Margerita Szulińska

Ossów - Wrota Bitwy Warszawskiej1920 Roku - park kulturowy nahistorycznym szlakuOchrona Zabytków 56/3 (242), 11-20

2008

11

OSSÓW – WROTA BITWY WARSZAWSKIEJ 1920 ROKU – PARK KULTUROWY NA HISTORYCZNYM SZLAKU

realizacjeMargerita Szulińskahistoryk sztukiRegionalny Osrodek Badani Dokumentacji Zabytków w Warszawie

T worzenie parków kulturowych jest wyrazemtroski lokalnej społeczności i samorządów o za-

chowanie występującego na danym terenie cennegokrajobrazu kulturowego, rozumianego zgodnie z za-pisem w Ustawie o ochronie i opiece nad zabytkamijako „przestrzeń historycznie ukształtowana w wyni-ku działalności człowieka, zawierająca wytwory cy-wilizacji oraz elementy przyrodnicze”. Jak pokazujepięcioletnia już praktyka tworzenia parków kulturo-wych, tego rodzaju umowa społeczna, jako ściśle zwią-zana z zarządzaniem przestrzenią, wymaga dużegozaangażowania wszystkich jej uczestników, jak rów-nież pogodzenia, przy użyciu wielu formalnopraw-nych narzędzi, różnorodnych, często sprzecznych zesobą interesów, czego efekty zwykle są rozłożone

w czasie. Taka sytuacja powoduje, że wiele z podej-mowanych na Mazowszu prób utworzenia parkówkulturowych w rezultacie nie przyniosło usankcjo-nowanych prawnie skutków. Powołany w kwietniu2009 r. park kulturowy Ossów – Wrota Bitwy War-szawskiej 1920 Roku jest zatem pierwszym parkiemkulturowym w woj. mazowieckim. Stanowi on rów-nież interesujący przykład współpracy samorządo-wej między gminami i powiatem. Nazwa parku:Ossów – Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 Roku,związana z wydarzeniami historycznymi, odwołujesię jednocześnie do niezwykle istotnego dla regionuprzedsięwzięcia polegającego na organizowaniu systemu ochrony i upamiętnienia wielu ważnychmiejsc Bitwy Warszawskiej 1920 r.

1. Schematyczne przedstawienie pola bitwy pod Ossowem i Leśniakowizną (kolorem niebieskim oznaczono ruchy wojsk polskich, koloremczerwonym – wojsk bolszewickich). Rys. A. Dymek.1. Schematic depiction of the battlefield at Ossów and Leśniakowizna (blue marks the movement of the Polish armies, red – of theBolshevik armies). Drawing: A. Dymek.

12

Bitwa Warszawska była przełomowym momen-tem w wojnie polsko-bolszewickiej (1919-1921). Dlapodkreślenia jej rangi zwykło się nazywać ją osiem-nastą decydującą bitwą w dziejach świata lub cudemnad Wisłą. Polska, która dopiero odzyskała niepo-dległość, stanowiła dla bolszewików zaledwie celtaktyczny, ich główną bowiem misją było udzieleniepomocy komunistom, którzy w tym czasie próbowaliwszcząć rewolucję w Niemczech i w krajach powsta-łych z rozpadu Austro-Węgier. Szlak zaciętych walkze znacznie liczniejszym i silniejszym napastnikiemzajmuje terytorium o powierzchni przekraczającej40 tysięcy km². Teren samej bitwy obejmuje swymzasięgiem większość obecnych województw mazo-wieckiego, podlaskiego, lubelskiego oraz, w mniej-szym stopniu, województw kujawsko-pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Działania wojenne pro-wadzono zasadniczo na trzech obszarach bojowych:pierwsza armia zajęła linię obrony ciągnącą się odprzedmieść Warszawy, poprzez Radzymin i okolice,Ossów, Wołomin, Tłuszcz, po Mińsk Mazowiecki i Wyszków; piąta armia operowała nad Wkrą w pa-sie od Modlina do Płońska, w rejonie miejscowości:Borkowo, Wrona, Sochocin, Nowe Miasto, Ciecha-nów, Nasielsk, Działdowo, Brodnica, Sierpc, Płock,Mława, Chorzele; manewr grupy uderzeniowej znadWieprza obejmował m.in.: Garwolin, Kołbiel, Łu-ków, Parczew, Cyców, Kock, Kolno, Białystok i wieleinnych mniejszych miejscowości1.

Działania bojowe w okolicach Ossowa, niewiel-kiej wsi w gminie Wołomin, toczyły się 13-14 sierp-nia 1920 r. Były to walki o przełamanie polskiej obro-ny, rozpoczęte przez rosyjską 79. brygadę strzelców i prowadzone w dwóch równoległych kierunkach:

na Wołomin oraz na Leśniakowiznę i Ossów2. Z taktycznego punktu widzenia większe znaczeniedla polskiej strony posiadał bój pod Wołominem,jednak w tradycji rangę przełomowego dla dalszychlosów bitwy zyskał bój pod Leśniakowizną i Osso-wem. Tam właśnie poległ ksiądz Ignacy Skorupka,kapelan 236. ochotniczego pułku piechoty, złożone-go w dużej mierze z uczniów warszawskiego Liceumim. Króla Władysława IV na Pradze Północ. Zapisanewe wspomnieniach uczestników słowa księdza Sko-rupki o zwycięstwie, które wygłosił podczas mszy po-lowej w Ząbkach oraz bohaterska śmierć kapelananadały sukcesom polskich oddziałów pod Ossowemwymiar niemal nadprzyrodzony3. Taką też ocenętych walk odnajdujemy w opisie miejscowości za-wartym w przewodniku turystycznym z 1932 r.,gdzie czytamy: „Ossów nie dał rezultatu, lecz jednakzatrzymał ruch nieprzyjaciela”4.

Pole bitwy pod Ossowem zajmowało teren bar-dzo rozległy, przy czym nie było specjalnie uzbrojo-ne okopami ani innymi budowlami militarnymi,dlatego też w dzisiejszym krajobrazie wsi, który, cowarto zaznaczyć, pozostał w niewielkim stopniuzmieniony, występują głównie różnego rodzaju fomyupamiętnienia konkretnych wydarzeń. Należy donich potężny drewniany krzyż ustawiony w miejscuśmierci księdza Ignacego Skorupki na polach os-sowskich5. Księdzu Skorupce poświęcony jest rów-nież pomnik w kształcie obelisku ustawiony w Osso-wie przy ul. Matarewicza, w pobliżu chałupy, doktórej przeniesiono po bitwie zwłoki kapelana. W kompleksie leśnym należącym do poligonu woj-skowego, już na terenie gminy Zielonka, znajduje sięcmentarz wojenny. Powstał on w miejscu, gdzie po

2. Plan okolic Ossowa z zazna-czonymi miejscami upamięt-nień. Ze zbiorów archiwumUrzędu Miasta w Wołominie.2. Plan of the region of Ossówwith marked commemorationsites. From the collections of thearchive of the Town Office inWołomin.

realizacje

3. Krzyż upamiętniający miejsceśmierci księdza Ignacego Skorupkipod Ossowem, 1933 r. Fot. ze zbio-rów Archiwum Dokumentacji Me-chanicznej w Warszawie.3. Cross commemorating the site ofthe death of Rev. Ignacy Skorupkaat Ossów, 1933. Photo: from the col-lections of the Archive of Mechani-cal Documentation in Warsaw.

4. Krzyż upamiętniający miejsce śmierci księdza Ignacego Skorupki pod Ossowem, 2008 r. Fot.M. Szulińska.4. Cross commemorating the site of the death of Rev. Ignacy Skorupka at Ossów, 2008. Photo:M. Szulińska.

bitwie w 9 zbiorowych mogiłach złożono ciałażołnierzy polskich. Ustawiono tu krzyż, po-święcony we wrześniu 1920 r., a w 1924 r.w rocznicę bitwy odsłonięto pomnik ku czcipoległych pod Ossowem. Obecną kaplicę pw.Matki Boskiej Zwycięskiej zbudowano w 1928 r.według projektu prof. Brunona Zborowskie-go, a cmentarz otoczono murem ceglanym. W 1929 r. wzniesiono obelisk z wyrytymi

5. Uroczystość odsłonięcia obelisku ku czciksiędza Ignacego Skorupki w Ossowie, 1939 r.Fot. ze zbiorów Archiwum Dokumentacji Me-chanicznej w Warszawie.5. Ceremony of unveiling an obelisk in honour ofRev. Ignacy Skorupka in Ossów, 1939. Photo:from the collections of the Archive of MechanicalDocumentation in Warsaw

6. Obelisk ku czci księdza Ignacego Skorupki w Ossowie, 2008 r. Fot. M. Szulińska.6. Obelisk in honour of Rev. Ignacy Skorupko inOssów, 2008. Photo: M. Szulińska.

14

nazwiskami poległych. W 1932 r. w kaplicy cmen-tarnej umieszczony został obraz Matki BoskiejCzęstochowskiej pędzla paulina o. FranciszkaJędrzejczyka. W 1933 r. obok kaplicy zbudowanodzwonnicę. Po II wojnie światowej cmentarz włą-czono w obręb poligonu, co przyczyniło się do jegozaniedbania i zniszczenia. Dopiero w 1977 r. oficjalnie przesunięto granicę poligonu poza teren

cmentarza. W ramach prac porządkowych odbudo-wano zniszczoną kaplicę cmentarną, która w 1982 r.została rozbudowana według projektu prof. LechaDunina i Feliksa Dzierżanowskiego. W 1996 r. od-słonięto głaz poświęcony gen. Józefowi Hallerowi,na którego miejscu zbudowano następnie pomnikgenerała autorstwa Stanisława Szwechowicza.

W Ossowie występują jeszcze inne formy upamiętnienia bitwy. Są to dwa krzyże: jeden,

7. Cmentarz wojenny pod Ossowem, odsłonięcie pomnika kuczci poległych w bitwie, 1924 r. Fot. ze zbiorów ArchiwumDokumentacji Mechanicznej w Warszawie.7. War cemetery at Ossów, the unveiling of a monument in honour of those fallen in battle, 1924. Photo: from the col-lections of the Archive of Mechanical Documentation inWarsaw.

8. Cmentarz wojenny pod Ossowem, pomnik ku czci poległych w bitwie oraz pomnik gen. Józefa Hallera (po lewej), 2008 r. Fot. M. Szulińska.8. War cemetery at Ossów, monument in honour of those fallen in battle and a statue of General Józef Haller (to the left), 2008. Photo:M. Szulińska.

usytuowany przy ul. Matarewicza, od strony Turo-wa, z wyrytą datą „1920”, według mieszkańców stoiw miejscu, do którego najdalej doszli Rosjanie,drugi, przy zbiegu ul. Matarewicza i drogi prowa-dzącej na cmentarz, stoi tam, gdzie po bitwie zno-szono zabitych. W obecnych czasach powstały m.in.:pomnik księdza Ignacego Skorupki oraz pawilonekspozycyjny z Panoramą Ossowską, zlokalizowane

15

realizacje

9. Ossów, pawilon ekspozycyjny z Panoramą Ossowską. Fot. A. Dymek.9. Ossów, exposition pavilion with the Ossów Panorama. Photo:A. Dymek.

10. Ossów, pomnik księdza Ignacego Skorupki. Fot. A. Dymek.10. Ossów, statue of Rev. Ignacy Skorupka. Photo: A. Dymek.

11. Ossów, zegar słoneczny z obeliskiem. Fot. A. Dymek.11. Ossów, sundial with an obelisk. Photo: A. Dymek.

przed szkołą podstawową. W pawilonie znajduje sięmodel plastyczny terenu walk 1920 r., a także ma-py, zdjęcia i pamiątki związane z bitwą. Przed remi-zą strażacką ustawiono zegar słoneczny, na obelis-ku którego umieszczono tablice z oznaczonymi od-ległościami do miejsc chwały oręża polskiego i miejscmartyrologii w Europie. Rodzajem upamiętnieniajest również nadanie jedynej ulicy w Ossowie imie-nia ppor. Stanisława Matarewicza, zmarłego pod-czas boju dowódcy 236. pułku piechoty.

Ze względu na opisany powyżej charakter miej-sca, a także na jego walory przyrodnicze i krajo-brazowe, teren upamiętniający Bitwę Warszawską1920 r. został uwzględniony w studium uwarunko-wań i kierunków zagospodarowania przestrzennegogminy Wołomin z 2002 r. Obszar ten, występującyjako strefa ochrony konserwatorskiej, wyłączonyzostał spod możliwości zabudowy, rezerwując dośćrozległą przestrzeń po południowej stronie drogi do

16

organizacji uroczystości. Corocznie 15 sierpniaodbywają się w Ossowie oficjalne obchody tego świę-ta. Przyjętą już „ossowską” tradycją jest uroczystaprocesja prowadzona przez arcybiskupa diecezjiwarszawsko-praskiej od krzyża upamiętniającegośmierć księdza Skorupki do sanktuarium na cmen-tarzu poległych, gdzie celebrowana jest msza i skła-dane są wieńce. Po części oficjalnej organizowane sąna polach ossowskich inscenizacje historyczne i po-kazy z udziałem wojska. Program ten cieszy się du-żym zainteresowaniem zarówno okolicznych miesz-kańców, jak i licznych turystów, przyczyniając się dopromocji samego miejsca.

Dlatego też, mając na uwadze specjalny, „histo-ryczny” charakter okolic Ossowa, a także rozwójmiejscowości, w tym wykorzystanie jej atrakcyjnegopołożenia w pobliżu aglomeracji warszawskiej,samorząd gminy Wołomin zwrócił się w 2004 r. doKrajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabyt-ków o opracowanie sposobu ochrony i zagospodaro-wania miejsca historycznego w Ossowie. W 2005 r.powstało studium wartości kulturowych, obejmują-ce rejon wsi Ossów wraz z otoczeniem: rejonami wsiTurów, Leśniakowizna, Nowy Ossów oraz terenemLasów Państwowych z poligonem wojskowym6. Napodstawie wykonanych wówczas szczegółowych wa-loryzacji krajobrazu, m.in. pod kątem historycznym

i krajobrazowo-przyrodniczym, opracowano szeregwytycznych i wniosków ze wskazaniem na możli-wość utworzenia nowej formy ochrony tego cennegoobszaru, według standardów zarządzania, jakie nadaje organizacja parku kulturowego. Współpraca z KOBiDZ, w ramach idei powołania w Ossowieparku kulturowego, rozwija się nadal i dotyczy takfunkcji doradczych, jak i różnorodnych programówmerytorycznych, m.in. opracowano pilotażowy pro-gram ewidencji i sposobów ochrony pól bitewnych,w który zostały wpisane sondażowe i archeologicznebadania Polakówej Górki – niewielkiego wyniesieniapołożonego na łąkach pomiędzy Czarną Strugą a stawami. Prace badawcze, przeprowadzone z za-stosowaniem specjalistycznej aparatury do badańgeofizycznych, zakończyły się odnalezieniem dwóchzbiorowych mogił żołnierzy bolszewickich oraz wie-lu zachowanych w nich przedmiotów. Wyniki tychbadań zostały zaprezentowane na wystawie zorgani-zowanej w ramach programu edukacyjnego Euro-pejskich Dni Dziedzictwa 2009 w Ossowie.

Propozycja stworzenia parku kulturowego zo-stała przyjęta, czemu towarzyszyły liczne uzgodnie-nia i wpisy poczynione w dokumentach strategicz-nych gminy, powiatu i województwa. Idea parkupromowana jest w różnorodny sposób wśródmieszkańców wsi. Należy przy tym zaznaczyć, że

12. Plansza z propozycją granic parku kulturowego i zaznaczeniem innych istniejących form ochrony. M. Barszcz, A. Dymek, A. Mar-coni-Betka, M. Szulińska, Studium wartości kulturowych obszaru „Pola Bitwy Warszawskiej 1920 Roku” w Ossowie, KOBiDZ, 2005.12. Plate with a proposal of the borders of a cultural park and marking other existing forms of protection. M. Barszcz, A. Dymek, A. Marconi-Betka, M. Szulińska, Studium wartości kulturowych obszaru „Pola Bitwy Warszawskiej 1920 Roku” w Ossowie, KOBiDZ,Warsaw 2005.

17

realizacje

-architektoniczną wykonało studio projektowe NizioDesign International. Projektantom, znanym z ta-kich realizacji, jak aranżacja wnętrz i wystrój Mu-zeum Powstania Warszawskiego, projekty gmachówmuzealnych w Michnowie, Bełżcu czy Wrocławiu,postawiono ogólne warunki lokalizacji obiektu orazzałożenia programowe budynku, pozostawiając du-żo swobody przy wymyślaniu koncepcji. Dzięki te-mu powstał pomysł na utworzenie nowego wnętrzaurbanistycznego, podkreślającego w terenie hierar-

chię miejsc pamięci. Zaproponowano ciekawą zabu-dowę i interesujący układ brył proponowanego kom-pleksu muzealno-recepcyjnego. Obiekt może pełnićrównież rolę centrum informacyjno-edukacyjnego,sprawującego opiekę merytoryczną nad całymszlakiem upamiętniającym Bitwę Warszawską.

Mając na uwadze różnorodność i wielość inicja-tyw służących upamiętnieniu walk 1920 r., organi-zowanych w ostatnich 20 latach przez lokalne sa-morządy i organizacje społeczne, konieczne stało się

13. Ekspozycja zrekonstruowanej kurtki żołnierskiej odnalezio-nej podczas badań archeologicznych w rejonie Polakówej Górki.Fot. A. Niemirka.13. Exposition of a reconstructed soldier’s tunic discovered inthe course of archaeological excavations in the region ofPolakówa Górka. Photo: A. Niemirka.

program ten odpowiada również propozycji Stowa-rzyszenia Przyjaciół Ossowa, złożonej w formiewniosków do strategii rozwoju gminy, w którychzawarto postulat otwarcia centrum edukacyjnego o profilu historycznym, etnograficznym i ekologicz-nym oraz utworzenia bazy turystycznej w Ossowie7.

Zagadnienia związane z potencjałem i partner-stwem tego projektu były tematem dwóch spotkańdyskusyjnych, zorganizowanych przez RegionalnyOśrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w War-szawie w ramach Piątków Konserwatorskich naZamku Królewskim w Warszawie w 2007 i 2009 r.Pierwsze z nich poświęcone było prezentacji założeńutworzenia parku, który reprezentowany był przezpowołany do tego Związek Gmin Wołomin, Zielon-ka i Kobyłka oraz Powiatu Wołomin. Na spotkaniutym zadeklarowano również współpracę w ramachutworzenia szlaku dziedzictwa związanego z BitwąWarszawską 1920 r. Drugie spotkanie poświęconoprezentacji proponowanego przez Związek GminWołomin, Zielonka i Kobyłka oraz Powiatu Woło-min muzeum, którego koncepcję urbanistyczno-

14. Wystawa prezentującawyniki badań archeologicz-nych w rejonie PolakówejGórki. Fot. A. Niemirka.14. Exhibition showing theoutcome of archaeologicalexcavations in the regionof Polakówa Górka. Photo:A. Niemirka.

18

podjęcie działań koordynujących na skalę regional-ną i krajową. Takie czynniki jak utworzenie spój-nych zasad oraz ustalenie odpowiednich standar-dów i norm jakościowych elementów towarzyszą-cych (odpowiednie oznakowanie, informacje o miej-scu bitwy umieszczane przy drogach), które powin-ny integrować poszczególne działania, odpowiadająregułom budowy produktu turystycznego i two-rzenia szlaków dla turystyki opartej na dziedzictwiekulturowym. Taką propozycję opracowała Mazo-wiecka Regionalna Organizacja Turystyczna, podhasłem „Szlak Cudu nad Wisłą”. Możliwość skorzy-stania z tych sprawdzonych już narzędzi pozwoliprojektom proponowanym dla Radzymina, Wyszko-wa czy Ossowa zaistnieć w szerszym kontekście, nieograniczonym tylko do dnia obchodów 15 sierpnia.Zapewnienie odpowiedniego do zadania aparatuorganizacyjnego może zachęcić do udziału w pro-gramie również inne miejscowości, wpisane w dzia-łania bojowe Bitwy Warszawskiej. Dzięki pamięci i trosce ich mieszkańców miejsca te wraz z za-chowanymi reliktami upamiętnień owych wydarzeńczy cmentarzami przetrwały do naszych czasów.Dlatego też w roku poprzedzającym 90. rocznicębitwy, a mając w perspektywie obchody 100-leciabitwy, należy podjąć wspólne i zintegrowane działa-

nia, w które zaangażowani byliby wszyscy partnerzy.Wymaga to stworzenia już teraz odpowiednich roz-wiązań organizacyjno-prawnych, które będą chronićposzczególne miejsca upamiętnień, a także przyczy-nią się do rzetelnej i profesjonalnie przygotowanejprezentacji wiedzy na ich temat. Odpowiednia infor-macja oraz edukacja mają kluczowe znaczenie w do-bie integracji krajów Unii Europejskiej, szczególniew kwestii wspólnoty historii i dziedzictwa.

Margerita Szulińska, historyk sztuki, absolwentka Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. W latach 1999-2003 praco-wała w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Warszawie, obecnie jest dyrektorem RegionalnegoOśrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie.W ramach działalności zawodowej zajmuje się wyk o-nywaniem dokumentacji i prac studialnych dotyczą-cych obszarów o wartościach historycznych, a takżepropagowaniem wiedzy na temat sprawowania ochro-ny i opieki nad zabytkami oraz promocją dziedzictwakulturowego. Sporządzała również dokumentacje dawnych Kresów RP dla Ministerstwa Kultury i Dzie-dzictwa Narodowego. Bierze udział w organizowaniucyklu spotkań w ramach Piątków Konserwatorskichna Zamku Królewskim w Warszawie. Jest współautor-ką książki „Skała nad Zbruczem – dzieje, architektu-ra, budownictwo”.

15. Koncepcja centrum informacyjno-edukacyjnego Bitwy Warszawskiej 1920 r. w Ossowie, wyk. studio projektowe Nizio DesignInternational, 2008-2009.15. Conception of an information-educational centre of the Battle of Warsaw 1920 in Ossów, proposed by Nizio Design International,2008-2009.

realizacje

17. Koncepcja centrum in-formacyjno-edukacyjnegoBitwy Warszawskiej 1920 r.w Ossowie, wyk. studio pro-jektowe Nizio Design Inter-national, 2008-2009.17. Conception of an infor-mation-educational centre ofthe Battle of Warsaw 1920in Ossów, proposed by NizioDesign International, 2008-2009.

16. Koncepcja centrum informacyjno-edukacyjnego Bitwy Warszawskiej 1920 r. w Ossowie, wyk. studio projektowe Nizio DesignInternational, 2008-2009.16. Conception of an information-educational centre of the Battle of Warsaw 1920 in Ossów, proposed by Nizio Design International,2008-2009.

20

The Ossów – Gates of the Battle of Warsaw 1920cultural park established on 20 April 2009 to

commemorate the battle waged near Warsaw in1920 is the first example of this sort of cultural land-scape protection in the voivodeship of Mazovia. Thebattles waged on 13-14 August 1920 in the regionof the villages of Ossów and Leśniakowizna possess a symbolical dimension associated with the first during that war withdrawal of the enemy and theheroic battlefield death of Rev. Ignacy Skorupka, anarmy chaplain.

The victorious Battle of Warsaw of 1920 was abreakthrough in the Polish-Bolshevik war of 1919-1921. Poland, which had only recently regained herindependence, was envisaged by the Bolsheviks as a mere tactical target since at the time they wereinvolved in attempts at starting a revolution inGermany and countries that emerged after the dis-solution of Austro-Hungary.

In 2004 the self-government of the commune ofWołomin turned to the National Heritage Board ofPoland with a request to devise the protection andadministration of the historical site in Ossów as wellas its historical, natural and landscape assets. Astudy on the cultural properties of the region of thevillage of Ossów and its environs, conducted in2005, proposed a cultural park as a form of protec-tion together with a delineation of its area andmotions for the future plans of the commune.

The establishment of the cultural park was inaugurated by three neighbouring communes:Wołomin, Salonika and Kobyłka as well as thecounty of Wołomin. The outcome of these under-takings was presented at, i.a. two discussions organised by the Regional Centre for the Study and Documentation of Historical Monuments inWarsaw as part of the Conservation Fridays held atthe Royal Castle in Warsaw (2007 and 2009). Theparticipants proposed, i.a. building in the village a museum that would fulfil the function of an infor-mation-educational centre along the trail of theBattle of Warsaw of 1920, a project prepared byNizio Design International. A cultural park and theconception of the centre were suggested for the“Miracle on the Vistula Trail”, devised by theMazovian Regional Tourist Organisation.

The cooperation programme relating to the cre-ation of a cultural park encompassed also archaeo-logical excavations carried out in Polakówa Górka.Research conducted with the application of special-ist geophysical apparatus ended with the discoveryof two mass graves of Bolshevik soldiers and numer-ous preserved objects. A presentation of the resultsof the excavations took place in Ossów as part of theEuropean Heritage Days 2009 educational pro-gramme at an exhibition held with the participationof the National Heritage Board of Poland.

OSSÓW – GATES OF THE BATTLE OF WARSAW 1920

– A CULTURAL PARK ON A HISTORICAL TRAIL

1. M. Tarczyński, Studium historyczne określające obszari przebieg działań bojowych pod Leśniakowizną i Ossowem13-14 sierpnia 1920 r., toczonych w ramach Bitwy Warszaw-skiej, Warszawa 2006, s. 4, 7-10.

2. Działania wojenne pod Ossowem i Leśniakowizną są tematemstudiów i publikacji, z których najważniejsze to: B. Waligóra, Bójpod Ossowem i Leśniakowizną w dn. 14.08.1920, „PrzeglądPiechoty”, 1932, z. 12; M. Tarczyński, Cud nad Wisłą, BitwaWarszawska 1920 roku, Warszawa 1990; L. Podhorecki, Cudnad Wisłą, Ossów 1920-2000, Wołomin 2000.

3. M. Tarczyński, Studium…, jw., s. 38.

4. R. Danysz-Fleszarowa, J. Kołodziejczyk, Informacyjno-tury-

styczny przewodnik po województwie warszawskim, Warszawa1932, s. 243.

5. Pierwszy drewniany krzyż ufundowali włościanie w 1921 r., w pierwszą rocznicę bitwy. W 1981 r. ustawiono nowy drewnia-ny krzyż, zmieniając nieco jego lokalizację w stosunku do pier-wotnej.

6. M. Barszcz, A. Dymek, A. Marconi-Betka, M. Szulińska,Studium wartości kulturowych obszaru „Pola Bitwy Warszaw-skiej 1920 Roku” w Ossowie, Warszawa 2005.

7. Studium koncepcyjne zagospodarowania terenu pola BitwyWarszawskiej 1920 r. w Ossowie, Stowarzyszenie PrzyjaciółOssowa, Ossów 2003.

Przypisy