiji.

3.2. Političke stranke – vladari Sandžaka

Izborni i stranački sistem, u Srbiji i Crnoj Gori, omogućava Bošnjacima da svoje interese ostvaruju i

osnivanjem političkih stranaka koje u svom programu, delovanju, čiji bi osnivači, u načelu, trebalo

da pripadaju bošnjačkoj zajednici promoviše i ostvaruje interese bošnjačke zajednice. To osnažuje

značaj političkih stranaka za pripadnike bošnjačke zajednice kao i drugih nacionalnih manjina i njihov

status i za društvo naročito za političku scenu Srbije i Crne Gore. O uticaju političkih stranaka govori

i to da su one, za sada, najvažniji donosioci odluka i da je u institucijama koje one kontrolišu zaposlen

najveći broj ljudi što je posebno vidljivo u sandžačkim opštinama (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 9).

Od samog početka tranzicije ka višestranačkom, parlamentarnom sistemu nastale su brojne

multietničke i monoetničke političke stranke.

U Republici Srbiji je registrovano 108 stranaka od kojih su 63 stranke nacionalnih manjina, što čini

60% ukupnog broja registrovanih političkih partija. 41 U odnosu na ukupan broj pripadnika nacionalne

manjine najviše registrovanih političkih stranaka ima bošnjačka nacionalna manjina (Vidi: Prilog 10.

Odnos manjinskih političkih stranaka i udela nacionalnih manjina u ukupnom stanovništvu). Od

dvanaest registrovanih bošnjačkih stranaka najduže postoji SDA a Bošnjačka demokratska zajednica

Sandžaka (BDZ Sandžaka) je "najmlađa".

40 U Rožajima su osvojili jednog odbornika a u Bijelom Polju nijednog. U Bijelom Polju BDZ je nastupila pod imenom „Akovo“, što

je bilo ime Bijelog Polja iz Osmanlijskog vremena, napadajući DPS i Bošnjačku stranku.

41 Od ukupno 63 registrovane manjinske stranke na poslednjim parlamentarnim izborima samo su Savez vojvođanskih Mađara (SVM),

Stranka demokratske akcije Sandžaka (SDA) i Partija za demokratsko delovanje (PDD), Bošnjačka demokratska zajednica Sandžaka i

Zelena stranka (koja je registrovana kao stranka slovačke nacionalne manjine) izašli samostalno na izbore i osvojili ukupno 10 mandata.

Ako uporedimo sa rezultatima poslednjih parlamentarnih izbora iz 2014. godine manjinske liste su osvojile jedan mandat manje, a u

novom sazivu su dve nove političke stranke nacionalnih manjina (BDZ Sandžak, Bošnjačka stranka i Zelena stranka, Slovačka stranka).

To je zbog toga što nema predstavnika vlaških i romskih političkih stranaka.

19

Kada je osnovana SDA42 ona je imala mnoge odlike nacionalnog pokreta Bošnjaka koji je predvodio

dr Sulejman Ugljanin a generalni sekretar je bio Rasim Ljajić.43 Od početka svog delovanja SDA

postiže izborne uspehe.44

Iz SDA kao što je nastala SDP nastaju i druge nove stranke koje danas imaju odbornike u lokalnom

parlamentu. 45

Bošnjačka demokratska zajednica (BDZ) formirana je pred izbore 2012. godine, uz podršku muftije

Zukorlića i imala je odbornike u svim skupštinama sem Nove Varoši. Predsednik BDZ Emir Elfić, sa

tri odbornika, je preuzeo BDZ. Posle toga, Muamer Zukorlić formira BDZ Sandžaka, čiji je

predsednik Jahija Ferhatović.

Pored ovih u ovoj oblasti deluju Demokratska partija Sandžaka (DP Sandžaka), sa sedištem u

Prijepolju koja u lokalnom parlamentu ima osam odbornika; Bošnjačka narodna stranka (BNS), čiji

je predsednik Mujo Muković, sa sedištem u Novom Pazaru koja ima jednog poslanika u skupštini

Srbije i to preko koalicione liste SNS.

U sandžačkim opštinama u Srbiji deluju i političke grupe građana koje nastupaju samostalno na

loklanim izborima (na primer, dva nezavisna bošnjačka odbornika u Sjenici, GG Samostalna SDA za

Sjenicu – Nusret Nuhović ).

U crnogorskom delu Sandžaka od etnonacionalnih stranka Bošnjaka najuticajnije su SDA Crne

Gore46 i Bošnjačka stranka (BS) koja deluje od devedesetih godina, pod vođstvom Haruna Hadžića

koga je na mestu predsednika zamenio Rasim Šahman.

U poređenju sa Srbijom, u Crnoj Gori veći broj Bošnjaka pristupa „velikim“ odnosno multietničkim

strankama posebno vladajućim DPS i SDP. Ovo je samo po sebi marginalizovalo temu Sandžaka u

političkom životu Crne Gore (IFIMES, 2005).

42 SDA je osnovana, u Sarajevu, 26. maja 1990. godine. Na Skupštini SDA u Novom Pazaru, 29. jula 1990. godine, osnovana je

Stranka demokratske akcije Sandžaka (SDA Sandžaka), čiji je predsednik dr Sulejman Ugljanin.42 U Crnoj Gori deluje SDA Crne Gore

čiji je prvi predsednik bio Harun Hadžić.

Kasnije je u Prizrenu formirana Demokratsko reformska stranka Muslimana (VAKAT) kao i Liberalno bošnjačka orgnaizacija (LBO),

najpre u Sarajevu, na čelu sa Afilom Zulfikarpašićem koji napušta SDA, a potom i LBO Sandžaka (LBO Sandžak), sa sedištem u

Novom Pazaru (Fijuljanin, 2010: 50).

43 Tokom 1994 godine, dolazi do raskola u SDA Sandžaka, koji će, 1996. godine, rezultirati formiranjem „Koalicije Sandžak“

predvođene dotadašnjim potpredsednikom SDA Sandžak Ljajićem, koja će, 2000. godine, biti preimenovana u „Sandžačku

demokratsku partiju“. Ova koalicija se našla u konkurenciji sa „Listom za Sandžak“ koju je po povratku iz Turske, za lokalne i savezne

izbore 1996. godine, formirao Ugljanin od BNV Sandžaka i SDA Sandžaka.

44 MNV Sandžaka i Bošnjaci su bojkotovali prevremene parlamentarne izbore, održane 31. maja 1992. godine i 19. decembra 1993.

godine (Fijuljanin, 2010: 51).

45 Na primer, Fevzija Murić izlazi iz SDA i formira Stranku za Sandžak (SZS), Mirsad Đerlek izlazi iz SDP i formira Sandžačku

narodnu partiju (SNP).

46 SDA Crne Gore na izborima za Skupštinu Crne Gore, 3. novembra 1996. godine, osvaja tri mandata, a Harun Hadžić postaje savezni

poslanik u Skupštini SR Jugoslavije (Fijuljanin, 2010: 50, 51).

20

Veliki broj stranaka bošnjačke nacionalne manjine sugeriše zaključak da su pripadnicu bošnjačke

nacionalne manjine izuzetno motivisani za političko delovanje. Ali, dublja analiza izbornih aktivnosti

(izbornih kampanja na nacionalnom i lokalnom nivou) pokazuje da veliki deo registrovanih političkih

partija nacionalnih manjina nije aktivan i da nemaju značajniji politički uticaj. No, i pored toga, veliki

broj političkih stranaka ukazuje na snažnu političku mobilizaciju po liniji etničke pripadnosti i

solidarnosti. U stvarnosti, zainteresovanost za stranačko organizovanje proizlazi i iz toga što je u

Srbiji uspostavljena partiokratija odnosno što se pomoću stranačke pripadnosti uspostavlja monopol

nad javnim resursima. U slučaju nacionalnih manjina najuticajnije političke stranke uspostavile su

monopol nad političkim životom i predstavljanjem nacionalne manjine. Najočitiji primer za to su

Savez vojvođanskih Mađara (SVM) a u primeru bošnjačke zajednice za monopol se nadmeću SDA,

SDP i BDZ Sandžaka. Ove stranke uz Islamsku zajednicu u Srbiji predstavljaju istinske vladare

Sandžaka (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 9; Politička participacija, 2016: 17-19).

U borbi za ovaj monopol bošnjačke političke stranke podstiču politizaciju i mobilizaciju svojih

sledbenka. Ova mobilizacija često vodi u političke ali i fizičke sukobe među Bošnjacima. Tako su

stranački unutarbošnjački sukobi, tokom 2007-2009. godine, uzeli i ljudske žrtve. Ove žrtve su, za

dug period, obeležile politički život Bošnjaka odrednicom političke isključivosti.

Kod značajnog dela javnosti i uticajnih grupa, pa i bošnjačkih, preovlađuje uverenje da su

monoetničke odnosno etnonacionalističke stranke jedini “pravi”, autentični predstavnici interesa

nacionalnih zajednica, te da im valja priznati ekskluzivno pravo predstavljanja i nacionalnih manjina.

Ovakav stav izražava etnonacionalistički pristup politici i društvu ali je i jedan od odgovara na

činjenicu da je pitanje statusa nacionalnih manjina izuzetno politizovano i da je u središtu ove

politizacije pitanje “legitimnog zastupnika” interesa date zajednice. Međutim, ukoliko se analiziraju

rezultati izbora ili etnički sastav stranaka videće se da brojni pripadnici nacionalnih manjina, te i

Bošnjaci, glasaju za multietničke stranke i članovi su multietničkih stranaka. U stvarnosti nije

verifikovano ekskluzivno pravo monoetničkih stranaka na predstavljanje nacionalne zajednice.47

Zapravo, interese jedne nacionalne manjine zastupa po nekoliko političkih stranaka.

Dominantne političke figure današnjeg stranačkog života Sandžaka su Ljajić, Ugljanin i Zukorlić.

47 Posmatrano iz ove perspektive svojevrsni kuriozitet, na stranačkoj sceni Srbije i šire je da jedan isti političar – Ljajić ima dve političke

stranke: jedna je registrovana kao multietnička Socijaldemokratska partija Srbije i druga koja je registrovana kao monoetnička odnosno

bošnjačka sa nazivom Sandžačka demokratska partija. O “uračunatoj” manipulaciji sa javnošću i biračima govori činjenica da obe

stranke imaju istu skraćenicu – “SDP”.

Na izborima, od 2012. do 2016. godine, Ljajić i SDP su na republičkom novou u koalicijama sa tadašnjim vladajućim strankama (2012.

sa Demokratskom strankom – DS, a 2014. i 2016. sa SNS), dok druga SDP nastupa na lokalnim izborima u opštinama sa bošnjačkim

glasačima (Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje i Priboj) (Politička participacija, 2016: 37, 38).

21

Sukob oko prestiža između Ugljanina i Ljajića traje od samog nastanka SDA a od 2004. godine

prerasta u otvoreno neprijateljstvo koje opterećuje čitavu Srbiju jer se u ovom sukobu (zlo)

upotrebljava centralna vlast. Uz to, u ogorčenoj borbi za vlast, nijedan od ovih vođa nije se ustručavao

da se oslanja na „neformalne centre moći“ i na strane vlade, pre svega na Tursku kao i na bošnjačke

političke vođe u Sarajevu (IFIMES, 2005).

Dominantnu poziciju među Bošnjacima imao je Ugljanin sve do lokalnih izbora u septembru 2004.

godine, od kada ga nadjačava Ljajić.

Od izbora aprila 2016. godine raste uticaj Zukorlića, u Narodnoj skupštini Srbije, Bošnjake

predstavljaju dve partije, BDZ Sandžaka i SDA, čije su izborne liste osvojile po dva mandata. Deo

bošnjačkog biračkog tela predstavlja i Socijaldemokratska partija Srbije (SDP), na čelu sa Ljajićem,

koja je registrovana kao mutlietnička stranka i koja je na izborima nastupila u okviru koalicije oko SNS.

Jedina politička aktivnost oko koje su se složile SDA, SDP i BDZ Sandžak je miting održan u Novom

Pazaru, početkom avgusta 2016. godine, u znak podrške Erdoganovoj borbi za održanje na vlasti

posle „neuspešnog puča“ u Turskoj.

Nespremni da prihvate novu raspodelu moći odnosno ojačali uticaj BDZ Sandžaka i nepopustivlji u

nameri da povrate poljuljanu moć donedavno ljuti protivnici Ljajić i Ugljanin su se ujedinili a

predsednici SDA i Sandžačke demokratske partije, Ugljanin i Nihad Hasanović potpisali su, 20.

decembra 2016. godine, “Deklaraciju o strateškom partnerstvu”.48

48 Deklaracija sadrži 13 tačaka, a u jednoj od njih se navodi da je njen ključni cilj puna politička i društvena stabilnost u Sandžaku, što

podrazumeva i smanjenje tenzija i podela među građanima, posebno među Bošnjacima.

U ovom dokumentu zagovara se ekonomsko osnaživanje Sandžaka i razvoj infrastrukture zalaganjem za realizaciju strateških projekata

poput izgradnje autoputa preko Pešteri, regionalne putne mreže između sandžačkih gradova, kao i osnivanje nekoliko regionalnih i

lokalnih institucija.

“Obezbjeđivanje usaglašavanja nacionalne strukture u policiji, sudstvu, tužilaštvu i ostalim državnim organima, institucijama i

službama sa javnim ovlaštenjima u Sandžaku sa nacionalnom strukturom stanovništva u sandžačkim opštinama. Obezbjeđivanje

ostvarivanja svih nadležnosti i prava Bošnjačkog nacionalnog veća (BNV)”, navodi se u jednoj od tačaka Deklaracije.

Potpisnici ovog dokumenta su se obavezali da će afirmisati i podržavati ideju jedinstvene i autonomne Islamske zajednice čiji

velikodostojnici i predstavnici neće učestvovati u političkom životu, političkim kampanjama, niti će se svrstavati uz bilo koju političku

stranku.

Osim toga, ove dve stranke će omogućiti obostrano učešće u vlasti u sandžačkim opštinama, pravljenjem novih koalicija ili

proširivanjem postojećih, što će biti regulisano posebnim sporazumom, koji će biti saglasan ovoj Deklaraciji.

“Potpisnice će uspostaviti užu saradnju i na nivou republičke vlasti, uključujući personalna i kadrovska rešenja, ukoliko za to postoji

interes i potreba druge potpisnice, a naročito o realizaciji razvojnih i infrastrukturnih projekata u sandžačkim opštinama. Dogovaraće

se o eventualnoj podršci i zauzimanju zajedničkih stavova o zakonima, uredbama, odlukama, deklaracijama, rezolucijama i drugim

aktima koje donosi Narodna skupština Republike Srbije, Vlada i drugi državni organi, a kojima se na bilo koji način tretiraju položaj i

prava Bošnjaka i Sandžaka”, navodi se u ovom dokumentu.

Ove dve bošnjačke stranke su se obavezale da u lokalnim samoupravama u Sandžaku, u kojima učestvuju u vlasti, omoguće ostvarivanje

nadležnosti BNV, u oblastima propisanim Ustavom i zakonom, kao i da predvide i redovno isplaćuju sredstva za finansiranje ovog

nacionalnog organa.

“Potpisnice su saglasne da će na narednim izborima za BNV ostvariti blisku saradnju, sa ciljem zajedničke podrške onoj izbornoj listi

koja će svojim planom i programom doprineti poboljšanju sveukupnog položaja Bošnjaka i većem stepenu ostvarivanja njihovih

prava”, navodi se u Deklaraciji. Odlučeno je da obe partije zajednički promovišu ovu Deklaraciju, uvažavajući programske razlike i

22

Rivalitet bošnjačkih političkih stranka i vođa sprečava ove da se fokusiraju na prioritetna pitanja

ekonomskog razvoja već oni zauzimaju krajnje “pragmatičan” stav po važnim ekonomskim

pitanjima. Bez stranačkih veza, privatne kompanije nisu pravedno tretirane na javnim tenderima a to

šteti kompanijama a i građanima i državi jer dobijaju slabiji kvalitet po većoj ceni a novac umesto u

budžet završava u privatnim džepovima ili se novac poreskih obveznika troši neracionalno (Pfeifer,

Šećeragić, 2009: 21).

3.3. Bošnjačke nacionalno vijeće (BNV)

Nacionalni saveti nacionalnih manjina kao najznačajnija institucija preko koje pripadnici nacionalnih

manjina ostvaruju prava na samoupravu u oblastima kulture, obrazovanja, obaveštavanja i upotrebe

jezika i pisma, uvеdеni su u prаvni sistеm Rеpublikе Srbiје Zаkоnоm о zаštiti prаvа i slоbоdа

nаciоnаlnih mаnjinа („Sl. list SRЈ“, br. 11/2002; "Sl. list SCG", br. 1/2003 - Ustаvnа pоvеlја i "Sl.

glаsnik RS", br. 72/2009 - dr. zаkоn). Dоnоšеnjеm Zаkоnа о nаciоnаlnim sаvеtimа nаciоnаlnih

mаnjinа, 2009. gоdinе, urеđеnа su stаtusnа pitаnjа, nаdlеžnоsti nаciоnаlnih sаvеtа, оdnоs sа

rеpubličkim оrgаnimа, оrgаnimа аutоnоmnе pоkrајinе i јеdinicama lоkаlnе sаmоuprаvе,

mеđunаrоdnа i rеgiоnаlnа sаrаdnjа, izbоr nаciоnаlnih sаvеtа, finаnsirаnjе dеlаtnоsti nаciоnаlnih

sаvеtа i nаdzоr nаd primеnоm zаkоnа.49 U mајu 2014. gоdinе, usvојеnе su izmеnе i dоpunе Zаkоnа

u dеlu kојi sе оdnоsi nа izbоrni pоstupаk zа nаciоnаlnе sаvеtе nаciоnаlnih mаnjinа.

U Rеpublici Srbiјi, funkciоnišе sa Savezom jevrejskih opština 21, a bez njega 20 nаciоnаlnih sаvеtа

nаciоnаlnih mаnjinа i to: аlbаnskе, аškаliјskе, bоšnjаčkе, bugаrskе, bunjеvаčkе, crnogorske, vlаškе,

grčkе, еgipаtskе, mаđаrskе, nеmаčkе, rоmskе, rumunskе, rusinskе, slоvаčkе, slоvеnаčkе, ukrајinskе,

hrvаtskе, čеškе i mаkеdоnskе nаciоnаlnе mаnjinе.

Muslimansko nacionalna vijeće Sandžaka (MNV Sandžaka) formirano je 11. maja 1991. godine, a

1993. godine je preimenovano u Bošnjačko nacionalno vijeće Sandžaka (BNV Sandžaka) i kao takvo

deluje sve do 2003. godine kada menja ime u Bošnjačko nacionalno vijeće (BNV) (Filjuljanin, 2010:

62, 63).

zadržavajući politički identitet i samostalnost u radu, uzdržavajući se od retorike, izjava i javnih istupa koji nisu u njenom duhu i njenim

proklamovanim ciljevima.

Implementacija ovog dokumenta je u nadležnosti koordinacionog tela, koje je sastavljeno od po tri predstavnika obe partije.

49 . Оd usvајаnjа Zаkоnа 2009. gоdinе Zаkоn је prеtrpео nekе izmеnе a Odlukоm Ustаvnоg sudа Rеpublikе Srbiје оd 16. јаnuаrа 2014.

gоdinе utvrđеnо је dа pојеdinе оdrеdbе zаkоnа kоје su sе оdnоsilе nа nаdlеžnоsti nаciоnаlnih sаvеtа, u cеlоsti ili u dеlu, nisu u

sаglаsnоsti sа Ustаvоm. Pоslеdicа dоnоšеnjа оdlukе Ustavnog suda jе pоtrеbа dа sе Zаkоn izmеni, оdnоsnо dоpuni u dеlu u kоjem sе

urеđuјu оvlаšćеnjа nаciоnаlnih sаvеtа.

23

Konstituisanje BNV50 bilo je okidač za sukobe oko političke kontrole nad BNV u koje su se uključila

i republička vlast kao i Islamska zajednica u Srbiji Mešihat Sandžaka i Islamska zajednica Srbije,

koja je bila podržana od vlasti u Beogradu.51 I pored izbornog uspeha Ljajić je uz pomoć centralne

vlasti uspevao da onemogući BDZ da konstituiše BNV.

Na izborima 2014. godine, SDA potvrđuje svoju kontrolu nad BNV. Na ovo je odgovorio Zukorlić

odnosno Sveopćim saborom Islamske zajednice, održanim 7. novembra 2016. godine, u Novom

Pazaru, na kome su učestvovali članovi Sabora i Mešihata, kao i rukovodioci ustanova, glavni imami,

predsjednici medžlisa, muderisi, imami i vjeroučitelji Islamske zajednice; bošnjački narodni

poslanici, članovi BNV, bošnjački odbornici i drugi politički predstavnici; članovi Senata i Nastavno-

naučnog vijeća Internacionalnog univerziteta u Novom Pazaru; predstavnici bošnjačkih nevladinih

organizacija; predstavnici sandžačkih medijskih kuća, kao i brojni ugledni pojedinci. Sabor je usvojio

“Četvrtu sandžačku deklaraciju”.52

50 U Novom Pazaru, 5. septembra 2003. godine izabran je BNV od 35 članova, a za predsednika je izabran dr Sulejman Ugljanin

predsednik SDA i, u to vreme, vođa koalicije ''Lista za Sandžak“ (IFIMES, 2005; Jugozpadna Srbija / Sandžak, 2005: 11). U radu ove

Elektorske skupštine nisu učestvovale SDP i Stranka za Sandžak ali su osporavale formiranje BNV.

51 U stvari, samo je obnovljeno nastojanje Beograda iz doba Miloševića da se raskinu veze Islamske zajednice u Srbiji sa Sarajevom i

da se ona stavi pod uticaj i kontrolu Beograda. Sa svoje strane Islamska zajednica u Sandžaku je istrajavala na stavu da je, u duhovnom

smislu, deo Islamske zajednice Bosne i Hercegovine (IFIMES, 2005).

52 Deklaracija oštro osuđuje odluku Nacionalnog saveta za visoko obrazovanje o akreditaciji Internacionalnog univerziteta u Novom

Pazaru koja ima za cilj opstrukciju daljeg razvoja ovog univerziteta i ometanje školovanja mladih u Sandžaku i traži od premijera i

drugih nadležnih organa da se sa ove ustanove “hitno skinu sve nezakonite stege kako bi se nastavila razvijati u duhu svoje uloge i

potreba studenata i šire društvene zajednice”.

Odbacuje štetno, neustavno i nezakonito ponašanje državnih organa i činovnika na štetu jedinstva Islamske zajednice zahtijevajući od

najviših predstavnika države da Islamskoj zajednici osiguraju mogućnost ostvarivanja “Ustavom zagarantovanog prava na

institucionalno jedinstvo”. … “Od Dijaneta Republike Turske tražimo da prestane sa miješanjem u unutarnje stvari Islamske zajednice

čime nanosi ogromnu štetu Bošnjacima i tursko-bošnjačkim odnosima”.

Potom, zahteva se poštovanje Zakona o vraćanju oduzete imovine verskim zajednicama te i Islamskoj zajednici kojoj nije vraćen

nijedan vakufski objekat; da državni vrh i nadležni organi prestanu sa ignorisanjem zahteva porodica žrtava otmice u Sjeverinu, otmice

u Štrpcima i ubijenih u Kukurovićima i Priboju 1992. i 1993. godine; da Vlada Srbije “hitno donese konačnu odluku o pešterskoj trasi

Koridora 11, čime bi se konačno stavila tačka na višedecenijsku politiku ekonomske i infrastrukturne izolacije Sandžaka i zaustavilo

dalje propadanje privrede i iseljavanje stanovništva”; Vlada da “ubrza početak razgovora o ustavno-pravnom položaju bošnjačkog

naroda u Srbiji, što bi unaprijedilo puni domovinski osjećaj među Bošnjacima i doprinijelo otvaranju poglavlja 23 i 24 i uspjehu

pregovora o ulasku Srbije u EU.

Deklaracija ističe da je “prekogranična evropska regija Sandžak neophodni faktor unapređenja regionalne stabilnosti i mira te

dugoročnog podsticaja privrednog razvoja”. Zato se poziva na pokretanje dijaloga radi realizacije ovog projekta itd.

24

4. Obrazovanje, kulturni i verski život

4.1. Obrazovne institucije

Obrazovanje, od predškolskih ustanova, osnovnih i srednjih škola, do univerziteta, ima veliki značaj

za očuvanje, zaštitu i razvoj nacionalnog, kulturnog, verskog i jezičkog identiteta Bošnjaka (Vujić,

2011). Međutim, stanje obrazovanja u Sandžaku je nezadovoljavajuće. 53 U prilog ove ocene svedoči

i visok procenat nepismenih od kojih najveći deo su stariji od 60 godina i živi u nerazvijenim seoskim

sredinama, a pretežno su žene (Jugozapadna Srbija / Sandžak, 2005: 9).

4.2. Upotreba bosanskog jezika

Službena upotreba bosanskog jezika54 je delimično zaživela kroz statutarne odluke lokalnih

samouprava u Novom Pazaru, Tutinu i Sjenici. Lokalne samouprave u ovim opštinama u okviru

svojih službi koriste bosanski jezik i latinično pismo sa izuzetkom opština Prijepolje (koja je usvojila

naziv jezika bošnjačko-bosanski, ali on nije zaživeo u aktima lokalne samouprave) i Priboj (u kojoj

nema ni govora o uvođenju bosanskog jezika).

Pitanje bosanskog jezika je, i u Crnoj Gori, otvoreno pitanje povratka Bošnjaka svojoj naciji i kulturi

(IFIMES, 2005; Wood, 2005). Na ovom pitanju aktivna je i Islamska zajednica koja smatra da je

bosanski jezik, uz islam, jedno od najvažnijih obilježja Bošnjaka/Muslimana.55

53 U obrazovnoj strukturi stanovništva starosti preko 15 godina, dominira stanovništvo sa srednjom stručnom spremom (34,3%) sa

najpovoljnijim odnosom u opštini Priboj (47,2%), kao i u odnosu na prosek ostvaren na nivou Republike Srbije (41,1%).

Učešće stanovništva sa srednjom stručnom spremom je najniže u Sjenici (17,1%) i upola je manje u odnosu na ostale opštine Sandžaka,

a u odnosu na prosek ostvaren na nivou Republike manje za 1,5 puta. Takođe je i učešće stanovništva regiona sa visokom spremom u

odnosu na ukupno radno-sposobno stanovništvo veoma malo (3,1%), a u odnosu na prosek ostvaren na nivou Republike manje za 1,1

puta (6,5%) (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 30).

54 Službеnа upоtrеbа јеzikа nаciоnаlnih mаnjinа pоdrаzumеvа nаrоčitо: kоrišćеnjе јеzikа nаciоnаlnih mаnjinа u uprаvnоm i sudskоm

pоstupku i vоđеnjе uprаvnоg pоstupkа i sudskоg pоstupkа nа јеziku nаciоnаlnе mаnjinе; upоtrеbu јеzikа nаciоnаlnе mаnjinе u

kоmunikаciјi оrgаnа sа јаvnim оvlаšćеnjimа sа grаđаnimа; izdаvаnjе јаvnih isprаvа i vоđеnjе službеnih еvidеnciја i zbirki ličnih i

pоdаtаkа nа јеzicimа nаciоnаlnih mаnjinа i prihvаtаnjе tih isprаvа nа tim јеzicimа kао punоvаžnih, upоtrеbа јеzikа nа glаsаčkim

listićimа i birаčkоm mаtеriјаlu, upоtrеbа јеzikа u rаdu prеdstаvničkih tеlа. Nа tеritоriјаmа gdе su јеzik i pismо nаciоnаlnе mаnjinе u

službеnој upоtrеbi, imеnа оrgаnа kојi vršе јаvnа оvlаšćеnjа, nаzivi јеdinicа lоkаlnе sаmоuprаvе, nаsеlјеnih mеstа, trgоvа i ulicа i

drugi tоpоnimi.

55 Sabor Islamske zajednice u BiH na sjednici 9. jula 2016. godine usvojio je Rezoluciju o bosanskom jeziku. S obzirom na to da je po

Ustavu službeni jezik na teritoriji BiH bosanski jezik, te da u svom obraćanju muslimanima/Bošnjacima izvan BiH koristi bosanski

jezik kao službeni jezik, Islamska zajednica potvrđuje višejezičnost i podržava pravo na maternji jezik svojim pripadnicima i članovima

koji nisu Bošnjaci: Albancima, Turcima, Arapima, Romima i drugima. Takođe, dopušta se da se njezini verski autoriteti i predstavnici

u dijaspori obraćaju i koriste jezik države domaćina. Sabor zadužuje Rijaset da u roku od šest meseci izradi Strategiju afirmacije i

očuvanja bosanskog jezika u Islamskoj zajednici i kod svojih pripadnika i članova/Bošnjaka na teritoriji BiH, Sandžaka i Srbije,

25

4.3. Kultura, kulturne institucije i manifestacije

Kultura, uključujući fizičku kulturu – sport je od izuzetnog značaja za Bošnjake i njoj se pridodaju

pozitivni vrednosni stavovi. Primetni su stavovi etnonacionalističkog isključivanja, mada preovlađuju

vrednosti međuetničke saradnje (Jugozpadna Srbija / Sandžak, 2005: 14).

Sandžak ima bogatu kulturno-istorijsku baštinu, brojne arheološke lokalitete, kulturne i javne

ustanove nastale u prošlosti. Po ovom nasleđu, Novi Pazar se svrstava u sam vrh evropske i svetske

kulturne baštine.56 Nasuprot proteku vremenu pa i nakaradnim urbanističkim rešenjima,57

novopazarska čaršija ima mnogo ostataka otomanskog perioda.

Brojne su sandžačke kulturne manifestacije: Centralne kulturne manifestacije sandžačkih Bošnjaka

su Festival sandžačke sevdalinke (FSS), Smotra bošnjačkih narodnih igara (SBONI) i Sandžački

književni susreti (SAKS), a opštine imaju razvijene kulturne i sportske manifestacije.58

Posebnu važnu ulogu imaju Sandžačke sportske igre,59, najveća amaterska sportska manifestacija u

Evropi, koja je započeta 1953. godine, u Prijepolju i proširila se po Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori

i Srbiji (Fijuljanin, 2010: 69; Panović, 2012).

Hrvatske i Slovenije, odnosno Bošnjaka/muslimana u iseljeništvu.

56 O tome svedoče sledeći spomenici: Altun-alem džamija, Petrova crkva, Đurđevi stupovi, Hamam Gazi Isa-bega Ishakovića, Arap-

džamija, Gradska tvrđava sa Kulom motriljom, Amir-agin han itd., potom “Stambolska džada” ili današnja ulica Prvog maja sa puno

tradicionalnih dućana.

57 Na primer, Ejup-begova džamija u samom centru grada je, 1963. godine, porušena da bi na njenom mestu bio izgrađen bioskop, a

zgrada islamskih ustanova u kojoj je trenutno smešten Fakultet za islamske studije a gde je ranije bila Kupolna-džamija Isa-bega

Ishakovića trenutno je u sudskom sporu, jer to je samo jedan od vakufa (zadužbina) koji Islamska zajednica pokušava da vrati u svoje

vlasništvo.

58 Na primer Pljevlja kao grad baštini dugu tradiciju urbanog života i ima sledeće manifestacije: Festival humora i satire „Vuko

Bezarović“, „Prva kosa Crne Gore“, Pljevaljske novembarske svečanosti, Festival tamburaške muzike, Dani pljevaljskog sira, a

novostvorena opština Petnjica organizuje „Bihorsko kulturno ljeto“, Gusinje baštini tradicionalne susrete dijaspore na Alipašinim

izvorima. Bijelo Polje ima festival „Ratkovićeve večeri poezije“, kojima se nagrađuje najbolja knjiga poezije iz Crne Gore, Srbije BiH

i Hrvatske, Međunarodni festival tamburaških orkestara, Festival dramskih amatera Crne Gore, Internacionalne likovne susrete i džez

festival. Rožaje organizuje, Međunarodni festival dječije pjesme „Zlatna pahulja“ koji je jedan od najuglednijih dečijih festivala u

regionu, zatim, „Dani gljiva i ljekovitog bilja“, Rožajsko kulturno ljeto, Septembarske dane kulture, Jeep foto safari, zimske turističke

automobilske trke, književne susrete “Miroslav Đurović” i likovni salon.

59 Jedanaest godina od osnivanja (1964. godine), „Sandžačke sportske igre“ su preimenovane u „Međurepubličke omladinske sportske

igre“ (MOSI) (Kalezić, 2014). Održavanje igara prekinuto je sa početkom rata na prostorima bivše Jugoslavije, da bi nakon deset

godina (2001. godine) bile obnovljene kada su u Novom Pazaru, održane 38. po redu, a poslednji put su održane u Tutinu 2007. godine,

a igre planirane za Novi Pazar 2008. godine nisu održane pod imenom Sandžačke sportske igre već su nastavljene isključivo pod

nazivom MOSI.

26

4.4. Islam, islamska i druge verske zajednice i vođe

Islam je postao važan element svakodnevnog života na Balkanu od dolaska Otomanske carevine, od

kraja 14. veka.60 Islamizacija, odnosno islam je pružio osnovu za oblikovanje verskog i kulturnog

identiteta Bošnjaka. Tokom trajanja, a pre svega zbog dejstva politčkih činalaca ovaj identitet

poprima karakteristike „nacionalnog“.

Islamska zajednica, kakva je danas, na Balkanu, nastala je nakon Turske kapitulacije da bi se umanjile

veze muslimanskih vernika (uključujući Bošnjake i Albanace) sa Turskom, odnosno Hilafetom. To

ne znači da je namera u potpunosti uspela.61 Mada je reisul-ulem u reisa Hadžiomerovića kao i

njegovu dvojicu nasljednika Mehmeda Teufik ef Azabagića i hafiz Suljeman ef Šarca, postavljala i

smjenjivala, hodžinska kurija uz blagoslov austrijskih vlasti. Hafiz Ibrahim ef Maglajlić, banjalučki

muftija, imao je ustoličenje u Bajrakli džamiji u Beogradu a tokom njegovog mandata, od 1930. d0

1936. godine, rezidencija islamskog verskog poglavara bila je u Beogradu.62

Mandat najmarkantnije figure među reisovima Mehmed Džemaludin Čaušević je trajao deset gdoina

(od 1910. do 1920. godine).63 Uz reis Čauševića, posebno važno mesto u istoriji Islamske zajednice

na prostoru bivše Jugoslavije pripada dr Mustafa ef Cerić koji je u dva mandata bio na funkciji reis-

uleme a trenutno je predsednik evropske konferencije reisa.

Način izbora, kao i povremene promene sedišta potvrđuje da su politika, država i verske, te i islamska

zajednica međusobno tesno povezani. Tako je u izboru reisa, u doba socijalističke Jugoslavije, važnu

ulogu imala Komisija za verske odnose koju je kontrolisao Savez komunista (SK).64 Kao demokratski

može se oceniti izbor Jakub ef Selimoskog, 1991. godine, jer nije bilo otvorenog i neposrednog uticaja

SK, mada je odlučujuća bila podrška tadašnjeg premijera Ante Markovića.

Muslimani na teritoriji Srbije organizovani su kao Islamska zajednica Srbije, koja je priznata kao

zakonita religija ukazom Državnog sovjeta Kneževine Srbije, od 18. maja 1868. godine, sa sedištem

u Beogradu.65 Odlukama Berlinskog kongresa zaštićena su prava verskih manjina a ugovorom između

60 O tome svedoči orijentalna i islamska leksika u okviru nje, u govoru stanovnika Sandžaka, posebno Bošnjaka.60 Ovaj jezički uticaj

se pre svega odnosi na islamizovani deo stanovništva, ali je imao i odgovarajući uticaj na stanovništvo koje je govorilo srpski jezik

koji je bio široko otvoren za pozajmice, ali je zadržao svoj izvorni, narodni lik i osobenost (Ujkanović, 2014: 149, 150).

61 Na primer, nekoliko reisova (poput prvog reisul-uleme Hilmi ef Hadžiomerovića), školovalo se u Turskoj.

62 Kasnije, 31. oktobra 1987. godine, je upriličeno ustoličenje hafiz Husejn ef Mujić u Bajrakli džamiji.

63 Reis Maglajlić je zamenio Čauševića, koji se prilagodio tzv. Srškičevom zakonu o Islamskoj zajednici koji je nastojao da ukine

“samoupravu islamske zajednice”. Maglajića je pod optužbom da je prosrpski reis smenio dr Fehim Spaho koji na taj položaj postavlja

svog brata Fehima, 1938. godine.

64 Tada su reisi bili Ibrahim ef Fejića (1947–57), Sulejman ef Kemure (1957–1975) i Neima ef Hadžiabdića (1975–1987).

65 Ovim ukazom kneza Miloša Obrenovića Srbija se obavezala da izvrši restauraciju Bajrakli džamije kao sedišta Islamske zajednice

Srbije kao i da je finansijski podrži (Fijuljanin, 2010: 59, 60).

27

Crne Gore i Turske je priznato pravo na formiranje verske zajednice i osnovana je Islamska zajednica

u Crnoj Gori.

Od stvaranja Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, samostalnost crnogorske islamske zajednice se

ukida a crnogorski muslimani su se, od 1930. godine, na osnovu Zakona o Islamskoj vjerskoj

zajednici, našli u jedinstvenoj zajednici s vrhovnim starešinstvom Islamske vjerske zajednice i reis-

ul-ulemom sa sedištom u Beogradu. Ovo jedinstvo se raspalo tokom Drugog svetskog rata da bi se

ponovo obnovilo, 1947. godine, a „organizaciona podjela, u najvećoj mogućoj mjeri je sledila

federativno ustrojstvo jugoslovenske državne zajednice“ (Folić, 2001: 175).

U periodu socijalizma religija, pa i islam, je u pozadini i nije praktikovana u potpunosti (Lukač–Zoranić,

2014: 7). Za razliku od Srpske pravoslavne crkve i Katoličke crkve granice, duhovna jurisdikcija

vakufskih sabora Crne Gore, Srbije i Makedonije se poklapala s administrativnim granicama, a u doba

bivše Jugoslavije sa republičkim granicama.66 (www.monteislam.com/islamska-zajednica-u-crnoj-

gori). Sarajevo je, tada, bilo „neosporni duhovni centar“ (Antić, Veković, 2012: 106).

Raspadom SFRJ 1992. i nastankom novih država mijenja se struktura Islamske zajednice Jugoslavije.

Islamska zajednica u Crnoj Gori se, 1994. godine,67 osamostaljuje i donosi novi Ustav Islamske

vjerske zajednice kojom upravlja Mešihat, sa reisom na čelu. Time se potvrđuje kontinuitet

organizacije Islamske zajednice Crne Gore u pravnim i organizacionim poslovima. Islamske

zajednice Bosne i Hercegovine, Makedonije i Kosova kao nezavisne institucije, omogućene su

sednicom Rijaseta u Skoplju, 5. februara 1993. Islamska zajednica u Sandžaku je formirana 1993.

godine i to u sastavu Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini (Novaković, 2007: 80).

Tokom ratova džamija se potvrdila, za mnoge, kao pribežište. To jača uticaj svih verskih zajednica

pa i na društvena i politička kretanja (Filandra, 2012:13).

U Sandžaku je islamska zajednica, niz decenija, bila politički pasivna a njenom političkom aktiviranju

i obnovi uticaja na stanovništvo značajano su doprineli megatrend obnove religioznosti i, u samom

Sandžaku, mladi imami, poput Muarema Zukorlića.68

66 Islamska zajednica u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji se sastojala od četiri jedinice, tradicionalne cjeline, tzv.

Saborska područja i to: područja Sabora Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije sa sjedištem u Sarajevu, Sabora Islamske zajednice

za Srbiju sa pokrajinama: Kosovom i Vojvodinom, sa sjedištem u Prištini, Sabora Islamske zajednice za Makedoniju, sa sjedištem u

Skoplju i Sabora Islamske zajednice za Crnu Goru, sa sjedištem u Titogradu.

67 Raspad Islamske zajednice u SFRJ je formalizovan sjednicom u Istanbulu 1994. predstavnika svih mešihata kojoj je prisustvao i

predstavnik Islamske zajednice Sandžaka.

68 Nasuprot snažnom socijalnom konzervativizmu njegovih sledbenika, Zukorlić je pragmatičan i okrenut ka modernizaciji: On se ne

ustručava da korisiti džamije da bi smestio Sandžak u 21. vek i to razvojem obrazovanja uključujući uspostavljanje univerziteta i

sistema Islamskog srednjoškolskog obrazovanja i Islamske izadavačke kuće, podrškom mladima da se integrišu u savremeni svet

zadržavajući islamske vrednosti. To uslovljava da se neki njegovi potezi vide kao kontraverzni kao i da je njegov manevarski prostor

sužen. Ali, i u samoj Islamskoj zajednici, posebno reis–el–ulema Esad Ćimić su prepoznali i podržali Zukorlićev modernizam.

http://www.monteislam.com/islamska-zajednica-u-crnoj-gori

http://www.monteislam.com/islamska-zajednica-u-crnoj-gori

28

Danas, u Srbiji, deluju Sandžački mešihat Islamske zajednice u Srbiji69 i Rijaset Islamske zajednice

Srbije. Mešihat Islamske zajednice u Srbiji, je zadržao svoj status i ustrojstvo kakav je bio u SFRJ,

gde je centrala Rijaset bila u Sarajevu.70

Do pojačane politizacije islamske zajednice i njenog vođstva dolazi uz podršku vlasti u Beogradu što

dovodi do otvorenog mešanja u unutrašnje odnose u islamskoj zajednici ili, kako je to definisao

Zukorlić, „agresije na Islamsku zajednicu“, 2007. godine (Zukorlić, 2016: 14).71

Odnosi između Islamske zajednice Crne Gore i Mešihata Sandžaka Islamske zajednice u Srbiji su

se pogoršali jer je Zukorlić svojim aktivnostima u Crnoj Gori otvorio pitanje teritorijalne

nadležnosti.72 U nastojanju da sačuva jedinstvo Islamske zajednice Crne Gore, Fejzić je dobio

podršku vlasti Crne Gore.73

Iz prikazanog sledi da je „osnovna tačka sporenja“ među Muslimanima u Srbiji „u tome gde treba da

bude duhovni, obazovni, kulturni i politički centar u Srbiji“ a u Crnoj Gori oko toga da li „Islamska

zajednica u Crnoj Gori“ treba da bude samostalna ili da se ujedini sa Islamskom Zajednicom BIH“

(Antić, Veković, 2012: 116; Filandra, 2012: 147).

Inače, Zukorlić je, u to doba, bio i najmlađi muftija na svetu. Tokom devedesetih godina dvadesetog veka, Zukorlić je imao političku

podršku Ugljanina i SDA. On je proširio uticaj najpre na seosku populaciju a potom i na gradove. Po povratku Ugljanina iz Turske,

1996. godine, nastaju tenzije između njih što se ispoljavalo preko Sandžačkih novina kontrolisanih od Ugljanina i Glasa islama pod

kontrolom Zukorlića. Zukorlićevo osnivanje Bošnjačke demokratske zajednice označilo je potpuni raskid sa Ugljaninom (ICG, 2005:

32).

69 Mešihat Sandžaka je osnovan 1992, a od 1993. godine je pod vođstvom muftije Sandžaka, Muamera Zukorlića. Kao odgovor na

formiranje Islamske zajednice Srbije, 27. marta 2007. godine, u Novom Pazaru, održan je objediniteljski Sabor koji je, na osnovu

Islamske zajednice Sandžaka, osnovao Islamsku zajednicu u Srbiji na čelu sa Zukorlićem.

70 Raspadom SFRJ takvo ustrojstvo se zadržalo u, Sloveniji, Hrvatskoj i Srbiji do 2007. godine kada se grupa nezadovoljnih imama

otcepila od Mešihata Islamske zajednice i osnovala Rijaset Islamske zajednice Srbije sa sedištem u Novom Pazaru.

71 Bez prisustva predstavnika Islamske zajednice Sandžak, uz saglasnost dela sandžačkih muslimana, 29. januara 2007. godine, doneta

je odluka o osnivanju Rijaseta Islamske zajednice Srbije na čelu sa reis–ulemom Ademom Zilkićem.

Vlada Srbije odnosno njeno Ministarstvo vera je, kršeći Zakon o crkvama i verskim zajednicama, registrovalo novo formiranu Islamsku

zajednicu Srbije. U ovom činu je značajna uloga političara iz samog Sandžaka, pre svega Ljajića, političara iz Beograda u čemu je

prednjačio tadašnji predsednik Srbije Boris Tadić (Lukač–Zoranić, 2014: 8) ali i uticaj Islamske zajednice Turske odnosno zvanične

Ankare. O ovome više u odgovarajućem delu ove analize.

72Tako je muftija Zukorlić tvrdio da „najblaže rečeno, ovaj deo Sandžaka južni Sandžak ili sjeverna Crna Gora, kako ga ko zvao,

možemo smatrati nerešenim pitanjem unutar islamske zajednice“ te „da će biti ponuđeno Islamskoj zajednici da bude sastavni dio

Islamske zajednice sa sjedištem u Sarajevu i ako to prihvati mešihat u Podgorici to će olakšati rješenja mnogih pitanja“ te „da ono što

se desilo su iznuđena rješenja“ i da su „integracije rješenje“ radi „nacionalnog i vjerskog uvezivanja“ Bošnjaka (Muftija Zukorlić,

“Crnogorski Sandžak je zasad neriješeno pitanje unutar Islamske zajednice“, na: www:bosnapress.net).

Reis Islamske vijerske zajednice Crne Gore Rifat Fejzic je odgovorio da ono što u normativnim aktima ne odgovara „faktičkom stanju“

(Živa istina, gost: Rifat Fejzić, RTV Atlas, 22. novembar 2015, na:https://www.youtube.com). On je optužio Zukorlića za ekstremizam

jer je pojedine institucije u Rožajama pretvorio u „servis za ženidbu selafijski nastrojenih ljudi“.

73 U raspravu su se uključili i političari i sam crnogorski predsednik Filip Vujanović ocenom da je reis Fejzić „pokazao potpunu

privrženost onome što je interes Crne Gore, a to je da ona ovdje ima svoju Islamsku zajednicu koja djeluje na prostoru cijele države"

(na: www.vijesti.me/vijesti/vujanovic-zukorlic-ne-moze-da-djeluje-u-crnoj-gori-mimo-izcg). Optužujući „svoju braću u Crnoj Gori

koji pristaju na političko mentorstvo i tutorstvo“ Zukorlić je u intervjuu „Pobjedi“ izjavio da on ima ingerencije u Crnoj Gori na bazi

Ustava Islamske zajednice BiH kojim je uspostavljeno Muftjstvo sandžačko „koje zahvata cijelu teritoriju Sandžaka i u Srbiji i u Crnoj

Gori (Sandžak nije prijetnja državi Crnoj Gori, Pobjeda 21. decembar 2015, 3).

https://www.youtube.com/

http://www.vijesti.me/vijesti/vujanovic-zukorlic-ne-moze-da-djeluje-u-crnoj-gori-mimo-izcg

29

Otvoreno je pitanje u kojoj meri se politika sandžačkog muftijstva razlikuje od politike Islamske

zajednice po pitanju Sandžaka. Po uverenju mnogih, u slučaju da se ostvari podela nadležnosti u

Crnoj Gori i ostvari pravo da sandžački Mešihat deluje u Crnoj Gori, to bi bilo osporavanje poklapanja

teritorijalne nadležnosti u Islamskoj zajednici sa državnim granicama, te i osporavanje postojanja

Islamske zajednice Crne Gore a ispostavljanje zahteva za regionalno prekomponovanje Crne Gore.74

Od vremena rata jača i ekstremizam, koji se, kada je u pitanju islamska zajednica, po mišljenju

mnogih, vezuje za vehabistički pokret i ako ovaj „u ovom trenutku ne predstavlja prijetnju regionalnoj

sigurnosti“ (Morrison, 2008: 12).

Vehabije su se prvi put pojavile u Bosni i Hercegovini, a potom u Sandžaku 1997, kada su imami

usmeravali vernike da mole na vehabistički način. Posle 2000. godine, uz pomoć Islamske aktivne

omladine (IAO) iz Bosne, raste prisutnost i uticaj vehabija u Sandžaku. Ovaj pokret je bio snažno

finansiran iz Bošnjačke dijaspore pa i one iz Sandžaka u Zapadnoj Evropi (Švedska, Austrija i

Švajcarska). Po nalazu Međunarodne krizne grupe postoje tesne veze između bošnjačke dijaspore,

delova Islamske zajednice75 i REFAH stranke iz Turske (ICG, 2005: 33).

Po oceni Zukorlića dok god je snažna Islamska zajednica vehabije ne predstavljaju veliku pretnju.76

Sam Zukorlić se, 2016. godine, našao na udaru ekstremista zbog zagovaranja bošnjačko–bošnjačkog

i bošnjačko–srpskog pomirenja (Alo, Beograd, 2. jul 2016).

Istraživanje ukazuje da su vehabije „uglavnom usmerene na vrbovanje mladih, i to uzrasta od 19 do

27 godina slabog finansijskog stanja, sa čestim porodičnim problemima, i nižeg obrazovanja.

Indoktrinacija vehabijskih ideja uglavnom se realizuje u privatnim objektima (mesdžidima) koji se

zakupljuju ili su vlasništvo vehabija, kao i u određenim verskim objektima (džamijama) čiji su imami

pobornici vehabijskog učenja, a molitve u tim objektima obavljaju isključivo vehabije” (Kladničanin,

2013: 130; Ilić, 2016: 3).

Ideje verskog ekstremizma, dolazile su na Balkan, sa Bliskog istoka i sa Zapada, putem globalnih

mreža što kulminira, 2007. godine, posle cepanja Islamske zajednice u Srbiji.

74 U nastojanju da spreči ovakav razvoj, vlasti Crne Gore su Zakonom o slobodi vjeroispovijesti predvidele da „prije imenovanja

odnosno objavljivanja imenovanja najviših vjerskih velikodostojnika, vjerska zajednica na povjerljiv način obavještava vladu Crne

Gore /član 4/“, te da „djelovanje vjerske zajednice ne smije biti usmereno protiv drugih vjerskih zajednica“ (član 7), te da „teritorijalna

konfiguracija vjerske zajednice koja je registrovana i djeluje u Crnoj Gori, ne može se prostirati van Crne Gore“ i da „sjedište vjerske

zajednice koja je registrovana i djeluje u Crnoj Gori mora biti u Crnoj Gori“ (član 11) (Nacrt Zakona o slobodi vjeroispovijesti, na:

www.gov.me).

75 Reč je o Klubu muslimanske omladine (MOK) koji je pod upravom Islamske zajednice a koji održava tesne veze sa vehabijama.

Postojanje MOK je dovelo do novih tenzija Zukorilića, koji je formirao Bošnjačku omladinu Sandžaka (BOS) i Ugljanina. Veza MOK

i vehabija je i javno potvrđena u bojkotu OSCE ideje da u Sandžaku sporevede projekat o multikulturnom kontejneru. Ovaj događaj je

proizveo i zaoštravanje odnosa samog Zukorilića i lokalnih NVO.

76 Delimično i strah građana od jačanja vehabija ali i podrška iz SAD, Turske i Sarajeva, je doveo i do osnaživanja tradicionalne Sufi

mistične tradicije inače zajedničke Islamu na Balkanu.

30

Plodno tlo za verski ekstremizam čine: društvena i politička polarizovanost; ekonomska zaostalost;

otežana integracija mladih ljudi u zajednicu; razjedinjenost islamske zajednice; verska indoktrinacija,

potpomognute finansijskim sredstvima i nakaradnim tumačenjem islama. Sve to otežava ozdravljenje

društava Bosne i Hercegovine i Srbije i čini ove podložne riziku unutrašnjeg i transnacionalnog

terorizma (Azinović, 2012: 165-166; 209-210).

I pored realno visokog rizika od mogućih terorističkih aktivnosti, uključujući i one koje bi mmogli

izvršiti bivši borci Islamske države regutrovani u Bosni i Hercegovini i Srbiji (Editor, 2016) uočljivo

je odsustvo adekvatnih mera za efikasno suzbijanje političkog nasilja i terorizma mada su faktori koji

omogućuju njihovu pojavu brojni. Među njima, jedan od najvažnijih faktora predstavlja

nefunkcionalnost države; postojanje obilja lako dostupnog oružja i municije; sveprisutna korupcija i

nedovoljna kontrola granica.

Po novinskim izvještajima u Siriji na „ratištima takozvane Islamske države“ je, 2015. godine bilo

oko 10 do 15 crnogorskih državljana od toga četiri žene. Iz Sirije se vratilo devetoro radikalnih

islamista i, kako piše „Pobjeda“, „svi su, unazad makar pet godina, pripadali različitim grupacijama

radikalnih islamista i otvoreno se suprotstavljali Islamskoj zajednici u Crnoj Gori, njenim

službenicima, posebno reisu Rifatu efendiji Fejziću“ (Tomić, R, 2015: 7, 8). Procena je da u Crnoj

Gori ima oko 100 do 150 vehabija (Ilić, 2016:3).

Crna Gora je, 2015. godine, izmenila krivično zakonodavstvo i tako se pridružila državama regiona

koje su zakonski sankcionisale odlazak svojih državljana na strana ratišta i to kao krivično delo

„učestvovanje u stranim oružanim formacijama“. To stipulirano donošenjem Zakona o dopuni

Krivičnog zakonika Crne Gore, u februaru 2015. godine. 77 Uz to, crnogorska vlada je u decembru

2015. godine, donela Strategiju suzbijanja nasilnog ekstremizma za 2016-18, koja nadopunjuje

Nacionalnu strategiju za prevenciju i suzbijanje terorizma, pranje novca i finansiranje terorizma

(Tomić, 2014: 8, 9).78

Da bi se umanjio rizik od ekstremizma potrebno je da ojača saradnja između Bosne i Hercegovine i

Srbije a još važniji je odnos lokalnih muslimanskih zajednica u kojima deluju grupe koje promovišu

verski ekstremizam i stvaranje pozitivnih društvenih modela i društvenih vrednosti.

77 Za vrbovanje, regrutaciju i obuku ljudi za odlazak na strana ratišta predviđene su kazne od dvije do deset godina zatvora, dok se

direktno učešće na ratištu sankcioniše do pet godina zatvora.

78 Strategija uspostavlja sledeće strateške ciljeve: “1. Adekvatno razumijevanje pokretača radikalizacije u cilju prevencije

radikalizacije; 2. Uspostavljanje djelotvornih mehanizama koordinacije među odgovornim institucijama na nacionalnom i

međunarodnom nivou; 3. Sprovođenje aktivnosti kao odgovor na pokretače radikalizacije - suzbijanje radikalizma i nasilnog

ekstremizma; 4. Sprovođenje monitoringa i evaluacije u cilju eliminisanja posljedica nasilnog ekstremizma i terorizma i planiranja

budućih aktivnosti“ (Strategija, 2014: 5).

31

Islamska zajednica na Kosovu nema posebnu saradnju sa Islamskom zajednicom Sandžaka ili sa

Islamskom zajednicom u Srbiji mada priznaje samo Islamsku zajednicu u Srbiji, koju predvodi

muftija dr Mevlud Dudić.79 Inače, Islamska zajednica na Kosovu je vrlo jaka, i uključuje veoma veliki

deo Bošnjaka.

Vlasti Kosova su svesne visokog rizika mogućih terorističkih aktivnosti islamističkih ekstremista o

čemu govori i podatak da je donet Zakon o zabrani udruživanja državljana Kosova u stranim

oružanim sukobima van teritorije zemlje (www.slobodnaevropa.org/usvojen-zakon-o-zabrani-u-

sukobima-van-kosova).

Istraživanja pokazuju da su mladi u Sandžaku islamske veroispovesti više Muslimani nego što su

Bošnjaci. Sonja Biserko to objašnjava sledećim razlogom: “Značaj Islamske zajednice za Bošnjake

je izraz potrebe za religijom koja doprinosi jačanju vlastitog identiteta i doprinosi integraciji društva.

Potreba za jačanjem identiteta je i razumljiv odgovor na dugogodišnju diskriminaciju i „nevidljivost“,

kao i policijski teror, otmice i likvidacije tokom rata u Bosni. Islamska zajednica je ključna

identitetska matrica za bošnjačku zajednicu u odsustvu drugih institucija. Zbog toga je i bila na udaru

Beograda i beogradskih „službi“, sa ciljem da se temeljno destabilizuje. To je dovelo do cepanja

islamske zajednice i podizanje tenzije unutar bošnjačke zajednice što može, ako bude potrebno, da se

brzo pretvori u kriznu tačku” (Biserko, 2010: 8).

4.5. Civilno društvo i nevladine organizacije

Civilno društvo, u ovoj oblasti, je u znaku delovanja verskih zajednica i s njima povezanih nevladinih

organizacija. Aktivne su i nevladine organizacije posvećene ljudskim i pravima nacionalnih manjina

naročito unapređenju položaja Bošnjaka, mladih, obrazovanja i lokalnog razvoja. Ove organizacije

uglavnom deluju lokalno i retko izlaze na nacionalnu scenu ali neguju bliske odnose sa

organizacijama koje deluju na nacionalnom i internacionalnom nivou, naročito kada su u pitanju

prava bošnjačke zajednice (na primer, Forum za etničke odnose). Među nevladinim organizacijama

ove oblasti ima i onih koje su poznate i na nacionalnom nivou kao što su UrbanIn i DamaD (obe iz

Novog Pazara).

U stvarnosti, delovanje većine civilnog sektora je koordinirano sa delovanjem stranaka (SDA, SDP i

BDZ Sandžaka).

79 Nakon dolaska muftije Mevluda Dudića na čelo Islamske zajednice u Srbiji, čini se da je saradnja postala bolja. Povodom imenovanja

Mevluda Dudića za muftiju, Islamska zajednica u Srbiji je pozvala Islamsku zajednicu Kosova. Muftija Kosova je prisustvovao toj

svečanoj ceremoniji, tako da ipak postoje kontakti između ove dve islamske zajednice.

32

Primetne su i aktivnosti inostranih nevladinih organizacija. Na samom početku izgradnje civilnog

društva, u ovoj oblasti, tokom devedesetih godina prošlog veka, značajno je bilo delovanje

Helsinškog parlamenta građana (HCA), Interkonfesionalnog veća Holandije (IKV) i Foruma za

etničke odnose.80 Kasnije su se pitanjima ove oblasti posebno bavili Međunarodna krizna grupa (ISG)

i Evropska inicijativa za stabilnost (ESI) a poslednjih godina Savet za inkluzivno upravljanje (CIG)

sa sedištem u Prinstonu, SAD.81

Većina organizacija civilnog društva, uključujući i one koje imaju dugu istoriju rada, su

institucionalno krhke. Uglavnom imaju po jednog istaknutog lidera, malobrojno administrativno

osoblje i krug stručnjaka koje angažuju po potrebi. Postojeći akteri se retko odlučuju na partnerstva i

udruživanje kapaciteta. Obično ih „za isti sto“ dovode „treći“: strane NVO, donatori. Zapravo,

održivosti ovih organizacija je u riziku.

Nepovoljnu okolnost za razvoj civilnog društva predstavlja nedostatak novih aktera, ideja i pristupa.

Građanske inicijative su prisutne, pre svega u rešavanju problema na mikro nivou (izgradnja putne

mreže, vodovoda i slično u pojedinim naseljima) ali izostaju akcije od šireg značaja kako za opštinu

tako i za region odnosno Srbiju i Crnu Goru (Jugozpadna Srbija / Sandžak, 2005: 13).

Postoji određen stepen zainteresovanosti lokalne javnosti i civilnog društva za unapređenja prava

žena i rodne ravnopravnosti, mada odsustvuje jasna predstava, svest zbog čega je potrebno to

unapređenje. Rodna neravnopravnost se posebno prepoznaje pri zapošljavanju i raspodele političke i

ekonomske moći (Jugozpadna Srbija / Sandžak, 2005: 16).

Iako postoji niz manjinskih grupa po osnovi seksualne orijentacije i dalje je njihovo javno

spominjanje „tabu“. Pripadnici ovih grupa se u javnosti smatraju „problematičnim“, „bolesnim“,

„sumnjivim“ ili „nemoralnim“. Istovremno, odsustvuju organizovane aktivnosti bilo lokalnih vlasti

bilo političkih stranaka i aktera civilnog društva, na promeni ovakvog stanja svesti i javnog mnjenja

kao i suprotstavljanja diskriminaciji po osnovu seksualne orijentacije (Jugozpadna Srbija / Sandžak,

2005: 15).

Pojedine nevladine organizacije Crne Gore učestvuju u regionalnim inicijativama kao Euromost iz

Bijelog Polja koji je učestvovao u regionalnoj ekološkoj inicijativi zaštite reke Lim

80 IKV i Forum za etaničke donose, od 1994. do 1997. godine, u saradnji sa Helsinškim odborom za Sandžak koji je vodio Šefko

Alomerović organizuju Međunarodnu letnju školu interkonfesionalnog dijaloga i razumevanja (SIDU).

81 CIG je, podržan od Fondacije za otvoreno društvo Srbije, realizovao projekt „Sandžački regionalni forum“, u periodu od 2013. do

2015. godine. Jedan od doprinosa ovog projekta je motivisanje svih aktera da aktivno učestvuju na stvaranju pretpostavki da se izbori

za BNV održe u fer uslovima, a time da se obezbedi legitimnost izbornog procesa za BNV. Uz to, skrupulozni monitoring izborne

kampanje, medija i izbornog dana se odvijao pod okriljem Foruma. Formalizovan je konsultativni status sandžačkih organizacija

civilnog društva u BNV kao i princip da se čelnici BNV povuku sa funkcija u partiji, čime je simbolično učinjen korak ka njegovoj

departizaciji. Forum je nastojao da posluži kao platforma za unutarbošnjački dijalog.

33

(www.cdm.me/drustvo/crna-gora/predstavnici-nvo-iz-crne-gore-srbije-i-bih-usvojili-deklaraciju-o-

zastiti-lima).

Sve ovo ukazuje da u Sandžaku civilno društvo nema dovoljno društvene moći da primora državu na

promenu prakse a njegovi glasovi uglavnom su usmereni ka predstavnicima međunarodne zajednice.

Međutim, u Crnoj Gori je primetno da među IPA fondovima koji se tiču međunarodne saradnje,

projekte uglavnom dobijaju nevladine organizacije čije je sedište u Podgorici, što ukazuje na

nedovoljnu kapacitiranost organizacija sa severa Crne Gore.82

82 Tako je na primjer Fors – Fondacija za razvoj sjevera Crne Gore iz Nikšića koja je već dobila sredstva iz IPA fonda prošla kroz

radionice za obuku za IPA fondove koja je organizirana u saradnji sa Ministarstvom vanjskih poslova i evropskih integracija Crne Gore

i Opštinom Nikšić. Crnogorsko ministarstvo je tokom proljeća ove godine održalo radionice u Nikšiću, Šavniku, Plužinama, Žabljaku,

Pljevljima, Kolašinu, Mojkovcu, Bijelom Polju, Beranama i Petnjici u okviru koje je predstavljena nova finansijska perspektiva

Instrumenta za pretpristupnu podršku – IPA II (www:.forsmontenegro.org/me).

34

III) POGLED IZ (BLISKOG) SUSEDSTVA

1. Pogled iz Beograda i Podgorice

Odnos političkog vođstva i vlasti Srbije i bošnjačke zajednice u Sandžaku je u okvirima ustava i

zakona. Mada, sve vreme, postoji podrška nekom od predstavnika Bošnjaka i to, pre svega, po osnovu

njegovog doprinosa centralnim vlastima. Ovakvo ponašanje je uslovljeno samom prirodom

centralizma vlasti u Srbiji i prisutnom sumnjom u lojalnost Bošnjaka i njihovih vođa. Društveni i

politički akteri, u Srbiji, naročito oni koji dele etnonacionalističke stavove u odnosu prema

Bošnjacima iskazuju nepoverenje i odsustvo aktivnosti na integraciji Bošnjaka u javne ustanove i

javni život, naročito u institucije bezbednosti odnosno u vojsku i policiju. Ove sumnje su izraz

hpoteka prošlosti (počevši od Otomanske imperije, koju Srbi doživljavaju kao sinonim nasilja i

ropstva, preko perioda međuetničkih sukoba u toku Drugog svetskog rata sve do oružanih sukoba

Srba i Bošnjaka u Bosni i Hercegovini, devedesetih godina prošlog veka, koje Bošnjaci vide kao

“vreme genocida”).

Za mnoge u Srbiji oblast Rasa ili Sandžaka je skoro “mitska”, jer je na njemu formirana prva srpska

država i nalaze se mnoge srpske svetinje. Otuda Srbi i zvanična Srbija insistiraju na nazivu “Raška”

i na srpskim imenima i prefiksima za institucije, manifestacije, ulice, naselja itd.

Teme Sandžaka i srpsko–bošnjačke saradnje se u zvaničnom Beogradu smatra delikatnom i

monopolom vlasti. To potvrđuje i podatak da premijeri (Vučić ili ranije Cvetković) mogu bez

negativnih javnih reakcija da najavljuju srpsko–bošnjački dijalog i da sarađuju s bošnjačkim

političkim vođama u vršenju vlasti. Ali, slične inicijative kada ih ne promovišu zvaničnici nailazi na

osude dela javnosti i medija “bliskih vlasti”. Uz to, i pored višegodišnje najave vlasti da će voditi

srpsko–bošnjački dijalog, za sada, nema značajnijeg pomaka u tom pravcu. To je i zato što stvarni

koraci saradnje nailaze na snažne etnonacionalnističke otpore a vladajuća koalicija se umnogome

oslanja i na ovaj deo biračkog tela Srbije.

35

Kad je u pitanju status Sandžaka zvanični Beograd je, u doba vlade Mirka Cvetkovića i nekadašnjeg

predsednika Srbije Tadića, obećavao da će, umesto podele na dva upravna okruga, opštine srpskog

dela Sandžaka biti jedinstvena administrativna jedinica unutar Srbije. Sadašnja vlast ne pokreće ovo

pitanje. O statusu Sandžaka ima sporadičnih izjašnjavanja uglavnom od bošnjačkih političara

posebno vođa SDA, SDP i BDZ Sandžaka (više o ovome vidi u odgovarajućem delu ove analize).

Izborna kampanja za vanredne parlamentarne izbore u Srbiji, aprila 2016. godine, donela je kvalitetan

pomak u zagovaranju srpsko–bošnjačkog dijaloga koji predstavlja politički program Liste BDZ

Sandžak “Za pomirenje”.83

Ključni problemi nesporazuma na relaciji Beograd-Novi Pazar i Podgorica-Novi Pazar su u ustavnoj

i zakonskoj uređenoj centralizaciji i odbijanju da se u ustavni i zakonodavni okvir ugrade evropske

pravne vrednosti koje se tiču regionalizacije i decentralizacije. Uz to, dominacija srpskih

etnonacionalističkih stranaka u vlasti i u političkom životu Srbije unosi snažan anitimanjinski pa i

antibošnjački i antiislamski narativ u javnost (Krcić, 2015: 23).

2. Pogled iz Sarajeva

Bošnjački nacionalizam je, tokom trajanja bivše Jugoslavije, fokusiran na definisanje identiteta

Muslimana odnosno Bošnjaka te pitanje Sandžaka smešta u taj kontekst. U to doba, ogromna većina

pripadnika muslimanske nacije nije prihvatala etnonacionalističku ideologiju ili program te im je bilo

teško da razumeju raspad Jugoslavije.

Političke vođe Bošnjaka Adil Zulfikarpašić i Fikret Abdić su, u doba završnice krize odnosa u bivšoj

Jugoslaviji, imale punu svest o rizicima s kojima se suočavaju Muslimani/Bošnjaci, ali nisu imali

odgovor na te rizike posebno na pitanje državnosti. Zato se njihova politika više usmerava na odbranu

identiteta Muslimana, odnosno Bošnjaka, a manje na proaktivnu politiku izgradnje državnog okvira

za potvrđivanje nacionalnog identiteta Bošnjaka. U taj prostor je ušao Alija Izetbegović, pisac

“Islamske deklaracije” (1983) i “Islam između Istoka i Zapada” (1984), koji je koketirao sa pan–

islamskom idejom. Međutim, Izetbegović nije uspeo da dovede opstanak i razvoj Bosne i

Hercegovine u vezu sa islamskim svetom već je program SDA bazirao na konceptu opstanka celovite

Bosne i Hercegovine unutar opstanka jugoslovenske države (ICG, 2005: 13). Tok događaja, posebno

83 Značajno je i da je ovaj program dijalogu, pomirenju i zajedničkom traženju rešenja kroz koncept prekogranične saradnje u oblasti

nekadašnjeg Sandžaka podržan od multietničke političke stranke “Aktivna Srbija”.

36

ratna mobilizacija uz značajnu podršku Turske i islamskih država, panislamskih grupa (Muslimanske

braće, Vehabia) i ekstremista (pre svih mudžahedina) dodaju i islamističko ekstremističku boju ovom

programu i bošnjačkom etnonacionalizmu. Međutim, to Bosnu visoko izdiže na mapi puta Svetog

rata (Džihada) (Margolis, 2005).

Rat i posleratni period u Bosni i Hercegovini je doveo do toga da su Bošnjaci iz Bosne i Hercegovine

zaokupljeni svojim problemima a pitanje Sandžaka je zapostaviljeno.

Na teritoriju Sandžaka su prenete političke strukture iz Sarajeva poput SDA, zalaganja za promenu

imena “Musliman” u “Bošnjak” i zagovaranja bosanskog jezika. Sa uspostavljanjem uticaja Bošnjaka

u državnim institucijama Bosne i Hercegovine i izgradnjom nacionalnih institucija Bošnjaka nastaju

slične institucije i u Sandžaku.

SDA Bosne i Hercegovine je najuticajniji kanal održavanja odnosa sa Bošnjacima iz Sandžaka i to

preko „sestrinskih stranaka“ („Izetbegović u Novom Pazaru: SDA je najvažnija stranka za Bošnjake”,

28.7.2016, na: www.faktor.ba). To je potvrđeno i tokom poslednje posete Bakira Izetbegović Novom

Pazaru koji je, tom prilikom, izjavio da je SDA najvažniji faktor za Sandžak, a na Balkanu najvažnija

stranka za Bošnjake („Delegacija SDA u posjeti Sandžaku“, 29.7.2016, na: www.avaz.ba). Takođe,

predsedavajući Vijeća ministara Bosne i Hercegovine, Denis Zvizdić (SDA Bosne i Hercegovine) je

izjavio: „mi i Sandžak i druge dijelove u kojima žive Bošnjaci tretiramo kao evropske regione kojima

putem prekogranične saradnje možemo pomoći u smislu ekonomskog razvoja, ali i jačanja drugih

segmenata života, što je osnova za samoodrživost Bošnjaka“ (Delegacija SDA u posjeti Sandžaku,

29.7.2016. na: www.avaz.ba).

I pored svega, SDA Bosne i Hercegovine i ostale političke stranke u Bosni i Hercegovini, nemaju

programska dokumenta koja su vezana za Sandžak.

Bošnjaci iz Sandžaka i Bosne i Hercegovine su, kroz istoriju, izgradili čvrste veze, a Bošnjaci

Sandžaka svoje političko, versko i kulturno delovanje vezali za Bosnu i Hercegovinu kao “zemlju

maticu” i za saradnju sa Bošnjacima koji su poreklom iz Sandžaka a koji u velikom broju žive u Bosni

i Hercegovini. Ove veze nisu samo etnonacionalne već i rođačke.

U Bosni i Hercegovini postoje sandžačka udruženja, koja tesno sarađuju sa institucijama Bosne i

Hercegovine, posebno u oblasti obrazovanja, kulture i u izdavačkoj delatnosti. Među ovima su

Bošnjačka zajednica kulture „Preporod“ i Vijeće kongresa bošnjačkih intelektualaca (VKBI), sa

sedištem u Sarajevu.

Pojedine organizacije iz Sandžaka u saradnji sa Ministarstvom za obrazovanje, nauku i mlade

Kantona Sarajevo razvijaju model obrazovanja sandžačkih Bošnjaka na bosanskom jeziku u Srbiji.

http://www.faktor.ba/

http://www.avaz.ba/

http://www.avaz.ba/

37

Pitanjem Sandžaka se bavi Udruženje građana porijeklom iz Sandžaka, sa sedištem u Sarajevu, koje

postoji već 25 godina.84 Na pitanje šta u današnjem kontekstu, ljudima poreklom iz Sandžaka, znači

Srbija i kakvi odnosi se trebaju graditi sa narodom iz Sandžaka, predsednik Udruženja Ekrem Lekić85

ističe da je za njega Srbija nezavisna država koja se mora uvažavati onoliko koliko i ona uvažava

Bosnu i Hercegovinu. Uz to: „Kada je Bosna i Hercegovina, 1991. godine, referendumom izglasala

nezavisnost, veći dio Sandžaka je ostao u Srbiji, to jest Crnoj Gori. Od tog datuma sam ubijeđen da

Bošnjaci u Sandžaku, bilo oni u Srbiji ili u Crnoj Gori, treba da se prilagode, ali i bore za što bolju

ustavnu poziciju u okviru tih država. Bosna i Hercegovina, kao matična država Bošnjaka, je dužna

da kroz dio politike koji u BiH zastupaju Bošnjaci, kao i njihove vjerske, prosvjetne i druge institucije,

kroz bilateralne i diplomatske odnose, vodi brigu o Bošnjacima“.

Među najvažnijim pitanjima na kojima bošnjačke organizacije iz Bosne i Hercegovine sarađuju sa

organizacijama iz Srbije, odnosno Sandžaka spadaju: ostvarenje prava sandžačkih Bošnjaka, u Srbiji;

izrada nastavnih planova i programa za obrazovanje sandžačkih Bošnjaka u Srbiji na bosanskom

jeziku i ostvarivanje zajedničkih projekata u oblasti izdavaštva (www.sandzakcbs.com, Centar za

bošnjačke studije, Tutin).

Važno je naglasiti i da je veliki broj naučnih i akademskih radnika u Bosni i Hercegovini poreklom

iz Sandžaka, da na univerzitetima u Bosni i Hercegovini i u Sarajevu studira značajan broj studenata

iz Sandžaka.

Među najuspešnijim privatnim preduzetnicima u Bosni i Hercegovini, pogotovo u Sarajevu, naročito

među onima koji se bave proizvodnjom ima i onih poreklom iz Sandžaka.

84 Programski ciljevi ovog Udruženja jesu održavanje veza i razvoj odnosa sa Sandžakom, prikupljanje, proučavanje, njegovanje i

afirmiranje kulturnih i istorijskih vrijednosti te stvaranje i afirmacija naučnih i književnih ostvarenja u Sandžaku

(www.ugsandzakubih.ba).

Ovo udruženje svojim aktivnostima potencira valorizaciju sandžačke tradicije i kulture, ali i očuvanje civilnog društva, s obzirom da

su sandžački gradovi izmiješani kako po nacionalnoj tako i religijskoj osnovi. Jedan od velikih projekata koje je ovo društvo realizovalo

jeste časopis „Damar“, koji svojim sadržajem obuhvata aktuelnu situaciju u Sandžaku te pomaže komunikaciji i saradnji kulturnih i

javnih radnika, te privrednog sektora.

85 Intervju sa Ekremom Lekićem, predsjednikom Udruženja građana porijeklom iz Sandžaka, “Sandžaklije danas grade i razvijaju

Sarajevo i BiH preko privrede i poduzetništva do nauke i kulture”, 9.4.2016, www. depo.ba.

http://www.sandzakcbs.com/

http://www.ugsandzakubih.ba/

38

3. Pogled sa Kosova

Na Kosovu nema većeg interesa za pitanje Sandžaka. Izvesna pažnja se pokazuje za one događaje i

teme koje se tiču položaja Bošnjaka u Srbiji i Crnoj Gori. Na Kosovu nema štampanih medija na

bosanskom jeziku, a malo je elektronskih medija i programa na javnom servisu (RTK) na bosanskom

jeziku.

Nema relevantnih stavova institucija, zvaničnika Kosova i političkih stranaka o Sandžaku. Sve do

kraja februara 2017. godine, do prijema Ugljanina i delegacije BNV, kod predsednika Kosova Hašima

Tačija86, nijedan albanski političar sa Kosova nije zvanično primio političara iz Sandžaka.

Potpredsednica Skupštine Republike Kosovo, Duda Balje,87 smatra da albanski političari na Kosovu

spominju Sandžak “jedino u kontekstu pitanja reciprociteta odnosno s obzirom da Srbi kao manjina

na Kosovu mogu da se školuju na srpskom jeziku, albanski političari postavljaju pitanje zbog čega to

ne bi mogli i Albanci u Novom Pazaru ili na Pešterskoj visoravni. Međutim, jug Srbije (Preševo i

Bujanovac) je sa te strane mnogo interesantniji za albanske političare na Kosovu”.

Kao što Sandžak nije tema od značajnijeg političkog interesa, on nije tema ni unutar nevladinog

sektora sa izuzetkom nedavno formiranog udruženja „Kosovo za Sandžak“. Prema rečima osnivača i

predsednika ovog društva, Ismeta Azizija,88 ovo udruženje je osnovano sa ciljem da ponovo poveže

Kosovo i Sandžak, odnosno Albance i Bošnjake.

Udruženje “Kosovo za Sandžak” je imalo neke razgovore sa BNV, u Srbiji, po pitanju saradnje na

zajedničkim projektima a BNV je ponudio Udruženju da pošalje jednog člana koji bi u BNV imao

savetodavnu ulogu. Do sada takav dogovor još nije zvanično potpisan.

Kada se pogleda Internet stranica (www. kosovapersanxhakun.org) ovog udruženja, indikativno je da

se insistira na povezivanju Albanaca i Bošnjaka Kosova i Sandžaka, dok se Srbi u Sandžaku ne

uzimaju u obzir. Štaviše, Srbi su prikazani isključivo u negativnom svetlu kao ratni zločinci a neretko

se nazivaju „četnicima”. Kao spona između bošnjačkog i albanskog naroda ističu se prijateljski i

86 Gosti iz Sandžaka su u Prištini učestvovali u komemorijalnom skupu posvećenom Šabanu Poluži i Mehmet Gradici, komandantima

balističke i muslimanske milicije kao i SS divizija tokom Drugog svetskog rata.

Ova poseta je podigla veliku političku i medijsku galamu koja je išla sve do zagovaranja zabrane SDA (Država zabranjuje Ugljaninovu

SDA, “Večernnje novosti”, Beograd, 25. februar 2017).

87 Dubinski intervju sa Dudom Balje, potpredsednicom Skupštine Republike Kosovo iz koalicije VAKAT, obavljen je 21. decembra

2015. godine, u Prištini.

88 Dubinski intervju sa Ismetom Azizijem, osnivačem i predsednikom društva „Kosovo za Sandžak“ obavljen je 19. decembra 2015.

godine u Prištini.

39

bratski odnosi ova dva naroda, kao i zajednička borba za opstanak (Redžep Škrijelj, profesor istorije

i član udruženja “Kosovo za Sandžak”) (www.rtklive.com).

Bošnjački nevladin sektor na Kosovu javno podržava samo BKZ Sandžaka.89

Međutim, poslovne veze su relativno razvijene. Na primer, najveći broj prevoznika i posrednika u

prevozu su iz Sandžaka i sa severa Kosova, a u Sandžaku i na severu Kosova su “najveće ‘pijace’ za

sive robne tokove” (Centar za regionalizam, 2012: 10).90

Prema Ćerimu Bajramiju, poslaniku u Skupštini Republike Kosovo, za sada ne postoji nikakva

saradnja između Kosova i Sandžaka kada je u pitanju obrazovanje. Ali je planirana za budućnost pre

svega oko korišćenja nekih od udžbenika iz Novog Pazara u nastavi na bosanskom jeziku na Kosovu

i obratno.

Za Bošnjake Kosova je važno da na Kosovu imaju mogućnost da se školuju na bosanskom jeziku

makar do 9. razreda, ako ne i u srednjoj školi.

Bošnjaci obično, kada su neki smerovi u pitanju, studiraju u regionu – Novi Pazar, Sarajevo, Skoplje.

Međutim, u novije vreme, praksa je da mogu studirati na albanskom jeziku, a ispite polagati na

bosanskom jeziku.

Saradnja između Sandžaka i Kosova u sferi kulture postoji, ali je slaba. Postoji kulturna razmena u

vidu organizovanja pozorišnih i filmskih predstava, novih književnih izdanja na bosanskom ili na

albanskom jeziku i njihovih prevoda sa bosanskog na albanski ili obrnuto, ili pak na srpski jezik u

Novom Pazaru i šire. Takođe, intenzivna je saradnja u koju su uključena kulturno-umetnička društva

Kosova i Sandžaka.

89 Zukorlić je od svih sandžačkih zvaničnika najčešće posećivao Kosovo i pokušavao da probudi nacionalnu svest kod Bošnjaka, mada

nikad nije govorio o nekoj konkretnijoj saradnji. On je takođe u novembru 2015. bio gost Opštine Prizren, kao i Sulejman Ugljanin,

kada je promovisan Bošnjački kulturni centar u Prizrenu.

90 U tom pojasu se ostvaruju najveći neregistrovani dobici od trgovine na relaciji Srbija-Kosovo-Srbija, što ide na štetu poreskih i

carinskih službi Srbije i Kosova, kao i na štetu samih proizvođača i potrošača, s obzirom da neregistrovana roba ne podleže nikakvoj

sanitarnoj i fitosanitarnoj kontroli.

40

4. Pogledi međunarodnih činilaca

Međunarodni akteri i predstavnici međunarodnih organizacija u ovoj oblasti su prisutni od početka

devedesetih godina XX veka i to, na početku, u misiji mira a, kasnije, kao pomoć u izgradnji

demokratije i civilnog društva.

Prisustvo i interes brojnih međunarodnih organizacija (OEBS, Savet Evrope, EU, međunarodne i

lokalne nevladine organizacije, te ambasade) ukazuje na to da je međunarodna zajednica svesna

mogućnosti eskalacije nasilja i radikalizacije.

U ovoj analizi biće ukazano samo na neke od najuticajnijih primera međunarodnog interesovanja za

Sandžak.

4.1. Turska

Tokom 2009. godine, Turska se nametnula kao važan faktor na Zapadnom Balkanu a vlada Taipa

Erdogana je posebnu pažnju posvetila Bošnjacima u Bosni i Hercegovini u Sandžaku. To se potvrdilo

kroz potpisivanje međudržavnog ugovora o ekonomskoj saradnji i kao dogovor o strateškom

partnerstvu Srbije i Turske. Usledile su i posete Ankari ministra spoljnih poslova Vuka Jeremića,

ministara Mlađana Dinkića, Ljajića i Ugljanina a i samog predsednika Srbije Borisa Tadić. Sa svoje

strane, Srbiju je, u oktobru 2009. godine, posetio turski predsednik Abdulah Gul koji je potvrdio da

će Turska kreditirati izgradnju puteva u Sandžaku. Međutim, još uvek, nije došlo do realizacije ove

najave. Prilikom susreta s Gulom, Tadić je predložio izgradnju islamskog centra u blizini Beograda

što je, za sada, samo najava.

Turska je posredovala u pomirenju Ljajića i Ugljanina, tadašnjih ministara u vladi Srbije što

predstavlja svojevrsni kuriozitet da ministar strane vlade miri ministre vlade strane države. Za razliku

od ovog pokušaja, pokušaj Ankare da posreduje u pomirenju verskih lidera Zilkića i Zukorlića nije

uspeo, pre svega, zato što je Ankara podržavala Zilkića a u nameri da Islamsku zajednicu Srbije stavi

pod kontrolu Islamske zajednice Turske.

41

Angažovanjem u Sandžaku i drugim delovima Balkana gde žive Bošnjaci, Turska je nastojala da

potvrdi svoj rastući značaj na Balkanu i u Evropi ali i da svojim građanima bošnjačkog porekla91

pokaže da vodi brigu o njihovom zavičaju.

Formiranje trilaterale Turska–Srbija–Bosna i Hercegovina i usvajanje Istanbulske deklaracije

predstavljalo je politički vrhunac jačanja prisustva Turske u Srbiji i na Zapadnom Balkanu. Otuda ne

čudi da je tadašnji šef turske diplomatije i predsedavajući Saveta Evrope Ahmet Davutoglu sebi

“prigrabio” pravo da zahteva da se prilikom njegove posete Sarajevu i susreta sa predsedavajućim

Bosne i Hercegovine Nebojšom Radmanovićem sa zgrade Palate Republike Bosne i Hercegovine

ukloni zastava Republike Srpske. Time je Davutoglu iskazao neprihvatanje međunarodnog

legitimiteta Republike Srpske i umešao se u rasprave u kući domaćina.92 Tom pirlikom Davutoglu je

sledio svoju vizuju povratka Turske na Balkan a u svetlu neoosmanizma93 što je bila i zvanična

politika Ankare (Janjić, 2011).

U jačanju uticaja, na Balkanu, Ankara se oslonila i na SDA odnosno Izetbegovića u Predsedništvu

Bosne i Hercegovine što se potvrdilo i posle neuspelog državnog udara u Turskoj kada je Izetbegović,

dolaskom u Novi Pazar, ohrabrio SDA Sandžaka da pruže podršku turskom predsedniku (Jasnić

Mastilović, 2016; Jurilj, 2016).

Po tvrdnjama Erdogana i vlasti Turske nacionalistički i islamistički pokret Gulenista je u srcu

pokušaja državnog udara u Turskoj od 15. jula 2016. godine. Inače, ovaj pokret je, uz pomoć vlade

Erdogana tokom perioda 2008–2013. napravio snažan uticaj u birokratiji Turske. Ovaj islamski

transnacionalni religijski i društveni pokret koji nema zvanično ime već se naziva “Hizmwegt” (ili

služenje) je godinama bliska vladajućoj pro-islamističkoj AK partiji (Stranka pravde i razvoja),

pomažući ovoj da izbaci iz birokratije i vojske sekularne “Kemaliste”. Međutim, od 2012. godine

91 Pretpostavlja se da najmanje četiri miliona građana Turske potiče iz nekadašnje Jugoslavije, a među njima je značajan broj sandžačkih

Bošnjaka.

92 Ovaj događaj je razotkrio i nemoć političara Srbije i Bosne i Hercegovine da jasno odrede strategiju, ciljeve i okvire saradnje sa

Turskom. Zapravo, lokalni političari, među kojima je prednjačio Tadić su, suočeni sa za njih nerešivom krizom ekonomije i politike

Srbije odnosno Bosne i Hercegovine, u Turskoj i njenim eventualnim investicijama videli slamku spasa zanemarujući šire efekte ove

saradnje.

93 Pod neoosmanizmom, u ovoj analizi, se podrazumeva specifičan ideološki program postupne reislamizacije turskog sekuralnog

društva i razgrađivanje temeljnih pretpostavki kemalizma, uz naglašeno jačanje međunardonog položaja Turske.

Inače, neoosmanizam je poslednjih decenija uveliko prisutan u turskoj unutrašnjoj i spoljnoj politici, a postalo je vidljivo od 2009.

godine i na Balkanu.

Bošnjaci i Albanci su dva temeljna i tradicionalna oslonca osmansko–panturkističke politike na Balkanu. Oni su osnovna ljudska baza

regenerisanja turske politike te bi trebalo zadovljavati njihove političke apetite. Jaka Albanija, centralizovana Bosna i Hercegovina i

Kosovo su od prvorazrednog interesa za Tursku iz perspektive suprotstavljanja interesima drugih sila u regionu: ruskom (preko Srba

i eventualno Bugara) i nemačkom (preko Slovenaca i Hrvata). Po Davutoglovoj viziji luk koji se sa zapada proteže od Bihaća, preko

centralne i istočne Bosne, zatim Sandžaka, Kosova, Albanije, Makedonije, Kirdžalije do Trakije predstavlja koridor od životne važnosti

za Tursku. Održavanje ovog koridora omogućuje da se bosanski Muslimani odupru asimilacijskom uticaju Hrvatske a Albanci uticaju

Srbije (Davutoglu, 2011: 190, 192; Svirčević, 2010).

42

započinje razlaz ovih, neka vrsta “tihog građanskog rata” koji se vremenom prelio u proteste na

ulicama Istanbula (Aydintasbas, 2016: 2).94

Turska vlada je uputila i zvaničan zahtev Vladi Srbije a i drugim vladama Zapadnog Balkana da

zatvore škole, nevladine organizacije i fondacije pod patronatom Fetulaha Gulena. Na teritoriji Srbije

je, pre svega reč, o osnovnoj školi "Bejza" i "Bejza edukativni centar", u Beograda.

Za sada, izgleda da je Erdoganova sposobnost da preuzme Pokret Gulena u Turskoj kao i da ograniči

njegovo delovanje na Balkanu nedovoljna (Deni, 2016). To je s toga što je ovaj pokret alternativa

mnogo ekstremnijim pokretima poput Salafizma ali i što, generalno posmatrano, Erdogan nije

ubedljiv u islamističkom ekstremizmu. Naime, u početku „Arapskog proleća“, 2011. godine,

reputacija Erdoganove AKP stranke bila je na globalnom i nacionalnom vrhuncu. AKP je zamislila

da se sekularni autoritarni režimi u regionu zamene demokratski izabranim islamistima – s AKP-om,

kao predvodničkim pokretom „demokratskih islamista“, koji igra ključnu ulogu u vođenju ovih

transformacija. U skladu s tim, stala je uz opoziciju u Siriji, u tandemu ne samo s bratskim sunitskim

silama poput Katara i Saudijske Arabije nego i onima sa Zapada poput SAD-a i Francuske.

Do početka 2012. godine, prisustvo stranih boraca u Siriji je izazvalo brigu na Zapadu, ali Ankara je

bila isključivo fokusirana na zbacivanje Assadovog režima tvrdeći da može kontrolisati islamističke

grupe. Međutim, Ankarin plan nije uspeo. Jedna od onih „ekstremističkih islamističkih grupa“ uskoro

će postati ISIL, koja će terorisati Siriju, zatrovati sirijsku revoluciju i na kraju dovesti do haosa i u

samoj Turskoj. Turska nije neposredno podržavala ISIL mada postoji dokaz da je turska tajna služba

isporučivala oružje i municiju u Siriju, pre svega kao podršku Ankare manje ekstremnim

islamističkim pobunjeničkim grupama poput Ahrar al-Shama. Ali, Islamska država je profitirala,

barem u prvoj fazi, od turskog saučesništva koje joj je omogućilo da se probije sirijska granica.

Od 2016. godine a posebno u početku 2017. godine, Turska proživljava krizu nesigurnosti i

polarizacije uključujući sve prisutniji terorizam ID.95 Napadi Islamske države i PKK, uz krvavi

pokušaj puča prošlog ljeta i represiju čeličnom šakom nakon njega, traumatizovali su Turke. Niko ne

zna kada će se desiti sledeći teroristički napad ili da li će Turska ikada moći da pobedi u „ratu s

94 Inače Gulen i Erdogan su tesno sarađivali u cilju preoblikovanja turskog društva prema Gulenovoj konzervativno–religijskoj slici.

To je ojačalo Gulenova uporišta u policiji, sudstvu i birokratiji.

Međutim, odnosi Gulenista i Erdogana su se pogoršali otkako su njihovi zajednički neprijatelji - sekularisti, sklonjeni s puta. Od tada

je Erdogan imao manju potrebu za pokretom a prelomna tačka desila se u februaru 2012. kada su Gulenisti pokušali da sruše šefa

obaveštajne službe, bliskom Erdoganu, koji je odgovorio uklanjanjem mnogih Gulenista sa položaja u policiji i pravosuđu.

95 Ovi teroristički napadi se dešavaju jer se Turska u septembru 2014. priključila koaliciji protiv ISIL-a i počela direktnu borbu protiv

grupe u augustu 2016, kada je Ankara pokrenula „Operaciju štit Eufrata“. Turska vojska i savezničke sirijske pobunjeničke grupe izvele

su ovu operaciju u severnoj Siriji, koja ima za cilj smanjiti kurdsko osvajanje teritorija i istjerati ISIL sa turske granice. Pri tome turska

vlada krivi SAD zbog „nedovoljne podrške“ njenoj odvažnoj kampanji. Mora se imati u vidu da je vlada turskog predsjednika Recepa

Tayyipa Erdogana glavni pomagač ISIL. Turska je „stvorila ovo čudovište svojim rukama, podržavajući džihadiste protiv režima

sirijskog predsjednika Bashara al-Assada“.

43

terorom“ na dva fronta – protiv ISIL-a i PKK. Ova nesigurnost doprinosi ekstremnoj polarizaciji

nacije: dok opozicija krivi Edroganovu vladu što je dovela Tursku u ovu poziciju, pristalice vlade,

koje čine skoro polovinu izbornog tela, vide je kao razlog još jače podrške Erdoganu. Dok se suočava

sa veoma stvarnom prijetnjom sigurnosti, vlada u Ankari zaslužuje međunarodnu empatiju i podršku.

Ali ta ista vlada šteti vlastitoj legitimnosti obrušavajući se na neistomišljenike i iskorišćavajući

sigurnosnu krizu za gradnju besramno autoritarnog režima. Umjesto rešavanja kompleksnih problema

s kojima se suočava i vlastitim neuspesima, objašnjava svoje probleme kao proizvod „zapadnjačke

zavere protiv Erdoganove slave“.

Nije „velika islamistička zavera“ dovela Tursku da izbegne sukobljavanje s ekstremističkim grupama

nego „islamistička naivnost“. Naime, turski islamisti, koji dominiraju AKP-om, nisu videli da su im

užasi ISIL na pragu. Assad je bio sekularni tiranin koji je tlačio pobožne sunitske mase, okrivljavanje

njega za sve loše u Siriji se kao „crno-beli narativ“ lepo uklopio u AKP-ovo pamćenje istorije. Štaviše,

kada se ISIL u severnoj Siriji pokazala kao protivnik Kurda odnosno sekularnih, levičarskih pro-PKK

Kurda, osvojila je prećutne simpatije u redovima AKP-a. 96 ISIL je svoj bes okrenula ka Turskoj zbog

rata u severnoj Siriji s kurdskim borcima. Ankara se, u početku, držala na distanci u ovom konfliktu.

To je razljutilo obe strane (Akyol, 2016). 97

Međutim, usred političkog sukoba vlasti Turske su i Gulenov pokret nazivale “Gulenistička

teroristička organizacija” – FETO ili “Paradržavna organizacija” – PDY da bi posle pokušaja

državnog udara bilo uhapšeno desetine hiljada pristalica ili simpatizera ovog pokreta.

Inače, o stvarnom uticaju Gulenista u Srbiji i Crnoj Gori ne postoji jedinstveni stav. Na primer, reis

Islamske zajednice u Crnoj Gori Rifat Fejzić, koga zajedno sa njegovim najbližim saradnikom

Ernadom Ramovićem predsednikom islamske zajednice Rožaja, u islamskoj zajednici povezuju sa

Gulenistima, ocenjuje da grupa Fetulaha Guelena, koju turske vlasti optužuju za puč, nema bitniji

uticaj u Crnoj Gori98 i da njihovi predstavnici ne mogu uticati na odnose Crne Gore i Turske. Uticaj

ovog je jači u drugim zemljama Zapdnog Balkana (Prelević, 2016).

96 Zato je Ankara pokušala izbjeći sukob s Islamskom državom koliko god je mogla, sav svoj napor uloživši u svrgavanje Assadovog

režima i minimiziranje kurdskog osvajanja teritorija. U junu 2014. godine, džihadistička grupa napravila je prvi potez protiv Turske

upadom u turski konzulat u Mosulu u Iraku i otmicom 36 Turaka koje je pustila 3 meseca nakon dogovora s Ankarom. U februaru

2015. godine, nakon što je ID zapretila da će uništiti grob dede osnivača Osmanskog carstva, Ankara je tiho poslala vojnike u Siriju da

ga premeste.

97 Iz perspektive pro-PKK Kurda, Erdogan je dao prednost džihadistima nad njima. Posebno ih je razbesneo, turske i sirijske Kurde,

nedostatak Erdoganove reakcije na opsadu sirijskog kurdskog grada Kobanija u leto 2015. godine. To je bio i glavni faktor sloma

Erdoganovog „mirovnog procesa“ s PKK-om u julu 2015. godine.

Sudeći po komunikaciji ISIL na turskom jeziku, politika nije umanjila neprijateljstvo džihadista prema Ankari. Pristalice grupe

Erdogana su smatrali „velikim đavolom“, a PKK „ateističkom bandom sitom Erdogana“.

98 "U Crnoj Gori, u Podgorici, oni održavaju kurs nekog stanog jezika, a u Rožajama funkcioniše studentski i dom za srednjoškolce.

To nije ništa u poređenju sa Albanijom gdje je njihov uticaj veoma jak kad je riječ o obrazovnim institucijama”.

44

U Srbiji Gulenisti su bili aktivni u sukobima oko Islamske zajednica u Srbiji, od 2007. godine, ali tada

su bili na istom zadatku sa turskim reis ul ulemom, Mehmed Gormezom u podršci Zilkiću. Ovaj pokret

u Srbiji deluje preko nevladinih organizacija „Otvorena ruka“ koja se bavi humanitarnim radom,

„Most“ koji prikuplja stipendija za studente, „Svetionik“ koja se bavi istim projektima kao i Gulenov

pokret, Inicijativa za pomirenje u Islamskoj zajednici (Zirčanin, 2016). Nezvanično, poznato je da

Gulenova organizacija "Hizmet" (u prevodu "služba") drži i nekoliko kulturnih i obrazovanih ustanova

u Vojvodini i Novom Pazaru i okolini (Filipović, 2016; Zirčanin, 2016). Međutim, osnovna institucija

uticaja Ankare u Sanžaku je Turski kulturni centar koji, kao deo ambasade Turske u Srbiji, deluje unutar

Kulturnog centra u Novom Pazaru99 sa zadatakom da promoviše tursku kulturnu baštinu.100

4.2. ”Prijatelji Sandžaka”

Na inicijativu američkog ambasadora u Beogradu Kamerona Mantera, u januaru 2009. godine,

osnovana je neformalna grupa pod nazivom ”Prijatelji Sandžaka”, koja se povremeno sastaje i

razmatra teme u vezi sa jugozapadom Srbije. Osim SAD i Turske članovi su Francuska, Nemačka,

Velika Britanija, Japan, Portugal, Češka, Španija, Austrija, EU, UN i OEBS (Biserko, 2010: 20, 21).

Glavni cilj ove grupe je ekonomska podrška Sandžaku i njene aktivnosti se, prema rečima

predstavnika “Prijatelja Sandžaka”, u velikoj meri koordinišu sa srpskom vladom i sa predstavnicima

lokalnih samouprava.

Zahvaljujući “Prijateljima Sandžaka”, međunarodna zajednica može da stekne uvid u situaciju u

regionu, detektuje probleme koje je potrebno rešavati i koordinira pomoć kako bi se ostvarile težnje

lokalnog stanovništva u Sandžaku.

Uz pomoć ove grupe već je realizovan niz projekata od renoviranja i proširenja osnovnih škola,

smeštaja interno raseljenih lica, do zaštite ljudskih prava pripadnika LGBT populacije.101

99 Turski kulturni centar u Novom Pazaru svečano su otvorili premijer Republike Turske Redžep Tajip Erdogan i predsednik Republike

Srbije Boris Tadić.

100 Turski kulturni centar ima za cilj pokretanje zajedničkih akcija sa udruženjima i ustanovama sličnih delatnosti, kao i aktivnosti u

dobrotvorne svrhe: koncerti, predavanja, promocije knjiga, konferencije, seminari i okrugli stolovi, prijemi i modne revije.

Ova kulturna ustanova svojim posetiocima pruža mogućnost pozajmljivanja knjiga, kompakt diskova i pristup Internetu; u prijatnom

ambijentu posetiocima se pruža prilika da pogledaju programe turske televizije i da prisustvuju aktivnostima u sali za predavanja i

projekcije.

Kulturne aktivnosti: izdavaštvo posebno prevodi; predavanja; muzika; izložbe; scenska umetnost; film i druge.

101 Reč je o renoviranju i proširenju osnovnih škola. Nemačka je dala donaciju od 28.000 evra, Češka od 15.000, dok je UNDP

obezbedio 70.000 dolara.

45

Nekadašnji šef delegacije EU u Srbiji Vensan Dežerre izjavio je, 2013. godine, da će EU ostati

posvećena regionu Sandžaka, u koji je Brisel, od 2004. godine, investirao 14,6 miliona evra,

uglavnom usmerenih u lokalnu infrastrukturu.

Po mišljenju šefa Misije OEBS u Srbiji Petera Burkharda, Sandžak je “veoma važan, ali zanemaren

region u Srbiji, koja bi mogla da iskoristi njegov multikulturni karakter. Geografski posmatrano,

Sandžak se nalazi na periferiji, udaljen od glavnih saobraćajnica. U Novom Pazaru ima mnogo manje

predstavništava državnih institucija nego u drugim gradovima slične veličine. Zbog toga je OEBS

otvorio kancelariju u ovom gradu i želimo da našim prisustvom ukažemo na ovaj region, naglasio je

ambasador OEBS i dodao da ova organizacija pokušava da realizuje projekte koji se odnose na

reformu policijskog sistema, vladavinu prava, medije i društvenu zajednicu.”

Kao jedan od prioriteta delovanja OEBS Burkhard je naglasio da je za opštine u ovom delu Srbije

planiran projekat za formiranje i unapređenje lokalnih savjeta bezbednosti, jer “bezbjednost građana

ne zavisi samo od policije, ona je samo jedan od elemenata koji utiču na to” (Novosel, 2015: III).

Crna Gora je ratifikovala Madridsku konvenciju o prekograničnoj saradnji između teritorijalnih

zajednica ili vlasti sa dva protokola čime je u potpunosti prihvatila standarde Saveta Evrope u oblasti

prekogranične saradnje između teritorijalnih zajednica ili vlasti, koje su susedske i koje nisu susedske

i geografski bliske (Međunarodni ugovori, 2010, Službeni list Republike Crne Gore, Podgorica, broj

9 od 30. jula ).

Crna Gora je otpočela proces prekogranične saradnje u okviru IPA (Instrument prepristupne pomoći

EU) (Lazarevic, Knežević, Božić, 2011: 124, 125, 126, 159) a vrednost programa za Srbiju za tri

godine 2009, 2010. i 2011. iznosila je 1,490.000 eura.102

Evropski PROGRES (Programi prekogranične saradnje i obuke) predstavlja najveći razvojni program

u Republici Srbiji koji se usredsređuje na određeno područje, a ima za cilj da podrži održivi razvoj

34 lokalne samouprave na jugoistoku i jugozapadu zemlje (Vidi: Prilog 4).103

102 U drugoj generaciji ovoga programa za period 2014-2020. predviđena je prekogranična saradnja između sledećih opština u Srbiji:

Nove Varoši, Priboja, Prijepolja, Sjenice u zlatiborskom okrugu; opština Vrnjačka Banja, Kraljevo, Novi Pazar, Raška, Tutin u raškom

okrugu; i opštine Ivanjica u moravičkom okrugu. U Crnoj Gori su obuhvaćene opštine Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Gusinje,

Kolašin, Mojkovac, Nikšić, Petnjica, Plav, Pljevlja, Plužine, Rožaje, Šavnik i Žabljak. Finansijska sredstva opredijeljena za period

2014-2020. godine su vrijednosti 8,4 miliona eura. Program je, stoga, fokusiran na podsticanje zapošljavanja i socijalne inkluzije,

razvoj turističkih potencijala i zaštitu životne sredine (www.cbcsrb-mne.org). Program prekogranične saradnje u okviru IPA Srbija –

Crna Gora usvojen je 10. decembra 2014. godine (www.cbcsrb-mne.org).I ovoga puta Sandžak kao forma saradnje je izbegnut.

103 PROGRES je fokusiran na ostvarenje četiri rezultata: 1) Jačanje lokalne uprave; 2) Unapređenje lokalne privrede; 3) Socijalnu

inkluziju; 4) Podizanje svesti o značaju evropskih integracija. Sredstva za realizaciju Programa obezbeđuju dva velika donatora – EU

i Vlada Švajcarske – zajedno sa Vladom Republike Srbije. Korisnicima se pruža finansijska, tehnička i savetodavna podrška.

Program sprovode Kancelarija Ujedinjenih nacija za projektne usluge (UNOPS) i Sektor za ugovaranje i finansiranje programa iz

sredstava Evropske unije (CFCU) pri Ministarstvu finansija RS. Iznosi sredstava usmereni na posmatrane opštine prikazani su u tabeli:

http://www.cbcsrb-mne.org/

http://www.cbcsrb-mne.org/

46

Srbija je, 2014. godine, dobila akreditaciju za takozvani decentralizovani sistem korišćenja novca

EU, a on se prvi put primenjuje na delu projekata iz IPA za 2013. godinu, koji se i dalje sprovode.

Sredstva za realizaciju projekata prekogranične saradnje obezbeđuje EU. Do kraja 2016. godine,

postoje samo dva ugovora za radove i o nadzoru radova u Novom Pazaru (Vidi: Prilog 6: Projekti

Progresa u Novom Pazaru). Inače, ukupna vrednost “grant sheme” iznosi 3.150.000 € namenjenih za

34 opštine na jugu i zapadu Srbije. Međutim, do kraja 2016. godine, nema informacija o tome koliko

će otići novca za opštine Sandžaka (Novi Pazar, Prijepolje, Tutin, Priboj, Nova Varoš) s obzirom da

je proces evaluacije bio u toku. Ali, zna se da maksimalna vrednost granta po opštini iznosi 300.000

€ a kako je reč o pet opština ukupno, moguće je da one dobiju maksimalno 1,5 miliona evra (Vidi:

Prilog 7: Programi prekogranične saradnje sa Bosnom i Hercegovinom).

47

IV) UOČENI PROBLEMI

1. Status Sandžaka

Pitanje administrativno–teritorijalne organizacije Sandžaka, po svojoj političkoj posledici, je pitanje

”statusa” Sandžaka.

Ukoliko se pitanje statusa Sandžaka, što je slučaj u najnovijim političkim raspravama, povezuje sa

pitanjem statusa Bošnjaka odnosno zahtevom da se status Bošnjaka u Srbiji i Crnoj Gori odredi kao

”konstitutivni narod”, kakav je status u sadašnjoj odnosno Post–dejtonskoj Bosni i Hercegovini ili

kakav je bio u bivšoj Jugoslviji od sedamdesetih godina prošlog veka, ukazuje na etnonacionalistički

naboj ovog pitanja odnosno na njegov izuzetan politički, društveni i bezbednosni značaj, pa i rizičnost.

Oživljavanje inicijativa za određenje statusa Sandžaka vezane su za period oživljavanja

etnonacionalizma na prostorima bivše Jugoslavije odnosno za odluku BNV Sandžaka o

organizovanju referenduma o političkoj autonomiji Sandžaka, koji je održan 25-27. oktobra 1991.

godine, na kojem se „narod Sandžaka“ (u stvarnosti radilo se o Bošnjacima) izjašnjavao o autonomiji

sa mogućnošću priključenja nekoj od republika (nije eksplicitno rečeno kojoj od republika) (IFIMES,

2005).104 Po tvrdnjama organizatora referendum je uspeo, mada nisu pruženi ubedljivi podaci

odnosno dokumentacija koja podržava te tvrdnje.

Pošto se referendum za autonomiju Sandžaka održao u vreme raspada Jugoslavije, BNV Sandžaka105 je,

6. juna 1993. godine, usvojilo i objavilo, po uzoru na Nacionalno veće Mađara Vojvodine, Memorandum

104 U biračke spiskove za sprovođenje referenduma o autonomiji Sandžaka, oktobra 1991. godine, upisano je bilo ukupno 264.156

punoletnih građana koji su imali pravo glasanja to jest izjašnjavanja. Od ukupno upisanih birača glasanju je pristupilo 185.437 ili

70,19%; “Za” potpunu političku i teritorijalnu autonomiju Sandžaka sa pravom priključenja jednoj od suverenih Republika, izjasnilo

se 183.302 birača, odnosno 98,85% onih koji su izašli na glasanje, što predstavlja 69,39% od ukupnog biračkog tela; “Protiv” potpune

političke i teritorijalne autonomije Sandžaka sa pravom priključenja jednoj od suverenih Republika, izjasnilo se 1.982 birača, odnosno

1,07% od broja izašlih birača; nevažećih listića bilo je 153 to jest 0,08% od broja izašlih birača (Krcić, 2015: 25).

105 11. maja 1991. formira se Muslimansko nacionalno vijeće Sandžaka (MNV Sandžaka), koje je 1993. godine preimenovano u BNV

Sandžaka. Tada su u sastavu MNVS bili i Bošnjaci iz Crne Gore.

48

o specijalnom statusu za Sandžaka106 koji potvrđuje zahtev za autonomnim statusom unutar tadašnje SR

Jugoslavije (SRJ). Na objavljivanje Memoranduma tadašnje vlasti u Srbiji i Crnoj Gori odnosno SRJ

reagovale su sudskim procesima odnosno optužbama vođa SDA za „secesionizam i ugrožavanje

suvereniteta Srbije i Crne Gore“ (IFIMES, 2005; Jugozapadna Srbija / Sandžak, 2005: 10, 11).107

Za zagovaranje euro-regije Sandžak pored referenduma važna su sledeća dva dokumenta:

Memorandum o specijalnom statusu Sandžaka (Novi Pazar, jula 1993. g.) i Rezolucija svebošnjačkog

sabora o povratku nacionalnog imena “Bošnjak” (Sarajevo, krajem septembra 1993) (Krcić, 2015: 2).

BNV Sandžaka je, 19. jula 1999. godine, usvojilo Memorandum o autonomiji Sandžaka i posebnim

odnosima sa BiH, koji su podržale sve tadašnje bošnjačke političke stranke (Filjuljanin, 2010: 62, 63,

64; IFIMES, 2005; Jugozapadna Srbija / Sandžak, 2005: 11).

Od izbora 2000. godine, ustalilo se političko zagovaranje „specijalnog statusa“ za Sandžak.

Političke stranke Sandžaka (SDP, Stranka za Sandžak, koja se odvojila od SDA, Bošnjačka

demokratska alternativa, Liberalna bošnjačka organizacija Sandžaka, LBO Sandžaka i Bošnjačko-

muslimanska organizacija), udruženja i nevladine organizacije (Sandžački intelektualni krug,

Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda, Udruženje «DamaD», Udruženje ekonomista

Sandžaka, Helsinški odbor za ljudska prava u Sandžaku, Centar za multietnički dijalog) okupljene na

zajedničkom sastanku 3. septembra 2003. godine, u Novom Pazaru, usvojile su Deklaraciju u kojoj

se pored ostalog kaže da je neophodno rešiti status bošnjačke zajednice u Srbiji i Crnoj Gori, potrebno

omogućiti «djelotvorno učešće predstavnika Bošnjaka u političkom, kulturnom i javnom životu na

svim nivoima» (IFIMES, 2005).

Ova tema je dodatno podgrejana u atmosferi koja je pratila referendum o nezavisnosti Crne Gore jer

je ovaj referendum označio kraj SR Jugoslavije odnosno „jedinstvenog šireg okvira“ u kome su sve

sandžačke opštine „bile zajedno“. U ovim okolnostima, 2005. godine, SDA i Sulejman Ugljanin se

106 Reč je o specijalnom statusu koji ima elemente državnosti i o dokumentu koji je, još uvek, na snazi jer nije opozvan.

107 Početak političko-sudskog procesa grupi od 25 Muslimana iz Novog Pazara, Sjenice i Tutina, optuženih za pokušaj narušavanja

teritorijalnog integriteta SRJ i stvaranja republike "Sandžak" počinje 31.1.1994. U januaru, februaru i martu 1994. započela su hapšenja

Bošnjaka-Muslimana u Bijelom Polju, Rožaju i Pljevljima pod istom optužbom.

U isto vreme su sprovođene i masovne politcijske akcije u kojima je od Bošnjaka „prikupljano oružje“, uz prateće pojave maltretiranja

od službi bezbednosti. Taj period su mnogi Bošnjaci zapamtili kao period represije u Sandžaku i masovnih iseljavanja (procenjuje se

da je to ukupno 70.000 ljudi) u evropske zemlje (Nemačka, Skandinavija).

Sučen sa optužbama za secesionizam predsjednik MNV Sandžaka Ugljanin odlazi u Tursku iz koje se u Srbiju vraća neposredno pred

izbore, 3. novembra 1996. godine, na kojima se kandiduje a SDA u koaliciji sa drugim bošnjačkim partija pobeđuje. Koalicija osvaja

vlast ali ubrzo, posle šest meseci Milošević uvodi prinudnu upravu nad opštinom 10. jula 1997. godine pod izgovorom da je lokalna

vlast na čelu sa Ugljaninom navodno «izazvala nacionalnu i versku netrpeljivost tako što je na zgradu opštine stavljena zastava SDA,

i to između zastava Srbije i Jugoslavije“. U saopšenju Vlade Srbije takođe se kaže: „SDA je organizovala vlast na jedan besprimeran

način, dovodili su na rukovodeća mesta isključivo svoje ljude, izazivali uznemirenost među srpskim življem, odbijali saradnju sa

Republikom“.

49

pozivaju na „istorijski Sandžak“, predstavljajujući sebe kao predstavnike svih Bošnjaka u 11 opština,

kako u Srbiji tako i u Crnoj Gori.108

Ugljanin je tvrdio da će se “stvaranje dve nezavisne države (Srbije i Crne Gore – napomena

Redakcije) loše odraziti na Bošnjake“, dodajući da je rešenje u “Evropi bez granica“ (Bajrović, 2005).

Sa svoje strane, Ljajić, tadašnji ministar Srbije i Crne Gore za ljudska prava i nacionalne manjine i

vođa SDP, ukazuje da Bošnjaci u Srbiji i Bošnjaci u Crnoj Gori imaju dijametralno suprotne

stavove109 a sam ostaje nedorečen sugerišući prekograničnu saradnju opština Sandžaka kao osobeni

vid autonomije.110

Nasuprot pozivanju na „istorijski Sandžak“ ili „prekograničnu regiju“, obojica kao i njihovi

sledbenici su sve vreme pre svega posvećeni ostvarivanju sopstvene vlasti u tri opštine u Srbiji (Novi

Pazar, Sjenica i Tutin) koje nazivaju „Naša oblast“ (ICG, 2005: 27).

BNV “kao najviše predstavničko telo Bošnjaka u Republici Srbiji”, 29. januara 2016. godine,

objavljuje Proglas o Bošnjačkom jedinstvu u kome kao jedan od ciljeva navodi ’'uspostavljanje

autonomije Sandžaka, u okviru reforme političkog sistema Republike Srbije, kao mehanizma za

političku egzistenciju Bošnjaka''.

U okviru izborne kampanje za parlamentarne i lokalne izbore, aprila 2016. godine, BNV, na čijem je

čelu Ugljanin izdalo je Saopštenje u kome se od Saveta bezbednosti UN traži da „bez odlaganja“

obezbedi prisustvo međunarodnih snaga za sprečavanje konflikta i da preduzme preventivne mere u

cilju zaštite bošnjačkog naroda u severenom delu Sandžaku „koji se nalazi pod upravom Srbije“;

zahteva se vraćanje statusa „naroda“ Bošnjacima; uspostavljanje autonomije Sandžaka u skladu sa

odlukom referenduma iz 1991. godine; garantovane mandate u predstavničkim telima države; pravo

veta saveta nacionalnih manjina na sva pravna akta koji na bilo koji način tretiraju prava manjina; Od

OEBS-a, Saveta Evrope i EU se traži uspostavljanje posebne misije u ovom delu Srbije radi zaštite

Bošnjaka i položaj Bošnjaka se određuje kao „neodrživ“ a Bošnjaci kao „narod pod pretnjom“, zbog

diskriminatorskog i neprijateljskog odnosa najviših državnih organa Republike Srbije (Bakračević,

2016:15).

108 Međutim, u realnosti SDA ima odlučujući uticaj samo u tri opštine i to Novi Pazar, Sjenica i Tutin. U Crnoj Gori skoro nikakav

uticaj. O nerealnosti ove ideje govori i to što ona zanemaruje suverenitet i državnost Srbije i Crne Gore kao i stvarnu multietničnost

Sandžaka. Takođe, za prihvatanje ove ideje ne postoji spremnost ni među najuticajnijim političkim činiocima na srpskoj i crnogorskoj

strani (ICG, 2005: 26).

109 Bošnjaci u Srbiji se zalažu za očuvanje zajedničke države, ali 90 odsto Bošnjaka u Crnoj Gori je za nezavisnost Crne Gore. “Razlozi

zato su složeni a jedan od njih je to što Bošnjaci u Crnoj Gori svojom prestonicom smatraju Podgoricu a ne Novi Pazar; drugi je to što

vide Crnu Goru kao politički tolerantniju sredinu od Srbije“ (Bajrović, 2005).

110 Inače, Ljajić, od kada je (1997. godine) formirao SDP napušta ideju „istorijskog Sandžaka“ koju je do tada zagovarao. Njegov fokus

je na obezbeđivanju učešća u vlasti Srbije i preko ove uticaja na Sandžak. Za ove potrebe je Ljajić povremeno, ali ne konsekventno,

pominjao ideju prekogranične regije odnosno prekogranične saradnje opština kao način da se ostvari ideja Sandžaka.

50

BDZ Sandžaka u izbornom programu „Za pomirenje“ ističe: “Status Sandžaka mora biti ostvaren

kroz ustavne i zakonske okvire država Srbije i Crne Gore, a prema modelu već postojećih

prekograničnih regija. Uspostava evropske prekogranične regije Sandžak će omogućiti očuvanje

postojećih kulturnih, tradicionalnih, verskih, nacionalnih, rodbinskih i drugih veza i jače povezivanje

gradova i opština sjevernog i južnog Sandžaka, te omogućiti brži protok ljudi i roba, što će dovesti

do uvećanja ukupnog ekonomskog i opšteg društvenog potencijala ove pogranične zone (Zukorlić,

2016: 14).

Značajan iskorak u pravcu razrade ideje o Sandžaku kao “Evropskoj regiji” učinio je Ejup Ganić za

koga je ideja “Evropske regije” “put i način da se po evropskom modelu sačuva historijski,

teritorijalni i kulturološki identitet Sandžaka i obezbijedi njegova revitalizacija u punom smislu te

riječi”. Da bi se ova ideja i ostvarila valjalo bi, po Ganiću, postupiti na sledeći način: “Slijedom

demokratskih opredjeljenja i evropskih principa, općine i gradovi Sandžaka, u funkciji Saveza općina

i gradova Sandžaka, trebaju formirati svoju skupštinu pod nazivom - Skup evropske regije Sandžak”.

Inicijalno, predstavnici, odnosno članovi prvog sastava skupštine iz pojedinih općina, imenuju se na

osnovu posljednjih rezultata izbora za Nacionalno vijeće Bošnjaka i općinskih struktura. Skupština

regije, preko svog Izvršnog odbora kao izvršnog organa, podstiče intenzivniji i sadržajniji rad između

organa lokalne samouprave (općina) i republičkih organa (vlada Srbije i Crne Gore). Pri tom,

ostvaruje saradnju sa srodnim regijama u užem i širem okruženju. ….

Vlast ove samouprave bi predstavljao Izvršni odbor ove Skupštine koji bi formirao sekretarijate radi

efikasnije koordinacije programa.111

Po Ganiću, uspostavljanjem prekogranične regije Sandžak, Srbija i Cma Gora osiguravaju brži

društveno-ekonomski razvoj regije i ubrzavaju približavanje svojih zemalja EU: “Obe zemlje, a

111 Pri samom osnivanju Skupštine, neophodno je i formiranje sekretarijata za međuregionalnu saradnju, za sandžačku dijasporu, za

poduzetništvo i sekretarijata za obrazovanje i kulturu. Sekretarijat za međuregionalnu saradnju bi trebalo da otvori svoja predstavništva

u Briselu, Istanbulu i Vašingtonu a otvorili bi se i konzulati u Bosni i Hercegovini, Turskoj, SAD-u kao i predstavništvo EU u Novom

Pazaru.

“Saradnja Izvršnog odbora Skupštine regije Sandžak s vladama Srbije i Crne Gore, kao i organima lokalne samouprave, ima za cilj da

vodi bržem približavanju Srbije i Crne Gore Evropskoj uniji te otvaranju novih tržišta, a radi pokretanja razvojnih projekata u Sandžaku

i šire. Osnivanje ustanova i preduzeća (Arhiv Sandžaka, Narodno pozorište u Novom Pazaru, Javno preduzeće “Šume i vode Sandžaka”,

Razvojna banka Sandžaka itd.) treba da doprinesu efikasnijem ukupom razvoju ove regije za dobrobit svih njenih građana.

Izvršni odbor preko svojih sekretarijata priprema prijedloge zakona i amandmane s ciljem poboljšanja postojećih zakona i propisa koji

reguliraju rad jedinica lokalne samouprave (gradovi i općine) i obuhvataju novi koncept regija.

Također radi na formiranju prijedloga u vezi s raspodjelom javnih prihoda u dijelu koji se odnosi na finansiranje jedinica lokalne

samouprave i regija, osigurava sredstva za saradnju sa sličnim organizacijama u zemlji i inozemstvu, a radi i na pokrivanju troškova

članarine za članstvo u međunarodnim asocijacijama.

Bez saglasnosti Skupštine Sandžak (odnosno bez saglasnosti svih dvanaest općina regije), nije moguće nametati teritorijalno

preuređenje (novi okruzi, nove općine i slično), koje zadire u historijski i teritorijalni identitet regije i ugrožava njegovo kulturno

naslijeđe. Sva takva ranija dešavanja su nelegalna” (Ganić, 2015).

51

pogotovo Srbija, jačaju i dinamiziraju proces ekonomske i demokratske izgradnje. Naravno, koncept

Evropske regije Sandžak ne zadire u ustavne nadležnosti lokalne samouprave i republičkih organa.

U ovom procesu apsorbiraju se svi modaliteti i iskustva regulative evropskih regija, kako bi se

poboljšao ukupni napredak. Sama činjenica da Srbija, ugrožena nasljedstvom velikosrpske ideologije,

a trenutno i zbog unutrašnjeg i vanjskog duga, nije ni u mogućnosti pokrenuti značajnije investicione

i razvojne cikluse u regijama poput Sandžaka, zahtijeva da se odgovornost za opći napredak dijeli što

više s regijama, što je koncept koji potvrđuje i EU praksa.

Građani Sandžaka dobivaju na osjećaju sigurnosti i pripadnosti, te dobivaju pravo da aktivno

doprinose boljoj budućnosti njihove države Srbije, odnosno Crne Gore. Prekogranična regija Sandžak

je i svojevrsna “buffer zone” između Srbije i Crne Gore, što svakako, ublažava nasrtaje radikalnih

struja iz Srbije na unutrašnju stabilnost Crne Gore” (Ganić, 2015; Krcić, 2015: 50).

Ideja regiona Sandžak nije nova a njeno razumevanje zavisi od potreba odnosno interesa i položaja

društvenih i političkih činilaca – institucija, političkih stranaka, udruženja građana ili pojedinaca koji

je zagovaraju. U tom svetlu valja razumeti i tumačenja novijeg datuma poput “Evropska regija”,

“mini evropski region” i slično.

Ova ideja u tumačenju njenih zagovornika, posebno iz redova Bošnjaka, ima više različitih

tumačenja: od “istorijski Sandžak”, preko “zajednice opština”, kulturne autonomije, “specijalnog

statusa”, “autonomije na svim nivoima”, “autonomije Sandžaka” izvan Srbije i Crne Gore a

“povezane sa Bosnom i Hercegovinom” do “samostalne jedinstvene administrativne regije” ili

“prekogranične regije”, “mini evropskog regiona”.

Vlasti, političko stranačka i javnost Srbije je na rasprave o statusu Sandžaka gledala iz različitih

uglova: od ocene ovih inicijativa kao zagovaranja “cepanja” njene teritorije odnosno separatizma i

secesionizma, preko koncepta “stvaranja mudžahedinske republike”, “zelene transverzale”, do

zagovaranja ideje o regionu sa svojim posebnostima koji bi imao neki vid kulturne autonomije.

Međutim, nije bilo vidljivog napora da se ovo pitanje razreši.

U, po svemu sudeći potrebnoj, raspravi o statusu “Sandžaka” trebalo bi poći od onoga oko čega

postoji šira saglasnost a to je da je Sandžak istorijska regija sa etničkim, kulturološkim, verskim,

geografskim, ekonomskim i drugim posebnostima. Sandžak je “samoprepoznat” entitet koji bi mogao

da bude osnov za uspostavljanje saradnje, uključujući i prekograničnu saradnju. Saradnja bi

Bošnjacima, Srbima, Crnogorcima i drugim građanima ove oblasti obezbedila novi nivo, pored

postojećeg lokalnog i republičkog, potpunijeg ostvarivanja njihovih interesa, potvrđivanja identiteta

i pripadnosti, jačanje osećaja sigurnosti i bezbednosti, uz marginalizaciju rizika od mogućih

međudržavnih i međuetničkih sukoba. Time bi se stvarali povoljniji uslovi za brži i održiv ekonomski

52

i društveni razvoj. Za razrešenje pitanja Sandžaka decentralizacija je od ključnog značaja. Samo u

okviru buduće regionalizacije Republike Srbije, ako bude izvedena u skladu sa racionalnim

potrebama, može da se sačuvaju identitet i specifičnost Sandžaka (Biserko, 2010: 23).

U Srbiji iako postoji potreba za decentralizacijom i decentralizovanim razvojem koji može da uključi

i regionalizam, za sada, nema jasno definisane politike. Srbija je, 2009. godine, dobila Zakon o

regionalnom razvoju kojim je trebalo da bude podeljena na sedam statističkih regiona. Zakonom se

opštine Sandžaka, zbog toga što su po sadašnjoj administrativno–teritorijalnoj podeli nalaze u dva

okruga (raški i zlatiborski) svrstane u dva “statistička” regiona (jugozapadna Srbija i centralna Srbija

i Šumadija). Protiv ovoga su se izjasnile parlamentarne stranke iz Sandžaka (“Bošnjačka lista za

evropski Sandžak” i SDP), uz zahtev da ove opštine pripadnu jednom “statističkom” regionu

(Filjuljanin, 2010: 55).112 Do sada nema nikakvog odgovora na ovaj zahtev. Ostalo se na “statističkoj

regionalizaciji” koja predstavlja korak u dobrom pravcu i koja je, mada nedosledno izvedena,

pokazala da je regionalizacija ”zahtev vremena” ali i da je “centralizacija, koju je inaugurisao

Milošević, odavno krahirala i blokirala proces dovršavanja teritorijalno-političke organizacije

države” (Biserko, 2010: 22).

U Crnoj Gori je većinsko uverenje da nema osnova za regionalizaciju a pitanje „Sandžaka“ se

podvodi pod opštu odrednicu „Sjevera“113 čija teritorija prevazilazi istorijsku teritoriju crnogorskog

dela Sandžaka. 114 Iako se ne prepoznaje pitanje Sandžaka, prepoznaje se postojanje Bošnjaka i

njihova prava. Uz to, ova oblast se ne predstavlja kao isključivo bošnjačka već se insistira na tome da

je reč o multietničkoj regiji. Ovakva situacija umnogome frustrira zagovornike obnove Sandžaka.

Sandžak kao region je u Crnoj Gori pre svega inicijativa bošnjačkih političkih stranaka koje se bave

ovim pitanjem u okviru njihovih politika vezanih za etnički ili teritorijalni identitet. Sandžak je

prisutan i u politici svecrnogorskih građanskih stranaka samo onda i u onoj meri kada se pojedina

pitanja teritorije crnogorskog Sandžaka ili sam crnogorski Sandžak postave kao neizostavno pitanje

njihove politike.

112 Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja predložilo je izmenu Zakona o regionalnom razvoju, tako da Srbija umesto sedam

treba da dobije pet regiona. Izmenama zakona, istočna i južna Srbija bi trebalo da budu spojene u jedan region, a iz regiona Šumadija

i zapadna Srbija trebalo bi izdvojiti zlatiborski okrug i njega povezati sa sadašnjim raškim okrugom u jugozapadnu Srbiju kako bi se

sve sandžačke opštine obuhvatile jednom podregijom. Šumadija bi zajedno sa ostatkom sadašnje “zapadne Srbije” kada se od nje

oduzmu sandžačke opštine, činila region “centralna Srbija i Šumadija”.

113 Određenje „Sjever“ nije konsekventno obrazloženo. Ono se koristi u raspravama o ekonomskom razvoju kao oznaka za nerazvijenu

oblast, a i kao klimatska i geografska kategorija. U poslednjih desetak godina pojmovi sever-jug se uglavnom upotrebljavaju “u

političkim raspravama o razvojno-ekonomskoj neujednačenosti” (Despotović, 2010: 83–110).

114 Crnogorske novine vesti o „Sjeveru“ objavljuju u rubrici „regioni“ a beogradski list „Danas“ („novine građanske orijentacije“) ima

nedjeljni dodatak Sandžak danas u kome objavljuju informacije „iz crnogorskih opština uz granicu sa Srbijom!”.

53

Za autonomiju Sandžaka zalaže se BDZ iz Rožaja115 koja definiše Sandžak kao „regiju sa

historijskim, geografskim, etničkim, privrednim, saobraćajnim i drugim posebnostima, koje je kao

potencijal neophodno svestrano valorizirati, što se najbolje može ostvariti primjenjujući iskustva

evropskog regionalizma, pa se u tom cilju BDZ zalaže za prekograničnu evropsku regiju Sandžak, uz

uvažavanje integriteta i suvereniteta države.“116

Bošnjačka stranka (BS)117 je, 2006. godine, podstakla političke rasprave o temi Sandžaka

(http://www.bscg.me). 118 BS je dala jasnu podršku crnogorskoj nezavisnosti a svoju podršku je

uslovila potpisivanjem sporazuma o stvaranju Sandžaka kao međugranične regije. Iako je ovaj

sporazum, po pitanju Sandžaka, stavljeno po strani to ne znači da se o njemu ne raspravlja o čemu

svedoče i različita tumačenja o načinu sprovođenja ovog sporazuma.119

Najuticajnije crnogorske građanske stranke DPS i SDP pitanje Sandžaka posmatraju kroz ekonomsku

perspektivu razvoja „Sjevera Crne Gore“ koji uključuje deo Sandžak. I jedna i druga stranka su

godinama vršile vlast u svim opštinama Severa da bi po prvi put BS na nedavnim izborima u

Rožajama i novoj opštini Petnjica došla na vlast.

115 Prema njenom programu „decentralizacija vlasti u skladu s evropskim standardima iz oblasti lokalne samouprave kao i

regionalizacija Crne Gore prema geografskim, historijskim i ekonomskim kriterijima, uslov je stabilnog privrednog i opštedruštvenog

razvoja ali i put otklanjanja i prevazilaženja posljedica destruktivne politike koja je kroz historiju vođena prema pojedinim područjima

i narodima, a naročito prema Bošnjacima i regiji Sandžak.“

116 Stranka polazi od stava da je „kulturni identitet okosnica nacionalnog identiteta“ te će „Bošnjačka kulturna zajednica u Crnoj Gori

značajan dio svojih resursa podrediti očuvanju kulturne baštine Bošnjaka. U tom cilju, nužno je formirati Bošnjački kulturni centar,

Zavod za zaštitu spomenika kulture Sandžaka, Institut za etnologiju i niz drugih ustanova i udruženja koja bi dugoročno rezultirala

adekvatnim tretmanom bošnjačke kulturne baštine na javnoj civilizacijskoj sceni.“

Za stranku je „Islam temelj identiteta, a Islamska zajednica stožer očuvanja tradicionalnih vrijednosti Bošnjaka. Bošnjačka demokratska

zajednica u Crnoj Gori vjeruje da je jedinstvena Islamska zajednica od sudbinskog značaja za opstanak i afirmativnu budućnost svih

Bošnjaka u svijetu. U tom smislu Islamsku zajednicu u Crnoj Gori u budućnosti vidimo u sastavu Rijaseta islamske zajednice BiH sa

sjedištem u Sarajevu, a potpunu primjenu ustavnog principa odvojenosti vjerskih organizacija od države, smatramo civilizacijskim

iskorakom u oslobađanju Islamske zajednice iz stega političkih i državnih struktura.“

117 Reč je o „ujedinjenju nekoliko stranaka bošnjačke orijentacije: Internacionalna demokratska unija, Bošnjačka demokratska

alternativa, Stranka nacionalne ravnopravnosti i Bošnjačko muslimanski savez“. Stranka se zalaže za „rješavanje Sandžaka kao

prekogranične regije“.

118 U Statutu Bošnjačke stranke pod poglavljem „Pitanje Sandžaka“ se kaže da „Bošnjačka stranka se zalaže za afirmaciju Sandžaka

kao prekogranične regije, sa slobodnim protokom ljudi, roba i kapitala, uz poštovanje teritorijalnog integriteta i međunarodno priznatih

granica države Crne Gore. Postojeća granica se mora učiniti transparentnijom, omogućiti intezivniji malogranični promet i povećati

broj graničnih prijelaza. Bošnjačka stranka će raditi na jačanju ekonomskih i kulturnih veza i saradnje između građana, te brojnih

kulturnih, sportskih i drugih organizacija, privrednih subjekata i lokalnih samouprava unutar ove regije“ (www.bscg.me).

119 Portparol DPS-a Rajko Kovačević: „U jednom od članova tog sporazuma dvije partije se obavezuju na afirmaciju decentralizacije

vlasti i primjene Evropske povelje o lokalnoj samoupravi u dijelu najviših standarda za ravnomjeran ekonomski razvoj sjevera Crne

Gore. U tom kontekstu razvoj Sandžaka vidimo kao multientičku, kao multikonfesionalnu i multikulturalnu prekograničnu regiju sa

transparentnom granicom koja bi bila most spajanja a ne zid razdvajanja Srbije i Crne Gore. Dakle, stavljanje ove odredbe sporazuma

u bilo koji drugačiji kontekst i njeno tumačenje na načine koji izlaze iz domena onoga što ona predstavlja nije politički korektno i mogu

slobodno reći politički dobronamjerno".

Hazbija Kalač, Bošnjačka stranka: ,,U tački 4 tog sporazuma jasno stoji zalaganje Bošnjačke stranke i DPS da Sandžak vidimo kao

multientičku, kao multikonfesionalnu i multikulturalnu prekograničnu regiju sa transparentnim granicama koje bi bile most spajanja a

ne zid razdvajanja Srbije i Crne Gore. Prosto, iz ovakvog stava ne vidim zašto bi bio doveden u pitanje naš koalicioni sporazum. Čitavo

ovo pitanje je u korelaciji sa našim sporazumom" (www.slobodnaevropa.org/ content/ crna_gora_dps_bosnjacka_stranka_

sporazum_sandzak).

http://www.bscg.me/

http://www.bscg.me/

54

SDP je „uvjerena da je regionalni razvoj neophodan preduslov uravnoteženog ekonomskog razvoja,

koji jedino u tom slučaju može imati karakter održivog razvoja, kojem inače kao društvo treba da

težimo... Suprotno je ekonomskoj logici da su najmanje razvijena područja u Crnoj Gori upravo ona

koja raspolažu sa najviše resursa i komparativnih prednosti. Stoga će SDP poseban akcenat staviti na

prepoznavanje, podsticanje i upravljanje do sada nedovoljno iskorišćenim razvojnim potencijalima u

sjevernom, i ostalim manje razvijenim dijelovima Crne Gore” (Programska deklaracija, 2015).

DPS se protivi regionalizaciji Crne Gore da bi se ušlo u međugraničnu saradnju a pitanje Sandžaka

sagledava kroz prizmu prekogranične saradnje sa Srbijom. U svom programu, iz 2007. godine, DPS

se zalaže za društvo bržeg regionalnog razvoja.120

Sandžačkoj regionalizaciji Crne Gore se protive i neki vodeći bošnjački intelekualci u Crnoj Gori. Pri

tome se odbacije i argument, koji ističe Zukorlić, da je bi formiranje prekogranične regije između

Srbije i Crne Gore po modelu južnog Tirola omogućilo slobodan protok ljudi i robe, a ne bi ugrozio

državni integritet Srbije i Crne Gore kao što se ne ugrožava integritet Italije i Austrije.121

U vreme priprema za referendum o samostalnosti Crne Gore, 2006. godine, u Sandžaku je formiran

“Blok za jedinstveni Sandžak”, koji se priključio “Bloku za očuvanje Srbije i Crne Gore”. Osnovni

cilj delovanja ovog bloka je bio da se spreči da teritorija Sandžak bude podijeljena državnim

granicama.

Svesna strahova koje je obnova nezavisnosti Crne Gore proizvodila kod Bošnjaka Sandžaka Milo

Đukanović predsednik DPS i Rafet Husović predsednik BS su potpisali “Sporazum BS-DPS-a o

Sandžaku – prekograničnoj regiji” (Vidi: Prilog 11: Sporazum o saradnji BS-DPS-a o Sandžaku –

prekograničnoj regiji). Ovaj sporazum garantuje političku zastupljenost Bošnjaka u republičkoj i

lokalnim skupštinama; zastupljenost u svim institucijama Crne Gore; garantuje se dsecentralizacija i

Sandžak se, u skladu sa Evropskom poveljom o lokalnoj samoupravi određuje kao prekogranična

regija; učešće u radnim telima za izradu novog ustava Crne Gore kao i zakona o pravima manjina i

izborima poslanika; garantuje se pravo na upotrebu bosanskog jezika kao i program na javnom servisu

- RTCG.

120 O ovome svedoči i sledeći stav: “Ubrzani ekonomski razvoj sjevernog dijela Crne Gore uslov je stabilnog i dinamičnog razvoja

crnogorskog društva u cjelini. Ako je južni dio Crne Gore naša aktuelna prednost, sjeverni dio je buduća šansa, ne manje izdašna u

pogledu resursa i ne manje zahtjevna u pogledu potrebe mudrog upravljanja. Primjer pojedinih gradova na sjeveru Crne Gore pokazuje

da onoliko koliko su njihovi stanovnici pokazali mudrosti i odgovornosti da preko lokalnih uprava urede život svoje zajednice, toliko

je i država bila u mogućnosti da im pomogne na tom putu. Država je u obavezi da izgradi savremene puteve u sjevernom dijelu, da

ojača politiku otkupa poljoprivrednih proizvoda i da podstiče poljoprivrednu proizvodnju. Obaveza države jeste i intenziviranje razvoja

zimskog turizma“ (www.dps.me/images/stories/DPS_-_V_Kongres).

121 Šerbo Rastoder, vodeći bošnjački intelektualac u Crnoj Gori koji se suprotstavlja autonomiji Sandžaka je prokomentirao da se ovdje

ne radi o Austriji i Italiji nego o ,,dvije zemlje u tranziciji, sa još uvijek sumnjivim demokratskim kapacitetom i zemlje koje još nijesu

naučile da određene inicijative i pitanja razrješavaju dijalogom i na demokratski način. Ta činjenica ovu inicijativu na neki način

usložnjava. Demokratizacija Srbije i Crne Gore i njena evropska perspektiva ovo pitanje po sebi čine aktuelnim i lakše rješivim od

onoga kako to danas izgleda" (www.slobodnaevropa.org).

http://www.dps.me/images/stories/DPS_-_V_Kongres

http://www.slobodnaevropa.org/

55

Posle uspešno održanog referenduma potpisnici Sporazuma su nastojali da umanje njegov značaj za

odluku Bošnjaka da podrže osamostaljenje Crne Gore te i odložili njegovu primenu. Naime, Husović

je potvrđivao da je Sporazum potpisan (Husović, 2013:12) a Đukanović je negirao da je Sporazum

potpisan (Đukanović, 2013: 12).

Na to su reagovali brojni bošnjački predstavnici koji ukazuju da je Sporazum bio uslov za podršku

BS DPS na referendumu za suverenu Crnu Goru, kako tvrdi Hazbija Kolač, predsednik opštinske

organizacije BS Rožaje i jedan od učesnika u pripremi Sporazuma. Po njemu, to je bila “smišljena,

koordinirana i veoma pametna politička odluka našeg tadašnjeg tima na čelu sa Rafetom Husovićem”,

kojeg se, 2013. godine Husović odricao. Zato je pozvao i vlasti Crne Gore da poštuju Sporazum, jer

on “arfirmiše državnost Crne Gore” (Kalač, 2013: 12-13). U osnovi isti stav zastupaju muftija

Zukorlić i poslanik u skupštini Crne Gore Kemal Purišić (Zukorlić, 2013: 12; Purišić, 2013: 13).

Na Kosovu nema zapaženijeg zagovaranja povezanosti Kosova i Sandžaka, čak ni u primeru opštine

Zubin Potok odnosno granične oblasti između opština Zubin Potok, s jedne i Novi Pazar i Tutin, s

druge strane odnosno oblast jezera Gazivode. Mada su delovi ove teritorije pripadali nekadašnjem

Sandžaku.

Po mišljenju većine intervjuisanih sa Kosova, ideja o autonomiji Sandžaka kao prekogranične regije

je legitimna. Što se tiče zahteva za autonomijom i regionalizacijom Sandžaka, ukoliko to ne ide na

štetu teritorijalnog integriteta Srbije i Crne Gore, to jest ako nije namera da se Sandžak time odvoji

od Srbije ili Crne Gore i priključi teritoriji Bosne i Hercegovine, ili pak da postane samostalna država,

već je namera da se poboljša život i Bošnjaka i svih građana Sandžaka, onda je to rešenje u interesu

svih. To bi bila jedna evropska regija koja bi ujedno predstavljala transverzalu na relaciji Bošnjaci

Kosova, Bošnjaci Sandžaka, te Bošnjaci Bosne i Hercegovine, smatraju sagovornici.

Prema rečima Sahita Kandića122 iz Peći, jednog od suosnivača internacionalnog pokreta

(www.vijesti.me/vijesti/osniva-se-pokret-za-autonomiju-sandzaka) za autonomiju Sandžaka,

osnovanog 2011. godine, takva autonomna regija Sandžaka bi obuhvatala samo delove Sandžaka u

Srbiji i u Crnoj Gori, s obzirom da se srpski i crnogorski delovi Sandžaka smatraju najosetljivijim,

najvažnijim, pa i najugroženijim.

Sandžak je uspeo da izbegne otvorene političke i oružane etničke sukobe devedesetih godina prošlog

veka, koji su se dešavali u susedstvu (u Bosni i Hercegovini i na Kosovu) (Wood, 2005). Ali, su ratni

sukobi, zločini, porast etnonacionalizma, širom bivše Jugoslavije, neprosredno u Srbiji i Bosni i

122 Dubinski intervju sa Sahitom Kandićem, predsednikom Bošnjačke kulturne zajednice na Kosovu, obavljen je 19. decembra 2015.

godine u Peći.

56

Herecegovini, uslovili produbljivanje etničke distance i nepoverenja između Srba i Bošnjaka,

umanjile međusobno poštovanje i toleranciju.

O odsustvu međusobnog poverenja svedoči i odsustvo demokratske javne rasprave o Sandžaku. Samo

po sebi, odsustvo rasprave uz etnonefikaciju odnosno tretiranje Sandžaka kao isključivo bošnjačkog

nacionalnog programa svakako predstavlja prepreku za prihvatanje stvarnosti. U stvarnosti, radi se o

osobenom multietničkom, multikofensionalnom identitetu ove oblasti. Međutim, u kom će pravcu ići

javnost zavisi od toga koja će politika u zemljama Zapadnog Balkana imati odlučujući uticaj. Ukoliko

se želi da se Sandžak konstituiše kao (prekogranična) regija saradnje i podrške izgradnje osobenog

identiteta politike etničkog i teritorijalnog inžinjeringa su nepoželjne.123 Uz to, nepovoljno je i to što

se ove države kao i sam Sandžak nalaze na liniji razgraničenja sadašnje NATO i ne-NATO sfere

uticaja na Zapadnom Balkanu.124 Činjenica da se odvija raspodela nove globalne moći, preko ratova

u centralnoj Aziji i na Bliskom istoku i „borbe protiv terorizma“ takozvane Islamske države, povećava

potrebu za bavljenjem i pitanjem Sandžaka.

2. Međuetnički odnosi i položaj Bošnjaka

Tranzicija društva bivše Jugoslavije, te i Srbije i Crne Gore, kao što je ranije ukazano, zbiva se u

znaku oživljavanja etnonacionalizma, koji je jedan od osnovnih činilaca mobilizacije ljudi za

uspostavljanje novog sistema vlasti, novih vrednosti i odnosima među ljudima, te i među nacionalnim

zajednicama. To se, svakako, odnosi i na položaj Bošnjaka kao i na odnose Bošnjaka sa drugima

nacionalnim zajednicama.

Poseban izazov prilikom određivanja položaja Bošnjaka predstavlja definicija kategorije i statusa

“nove nacionalne manjine”, odnosno pripadnika onih nacionalnih zajednica koje su u SFRJ imale

status “konstitutivni narod”.

U ovoj analizi će se pod konceptom “nove nacionalne manjine” podrazumevati rezultat raspada ove

višenacionalne federacije i njihov status je različito regulisan u pojedinim državama - bivšim

123 Ove politike podstiču etničko nepoverenje sve do otvorenih političkih pa i lokalnih oružanih sukoba za „ovladavanje teritorijom“.

Tako je bilo u istoriji, kad god je nedostajao jedan širi okvir koji je podržavao osobenost i teritorijalni identitet Sandžaka, tako bi moglo

da bude i u svetu sadašnjih slabih, nedovršenih, malih država kakve su Srbija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina.

124 Pri tome, Srbija je verovatno najkomplikovaniji ali takođe i jedan od najvažnijih NATO partnera na Balkanu a i put Bosne i

Hercegovine u NATO je izuzetno komplikovan zahvaljujući i nejasnim odnosnom Srbije prema NATO (Lukač–Zoranić, 2014: 1, 2,

4). Pri tome, ova oblast nije na agendi za priključivanje NATO, već u dijalogu Srbije i NATO je normalizacija odnosa Srbije i Kosova

kao i stabilizacija mira i institucionalnog funkcionisanja Bosne i Hercegovine.

57

članicama SFRJ. Jedna od “novih nacionalnih manjina” su Bošnjaci koji su imali ustavno garantovan

status “konstitutivnog naroda” ali su ga raspadom bivše Jugoslavije izgubile svuda osim u Bosni i

Hercegovini.

Što se tiče Bosne i Hercegovine “Dejtonski sporazum kao i Ustav Bosne i Hercegovine (od 24.

februara 1993. godine), određuju ovu državu kao "suverena i nezavisna država ravnopravnih građana,

naroda Bosne i Hercegovine - Muslimana, Srba i Hrvata i pripadnika drugih naroda koji u njoj žive

(član 1). U pravnom smislu Bošnjaci i Srbi uživaju konstitutivnost u oba entiteta Bosne i Hercegovine,

ali dok su Bošnjaci u Federaciji Bosne i Hercegovine većina oni su u Republici Srpskoj de facto

nacionalna manjina ili dok su Srbi u Republici Srpskoj većina, oni u Federaciji Bosne i Hercegovine

predstavljaju de facto nacionalnu manjinu. U takvim okolnostima, položaj nacionalnih manjina je

izuzetno težak.

U Srbiji i Crnoj Gori odnosno SRJ, sve do ''žabljačkog'' Ustava iz 1992. godine „Muslimani“ (tada

još ne Bošnjaci) su jedan od konstitutivnih naroda. “Prelaz” Bošnjaka od “konstitutivnog naroda” ka

“nacionalnoj manjini” izvršen je najpre de facto a potom i politički–pravno.125

Politički dogovor savezne vlasti SR Jugoslavije je sadržan u izjavama tadašnjeg predsednika SRJ

Vojislava Koštunice i tadašnjeg saveznog ministra za nacionalne manjine Ljajića, u to doba

najuticajnijeg bošnjačkog vođe. Oni su u svojoj izjavi promovisali kao oficijalni naziv “Bošnjak” a i

status “nacionalne manjine”. To je bio korak ka novoj politici, politici nagodbe, koja je značajan za

otvaranje nove faze u izgradnji nacionalnog identiteta Bošnjaka.

Poznato je da su se Bošnjaci, do popisa 1991. godine, izjašnjavali kao “Muslimani”. Odluka o

preimenovanju imena „Musliman“ u „Bošnjak“ doneta je na Svebošnjačkom saboru u Sarajevu 1993.

godine. Tri godine kasnije termin Bošnjak prihvaćen je i u Novom Pazaru, a nakon toga na Kosovu,

u Makedoniji, Hrvatskoj, Sloveniji. Od 2003. godine, i u Srbiji (IFIMES, 2005). U skladu s odlukom

Kongresa Vijeća bošnjačkih intelektualaca BiH i odlukom Skupštine BiH o preimenovanju

nacionalnog imena „Musliman“ u „Bošnjak“, Bošnjaci nastanjeni u delu Sandžaka koji je u Republici

Srbiji, su, 1996. godine, prihavtili Bosnu kao „matičnu državu“ kao i ime Bošnjak“ (Bašić, 2005: 80,

81).

Na skupu bošnjačkih intelektualaca "Muslimani/Bošnjaci - kako vam je ime?", u Podgorici, 22. marta

2003. godine, u organizaciji Foruma Muslimana/Bošnjaka Crne Gore i Udruženja "Almanah" doneta

je Deklaracija koja utvrđuje da su se „Muslimani iz svih država - bivših republika SFRJ, već

opredijelili za vraćanje tradicionalnog narodnog imena – Bošnjak“ i da „smatraju da je naziv Bošnjak

125 Međutim, već popis stanovništva SRJ odnosno Srbije, obavljen 2002. godine, na kome se 136.087 lica izjasnilo kao “Bošnjak”, a

19.503 kao “Musliman”, pokazao je da je pitanje identiteta ove zajednice i dalje otvoreno.

58

istorijski utemeljeno i adekvatno ime i za dio ovog naroda koji živi u Crnoj Gori”. Ovakvo

identitetsko repozicioniranje izazvalo je suprotstavljanja kod dela crnogorskih Muslimana koji su,

organizovani oko Matice muslimanske, ostali pri starom imenu ne pristajući da se njihov etnički ili

politički identitet vezuje, ni posredno, ni neposredno, za Bosnu i Hercegovinu.

Ovakvo identitetsko repozicioniranje uticalo je i na politiku svake od islamskih zajednica na teritoriji

bivše Jugoslavije. Kako se navodi u analizi Međunarodne krizne grupe, Islamska zajednica u Bosni i

Hercegovini je opredeljivanje za uvođenje novog imena u javnost obrazložila kao „prihvatanje i

povratak starog tradicionalnog nacionalnog imena koji su privhatili svi „bivši Muslimani“ sa prostora

bivše SFRJ. Uz to, precizira se da „Matica tog naroda živi u Bosni i Hercegovini (koja je država

Bošnjaka, Srba i Hrvata)“. Po tome bi, na primer, Crna Gora bila „matična država“

Bošnjaka/Muslimana u Crnoj Gori (Dimitrovova, 2005: 103; Rastoder, 2003).

Međutim, i dalje je uticajno ono tumačenje po kome se bošnjačka nacionalna ideologija zasniva na

„privrženosti bosanskoj državi i vezanosti za islam gdje je on kulturni identitet kojega dijele i

vjerujući i sekularni“ (International Crisis Group, 2012: 19). Ovu ideologiju je uspostavio bosanski

reis Mustafa Cerić koji je, za razliku od Alije Izetbegovića koji je želio da islamizira Muslimane

širom svijeta, tvrdio da je njegova ambicija da „nacionalizira Bošnjake“.126

Stepen vezanosti za Bosnu i Hercegovinu kao i odnos prema sandžačkom jedinstvu je ono po čemu

se Bošnjaci u srpskom i crnogorskom delu Sandžaka razlikuju. Na određeni način identitetske politike

u Sandžaku su u funkciji identitetskih politika Bošnjaka u Bosni i Hercegovini. To bi se moglo

ilustrovati izjavom sandžačkog muftije Zukorlića: „Ja živim u jednoj polovini Sanžaka. Nema

nikakve sumnje Bosna je moja matična domovina i da ja živim u Sandžaku i da je pola Sandžaka u

Srbiji a pola u Crnoj Gori. I da su obje polovine Sandžaka, mi znamo ako nema Bosne nema ni

Sandžaka, a to znači da ako nema Bosne nema ni mene.“127

U postojećem kontekstu, dometi i obrisi nacionalnih i državnih politika bošnjačkih političkih aktera

su značajno određeni dvostrukošću ciljeva etnonacionalne politike Bošnjaka u Bosni i Hercegovini

kao i državnim interesima Bosne i Hercegovine u onoj meri u kojoj je bošnjačka politika imala na nju

utjecaj. U stvarnosti, ove politike kod svih aktera nisu istovetne ali će u njihovom odnosu, uvek,

,nadvladati državni interesi. O ovoj relaciji bi se čak mogla izvesti i analogija o preklapanjima i

razlikama interesa Srbije kao države i interesa srpske nacije koja se ne poklapa sa Srbijom. O

126 U cilju ostvarivanja ideje pan-bošnjačkog pokreta reis Cerić i sandžački muftija Muamer Zukorlić su, 2012. godine, stvorili Svjetski

bošnjački kongres u čijem osnivačkom dokumentu stoji da je „Bosna i Hercegovina domovina svih Bošnjaka“ te da su „Bošnjaci

ujedinjeni u namjeri da imaju sve što imaju i drugi narodi na Balkanu: samosvjesnu naciju i suverenu državu” (www.sbk.eu.com).

127 U produžetku ove izjave muftija kaže: Ja sam prije svega čovjek, potom musliman, potom Bošnjak, potom muftija i to su sve u

meni vrijednosti koje se prožimaju i jedna drugu ne isključuju“ (Muftija Zukorlić na Face TV kod Senada Hadžifejzovića, na:

https://www.youtube.com).

https://www.youtube.com/

59

nepodudarnosti etničke i državne politike ubedljivo govore sukobi između predstavnika Bošnjaka u

državnim telima Bosne i Hercegovine i sandžačkog muftije Zukorlića

(www.vijesti.me/svijet/dzudzevic-pozdravio-izetbegovicev-stav-o-zukorlicu).

Bošnjaci su na prostorima bivše Jugoslavije te i Sandžaka odnosno Srbije i Crne Gore autohton narod

a njihovom poreklu ima različitih tumačenja počevši od onih da su Bošnjaci preslovenski etnos

ilirskog porekla do toga da su slovenskog porekla pretežno Srbi i Hrvati.128

Pojačano „etničko“ i „versko buđenje“ Bošnjaka je donelo i insistiranje na samoidentifikujućim

simbolima ili atributima kao što su zastave, amblemi, obeležavanje nacionalnih praznika itd.

(Jugozapadna Srbija / Sandžak, 2005: 10).129 Političkim potezanjem za simboličkim i ritualnim

uokviravanjem identiteta Bošnjaci se samo priključuju drugima nacionalnim identitetima i prihvataju

se „klasičnog instrumentarija“ izgradnje nacionalnog identiteta. Ovom odlukom je potvrđeno i

etnifikovanje pojma Sandžaka. Interesantno je da zaslužuje produbljenije analize činjenica da

„,etnifikovanje pojma Sandžaka“ nije naišlo na protivljenje drugih stanovnika Sandžaka (Srba,

Crnogoraca i Roma).130

„Ispravljanje istorije“ je jedna od omiljenih takmičarskih disciplina političke i intelektualne elite kao

i javnosti postkomunističkih društava ili „društava u tranziciji“, te i društava nastalih iz raspada SFRJ.

„Ispravljanje istorije“ obuhvata pre svega politički i etnonacionalistički motivisano „novo

tumačenje“, pisanje „novih istorija“. Pri tome se, najčešće, zanemaruju ili proglašavaju „ideološkim

konstruktima“ činjenice a osvetljavaju „nove činjenice“ koje su „zanemarivane“ ili „pogrešno

tumačene“. U primeru Bošnjaka, „ispravljanje istorije“ se odnosi na istorijsko i etničko poreklo

Bošnjaka a i na osobenost njihove religioznosti.

Na meti „novog tumačenja“ je i period socijalističke Jugoslavije u kome je bošnjačka zajednica

doživela punu afirmaciju odnosno potvrdu svog postojanja i utvrđen joj je status „konstitutivnog

naroda“. Ovaj period se uglavnom predstavlja kao period „zatiranja“ osobenosti pre svega religijske,

kao „diktatorski režim“. Istovremeno, se potpuno zatamnjuje period 1941–1943. godina, u kome

Sandžak pripada faišističkoj tvoreveni – NDH a u ispisivanju biografija „istorijskih ličnosti“ iz tog

128 Pišući o crnogorskim Muslimanima, dr Ejup Mušović kaže da su „Muslimani Crne Gore nastali islamizacijom Crnogoraca i drugih

od strane Turaka zatečenih stanovnika današnje teritorije Republike Crne Gore“, i da su u pogledu islamizacije dijelili sudbinu drugih

islamiziranih na području Balkana i da „među Muslimanima Jugoslavije (avnojevske) mogu biti samo regionalne razlike“ (Mušović,

1995). U biti toga identiteta je islamska kultura bez obzira na visok stepen sekularizacije (Isto).

129 Nacionalni praznici su „Dan bošnjačke nacionalne zastave“, 11. maj – dan kada je 1991. godine osnovano BNV Sandžaka.

Proglašen od strane BNV, 11. maja 2004. godine; „Dan sjećanja“, 11. jul – dan sećanja na sve bošnjačke žrtve genocida, a povodom

zločina genocida počinjenog u Srebrenici, 11. jula 1995. godine. Proglašen na sednici BNV 10. jula 2005. godine; Dan Sandžaka, 20.

novembar, proglašen u znak sećanja na osnivanje Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS).

Proglašen od strane BNV, 11. maja 2004. godine (www.bnv.org.rs/obiljezja/blagdani; Fijuljanin, 2010a: 49–51).

130 Položaj Roma, u ovoj oblasti, se može označiti kao položaj jedne „socijalno i uopšte marginalizovane grupe“. Romi žive u izuzetno

lošim stambenim uslovima, naročito u opštini Raška gde žive u naseljima pored deponija u kućama od lošeg materijala, često bez struje

i vode (Jugozpadna Srbija / Sandžak, 2005: 16).

http://www.bnv.org.rs/obiljezja/blagdani

60

perioda se potiskuje ili opravdava pretnjom od „srpske strane“ (četničkog pokreta) vezanost ovih

ličnosti za ideje, pokret i tvorevine fašizma i nacizma, koje su se potvrdile sopstvenom propašću kao

„neistorijske“ ili „gubitničke“. Da je period Drugog svetskog rata ostavio snažan uticaj na bošnjački

identitet sveodoči i lista istaknutih istorijskih ličnosti kod današnjih vođa Bošnjaka. Ove ličnosti i

njihovo delovanje se koriste da se ocrta moderni bošnjački i sandžački identitet. To su: Jusuf

Mehonjić koji je jedan od hiljada ratnika “gurumlije” koji su ratovali širom Turskog carstva od Crnog

mora do Ukrajine , od “Krimskih ratova” do Galipolja;131 Ali-paša Gusinjski koji je ovom oblašću

vladao preko 30 godina;132 Aćif –efendiju Hadžiahmetović133 je u očima mnogih Bošnjaka političar

- osnivač bošnjačke političke stranke Džemijet-el-islami,134 vojni komandant i “branilac Novog

Pazara”;135 Hasan Zvizdić136 je osnivač i komandant Muslimanske milicije za većinu stanovnika

Sandžaka ratni zločinac a za pobornike “borac za slobodu”.137

Pored ovih ličnosti fašističke ideologije i politike, tu su i Vladimir Perić–Valter138 koji je za života

postao legenda kao jedan od najhrabrijih antifašista i obavještajaca Narodno oslobodilačkog rata,139 i

Rifat Burdžević Tršo,140 antifašista i narodni heroj iz Narodno oslobodilačkog rata.141

131 U toku balkanskih ratova borio se kao oficir u jedinicama turskih askera a u toku Prvog svetskog rata (1914-1918), sa sandžačkim

i albanskim komitama “pomaže” austrijskoj vojsci u borbi protiv srpskih i crnogorskih trupa. Tesna saradnja između kosovskih i

sandžačkih komita traje od 1921. do 1925. godine kada, posle pogibije Mehonjića i Bajrama Curija, dolazi do raskola u komitskom

pokretu i u Sandžaku i na Kosovu. Dok je kosovski komitski pokret težio ujedinjenju svih Albanaca u jednu državu, dotle su se

sandžačke komite borile za pripajanje Sandžaka Bosni. U ovim sukobima je crnogorski kralj Nikola I Petrović bio prinuđen na

kapitulaciju, 1916. godine, a kralj Srbije Petar I Karađorđević se povlači na Krf, u Grčku. No, kako su se Srbija i Crna Gora na kraju

Prvog svetskog rata, pojavile na strani sila pobednica, one ponovo uspostavljaju kontrolu nad oblašću Sandžaka. Mehonjić,

nezadovoljan režimom srpskog kralja Aleksandra Karađorđevića, se odmeće u šume i organizuje komitske čete.

132 Služio je četiri turska sultana; Abdul-Medžida, Abdul-Aziza, Murata V, kao i Abdul Hamida II da bi otkazao poslušnost turskom

sultanu kada su, 1878. godine, Velike sile dodelile plavsko-gusinjski okrug Crnoj Gori.

133 Aćif–efendiju Hadžiahmetović je rođen 1887. godine, u Novom Pazaru. Završio je tursku Vojnu akademiju u Bitolju, istu onu na

kojoj je studirao i turski predsednik Mustafa Kemal Ataturk. Aćif-efendija, centralna figura muslimanskog političkog i vojničkog

organiziranja u novopazarskom kraju, bio je meta tri neuspjela politička atentata.

134 Ova stranka je okupljala Bošnjake i Albance - muslimane iz Sandžaka, Kosova i Makedonije. Pošto nije htjela da se potčini diktaturi

kralja Aleksandra i Nikole Pašica, Džemijetu je 1924. godine zabranjen rad.

135 Krajem 1941. Acif-efendija organizuje odbranu Pazara od napada četnika. Na dan kada je kapitulirala Kraljevina Jugoslavija, 17.

aprila 1941, nemačka vojska je ušla u Novi Pazar. Stanovnici Pazara nisu skrivali zadovoljstvo zbog dolaska Nemaca, jer su se nadali

da će u okviru nove vlasti vratiti autonomiju Sandžaku a koja im je ukinuta u periodu srpsko–crnogorske vladavine. Na savetovanju, u

Kosovskoj Mitrovici, koje je nemačka Krajs komanda organizovala, 19. aprila 1941. godine, politička vlast i upravljanje se predaje

sandžačkim Muslimanima.

136 Rođen 1892. godine u Sjenici, a umro je 1980. godine u Adapazaru u Turskoj.

137 Proglašen je ratnim zločincem, a Jugoslavija je od Turske tražila njegovo izručenje.

138 Rođen je 1919. u Prijepolju. Nakon školovanja u Beogradu zapošljava se u Sarajevu.

139 Komunističkom pokretu pristupa 1940. godine. Tokom nacističke okupacije postaje komandant Majevičkog odreda. Zatim, formira

obavještajnu partizansku službu u Sarajevu. Gotovo do kraja rata, do 6. aprila 1945. godine, stajao je na čelu svih akcija ilegalne

organizacije u Sarajevu. Poginuo je u završnim borbama za oslobođenje Sarajeva. Ostala je legenda o neustrašivom i odvažnom

obavještajcu Valteru. Narodnim herojem proglašen je 24. jula 1953. godine.

140 Rođen je 11. februara 1913. godine u Bijelom Polju u siromašnoj porodici a u svojoj drugoj godini života ostao je siroče. Osnovnu

školu završio je u Bijelom Polju a, od 1925. do 1933. godine, pohađao je Veliku medresu „Kralj Aleksandar Prvi“, u Skoplju a Pravni

fakultet, upisuje 1933. godine, u Beogradu i tu se uključuje u revolucionarni studentski pokret.

141 Aprila 1941. godine, u Bijelom Polju formira Okružni komitet KPJ za Sandžak i rukovodi pripremama za oružani ustanak. Za vreme

ustanka, rukovodi opsadom i oslobođenjem Bijelog Polja, jula 1941. godine, i učestvuje u drugim oružanim akcijama. Posle povlačenja

partizanskih snaga iz Sandžaka, krajem maja 1942. godine, a po odluci Okružnog komiteta KPJ, napušta Sandžak da bi, početkom

61

Čak i letimični pregled ovog spiska istorijskih ličnosti i njihovih biografija kaže da primat imaju

političari što potvrđuje ogromni značaj politike za izgradnju nacionalnog identiteta Bošnjaka. Iz toga

je vidljivo da je u izgradnji identiteta Bošnjaka u Sandžaku na delu model negativne

samoidentifikacije i to pre svega u odnosu na Srbe. Otuda se u užem izboru nalaze i ličnosti koje su

se oružano borili protiv vlasti Srbije odnosno Kraljevine Jugoslavije ili protiv srpskih

ultranacionalista (četnika). Uključivanje i dvojice antifašista iskazuje nastojanje da se nadvlada

podela unutar Sandžaka i da se ovaj teško ostvariv spoj: fašistička i antifašistička ugradi u bošnjački

idenitet. Međutim, u nastojanju da se izjednače fašizam i antifašizam, istorijski gubitnik i pobednik

bošnjački političari i intelektualci nisu izuzetak. Oni samo rade ono što rade i etnonacionaliste iz

srpske, hrvatske i drugih nacionalnih zajednica. Oni se na ovaj način priključuju, krajem prošlog veka,

snažnom trendu u Evropi koji ima za cilj da u ime liberalne demokratije opravda sve ideologije osim

komunističke. To je svojevrsno balkansko tumačenje “kraja ideologije” odnosno „trijumfa“ zapadne,

liberalne demokratije i uvoza ljudskih prava i sloboda iz SAD. Iz te perspektive fašisti odnosno i

nacisti i komunisti su „isti“. Ali, je dominantan antikomunizam koji i ekstremne nacionalističke opcije

prihvata kao „demokratske“. Tako ustaše, četnici, balisti i drugi postaju „borci za slobodu“ a njihov

antikomunizam se tumači kao pomaganje uspostavljanja „Novog svetskog poretka“, to jest uklanjanju

moći Istočnog bloka i SSSR pa i komunsitičke i socijalistikih vlasti širom sveta. U tome je posebno

mesto imala i ojačana religioznost te i buđenje esktremizama od islamskih od pravoslavnih. Dakle,

ni po ovom pitanju tema Sandžaka nije ostala „mimo sveta“.

Bošnjaci na Kosovu smatraju da su imali više uspeha u sticanju i uživanju manjinskih prava od

Bošnjaka u Srbiji, tačnije u regiji Sandžak, gde su Bošnjaci mahom skoncentrisani, a to se pogotovo

odnosi na uspostavljanje nastave na bosanskom jeziku na Kosovu. Takođe, prema Zakonu o upotrebi

jezika na Kosovu, u svakoj opštini gde Bošnjaci čine više od 5% stanovništva, bosanski jezik ima

status službenog jezika na nivou opštine. Trenutno se nastava na bosanskom jeziku odvija u

opštinama Prizren, Dragaš i Peć. U svim tim opštinama postoje odbornici na lokalnom nivou iz redova

Bošnjaka. Prema kosovskom Ustavu i zakonu, Bošnjaci imaju garantovana tri mesta u kosovskom

parlamentu, a ta tri mesta vuku za sobom i zamenike ministara. Međutim, ono što su Bošnjaci u Srbiji

uspeli da ostvare za razliku od svojih sunarodnika na Kosovu, jeste to da imaju svoje opštine – Novi

Pazar, Tutin i Sjenicu. Bošnjaci na Kosovu svoju opštinu traže još od rata 1999. godine. To pravo im

nikad nije bilo odbijeno, ali se sa procesom formiranja bošnjačke opštine odugovlači. Iako su zakoni

juna, učestvovao u formiranju Treće proleterske sandžačke udarne brigade u kojoj je zamenik političkog komesara. Četnici su ga ubili,

u noći između 2. i 3. oktobra 1942. godine, u selu Trnovu, kod Mrkonjić Grada. Ukazom Predsjedništva Antifašističkog veća narodnog

oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), 25. septembra 1944. godine, među prvim borcima Narodnooslobodilačke vojske, proglašen je za

narodnog heroja.

62

i mehanizmi zaštite i promovisanja prava manjinskih zajednica na Kosovu dobri, poznato je da je

njihova implementacija na terenu slaba.

U periodu od 2001. godine započeo je proces normalizacije međunacionalnih odnosa odnosno sve je

više međuetničkog poverenja kako u delu u Srbiji tako i u Crnoj Gori. Ogromna većina ljudi ne vidi

postojanje međuetničkog konflikta u regionu Sandžak (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 19). Ali, stanje je,

još uvek, daleko od normalnog. Prostor Sandžaka je prostor na kome je moguće da se u spletu

političkog delovanja, ekonomske i socijalne krize aktuelizuju međuetnički sukobi. Rizik po

bezbednost, stabilnost i međuetničke odnose predstavljaju etnička distanca i nepoverenje. To se često

ispoljava u odnosima između stanovnika Novog Pazara, pretežno nastanjenog Bošnjacima, i Raške,

pretežno nastanjene Srbima. O tome govore i podaci da je bilo međusobnih tuča „fudbalskih

navijača“, da stanovnike Raške u Novom Pazaru, često, nazivaju „Jevreji“ sa pogrdnim značenjem, a

stanovnike Novog Pazara u Raški „Turci“ (IFIMES, 2005: Jugozpadna Srbija / Sandžak, 2005: 11,

13).

63

V) PREPORUKE

Narativi i politike o “Sandžaku” su etnifikovane odnosno etnonacionalističke i sužene na otomansko

nasleđe i pitanje Bošnjaka. U stvarnosti, „Sandžak“ je osobena oblast čije su stanovništvo i istorija

višeetnička i višekonfesionalna. On pripada svim njegovim građankama i građanima; Bošnjacima a i

Srbima i Crnogorcima kao i Romima. Zato, nema načelnih razloga da ga se odriču Srbi i Srbija,

Crnogorci i Crna Gora; nema načelnih razloga da se Sandžak vezuje isključivo za Srbiju jer je on deo

i Crne Gore.

Da bi se prevladala ograničenja etnonacionalističkih politika, da bi se očuvala multietnička slika ove

oblasti, da bi se omogućila održiva rešenja za izuzetno važna politička, socijalna, ekonomska, etnička

pitanja kao i da bi se umanjili rizici međuetničkih i međuverskih sukoba neophodan je iskorak u

politiku normalizacije odnosa i saradnje.

Potrebno je pitanje Sandžaka staviti na dnevni red javne rasprave pre svega u Srbiji i Crnoj Gori, a u

cilju stvaranja uslova za demokratsko rešavanje ovog pitanja. Za to je neophodna svojevrsna politička

i društvena koalicija odnosno dogovor za Sandžak, koji bi doprineo prevenciji nastanka i širenja

sukoba na teritoriji Sandžaka i stvaranju uslova za održanje i razvoj bošnjačkog nacionalnog ideniteta

ali i “Drugih”, uz insistiranje na osnovnim vrednostima demokratije, civilnog društva i vladavine

prava.

Potreban je dogovor ili koalicija za uvažavanje multikulturne i multiverske složenosti Sandžaka, za

političku i socijalnu integraciju a ne za etnonacionalni ekskluzivizam i zatvaranje. Pitanje statusa

Sandžaka kao jedinstvene regije je izuzetno važno pitanje srpsko-crnogorskih odnosa kao i odnosa

na Zapadnom Balkanu, što uključuje Bosnu i Hercegovinu i Kosovo, te bi mu tako trebalo i pristupati.

Poboljšanjem putne, železničke i rečne infrastrukture, stvaranje uslova za održivi ekonomski i

društveni razvoj zahtevaju politiku integracije, politiku normalizacije života ljudi ove oblasti i

smanjivanja tenzija koje postoje u ovoj oblasti ali i na Zapadnom Balkanu. S obzirom da se Kosovo

odnosno sever Kosova i Sandžak naslanjaju jedan na drugog od velikog značaja je napredovananje

procesa normalizacije posebno sprovođenje Briselskih sporazuma u oblasti slobode kretanja,

64

integrisane kontrole granica kao i da se postigne dogovor o obnovi platnog prometa između Kosova

i Srbije (Janjić, 2015: 2029). Potrebno je svestrano razmatranje i ostvarivanje projekata

prekogranične saradnje koji bi obuhvatili oblast Sandžaka uz povezivanje ovog sa opštinama severa

Kosova i sa “zaboravljenim” opštinama Rudo, Foča i Goražde, u Repubici Srpskoj odnosno Bosne i

Hercegovine kako bi se ova oblast tretirala kao budući “Mini evropski region”. Ovakva prekogranična

saradnja je šansa za normalizaciju odnosa Srba, Crnogoraca i Bošnjaka, ali i za osnaživanje

normalizacije odnosa i jačanje saradnje Srbije i Bosne i Hercegovine kao i Srbije sa Kosovom,

povezivanja Kosova sa Zapadnim Balkanom.

Regionalan pristup i u međusobnoj saradnji na Zapadnom Balkanu, naročito na teritoriji bivše

Jugoslavije, zato što je neophodan i koristan u upravljanju međuetničkim odnosima. U tom okviru je

moguće sagledavanje i rešavanje pitanja kakvo je i pitanje statusa Sandžaka. S toga je potrebno da se

analiziraju uslovi i da se preduzimaju aktivnosti odnosno da se osmisle i sprovode politike u

regionalnom okviru koje bi polazile od sledećih pretpostavki:

Preporučuje se svim zainteresovanim insitucijama Srbije, Crne Gore i EU da razmotre

mogućnosti i moguće rezultate otvaranja procesa normalizacije i regionalne saradnje;

Proširivanje prostora slobodnog kretanja ljudi, roba i ideja. Na taj bi se način ublažila

ekonomska zaostalost i stvorile pretpostavke za brži privredni i ukupni razvoj ovog prostora.

U budućim razvojnim projektima posebna pažnja bi trebalo da bude poklonjena energetici i

ekologiji odnosno razvojnim projektima posebno u pogledu efikasnog iskorišćavanja prirodnih

obnovljivih resursa, kao što su rečni tokovi, vetrovi i sunčeva energija. Velika šansa razvoja

ovog područja je Ibarsko-limska inicijativa, koja će okupiti sve lokalne samouprave koje su u

slivu ova dva toka, kako bi se pred evropskim fondovima (IPA i IPA2) legitimisala i

konkurisala za sredstva sa prekograničnim projektima. Privredne subjekte ovog dela Sandžaka

i njihovu rasprostranjenost ćemo prezentirati po opštinama;

U privrednom razvoju potrebno je obezbediti podršku razvoju malih i srednjih preduzeća,

poljoprivrede, naročito stočarstva na Pešteru, proizvodnju i preradu lekovitog bilja, turizma;

Podrška širenju svesti i potrebi udruživanja u zadruge, a naročito organizovanje seoskih

domaćinstava u seoske agro–turističke kooperative značajno bi povećavalo zaposlenost i

osnažilo porodicu i selo kao ekonomski održive jedinice;

Donosioci odluka na lokalnom i nacionalnom nivou bi trebalo da održavaju kontakte i da

uvažavaju preporuke poslovnih ljudi posebno one koje se odnose na ekonomski razvoj

sandžačkog regiona, na primer, Biznis-sektor mora biti osnažen podizanjem nivoa organizacije

unutar samog sektora. Moraju postojati jake i politički nezavisne poslovne asocijacije;

65

pojačane aktivnosti lobiranja od strane biznis-sektora moraju biti usmerene ka donosiocima

političkih odluka; Mora se promeniti negativan imidž o privatnim kompanijama; Moraju se

profesionalizovati menadžerske strukture unutar samih kompanija; Lokalne uprave moraju se

otvoriti prema potrebama kompanija u opštinama i razviti praksu saradnje sa poslovnim

ljudima čak iako ne pripadaju nekoj od političkih stranaka; Ekonomija i politika moraju

zajedničkim naporima povećati nivo stranih investicija u regionu Sandžaka; Fiskalna politika

se mora promeniti u pravcu stimulativnijeg delovanja na ekonomski razvoj regiona;

Administrativna centralizacija mora biti smanjena; Mora se institucionalizovati revizija

namenskog trošenja novca razvojnih fondova /Fond za razvoj Republike Srbije/; Mora se

obezbediti tehnička podrška malim i srednjim preduzećima iz regiona Sandžak kako bi

povećale šanse za izlazak na strano tržište. Ovakva podrška se očekuje od međunarodnih

institucija (Pfeifer, Šećeragić, 2009: 8);

Promovisanje vrednosti demokratije, regionalne saradnje i stabilnosti u oblasti Sandžaka

odnosno država u kojima je ova oblast na Zapadnom Balkanu, uključujući podršku

vrednostima decentralizacije i zaštite osobenosti nacionalnog i kulturnog ideniteta.

Umanjivanje rizika od političkog ekstremizma i radikalizma, od oružanih sukoba i terorizma.

Priporučuje se da se oblast „Sandžaka“, kao postojeća prekogranična oblast ucrta u mape turističke

saradnje i ponude, kako Srbije i Crne Gore, tako i Bosne i Hercegovine. To je način da postanu deo

evropskih i svetskih preporuka za turiste i druge. Jačanje saradnje u razvoju infrastrukture,

poljoprivredi, turizmu i u agroturizmu u ovom delu Zapadnog Balkana. Valja ovu oblast sa svim

njenim osobenostima, različitostima i prirodnim resursima nuditi turistima i to zajedno sa severom

Kosova, Crnom Gorom i Albanijom i tako povećati krug zainteresovanih kao i kapacitete razvoja ove

oblasti.

Preporučuje se da Vlada Republike Srbije pripremi i dostavi Narodnoj skupštini Republike Srbije na

usvajanje Nacionalnu strategije integrativne manjinske politike (Strategija). Strategija bi trebalo da

bude verifikovana na prethodno širokoj javnoj i demokratskoj raspravi naročito o značaju

decentralizacije vlasti, nastavku započete a nedovršene regionalizacije Srbije, te i na značaj

regionalnog pristupa pitanju manjina u okviru dolazećih ustavnih promena. U postupku donošenja

novog Ustava Srbije valja uvažiti geografiju, privrednu, etničku i druge osobenosti Sandžaka.

Zapravo, potrebno je da se sada administrativno podeljene opštine na dva okruga nađu u jednoj

administrativnoj jedinici. Na primer, kao podregija u regiji jugozapadna Srbija.

66

U cilju otklanjanja nestručnog i neefikasnog rada lokalne samouprave preporučuje se vladama Srbije

i Crne Gore da razviju namenske strategije i akcione planove reforme lokalne amdinistracije,

zapošljavanja po osnovu stručnosti a ne po političko-partijskoj pripadnosti, pružanja pomoći u

obrazovanju i obuci za rad u administraciji; Potrebno je reformisati postojeći prаvni оkvir kako bi se

mogle ostvarivati mеrе аfirmаtivnе аkciје u zаpоšlјаvаnju kоје sе оdnоsе nа pоvеćаnjе brоја

Bošnjaka u оrgаnimа uprаvе. Ova mera bi, na primer, trebalo da omogući odabir onog kandidata na

konkursu za radno mesto koji je, uz ispunjavanje svih uslova koji su sistematizovani za to radno

mesto, pripadnik bošnjačke zajednice. Оvаkvе mеrе su mоgućе sаmо u kоmbinаciјi sа kоrеktivnim

kritеriјumоm - pоznаvаnjеm јеzikа nаciоnаlnе mаnjinе kојi је u službеnој upоtrеbi što bi bila

prеdnоst kоd zаsnivаnjа rаdnоg оdnоsа u organima u kojima je zakonom omogućena službеna

upоtrеba bosanskog jezika.

Lokalnim vlastima i organizacijama civilnog društva se preporučuje „partnerstvo u različitostima“,

odnosno izrada akcionih planova i delovanje za jačanje civilnog društva i suzbijanje pojava

diskriminacije.

Preporučuje se institucionalizacija lokalnih interkonfesionalnih veća kao načina razmena mišljenja i

zajedničkog delovanja verskih zajednica, pre svega Islamske zajednice i Srpske pravoslavne crkve.

U cilju osnaživanja svesti o međusobnoj saradnji, poverenju, dijalogu i pomirenju potrebno je

iskoristiti i primere dobre prakse te obnoviti delovanje Međunarodne letnje škole interkonfesionalnog

dijaloga i razumevanja, koja bi, za razliku od perioda 1992–1996. godine, uključila širi krug učesnika

ne samo iz verskih zajednica već i civilnog društva, političkih stranaka, državnih institucija, poslovnih

asocijacija i stručnjaka, posebno mladih.

S obzirom na potrebu da se unapredi stepen znanja, promene stečene navike, mišljenja i predrasude

formirane tokom etničkih sukoba, potrebna je temeljna izmena sistema obrazovanja, koje bi uključilo

i obrazovanje za toleranciju. S toga bi u nastavne programe, na svim stepenima obrazovanja, trebalo

uključiti učenje o ljudskim i manjinskim pravima, o ratnim zločinima, genocidu, etničkim čišćenjima

i o holokaustu. Uz to je potrebno promovisati pluralizam i različitost kao posebnu vrednost i

bogatstvo, te uključivati i informisanje o postojećim manjinskim zajednicama, etničkom, kulturnom,

religijskom pluralizmu. Ove sadržaje ne bi trebalo ograničiti na pojedine predmete, već moraju biti

prisutni u čitavom kurikulumu.

Neophodno je da se svi nivoi vlasti uz podršku civilnog društva, posebno posvete suzbijanju korupcije

kao i neposrednih veza između političkih aktera i organizovanog kriminala odnosno tzv. „neformalnih

centara moći“.

67

Sandžačka dijaspora je velika i veoma razuđena širom sveta, posebno u Turskoj i Zapadnoj Evropi.

Ona je nastala iz dva izvora: prvi, prisilne migracije usled ratova, i drugi, migracije podstaknute

ekonomskim razlozima. Uticaj, kako ekonomski tako i politički, pre svega kroz islamsku zajednicu,

ove dijaspore na Sandžak je primetan ali ne i istražen. To je osnovni razlog zbog koga bi značajnija

pažnja trebalo da bude posvećena ovom pitanju. Trebalo bi podstaknuti vlasti i društvo na vođenje

odgovarajućih javnih politika kako bi dijaspora mogla što više da pozitivno doprinese razvoju svog

rodnog kraja i Srbije, Crne Gore a i Zapadnog Balkana.

68

VI) DODATAK - PRILOZI

69

PRILOG 1. Demografski momentum opština na teritoriji nekadašnjeg Sandžaka, 2014.

Teritorija Broj

stanovnika* Živorođeni Umrli

Zaključeni

brakovi

Razvedeni

brakovi Doseljeni** Odseljeni**

Republika

Srbija

Novi Pazar 103087 1513 778 619 72 1159 1038

Tutin 31282 518 245 220 68 453 588

Nova Varoš 15732 104 213 57 7 208 372

Priboj 25979 170 330 116 9 228 464

Prijepolje 36143 359 422 223 28 532 796

Sjenica 26141 303 255 161 38 149 290

Republika

Crna Gora

Andrijevica 4 957 57 63 28 - 26 74

Berane 27 907 354 309 184 16 118 309

Bijelo Polje 44 958 511 467 223 17 162 494

Plav 12 806 142 141 60 6 54 104

Pljevlja 29 487 225 423 144 23 61 232

Rožaje 23 098 340 171 156 56 49 170

Napomene:

* Broj stanovnika opština sa teritorije Republike Srbije i Republike Crne Gore je procenjen na dan

30. jun 2014. godine a broj stanovnika opština sa teritorije BIH je preliminarni rezultat Popisa 2013.

** Podaci o mehaničkoj komponenti se odnose na unutrašnja migraciona kretanja.

70

PRILOG 2. Osnovni demografski pokazatelji u Crnoj Gori

Region Stanovništv

o 2003

Stanovništv

o 2011

Promjena

2011/03

Stopa rasta

2011/03 (%)

Stanovništv

o %

Gustina

naseljenosti

Prosječna

starost

stanovništva

Sjeverni 191.610 177.837 -13.773 -7,2 28,7 24,35 37,3

Središnji 277.279 293.509 16.230 5,9 47,3 59,69 36,6

Primorski 143.378 148.683 5.305 3,7 24,0 93,45 38,4

Strategija, 2014

71

PRILOG 3. Pokazatelji lokalnog ekonomskog razvoja opština u Srbiji

Novi Pazar

U opštini Novi Pazar u privatnom vlasništvu je preko 95 % preduzeća, a od toga 98% je malih i

srednjih preduzeća. Prema zvaničnim podacima grada Novog Pazara, procentualno najveće učešće u

privrednim sektorima imaju: trgovina oko 55,3% od ukupno aktivnih preduzeća, prerađivačka

industrija sa 20,58% i saobraćaj, skladištenje i veze sa 7,20%.

Trgovina raspolaže velikim brojem maloprodajnih objekata, ima preko 1.000 samostalnih trgovinskih

radnji, trgovina na veliko i stovarišta građevinskog materijala, u Novom Pazaru ima preko 450

privatnih preduzeća i preko 2.500 samostalnih radnji, koje se uglavnom bave proizvodnjom i

prodajom odeće od teksasa i obuće. Prisutne su još i metalna industrija, kao i industrije građevinskog

materijala i nameštaja.

Najzastupljeniji sektori u okviru prerađivačke industrije su proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda

(50,92%), ističu se Menus, Stig, Nar, Exit, Nesal, Clasic jeans, Edihal, Brug, proizvodnja predmeta

od kože (11,04%), najznačajniji proizvođači su Panama nuovo, Fareti, Beso, Ceco. U okviru metalno-

prerađivačke industrije posluje fabrika rastavljača Minel, industrija građevinskog materijala IGM

Sloga, industrija nameštaja gde se ističu nameštaj, Tahirović, Numanović i Dasa. Prehrambena

industrija sa (8,59%) učestvuje u prerađivačkoj industriji, u njenom okviru ističe se prerada mesa,

proizvodnja domaćih kolača, ratluka, keksa i sitnijih konditorskih proizvoda većinom u

domaćinstvima a neke su prerasle tržište Novog Pazara i plasiraju svoje proizvode širom Sandžaka,

kao Mea i Hadziibrahimovići. Velika razvojna šansa Sandžaka leži u prehrambenoj industriji zbog

prirodnih resursa. Saobraćaj, skladištenje i veze karakteriše postojanje velikog broja privatnih

prevoznika, koji vrše usluge prevoza roba i prevoza putnika na domaćim i inostranim linijama. Snaga

privatnog sektora, kao značajnog za razvoj saobraćaja, se ogleda kroz postojanje više od 500

prevoznika roba solidnim voznim parkom, zatim više od 10 putničkih agencija koje raspolažu

sopstvenim jako modernim autobusima koji mogu da zadovolje, u potpunosti, potrebe stanovništva u

domaćem i međunarodnom saobraćaju.

Poljoprivredna delatnost na teritoriji Novog Pazara slabo je zastupljena, delimično zbog reljefa a

delimično zbog slabe tradicije jer se ona svodila na individualne potrebe. Reljef novopazarske regije

ima uglavnom brdsko-planinska svojstva. Gotovo polovinu teritorije opštine Novi Pazar (36.270 ha),

čini poljoprivredno zemljište. S obzirom na dominantno planinski karakter prostora, u ukupnim

72

poljoprivrednim površinama preovlađuju prirodni travnjaci (70,85%), od kojih livade čine 29,55% ili

10.717 ha, a pašnjaci 41,3% ili 14.981ha. Oranice čine relativno visokih 23,77% ili 8.620 ha, a

voćnjaci 1.952 ha. Od ukupnog broja stanovnika, poljoprivredno stanovništvo čini 10%. Od ovog

broja, individualni poljoprivrednici čine 58%, aktivno poljoprivredno stanovništvo 59,10%,

izdržavano poljoprivredno stanovništvo 40,90%.

Sjenica

Opština Sjenica se nalazi u zlatiborskom okrugu i rasprostire se na 1.059 km² i po prostranstvu jedna

je od najvećih opština u Srbiji. Prema podacima Popisa stanovništva iz 2011. godine u Sjenici je

živelo 26.392 stanovnika. Najbrojniji su Bošnjaci kojih ima 19.498 ili 73,87%, Srba ima 5.264 ili

19,94%, kao Muslimani popisalo se 1.234 ili 4,67%, ostalih je zanemarljiv broj. Privreda ovog kraja

bazira se na: stočarstvo, zemljoradnju i rudarstvo. Specifične klimatske prilike i privrženost lokalnih

meštana poljoprivredi su uslovile da je sjenički kraj pretežno stočarski. Jačanjem organizovane

poljoprivredne proizvodnje 70-ih i 80-ih kroz poljoprivredno-industrijski kombinat Pešter,

postavljeni su temelji za naprednu proizvodnju i prepoznatljivost proizvoda sjeničkog kraja. Sjenički

sir, sudžuk i jagnjetina su neki od veoma cenjenih proizvoda. Danas, nakon urušavanja PIK Peštera,

individualni proizvođači su nosioci gazdinstava i upravo u takvim proizvodima mogu videti svoju

šansu. Sa 32.000 grla ovaca i 27.000 grla goveda i preko 4.500 gazdinstava, Sjenica je lider u

poljoprivrednoj proizvodnji u ovom delu zemlje. Iz ovih razloga otvoren je Regionalni centar za

razvoj poljoprivrede i sela, društvo sa ograničenom odgovornošću čiji su osnivači Opština Sjenica,

grad Novi Pazar i Opština Tutin i na taj način je postao regionalni subjekat. Osnovna delatnost društva

je istraživanje i razvoj poljoprivrede, kao i pružanje savetodavne i tehničke podrške poljoprivrednim

gazdinstvima, udruženjima i klasterima. Pri njemu je otvorena laboratorija za ispitivanje mleka i

mlečnih proizvoda i mesa. Mini mlekare, FASS, Hajredinović, Kalender; Prerada mesa i mleka LAV;

Sanitex proizvodnja ženskog veša i RIS plastična ambalaža. Zemljoradnja je postala aktuelna u ovom

delu Peštera zbog sastava zemljišta i klime, koje pogoduju uzgoju nekih vrsta kultura, naročito

krompira i heljde. Rudnik mrkog uglja ”Štavalj” u Sjenici proizvodi mesečno od 7 do 8 hiljada tona

uglja, a potvrđene rezerve su 240 miliona tona što ga svrstava u jedan od najbogatijih nalazišta u

Srbiji. Rudnik ima 470 radnika, od čega 350 rudara. Procenjuje se da bi se mogla izgraditi

termoelektrana kapaciteta 300 megavata. Zbog geografskog položaja, nadmorske visine preko 1.000

m ovaj kraj je pogodan za zimski turizam i pripreme sportista. Iz ove oblasti izdvaja se hotel „Borići“,

koji je koncipiran za ove potrebe. Treba istaći kanjon reke Uvac koji je veoma karakterističan i

neobičan i prava je turistička atrakcija.

73

Tutin

Razvoj industrijske proizvodnje u opštini Tutin se, pre svega, vezuje za sektor prerade drveta i bivše

preduzeće „JELAK“ koje je zapošljavalo preko 500 radnika. Ovo preduzeće koje je privatizovano

tenderskom procedurom sada ima oko 90 radnika i bavi se preradom drveta i proizvodnjom

poliuretanske pene, kao i proizvodnjom pločastog nameštaja. Imajući u vidu da preduzeća „Dalas“,

„Elan MMS“ i „Stil jasen“ koja se bave proizvodnjom nameštaja zapošljavaju preko 500 radnika kao

i da je „Dalas“ tržišni lider u proizvodnji tapaciranog nameštaja, jasno je da se ekonomski napredak

opštine Tutin u narednom periodu mora zasnivati na podršci ovom sektoru. Preduzeće „23.

novembar“ bavi se vađenjem ruda i kamena. Sektor malih i srednjih preduzeća u privatnom vlasništvu

čini 92% od svih preduzeća u opštini Tutin, a mala preduzeća čine 99% preduzeća u sektoru malih i

srednjih preduzeća. Najveći broj malih i srednjih preduzeća nalazi se u sektoru trgovine (85) i u

prerađivačkoj industriji (16), što čini 74,8% od ukupnog broja malih i srednjih preduzeća u privatnom

vlasništvu. Individualna stočarska proizvodnja je u razvoju, naročito proizvodnja i prerada mleka.

Prijepolje

Opština Prijepolje se nalazi u zlatiborskom okrugu i rasprostire se na 827 km². Prema popisu iz 2011.

godine ona ima 37.059 stanovnika, Srba 19.496 ili 52,61%, Bošnjaka 12.792 ili 34,51%, Muslimana

3.543 ili 9,56% i ostalih u manjem broju. Ako posmatramo vlasničku strukturu preduzeća, više od

90% preduzeća je u privatnoj svojini (određeni broj preduzeća je i dalje u postupku privatizacije). U

opštini Prijepolje je aktivno oko 250 preduzeća. Preko 95% preduzeća su mala, zatim slede srednja i

velika preduzeća sa 3,5% i 1,3% respektivno. U opštini Prijepolje egzistira ukupno 1.719 radnji,

najveće učešće po sektorima imaju radnje iz oblasti trgovine (41,58%), transporta (28,34%),

ugostiteljski objekti (11,45%) i sektor prerađivačke industrije sa 6,13 %. Okosnicu privrednog razvoja

opštine Prijepolje činio je, pre svega, sektor tekstilne industrije, TK ''Ljubiša Miodragović'', ''Jasen -

Brodarevo'' i ''Iris'' koja su u procesu privatizacije po modelu aukcije, obuće ''Limka'' izdeljena na

nova preduzeća i metalne industrije, FAP ''Livnica'' deo sistema FAP Priboj koja je pod tenderskom

procedurom. Najznačajnija privredna preduzeća koja danas egzistiraju su: ''Voćar lutka'', proizvodnja

i trgovina, AD ''Rad-Labud'', Građevinarstvo, PP ''Stileks'', proizvodnja tekstilnih proizvoda, DOO

''JUS'', proizvodnja metalnih proizvoda, DO ''Produkt.promet'', proizvodnja drveta i trg. na vel. i malo,

AD ''Trgopek'', proizvodnja hleba i peciva, DOO ''Mušović'', Proizvodnja nameštaja i OD ''Es-

komerc'', trgovina na veliko i malo.

74

Priboj

Privredni potencijali opštine Priboj leže u razvoju malih i srednjih preduzeća, turizma, poljoprivrede

kao i u razvojnim tehnologijama industrije vozila i hemijske industrije. Glavni pokretač privrede

grada i njegove okoline bila je Fabrika automobila Priboj (FAP) koji je osnovan 1953. godine koja je

Priboj od male kasabe pretvorila u automobilski industrijski centar, upisan na evropskoj

automobilskoj mapi. Tada niče potpuno novi grad na drugoj obali reke Lim i zahvaljujući njoj Priboj

doživljava ekonomski bum, kada se izgrađuju, novi stambeni objekti sa pratećom infrastukturom,

obrazovnim i zdravstvenim ustanovama, ugostiteljskim i drugim objektima. Računa se da je za svog

postojanja proizveo preko 150.000 vozila dok nije skoro prestao sa radom sredinom devedesetih

godina. FAP je poznat po proizvodnji kamiona, autobusa, prikolica, specijalnih vozila, a po licenci

MB-a ili po sopstvenoj konstrukciji proizvodi kamionske i autobuske agregate i sklopove. Okosnica

razvoja ove pogranične opštine je „FAP“ korporacija a.d. koja je u postupku privatizacije. Ova svetski

poznata Fabrika automobila u matičnom preduzeću zapošljava 1.500 radnika a u četiri zavisna

preduzeća Limu, Transportu, Stanu i prijepoljskoj Livnici 400 radnika. Druga po važnosti je fabrika

”Poliester” koja je takođe imala velikog udela u razvoju Priboja. „Poliester“ je poznat po proizvodnji

delova za autoindustriju, eksterijera i enterijera kod privrednih i putničkih vozila, poliester cevi,

cilindričnih posuda, rezervoara i cisterni, kioska urađenih od poliestera kao i protivgradnih raketa.

Danas je vlasnička struktura Korporacije „Poliester“ a.d 100% privatna. Vlasnik je konzorcijum iz

Slovenije. Svoje prozivode“ Poliester“ plasira na domaće i ino tržište. U okolini Priboja nalaze se

termalni izvori sa najprimerenijom temperaturom vode i telesne temperature čoveka (oko 37 C). U

blizini Priboja (na oko 5 km) nalazi se Pribojska Banja, koja je poznata baš zahvaljujući svojim

lekovitim izvorima.

Nova Varoš

U opštini Nova Varoš posluje 507 privrednih subjekata, od kojih je 73 predstavnika privrednih

društava, a ostatak od 85% čini sektor preduzetništva. Od ukupnog broja, 34 privredna subjekta su sa

sedištem van Nove Varoši – Drinsko limske HE, JP “Srbijašume”, Telekom, banke, osiguravajuća

društva, trgovinske radnje. Mala preduzeća su izrazito dominantna, tačnije u opštini Nova Varoš

prisutno je 6 srednjih preduzeća od kojih je jedno javno preduzeće – JP “3. Septembar”. Energetika

je tradicionalno vodeći sektor privrednog razvoja opštine Nova Varoš koju u najvećoj meri

predstavlja privredno društvo Drinsko-limske HE doo, kojem su Limske HE pripojene 2005. godine.

Danas ovo javno preduzeće zapošljava 170 novovarošana. Investicioni potencijali u energetici su

izuzetni i veoma značajni za dalji razvoj cele zajednice. Opština Nova Varoš je prepoznata kao veliki

75

resurs kako za proizvodnju električne energije na bazi vodnih resursa, tako i za proizvodnju energije

iz obnovljivih izvora. Pored sektora energetike, prerađivačka industrija je nosilac razvoja opštine

Nova Varoš. U okviru ovog sektora najrazvijenija je proizvodnja plastike i gume, zatim drvno-

prerađivačka delatnost, proizvodnja prehrambenih i tekstilnih proizvoda. Od preduzeća posluju, PPP

Trgoprom Bošnjaković doo preradi godišnje oko 400 t sirovine i Interprodukt-doo koje ima širok

asortiman: proizvodnja sedišta za autobuse, železnicu i traktore. Kao značajan predstavnik metalske

industrije prisutno je preduzeće AD Sloga. U okviru drvno–prerađivačke delatnosti razvijeno je

preduzetništvo: ukupan broj mini pilana za primarnu obradu drveta dostigao je broj od 140.

Poljoprivreda i proizvodnja hrane je veoma prisutna u ovom kraju, osim tradicionalne proizvodnje

sira u domaćoj radinosti, na teritoriji Nove Varoši prisutna je industrijska prerada mleka i mlečnih

proizvoda u pogonima mlekara: ZZ Zelenika plus, Viskom od i Zlatarka doo. Godišnji obim otkupa

mleka sa teritorije opštine je nešto iznad 2 miliona litara. U opštini je prisutna i prerada žitarica, voća

i povrća. Privredno društvo Zlatarplast ad sa rashladnim kapacitetima u okviru hladnjače preradi

1.500 t maline i šljive namenjene izvozu u zemlje EU. U okviru proizvodnje konditorskih proizvoda,

ističe se proizvodnja čokoladnih filova i kremova u pogonima PTR Avdić. Zlatar je poznat po

uzgajanju heljde, najistaknutiji proizvođači heljdinog brašna i jastuka od heljdinih ljuspica su Agro

Zlatar i Delfin NV, koji su ujedno i među 5 najvećih uzgajivača heljde.

76

PRILOG 4. Sjeverni region

SNAGE SLABOSTI ŠANSE PRIJETNJE

Inkluzivan

rast

- Relativno dobre

mogudnosti pristupa svih

nivoa obrazovanja

- Dobra obrazovna

struktura stanovništva

- Postojanje primarne i

sekundarne zdravstvene

zaštite

-Izražena depopulacija,

posebno mlađeg i

obrazovanog stanovništva

- Dugoročna nezaposlenost

- Stukturna neusklađenost

ponude i tražnje na tržištu

radne snage

- Ulaganje u

doživotno

obrazovanje

- Programi

prekvalifikacija i

aktivne politike

zapošljavanja -

Obuke o EU

programima

- Dalja

depopulacija

regiona -

Nedovoljno

razvijeni kapaciteti

za pripremu i

realizaciju EU

projekata -

Nezainteresovanost

populacije za

ostanak u ovom

regionu

Održiv

rast

- Značajno priprodno

bogatstvo mineralnim

sirovinama, energetski

potencijali, šumski

resursi, poljoprivredno

zemljište, zaštidena

podrufja - Postojanje

povoljnih lokacija za

razvoj etno i ski turizma

- Odsustvo adekvatnog

upravljanja prirodnim

resursima - Usitnjenost i

neobrađenost

poljoprivrednih površina -

Nizak nivo iskorišćenosti

prirodnih resursa i podrufja

pogodnih za razvoj

speciffnih vidova turizma

- Prepoznavanje

prirodnih resursa u

prostornim

planovima JLS i

njihova veda

valorizacija -

Unapređenje

upravljanja

prirodnim resursima

i povedanje stepena

iskorišdenosti

- Nelegalna

eksploatacija

prirodnih resursa -

Nemogudnost

privlačenja

sredstava za razvoj

obnovljivih izvora

energije i

iskorišćavanja

drugih prirodnih

resursa -

Elementarne

nepogode

- Relativno dobra mreža

regionalnih i

magistralnih puteva -

Relativno dobra

el.energetska i

komunalna infrastruktura

u gradskim podrufjima

- Loš kvalitet puteva u

seoskim podrufjima i slaba

povezanost sa centrima -

Nepostojanje sistema za

prefišdavanje otpadnih voda

i sanitarnih deponija -

Nedostatak sistema za

navodnjavanje

- Izgradnja autoputa

Bar-Boljare - Razvoj

projekata kroz

privatno-javno

partnerstvo

-Nepronalažnje

investitora za

ulaganja u

infrastrukturu -

Nedostatak

finansijskih

sredstava i

kapaciteta za

realizaciju vedih

infrastrukturnih

projekata

Pametan

rast

- Postojanje privrednih

zona koje su

infrastrukturno

opremljene - Dobri

potencijali za razvoj

prehrambene industrije,

raznih vidova turizma,

drvoprerade - Bogato

kulturno nasljeđe -

Potencijal za razvoj

kreativnih industrija -

Razvijen institucionalni

okvir u kulturi

- Nizak nivo investicija -

Nedovoljan nivo

konkurentnosti,

inovativnosti privrede i

promocije raspoloživih

resursa - Nedovoljno

razvijena privredna

infrastruktura - Nizak stepen

obrade proizvoda -

Neorganizovan otkup

poljoprivrednih proizvoda -

Neadekvatna promocija

kulturnog nasljeđa; - Loše

stanje kulturnih dobara; -

Neadekvatna opremljenost

objekata kulture; -

Nedovoljno ulaganje u

sektor kreativnih industrija

- Jačanje

proizvodnog sektora

- Razvoj novih

trendova u turizmu -

Veda iskorišdenost

sredstava EU

fondova i podrške

Vlade CG - Transfer

znanja i tehnologija -

Jačanje i razvoj

sektora MSP i

njegovo povezivanje

kroz razvoj klastera i

koperativa -

Mogudnosti za

finansiranje kroz

MIDAS program i

Investiciono razvojni

-Globalna i EU

konkurencija -

Nedostatak

finansijskih

sredstava za

podsticanje

ekonomskih

aktivnosti -

Nedostatak

potrebnih kadrova

za realizaciju

investicionih

aktivnosti

77

fond (IRF) -

Valorizacija i

promocija kulturnih

razlifitosti; -

Revitalizacija starih

zanata i domade

radinosti; -Razvoj

preduzetništva

- Donošenje PUP-ova

JLS - Usvajanje i

realizacija Strateških

planova razvoja JLS -

Unapređenje i

usklađivanje

administrativnih

kapaciteta JLS u skladu

sa savremenim socio-

ekonomskim potrebama

- Nepostojanje planova

razvoja komunalnih poslova

- Nepostojanje baza

podataka JLS - Nedostatak

finansijskih sredstava -

Nizak nivo međusobne

saradnje JLS i nedostatak

integrativnih aktivnosti na

regionalnom nivou

- Mogučnost

prekogranifne

saradnje i

finansiranja iz EU

fondova -

Decentralizacija

upravljanja razvojem

-Edukacija i

unapređenje

administrativnih

kapaciteta kroz

razmjenu iskustava

sa zemljama EU

- Nepovoljni izvori

eksternog

finansiranja -

Neizgrađenost

potrebne

institucionalne

infrastrukture na

regionalnom nivou

- Odlazak

najkvalitetenijeg

kadra iz lokalnih

samouprava u

druge države

Izvor: Strategija, 2014:35.

78

PRILOG 5.

Opština 2014. godina 2015. godina

Novi Pazar 11.226€ 408.106€

Prijepolje 34.795€ 61.592€

Tutin 19.193€ 55.180€

Priboj 17.998€ 38.535€

Nova Varoš 29.612€ 31.306€

Ukupno 112.825€ 594.718€

79

PRILOG 6. Projekti Progresa u Novom Pazaru

Projekat Osnovneinformacije (budžet, trajanje…) Korisnik Napomene

Novi Pazar – izgradnja

bloka za hitnu pomoć

Zdravstvenog centra u

Novom Pazaru u sklopu

Evropskog Progresa

Vrednost radova: 732.880 €, IPA: 622.880 €,

Sufinansiranje: 110.000 €

Total – vrednost radova sa nepredviđenim troškovima

(contingency): 749.000 €, IPA: 636.650 €,


Početak radova je predviđen za kraj novembra 2016.

Novi Pazar /

Novi Pazar – Ugovor o

Nadzoru radova

Vrednost ugovora: 180.412 €, IPA: 153.350 €,


Novi Pazar /

80

PRILOG 7. Programi prekogranične saradnje sa Bosnom i Hercegovinom

Programi prekogranične saradnje sa Crnom gorom

Naziv projekta Osnovne informacije o projektu (budžet,

trajanje, lokacija…)

Korisnik Ciljevi

2/25

Beekeeping -

activity for future

(BAF)

Vrednost ugovora: 87,168.41 €

Trajanje: 1.3.2013 – 31.5.2014.

(15 meseci)

Udruženje pčelara Prijepolje

Partneri: Opština Prijepolje;

Udruženje malinara “Zlatna

malina”

/

2/58

Improvement of the

International Lim

Biathlonmanifestati

on Priboj-Rudo

(Setihovo) -

Regatta for all

Vrednost ugovora: 88,725.12 €

Trajanje: 10.6.2013 – 9.6.2014.

(12 meseci)

Turistička organizacija Priboj /

Naziv

projekta

Osnovne informacije o projektu

(budžet, trajanje, lokacija…)

Korisnik Ciljevi

CLEAN –

CitizensLearn

ing

Environmenta

l

Actions

Needed

Budžet: 391.453,38 € (Srbija+Crna

Gora)

EU Grant u Srbiji: 137.048,99 €

Ostali donatori: Reciklažna dvorišta

za JKP se finansiraju iz EU

Progress-a

Trajanje: 11.7.2012 – 10.3.2014.

(20 meseci)

Lokacija: Prijepolje, Nova Varoš

Partneri: JKP Nova Varoš, Opština

Prijepolje, JKP Prijepolje

Opština

Nova

Varoš

Opšti ciljevi:smanjenje negativnih efekata

otpada na zdravlje ljudi i na stanje životne

sredine u prekograničnoj zoni u ciljnim

zemljama.

Specifični ciljevi:1) poboljšanje upravljanja

otpadom u prekograničnoj oblasti i 5 ciljnih

opština stvaranjem uslova za odvojeno

sakupljanje otpada i reciklažu, jačanjem

kapaciteta javnih komunalnih preduzeca i

čišćenjem divljih deponija u periodu od 20

meseci; 2) podizanje nivoa svesti ljudi u

pograničnom području i 5 ciljnih opština o

pravilnom sakupljanju otpada putem medijskih

kampanja i edukativnih predavanja u trajanju

od 20 meseci.

Right for Life Budžet: 191.351,90 € (Srbija+Crna

Gora)


Trajanje: 3.9.2012 – 2.9.2013.

(12 meseci)

Lokacija: Novi Pazar

Partneri: SEDA (Regionalna

razvojna agencija Sandžaka)

Javna

ustanova

“Zdravst

veni

centar”

Novi

Pazar

Opšti ciljevi:1) doprinos smanjenju smrtnosti

odojčadi i smrtnosti u graničnom području Crna

Gora - Srbija; 2 : Poboljšana medicinska nega

za trudnica i novorođenčadi; 2) poboljšana

medicinska nega za trudnice i novorođenčad.

Specifični ciljevi:izgradnja kapaciteta

neonatoloških odeljenja bolnica u Novom

Pazaru i Bijelom Polju radi smanjenja smrtnosti

novorođenčadi.

Strengthening

of Economic

Development

Through

SustainableM

anagement of


Gora)


Trajanje: 17.9.2012 – 16.9.2014.

(24 meseca)


Partneri: Opština Novi Pazar

JKP

“Vodovo

d i

kanalizac

ija” Novi

Pazar

Opšti ciljevi:zajedničkim naporima svih

relevantnih društvenih aktera da se poboljša

kvalitet životne sredine i upravljanje vodama

kao osnovnog preduslova za održivi razvoj

poljoprivrede i privrede u prekograničnoj

oblasti; uvođenje i da promocija relevantnih

standarda EU i prakse u odgovarajucoj oblasti.

Specifični ciljevi:stvaranje neophodnih

preduslova, strateških i infrastrukturnih, za

podsticanje održivog razvoja poljoprivrede

81

WaterResourc

es

granične oblasti putem uspostavljanja osnove

za održive i efikasne sisteme upravljanja

vodama i navodnjavanja.

PARHS - The

PreventiveAct

ions

in the

Reproductive

Health

Sector


Gora)


Trajanje: 1.8.2012 – 31.1.2014.

(18 meseci)

Lokacija: Novi Pazar, Raška

Partneri: SEDA (Regionalna

razvojna agencija Sandžaka),

Zdravstveni centar Novi Pazar

Zdravstv

eni centar

Raška

Opšti ciljevi: poboljšano reproduktivno zdravlje

žena u pograničnom području između Crne

Gore i Srbije .

Specifični ciljevi:poboljšan pristup i povećana

svest o raspoloživim preventivnim pregledima

u 5 domova zdravlja za rano otkrivanje raka

dojke i raka grlica materice kod žena u

reproduktivnom dobu kroz sprovođenje

najmanje 1000 pregleda u 5 ciljnih opština u

periodu od 18 meseci.

Partnership

for

Sustainability


Gora)


Trajanje: 1.10.2012 – 30.9.2013.

(12 meseci)

Lokacija: Požega, Užice, Novi

Pazar i Prijepolje

Smart

kolektiv

Opšti ciljevi:doprinos održivom ekonomskom i

društvenom razvoju u pograničnom području

Srbija - Crna Gora putem povecane održivosti

organizacija civilnog društva (OCD).

Specifični ciljevi:poboljšan kvalitet i kvantitet

partnerstava između OCD u programskoj

oblasti; poboljšan kvalitet i kvantitet

partnerstava između OCD i biznisa u

programskoj oblasti.

Through

GeographicIn

formation

System

Towards

Better

Cross-Border

Flood

Risk

Management

in the Lim

RiverBasin


Gora)


Trajanje:17.10.2012 – 16.10.2014.

(24 meseca)

Novi Pazar

Javno

vodoprivr

edno

preduzeć

e

“Srbijavo

de”

Opšti ciljevi:održavanje visokog kvaliteta

životne sredine granične oblasti, kao

relevantnog ekonomskog resursa za obe ciljne

zemlje, kroz razvijanje zajedničkih sistema

efikasnih javnih institucija u vanrednim

situacijama u vezi sa sprečavanjem i kontrolom

poplava.

Specifični ciljevi: 1) vršenje zajedničkih

osnovnih istraživanja o postojecim

vodoprivrednim master planovima i propisima

za upravljanje vodama u slivu reke Lim,

obezbeđenje razmene znanja i definisanje

preporuka za njihovu modernizaciju; 2)

sprovođenje sveobuhvatne izgradnje kapaciteta

državnih službenika i tehničkog unapređenja

javnih institucija koje se bave upravljanjem

rizicima od poplava; 3) razvoj efikasnih, javno

dostupnih kompleta usluga za sve one koji se

bave upravljanja rizicima od poplava; 4)

podizanje zajedničke stručne i javne svesti o

pitanjima zaštite životne sredine.

Together

Towards A

Goal


Gora)


Trajanje: 26.10.2012 – 25.10.2013.

(12 meseci)

Lokacija: Prijepolje

Partneri: Opština Prijepolje

Centar za

socijalni

rad

“Prijepolj

e”,

Prijepolje

Opšti ciljevi: poboljšanje profesionalne

saradnje u graničnoj oblasti u cilju unapređenja

života dece sa asocijalnim ponašanjem i mladih

u sukobu sa zakonom u zajednici.

Specifični ciljevi:stvaranje profesionalnih i

tehničkih pretpostavki za povecanje integracije

u zajednicu dece sa asocijalnim ponašanjem i

mladih koji su u sukobu sa zakonom.

Through

Professional

Cooperation

to

BetterServices


Gora)


Trajanje: 15.10.2012 – 13.10.2013

(12 meseci)

Lokacija: Priboj

PI Centar

za

socijalni

rad

Priboj

Opšti ciljevi:poboljšanje pružanja socijalnih

usluga u širem području opština Bijelo Polje i

Priboj;povecanje javne svesti kod dece i mladih

u vezi sa zaštitom životne sredine.

Specifični ciljevi: Unapređenje saradnje između

dva grada kroz razmenu iskustava i

unapređenje socijalnih usluga promovisanjem

usluga koje se trenutno ne sprovode ni u

Opštini Bijelom Polju ni u Opštini Priboj.

Together is

better


Gora)


Osnovna

škola

Opšti ciljevi:promovisanje razvoja dece kroz

organizaciju interaktivnih vannastavnih

aktivnosti transnacionalnih susreta sa

82

Lista realizovanih obuka u 2014. godini

(Zajedno je

lepo/ljepše)

Trajanje: 10.10.2012 – 9.8.2013.


Partneri: Opština Novi Pazar –

“Kancelarija za mlade”

“Desanka

Maksimo

vić”,

Novi

Pazar,

Srbija

vršnjacima koji ce doprineti uzajamnim

saznanjima, potpunijim prihodima i fizičkom

razvoju osnovne škole.

Specifični ciljevi:1) kroz interaktivni rad da se

pruži prilika studentima da prodube svoja

znanja i vidike u oblasti životnih veština; 2)

kroz druženje sa studentima iz drugih država da

se omoguci studentima da razviju duh

dobrosusedskih odnosa; 3) razumevanje

kulturnih osobenosti ljudi koji žive u ovim

oblastima sa ciljem razvijanja međuetničke

harmonije i tolerancije.

Cross-border

Flood

Protection

and

Rescue

Budžet: 372,197.83 € (Srbija+Crna

Gora)


Trajanje: 15.8.2012 – 14.4.2014.

(20 meseci)

Lokacija: Prijepolje, Priboj, Nova

Varoš

Ministars

tvo

unutrašnj

ih

poslova

Republik

e Srbije

Opšti ciljevi:smanjenje rizika od katastrofa

izazvanih prirodnim nepogodama, u Srbiji i

Crnoj Gori.

Specifični ciljevi: poboljšanje kapaciteta

prekograničnog područja i 6 opština u Srbiji i

Crnoj Gori u cilju smanjenja rizika od poplava

kroz prekograničnu saradnju i koordinisani

pristup, uključujuci proces tehničke i kadrovske

izgradnje kapaciteta i podizanje svesti opšte

populacije o prevenciji i upravljanju poplavama

u periodu od 20 meseci.

ActiveYouth

for Active

Societies


Gora)


Trajanje: 15.8.2012 – 14.8.2013.

(12 meseci)

Lokacija: Novi Pazar, Sjenica,

Prijepolje

Partneri: Urban In

Centar za

omladins

ki rad

(CZOR)

Opšti ciljevi: unapređenje

prekograničnesaradnje profesionalnog i

civilnog društva u oblasti omladinskog

aktivizma, kao osnove za

revitalizacijudruštvenih odnosa, zatim jačanje

tekucih procesa demokratizacije, kao osnove za

zajednički put ka EU.

Specifični ciljevi:promocija i zaštita ljudskih

prava u sandžačkoj oblasti kroz izgradnju

kapaciteta i umrežavanje formalnih i

neformalnih grupa mladih, uključujuci

kancelarije za mlade u omladinskom aktivizmu,

zaštitu ljudskih prava i negovanje

multikulturalnosti i različitosti u zajednici.

Lokacija Naziv obuke Organizatori obuke i datum

održavanja

Novi Pazar Razvoj kapaciteta žena u javnom sektoru u oblasti rodne

ravnopravnosti

UNOPS/EU i SDC, 4-6. mart

2014.

Nova Varoš Radionicazaakcionoplaniranje SKGO/EU, 1-2. jul 2014.

83

Pregled učešća gradova i opština na pojedinačnim obukama u 2014. godini142

142Statistički pregled učešča gradova i opština na obukama, januar-decembar 2014, Stalna konferencija gradova i opština, Savez

gradova i opština Srbije, Centar za obuku, Beograd, mart 2015.

Opština Broj

treninga

Trening-donator

Novi Pazar 9 Priprema opštinskih i regionalnih infrastrukturnih projekata (3); Uvođenje programskog

budžeta na lokalnomnivou – priprema budžeta za 2015. godinu, II modul (2); Uvođenje

programskog budžeta na lokalnom nivou –priprema budžeta za 2015. godinu, III modul

(2); Godišnji program zaštite, uređenja i korišćenjapoljoprivrednog zemljišta- izrada i

realizacija (1); Instruktivni seminar o Zakonu o legalizaciji objakata (1);Unapređenje

upravljanja javnim finansijama na lokalnom nivou (6); Razvoj kapaciteta žena u javnom

sektoruu oblasti rodne ravnopravnosti (15); Decentralizacija i primena principa

supsidijarnosti u Evropi i Srbiji (16);

Prijepolje 7 Izrada lokalnih programa ruralnog razvoja (4); Priprema opštinskih i regionalnih

infrastrukturnih projekata(3); Uvođenje programskog budžeta na lokalnom nivou –

priprema budžeta za 2015. godinu, II modul (2);Promocija investicionih potencijala i

unapredjenje komunikacije sa poslovnom zajednicom (11); Rodnaanaliza – korak ka

gendermainstreaming-u (15); Razvoj kapaciteta žena u javnom sektoru u oblasti rodne

ravnopravnosti (15); Partnerstvo javnog i civilnog sektora u kreiranju lokalnih azvojnih

politika (8);

Sjenica 5 Uvođenje programskog budžeta na lokalnom nivou – priprema budžeta za 2015. godinu,

I modul (2); Zaštitaprava pacijenata nakon godinu dana-iz ugla lokalne samouprave (1);

Lokalni ekonomski razvoj (11); Rodnaanaliza – korak ka gendermainstreaming-u (15);

Partnerstvo javnog i civilnog sektora u kreiranju lokalnihrazvojnih politika (8);

Tutin 10 Zakon o javnoj svojini – implikacije na rad stručnih službi JLS i JP (4); Izrada lokalnih

programa ruralnograzvoja (4); Uvođenje programskog budžeta na lokalnom nivou –

priprema budžeta za 2015. godinu, I modul(2); Uvođenje programskog budžeta na

lokalnom nivou – priprema budžeta za 2015. godinu, II modul (2);Uvođenje

programskog budžeta na lokalnom nivou – priprema budžeta za 2015. godinu, III modul

(2); Lokalniekonomski razvoj (11); Instruktivni seminar o Zakonu o legalizaciji objakata

(1); Rodna analiza – korak kagendermainstreaming-u (15); Razvoj kapaciteta žena u

javnom sektoru u oblasti rodne ravnopravnosti (15);Razvoj kapaciteta i senzibilizacija

muškaraca donosioca odluka na lokalnom nivou (15); Decentralizacija iprimena principa

supsidijarnosti u Evropi i Srbiji (16);

Priboj 8 Priprema opštinskih i regionalnih infrastrukturnih projekata (3); Uvođenje programskog

budžeta na lokalnomnivou – priprema budžeta za 2015. godinu, II modul (2); Lokalni

ekonomski razvoj (11); Promocijainvesticionih potencijala i unapredjenje komunikacije

sa poslovnom zajednicom (11); Rodna analiza – korakka gendermainstreaming-u (15);

Razvoj kapaciteta žena u javnom sektoru u oblasti rodne ravnopravnosti(15); Razvoj

kapaciteta i senzibilizacija muškaraca donosioca odluka na lokalnom nivou (15);

Partnerstvojavnog i civilnog sektora u kreiranju lokalnih razvojnih politika (8);

Nova Varoš 15 Izrada lokalnih programa ruralnog razvoja (4); Priprema opštinskih i regionalnih

infrastrukturnih projekata(3); Uvođenje programskog budžeta na lokalnom nivou –

priprema budžeta za 2015. godinu, I modul (2);Uvođenje programskog budžeta na

lokalnom nivou – priprema budžeta za 2015. godinu, II modul (2); Lokalniekonomski

razvoj (11); Promocija investicionih potencijala i unapredjenje komunikacije sa

poslovnomzajednicom (11); Radionica za implementaciju, monitoring i evluaciju

strategija/akcionih planova (2);Radionica za energetsko planiranje (2); Radionica za

akciono planiranje (2); Radionica za izradu energetskihplanova (2); Decentralizacija i

sistem lokalne samouprave u Srbiji (5); Unapređenje upravljanja javnimfinansijama na

lokalnom nivou (6); Rodna analiza – korak ka gendermainstreaming-u (15); Razvoj

kapacitetai senzibilizacija muškaraca donosioca odluka na lokalnom nivou (15);

Partnerstvo javnog i civilnog sektora u kreiranju lokalnih razvojnih politika (8);

84

Pregled učešća gradova i opština na pojedinačnim obukamau 2015. godini143

143Godišnji pregled učešća gradova i opština na obukama u 2015. godini, Stalna konferencija gradova i opština, Savez gradova i opština

Srbije, Centar za obuku, Beograd, mart 2016.

Opština Broj

treninga

Trening-donator

Novi Pazar 12 Izrada lokalnih programa ruralnog razvoja i poljoprivrede II (1); Instrument za

pretpristupnu pomoć EU za period 2014-2020. (IPA II)-uvod u novu budžetsku

perspektivu EU (3); Raspoloživi fondovi EU i priprema predloga projekata u skladu sa

EU procedurama (4); Unapređenje poslovnog okruženja na lokalnom nivou kroz

regulatornu reformu (8); Model procene ugroženosti jedinica lokalne samouprave (3);

Zakon o pravima pacijenata: sprovođenje i izazovi iz ugla lokalnih samouprava (1);

Uloga građevinske inspekcije na lokalnom nivou u sprovođenju zakona o izmenama i

dopunama zakona o planiranju i izgradnji (1); Uloga građevinske inspekcije na lokalnom

nivou u sprovođenju zakona o ozakonjenju objekata (1); Interakcija sa investitorom (13);

Nova rešenja Zakona o planiranju i izgradnji sa posebnim osvrtom na uspostavljanje

objedinjene procedure za izdavanje akata o građenju (13); Promocija tolerancije,

suzbijanje diskriminacije i poštovanje prava interno raseljenih lica u Srbiji u potrazi za

trajnim rešenjima (19); Upis činjenice rođenja u matičnu knjigu rođenih pripadnika

romske nacionalne manjine koji nisu upisani u ovu službenu evidenciju u propisanom

roku za prijavu te činjenice(11);

Prijepolje 10 Izrada lokalnih programa ruralnog razvoja i poljoprivrede II (1); Realizacija projekata u

okviru grant šeme EU Exchange 4– briga o starima/pomoć u kući (2); Unapređenje

upravljanja javnim finansijama na lokalnom nivou (6); Raspoloživifondovi EU i

priprema predloga projekata u skladu sa EU procedurama (4); Zakon o javnoj svojini –

implikacije na radstručnih službi JLS i JP (4); e-Obuka “Dobra uprava u gradovima i

opštinama” (5); e-Obuka “Upravljanje I kontrolafinansija na lokalnom nivou” (6);

Lokalni izbori – dosledna primena izbornog prava (9); Uloga građevinske inspekcije

nalokalnom nivou u sprovođenju zakona o izmenama i dopunama zakona o planiranju i

izgradnji (1); Upis činjenice rođenjau matičnu knjigu rođenih pripadnika romske

nacionalne manjine koji nisu upisani u ovu službenu evidenciju u propisanom roku za

prijavu te činjenice(11);

Sjenica 9 Realizacija projekata u okviru grant šeme EU Exchange 4 – briga o starima/pomoć u

kući (2); Unapređenje upravljanjajavnim finansijama na lokalnom nivou (6);

Raspoloživi fondovi EU i priprema predloga projekata u skladu sa EUprocedurama (4);

e-Obuka “Dobra uprava u gradovima i opštinama” (5); e-Obuka “Upravljanje I kontrola

finansija nalokalnom nivou” (6); Lokalni izbori – dosledna primena izbornog prava (1);

Uloga građevinske inspekcije na lokalnomnivou u sprovođenju zakona o izmenama i

dopunama zakona o planiranju i izgradnji (1); Interakcija sa investitorom (13);Upis

činjenice rođenja u matičnu knjigu rođenih pripadnika romske nacionalne manjine koji

nisu upisani u ovu službenuevidenciju u propisanom roku za prijavu te činjenice(11);

Tutin 11 Instrument za pretpristupnu pomoć EU za period 2014-2020. (IPA II)-uvod u novu

budžetsku perspektivu EU (3);Unapređenje upravljanja javnim finansijama na lokalnom

nivou (6); Unapređenje poslovnog okruženja na lokalnom nivoukroz regulatornu

reformu (8); e-Obuka “Dobra uprava u gradovima i opštinama” (5); e-Obuka

“Upravljanje I kontrolafinansija na lokalnom nivou” (6); Lokalni izbori – dosledna

primena izbornog prava (9); Model procene ugroženostijedinica lokalne samouprave (3);

Zakon o pravima pacijenata: sprovođenje i izazovi iz ugla lokalnih samouprava

(1);Uloga građevinske inspekcije na lokalnom nivou u sprovođenju zakona o izmenama

i dopunama zakona o planiranju iizgradnji (1); Interakcija sa investitorom (13); Upis

činjenice rođenja u matičnu knjigu rođenih pripadnika romskenacionalne manjine koji

nisu upisani u ovu službenu evidenciju u propisanom roku za prijavu te činjenice(11);

Priboj 5 Realizacija projekata u okviru grant šeme EU Exchange 4 – briga o starima/pomoć u

kući (2); Zakon o javnoj svojini –implikacije na rad stručnih službi JLS i JP (4); e-Obuka

“Upravljanje I kontrola finansija na lokalnom nivou” (6); Ulogagrađevinske inspekcije

na lokalnom nivou u sprovođenju zakona o izmenama i dopunama zakona o planiranju

i izgradnji(1); Upis činjenice rođenja u matičnu knjigu rođenih pripadnika romske

nacionalne manjine koji nisu upisani u ovuslužbenu evidenciju u propisanom roku za

prijavu te činjenice(11);

85

Nova Varoš 10 Instrument za pretpristupnu pomoć EU za period 2014-2020. (IPA II)-uvod u novu

budžetsku perspektivu EU (3);Unapređenje upravljanja javnim finansijama na lokalnom

nivou (6); Raspoloživi fondovi EU i priprema predloga projekatau skladu sa EU

procedurama (4); Zakon o javnoj svojini – implikacije na rad stručnih službi JLS i JP

(4); Unapređenjeposlovnog okruženja na lokalnom nivou kroz regulatornu reformu (8);

e-Obuka “Dobra uprava u gradovima i opštinama”(5); e-Obuka “Upravljanje I kontrola

finansija na lokalnom nivou” (6); Uloga građevinske inspekcije na lokalnom nivou

usprovođenju zakona o izmenama i dopunama zakona o planiranju i izgradnji (1); Uloga

građevinske inspekcije nalokalnom nivou u sprovođenju zakona o ozakonjenju objekata

(1); Upis činjenice rođenja u matičnu knjigu rođenihpripadnika romske nacionalne

manjine koji nisu upisani u ovu službenu evidenciju u propisanom roku za prijavu

tečinjenice(11);

86

PRILOG 8. Raspodela mandata u lokalnim vlastima u opštinama u Srbiji

Novi Pazar

Skupština ima 47 odbornika.

Evropski Novi Pazar – Rasim Ljajić, ima 18 odbornika ili 38,3%.

Stranka demokratske akcije Sandžaka - dr Sulejman Ugljanin, ima 11 odbornika ili 23,4%.

Muamer Zukorlić – Bošnjačka demokratska zajednica Sandžaka, ima 10 odbornika ili 21,3%.

Aleksandar Vučić – Srbija pobeđuje, ima 5 odbornika ili 10,6%.

Sandžačka narodna partija – dr Mirsad Đerlek ima 3 odbornika ili 6,4%.

Vlast čini Koalicija: Evropski Novi Pazar – Rasim Ljajić sa 18 odbornika, Aleksandar Vučić – Srbija

pobeđuje sa 5 odbornika i Sandžačka narodna partija – dr Mirsad Đerlek sa 3 odbornika, što čini

većinu od 26 odbornika.

Tutin

Skupština opštine ima 37 odbornika, većinu čini SDA Sandžaka - dr Sulejman Ugljanin koja

samostalno drži vlast.

SDA je osvojila 55,2 odsto glasova izašlih birača. SDP 23,9 odsto, a BDZ Sandžaka 14,9 odsto. Ostali

nisu prešli cenzus.

Sjenica

Skupština opštine Sjenica broji 39 odbornika, i to: SDA ima 12 odbornika, BDZ 11, SDP 8, URS 2,

GG 2 a SPS 4 odbornika. Vlast čini većina oko SDA Sandžaka – dr Sulejman Ugljanin.

87

Prijepolje

Skupštini opštine, koja broji 61 odborničko mesto i to: SDP 13, DPS 10, SNS 10, DS-SPS 9, SRS -

DSS 8, SDA 6 i BDZ 5 odbornika.

Većinu ima koalicija SNS, DPS, DS-SPS i SRS-DSS.

Priboj

Skupština opštine Priboj broji 41 odbornik.

Odbornička grupa SNS broji 16 odbornika, odbornička grupa SDP - Rasim Ljajić 4 odbornika, SDA

- Sulejman Ugljanin 4 odbornika, Socijalistička partija Srbije 4 odbornika, PUPS 2 odbornika, Nova

Srbija 2 odbornika, SPO 1 odbornik, Pokret socijalista 1 odbornik, LDP 2 odbornika, SDS 1

odbornika, BDZ 1 odbornik, Dveri 1 odbornik, DSS 2 odbornika.

Vlast čini odbornici okupljeni oko odborničke grupe SNS.

Nova Varoš

Skupština opštine Nova Varoš ima 26 odbornika.

SNS-DSS ima 8 odbornika, DS ima 5 odbornika, SPS ima 5 odbornika, GG „ Novi ljudi za Novu

Varoš“ ima 4 odbornika, NS ima 2 odbornika, URS ima 2 odbornika i SDP ima 1 odbornika.

Vlast čini koalicija oko SNS-DSS.

Po dva poslanika iz Sandžaka u Parlamentu Srbije imaju SDA i BDZ, dok su ostali deo koalicionih

dogovora.

88

PRILOG 9. Raspodela mandata u lokalnim vlastima na severu Crne Gore

Pljevlja

U Pljevljima gdje Bošnjaci Muslimani čine ubjedljivu manjinu njihove etničke stranke nijesu

nastupale na lokalnim izborima nego je Bošnjačka stranka ušla u koaliciju sa DPS-om. Zahvaljujući

tome DPS, BS i SDP koji je nastupao samostalno i osvojio 1 mandat su osvojili poslije niza godina

lokalnu vlast u Pljevljima. Etnički sastav Pljevalja u procentima je sljedeći: 6,91 Bošnjaci, 5,65

Muslimani a Srbi 57,07 a Crnogorci 24,34 odsto.

Koalicija Socijalistička narodna partija Crne Gore, Pokret za Pljevlja, dr Novica Stanić - dr Miloje

Pupović: 28,2 odsto ili 10 mandata, Ujedinjena srpska lista 0,8 odsto bez mandata, Demokratski front

19,8 ili 7 mandata, Koalicija za evropska Pljevlja – Milo Đukanovic 45,4 odsto ili 17 mandata, SDP

4,3 odsto ili 1 mandat.

Rožaje

Rožaje BDZ dobila je 3,5 odsto glasova ili 1 mandat, SDP 13,8 ili 4 mandata Za evropsko Rožaje

Milo Đukanovic 34,6 ili 12 mandata, Bošnjačka stranka 47,4 ili 17 mandata.

Plav

DF 7,1 odsto 2 mandata, Za evropski Plav Milo Đukanovic, 32,4 ili 11 mandata, SDP 21,2 ili 7

mandata, Građanska inicijativa Hoti Iber 1 mandat, SNP 9,5 ili 3 mandata, Bošnjačka stranka 22,9 ili

7 mandata.

Petnjica

Petnjica DPS 45,6 15 mandata, Socijalistička narodna stranka 3 odsto ili 1 mandat, Bošnjačka stranka

13,5 ili 4 mandata, SDP 34,5 ili 11 mandata.

89

Gusinje

Složno za Gusinje DPS-BS- SDP 39 odsto ili 12 glasova, DUA 7,9 ili 2 mandata, Koalicija za Gusinje

dr Rusmin Laličić 12 mandata, Demokraski savez u CG, 12,6 ili 4 mandata i Albanska alijansa 7,4 ili

2 mandata. Na vlasti je DPS-BS-SDP ali je opština u blokadi jer je jedan odbornik DPS-a prešao u

opoziciju.

Opština je u potpunosti zavisna od egalizacionog fonda a u blokadi je više od godinu dana u kojem

periodu lokalni parlament zbog blokade nije sazivan.

Bijelo Polje

Bošnjačka stranka 6 odsto ili 2 mandata, DBZ Dolazi istina, Akovo moje 1,4 odsto bez mandata, SDP

12,8 ili 5 mandata, DPS, 47,1 ili 19 mandata, Demokratski front 11,8, SNP16,5 ili 7 mandata,

Bjelopoljska lista Zajedno za svoj grad 1,8 odsto bez mandata.

Berane

Berane Da pobijede Berane DPS Milo 43,7 ili 17 mandata, Bošnjačka stanka Berane 2,0, SDP Berane

da bude bolje, 2,7, Pozitivna Crna Gora, 2,2 odsto bez mandata, Zdravo Berane, SNP-Demokratski

front 18 mandata.

90

PRILOG 10. Odnos manjinskih političkih stranaka i udela nacionalnih manjina u ukupnom stanovništvu

Nacionalna

manjina

Brojnost pripadnika

nacionalne manjine:

izraženo u %144

Broj registrovanih

partija (2012.

godine)145

Broj registrovanih

partija (2016.

godine)146

Bošnjaci 2,02 12 12

Romi 2,05 7 7

Albanci 0,08 6 7

Mađari 3,53 6 8

Vlasi 0,49 5 3

Hrvati 0,81 2 2

Crnogorci 0,54 1 1

Makedonci 0,32 1 2

Goranci 0,11 1 1

Rusini 0,20 2 2

Rumuni 0,41 2 2

Slovaci 0,73 2 5

Bugari 0,26 3 4

Bunjevci 0,23 3 3

Rusi 0,05 2 4

Ukupno 11,83% 55 63

144 Izvor: http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/Popis2011/Nacionalna%20pripadnost-Ethnicity.pdf (Pristupljeno: 26.4.2014).

145 Izvor: Danas, 30. januar 2013. godine.

146 Izvor: Registar političkih partija za nacionalne manjine Ministarstva državne uprave i lokalne samouprave, link:

http://www.mduls.gov.rs/dokumenta-politicke-stranke.php (Pristupljeno: 25. marta 2016).

http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/Popis2011/Nacionalna%20pripadnost-Ethnicity.pdf

http://www.mduls.gov.rs/dokumenta-politicke-stranke.php

91

PRILOG 11. Sporazum o saradnji BS-DPS-a o Sandžaku – prekograničnoj regiji

92

93

LITERATURA

1. Analiza funkcionisanja lokalne samouprave u Crnoj Gori (2012), na www.mup.gov.me,

Podgorica, 21. jun.

2. Analiza modela lokalne samouprave (nacrt) (2015), Ministarstvo unutrašnjih poslova. Vlada

Republike Crne Gore, Podgorica, oktobar na: www.gov.me.

3. Antić, Velizar; Veković, Marko (2012) Odnos Islamske zajednice BiH prema islamskim

zajednicama u Srbiji, Fakultet političkih nauka, Podgorica, Godišnjak broj 7.

4. Aydintasbas Asli (2016) The Good, the Bad, and the Gulenists: The role of the Gulen movement

in Turkey’s coup attempt, European Council on Foreign Relations, 188, September.

5. Azinović, Vlado (2012) Uvod u studije terorizma, Fakultet političkih nauka Univerziteta u

Sarajevu, Sarajevo.

6. Bajrović, Amela (2005) Granica koja razdvaja Bošnjake, Institute for Warand Peace

Reporting – London, 2. februar.

7. Bakračević, Slavka (2016) Ugljanin traži međunardone snage u Sandžaku, “Politika”,

Beograd, 4 april.

8. Bašić, Goran (2002) Položaj Bošnjaka u Sandžaku, Centar za antiratnu akciju, Beograd.

9. Bašić, Goran [ur.] (2003) Demokratija i multikulturalnost u Jugoistočnoj Evropi. Beograd:

Centar za istraživanje etniciteta.

10. Bašić, Goran; Miličević, Neđo; Murgel, Jasna; Ortakovski, Vladimir; Tatalović, Siniša (2002)

Demokratija i nacionalne manjine. Beograd: Centar za istraživanje etniciteta.

11. Bieber, Florian (2008) Introduction: Minority participation and political parties, u: Bieber,

Florian, (ur.) Political Parties and Minority Participation, Skoplje: Friedrich Ebert Stiftung-

Office Macedonia.

http://www.mup.gov.me/

http://www.gov.me/

94

12. Biserko, Sonja (2010) Sandžak: Radikalizacija ili saradnja, u: Sandžak i evropska

perspektiva, Helsinški odbora za ljudska prava u Srbiji, Beograd, Sveska 29, 10–26.

13. Bošnjački nacionalni savet: Test za državu (2016) “Helsinški bilten” broj 69, Helsinški odbor

za ljudska prava u Srbiji, Beograd, oktobar.

14. Canka, Mustava (2005) Raspoloženje među sandžačkim Bošnjacima, Deutsche Welle – Bon,

9. februar.

15. Centar za regionalizam (2012) Sloboda kretanja ljudi i robe između Srbije i Kosova u kontekstu

regionalne saradnje, na: www.centarzaregionalizam.org.rs.

16. Davutoglu, Ahmet (2011) Strategijska dubina – Međunarodni položaj Turske, “Politeia”

Banja Luka, broj 2, decembar.

17. Deklaracija o imenu Bošnjak (2003) Almanah 23-24, Udruženje Almanah, Podgorica.

18. Deni, Rodrik (2016) Erdogan i Gulenisti doveli Tursku do ćorsokaka, “Danas”, Beograd, 15

septembar.

19. Despotović, Ilija (2010) Śever Crne Gore – Geografski i(li) politički pojam, Matica

crnogorska, Podgorica.

20. Đukanović, M. (2013) Nismo nikad, Revija „Sandžak“, Novi Pazar, br. 171, 20. februar.

21. Editor (2016) High–Ranking Defence Officials Discuss Terrorist Threat in the Region,

Independent Balkan News Agency, Saturday, 10 december.

22. Fijuljanin, Muhedin (2010a) Sandžak i Bošnjaci, Centar za bošnjačke studije, Tutin, maj.

23. Fijuljanin, Muhedin (2010) Sandžak i sandžački Bošnjaci, u: Džudžević, Esad, Sandžak

mulitetnička regija. Zbirka međunarodnih i domaćih dokumenata o regionalizmu, Centar za

bošnjačke studije, Tutin, oktobar.

24. Filandra, Šaćir (2012) Bošnjaci nakon socijalizma – O bošnjačkom identitetu u

postjugoslovenskom dobu, BZK Preporod/Synopsis, Sarajevo.

25. Filipović Vladimir (2016) Zahtev iz Turske: Zatvorite Gulenove škole u Srbiji, “Blic”,

Beograd, 26. oktobar.

26. Folić, Zvezdan (2001) Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1853: Pozicija i

aktivnost Islamske vjerske zajednice 1918-1945, Almanah 15-16, Udruženje Almanah,

Podgorica.

27. Ganić, Ejup (2015) Platforma za budućnost Sandžaka - Put i način očuvanja identiteta,

“Damar”, glasilo Udruženje Bošnjaka porijeklom iz Sandžaka, Sarajevo.

95

28. Husović, R. (2013) Potpisali smo, Revija «Sandžak», br. 171, Novi Pazar, br. 171, 20. februar.

29. IFIMES - Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (2005) Sandžak: Regija

koja povezuje ili deli Srbiju i Crnu Goru, Ljubljana, 24.januar/siječanj.

30. ICG European Report No XXX (2005) Serbia’s Sandzak: Balkan deja vu, Belgrade/Brussels,

Ferbuary.

31. International Crisis Group (2012) Bosnia’s Dangerous Tango: Islam and Nationalism Europe

Briefing, No 70, 26 February.

32. Janjić, Dušan (2005) O novoj, demokratskoj manjinskoj politici, u: Prava manjina, Odbor za

građanske inicijative, Niš.

33. Janjić, Dušan (2011) Davutoglu prigrabio pravo da određuje odnose u kući domaćina,

“Tanjug”, Beograd, nedelja, 30. januar, 15:38.

34. Janjić, Dušan PhD (2015) Normalization Challenges. Analysis of the Negotiation Process and

Implementation of the Brussels Agreement, Forum for Ethnic Relations, „Policy Paper“,

Belgrade, 1/2015.

35. Jasnić Mastilović, Ivana (2016) Bakir kao Erdoganov kurir. Šta se krije iza Izetbegovićeve

posete Novom Pazaru, “Blic”, Beograd, 9. jul.

36. Jugozapadna Srbija/Sandžak: Opštine Novi Pazar, Priboj, Prijepolje, Raška (2005) Borba

ptoriv rasizma, ksenofobije i diskriminacije prema etničkim manjinama i ugroženim ljudima.

Završni izveštaj 2004 – maj 2005, Forum za etničke odnose i COOPI, Beograd, 23 str.

37. Jurilj Zdenko (2016) Turska preko Bosne i Kosova, uz pomoć SAD-a, utječe na Balkan.

Budućnost Bošnjaka i Albanaca predstavlja balkanski ključ po pitanju geopolitike ,

“Večernji list”, Zagreb, 3. april.

38. Kahrović Jerebičanin, Muradija (2014) Novi Pazar u vaktu i zemanu, Narodna biblioteka

“Dositej Obradović”, Novi Pazar.

39. Kalezić Jelisavka (2014) Sandžačke igre,“Vijesti“, 3. decembar 2014, na: www.vijesti.me.

40. Kalač, H. (2013) Sporazum o Sandžaku BS-DPS, Revija „Sandžak“, Novi Pazar, br. 171, 20.

februar.

41. Krcić, Šefket (2015) Sandžak između autonomije i izolacije, časopis “Avlija”, Rožaje.

42. Lazarević, Gordana, Knežević, Ivan, Božić, Relja (2011) „Prekogranična saradnja”,

Friedrich Ebert Stiftung, Beograd, na: www.emins.org.

http://www.vijesti.me/

http://www.emins.org/

96

43. Less, Timothy (2016) Dysfunction in the Balkans. Can the Post–Yugoslav Settlement

Survive?, Nova srpska politička misao, 22. decembar.

44. Lozančić, Marko (2003) Geostrategic Aspect of Sandžak Demographic Dynamics, Geoadria,

Zadar, Volumen 8/2.

45. Lukač – Zoranić, Amela and Ferhatović, Jahja (2016) Depicting Sandžak in Contemporary

Travel Writing, in: The Balkans in Travel Writing, Edutted by Krivokapić Marija, Cambridge

Scholars Publishing, Cambridge.

46. Lukač – Zoranić, Amela (2014) Serbia towards NATO: Sandžak in between. Paper presented

at the Summer school “The Balkans Success Story – Maintaining Regional Security and

Enhancing Stability” organized by NATO with support ATA, Nem, BiH, August 14–18.

47. Margolis S. Eric (2005) Rat na krovu svijeta. Sukob koji će odrediti gospodara

Azije,“ArmisPrint“, Sarajevo.

48. Morrison, Kenneth (2008) Wahabism in the Balkans, Balkans Series, 0-06, advanced

Research and Assessment group, Defence acacemy of the United Kingdom, February.

49. Mušović, dr Ejup (1995) Crnogorski Muslimani, Identitet Bošnjaka-Muslimana: zbornik

radova sa naučnog simpozijuma u Plavu , uredio Ramiz Crnovšanin et al. Plav.

50. Novaković, Dragan (2007) Processes of the Internal Organizational Consolidation of the

Islam Religious Community in the Socialist Yugoslavia, in: Islam at the Balkans in the Past,

Today and in the Future, edited by Dragoljub B. Đorćević, Dragan Todorović i Ljubiša

Mitrović, Niš.

51. Novosel, S (2015) Sandžak važan, ali zanemaren region (“Sandžak danas”, 25. septembar.

52. Panović, Zoran (2012) MOSI – London 2012, „Danas“, 10. avgust, na: www.danas.rs.

53. Prelević Savo (2016) Fejzić: Djelovanje Gulenove organizacije u Crnoj Gori slabo, država

svakako da prati njihov rad, Vijesti, Podgorica, 27. jun.

54. Pfeifer, Christian i Šećeragić, Bisera (2009) Percepcija privatnog biznis sektora Sandžaka o

političkom i ekonomskom ambijentu, “Empirijska studija”, Forum ZFD – Regional Office

Novi Pazar, Evropski pokret u Srbiji - Lokalno veće Novi Pazar.

55. Programska deklaracija VIII Kongresa Socijaldemokratske partije Crne Gore ( 2015), na:

www.sdp.co.me.

56. Purišić, K. (2013) Sporazum jeste uslov podršci na referendumu, Revija „Sandžak“, Novi

Pazar, br. 171, 20. februar.

http://www.danas.rs/

http://www.sdp.co.me/

97

57. Rastoder, Šerbo (2004) Bošnjaci/Muslimani i popis stanovništva u Crnoj Gori, “Almanah”.

br. 25-26, Udruženje „Almanah“, Podgorica.

58. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore za period 2014-2020. godina (2014) Crna Gora

Ministarstvo ekonomije, jun, na:www.mek.gov.me/.

59. Svirčević, Miroslav (2010) Strategijska dubina turske spoljne politike. Prikaz knjige: Darko

Tanasković: Neosmanizam – povratak Turske na Balkan, JP “Službeni glasnik”, Nova srpska

politička misao, Beograd, 19. jul, 1–109.

60. Štitkovac, E. (2006) Smeju li se ignorisati upozorenja iz Sandžaka, Deutsche Welle - Bon, 31.

maj.

61. Tomić, R.(2014) I četiri žene ratnice ISIL-a, Pobjeda, Podgorica, 8. mart.

62. Tomić, R. (2015) Devetoro povratnika iz zločinačkog pakla, „Pobjeda“, Podgorica, 17. mart.

63. Zirčanin, Adnan (2016) Gulenisti u Sandžaku, Bosnjaci.net, Elektronske novine Sandžak

Press, 26. jul.

64. Zukorlić, M. (2013) Muftija M. ef. Z poziva potpisnike Sporazuma da ga ispoštuju, Revija

„Sandžak“, Novi Pazar, br. 171, 20. februar.

65. Zukorlić, Muamer (2016) Za pomirenje. Izborni program, Bošnjačka demokratska zajednica

Sandžaka, Novi Pazar, 143 str.

66. Ujkanović, Enver (2014) Arabizmi (islamizmi) u našoj upotrebi, u: Novi Pazar 2014,

Novopazarski zbornik, Istorijski arhiv “Ras”, Novi Pazar, broj 37.

67. Wood, Nicholas (2005) Bošnjački u Sandžaku, The International HeraldTribune – Pariz, 18.

februar.

http://www.mek.gov.me/

Documents

MAPIRANJE SANDŽAKA