Upload
others
View
28
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
REPUBLIKA E SHQIPËRISËUNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISËDEPARTAMENTI I HISTORISË
MARRËDHËNIET E SHQIPËRISË MË FONDINMONETAR NDËRKOMBËTAR
Kandidati Udhëheqës ShkencorMsc. Azis Jata Prof. Dr. Petrit Nathanaili
Janar 2018
UNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I HISTORISË
Punimi për mbrojtjen e gradës Shkencore“DOKTOR I SHKENCAVE”
MARRËDHËNIET E SHQIPËRISË MË FONDIN MONETARNDËRKOMBËTAR
Punoi : Udhëheqës ShkencorMsc. Azis Jata Prof. Dr. Petrit Nathanaili
Mbrohet me datën :____/____/ 2018, para komisionit
1.__________________________, Kryetar
2.__________________________, anëtar (oponent)
3.__________________________, anëtar (oponent)
4.__________________________, anëtar
5.__________________________, anëtar
Janar 2018
PASQYRA E LËNDËS
Parathënie .........................................................................................................................4
Hyrje .................................................................................................................................8
KAPITULLI I
FONDI MONETAR NDËRKOMBËTAR DHE SHQIPËRIA
1.1 Themelimi i FMN-së dhe roli i saj në sistemin financiar ndërkombëtar ...................351.2 Si u shtri FMN në Ballkan .........................................................................................49
1.3 Ardhja e FMN-Së Në Shqipëri ..................................................................................70
KAPITULLI II
FONDI MONETAR NDËRKOMBËTAR DHE FIRMAT PIRAMIDALE NË
SHQIPËRI
2.1 Karakteristika të zhvillimit ekonomik të Shqipërisë gjatë periudhës së tranzicionit ..76
2.2 Marrëdhëniet e Shqipërisë dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar në tranzicionin e
vështirë (1991-1996) ........................................................................................................ 82
2.3 Arsyet dhe kushtet në të cilat u ngriten firmat piramidale ......................................... 93
2.3.1 Si operuan Skemat Piramidale dhe ngjarjet e vitit 1996-1997.................. 103
2. 4 Rënia e skemave piramidale dhe qëndrimi i Fondit Monetar Ndërkombëtar ......... 110
KAPITULLI III
RIKTHIMI I FMN-SË DHE STRATEGJIA PËR PAKËSIMIN E VARFËRISË
3.1 Programi i FMN-së ( 1997-1998) dhe Asistenca Emergjente e Pas-Konfliktit ...... 125
3.2 Marrëdhëniet e FMN-së me Shqipërinë nga viti 1998-2001 ....................................135
3.3 Strategjia për pakësimin e varfërisë ........................................................................ 147
3.4 Objektivat dhe arritjet e Strategjisë për pakësimin e varfërisë .................................157
KAPITULLI IV
LARGIMI I FMN-SË DHE QËNDRIMI I QEVERISË SHQIPTARE
4.1 Rekomandimet e FMN-se në misionin e fundit 2005-2008 .................................... 165
4.2 Largimi i FMN-së dhe Qëndrimi I Qeverisë shqiptare ............................................171
4.3 Rikthimi i FMN-se në Shqiperi në 2013 ..................................................................183
PËRFUNDIME ............................................................................................................192
BIBLOGRAFIA .......................................................................................................... 200
.
4
Parathënie
Ideja për të trajtuar në temën e doktoraturës “Marrëdhëniet e Shqipërisë me
Fondin Monetar Ndërkombëtar”, lindi nga synimi për të integruar njohuritë ekonomike të
përfituara nga studimet e mëparshme me profilin e programit të masterit “Marrëdhënie
Ndërkombëtare” që kam zhvilluar në periudhën 2009-2011. Organizatat dhe institucionet
ndërkombëtare janë aktorë të rëndësishëm në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe
luajnë një rol të konsiderueshëm në marrëdhëniet mes shteteve. Vendosja e
marrëdhënieve të Shqipërisë me Fondin Monetar Ndërkombëtar në fillimin e viteve
1990-të shënon një moment të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të vendit gjatë
periudhës së tranzicionit.
Në punimin e paraqitur trajtohen disa çështje të rëndësishme në raportin e
Shqipërisë me Fondin Monetar Ndërkombëtar. Kuptimi i tranzicionit ekonomik që
Shqipëria ka përjetuar që nga rënia e sitemit socialist duhet të fillojë nga analiza e
sistemit të centralizuar ekonomik që vendi përjetoi për pesë dekadat pas Luftës së Dytë
Botërore, në hyrje të këtij punimi jam munduar të të shtjelloj si funksiononte ekonomia
socialiste.
Në kapitullin e parë të punimit janë trajtuar, themelimi i FMN-së dhe roli i saj në
sistemin financiar ndërkombëtar, vendosja e marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Fondit
Monetar Ndërkombëtar në fillim të viteve 90-të në ekonominë shqiptare. Gjithashtu, për
të kuptuar mirë ndihmën që kjo organizatë ka dhënë për rimëkëmbjen e ekonomive
ballkanike është çështja roli i FMN-së në rajonin e Ballkanit perëndimor, arsyeja pse kam
menduar të shtjelloj marrëdhëniet e këtyre vendeve me FMN-në është mendoj se këto
shoqëri kanë tipare ekonomike dhe politike të ngjashme dhe roli i FMN- së ka qënë
vendimtar në momente specifike në historinë e tyre ekonomike dhe stabilizuese në 30
vitet e fundit, pavarësisht krizave dhe luftarve që kanë përjetuar.
Çështjet kryesore që trajtohen në kapitullin e dytë janë: Karakteristikat kryesore të
zhvillimit ekonomik të Shqipërisë gjatë periudhës së tranzicionit Fondi Monetar
Ndërkombëtar dhe firmat piramidale në Shqipëri, janë marrëdhëniet e Shqipërisë dhe
Fondit Monetar Ndërkombëtar në tranzicionin e vështirë (1991-1996), arsyet dhe kushtet
5
në të cilat u ngriten firmat piramidale, si operuan skemat piramidale dhe ngjarjet e vitit
1996-1997, rënia e skemave piramidale dhe ndikimi i tyre në ekonominë shqiptare dhe
më e rëndësishmja qëndrimi i Fondit Monetar Ndërkombëtar në lidhje me këtë çështje..
Një aspekt i rëndësishëm i rolit të Fondit Monetar Ndërkombëtar në Shqipëri
është mbështetja e dhënë nga ky instituc5ion dhe Banka Botërore për realizimin e
reformave të rëndësishme ekonomike dhe hartimin e politikave makroekonomike që do të
krijonin hapësirën e nevojshme për zhvillimin e ekonomisë së lirë të tregut në Shqipëri.
Kështu në kapitullin e tretë do të analizoj marrëdhëniet e FMN-së me Shqipërinë dhe
strategjinë për pakësimin e varfërisë. Cila ishte asistenca emergjente e pas konfliktit e
ofruar nga FMN-ja për Shqipërinë, më pas marrëdhëniet e FMN-së me Shqipërinë nga
viti 1998-2001. Gjithashtu implementimi në Shqipëri i strategjisë për pakësimin e
varfërisë e miratuar në vitin 2001 në kuadrin e një politike më të gjerë të Fondit Monetar
Ndërkombëtar që synonte pakësimin e varfërisë, përmes asistimit dhe orientimit
ekonomik, social dhe politik të vendeve në nevojë që ishin anëtare të Fondit Monetar
Ndërkombëtar dhe Bankës Botërore.
Kapitulli i katërt dhe final do të titullohet largimi i FMN-se dhe qendrimi qeverise
shqiptare ku në fokus do të jenë rekomandimet që FMN-ja jep në misionin e fundit 2005-
2008 për shqipërinë, pse qeveria demokrate i pezulloi marrëdhëniet me Fondin dhe
rikthimi i këtij institucioni në shqipëri në vitin 2013 nga qeveria socialiste.
Ky punim është hartuar duke u bazuar në një literaturë të gjerë shkencore. Vlen
për t’u përmendur burimet kryesore arkivore të Arkivit Qendror Shtetëror, kryesisht fondi
arkivor 490, cili pasqyron vendime të qeverisë shqiptare dhe Ministrisë së Financave në
lidhje me cështjet e marrdhënieve FMN-Shqipëri. Kam shfrytëzuar gjërësisht shtypin e
kohës, të huaj dhe shqiptar, të cilët pavarësisht subjektivizmit pasqyruan momente
historike, politike dhe ekonomike që lidhen me marrdhëniet e Fondit Monetar
Ndërkombëtar dhe Shqipërisë, ato janë një pasuri në vlerën e informacionit jo zyrtar që
nuk mund ta hasim në dokumenta zyrtare nga të dyja palët pasi respektohet një farë etike
diplomatike, aty shprehen momente krize dhe lulëzimi, përmendim të përditshme si: The
New York Times, The Sun, gazeta Koha Jonë, Panorama, revista Monitor, etj.
6
Në punimin e kësaj teme shkencore kryesisht jam mbështetur në raportet zyrtare
që FMN-ja ka hartuar rregullisht për Shqipërinë në programet e ndryshme financiare që
ka asistuar jo vetëm këtë vend por dhe vendet e ballkanit. Raportet janë të shoqëruar me
statistika, komente dhe analiza të stafeve përkatëse të FMN-së me mision në Shqipëri,
mbi atë çka është arritur nga programet pararëndëse, shoqëruar me programet e reja të
planifikuara nga autoritetet qeveritare vendase për t’u realizuar në vitet në vazhdim. Këto
raporte mundësojnë një këndvështrim objektiv të realitetit në Shqipëri, ato pasqyrojnë
inciativat e qeverisë shqiptare ndër vite, objektivat e synuara dhe një tablo përmbledhëse
të asaj çka është realizuar.
Gjithashtu kam shfletuar një gamë të gjërë literature të huaj dhe shqiptare që flet
dhe trajton gjërësisht temën. Ndër botimet e autorëve shqiptare që kanë trajtuar
zhvillimin ekonomik të Shqipërisë gjatë periudhës socialiste vlen të përmendet botimi i
Akademisë së Shkencave të Shqipërisë “Historia e popullit shqiptar” (vëllimi 3) në të
cilin trajtohen gjerësisht masat e ndërmarra në fushën ekonomikë nga udhëheqja
komuniste dhe përpjekjet e para për reforma në vitet 1980-të me qëllimin për të lehtësuar
krizën ekonomike në vend. Edhe monografia “Shqipëria pamje fiziko-ekonomike” e
botuar nga Pandi Geço ofron një burim informacioni për zhvillimin ekonomik në dekadën
e parë të regjimit komunist. Botimi i historianes Valentina Duka ofron gjithashtu
informacion mbi aspekte të zhvillimit ekonomik të Shqipërisë gjatë periudhës komuniste
dhe tranzicionit. Ndër punimet e autorëve të huaj që mund të përmenden janë Örjan
Sjöberg, i cili trajton zhvillimin ekonomik në Shqipëri në vitete 1980-të, John R. Lampe,
i cili analizon zhvillimet ekonomike dhe politike në vendet e Ballkanit, duke përfshirë
edhe Shqipërinë, Raymond Zickel dhe Walter R. Iwaskiw, të cilët japin një paraqitje të
zhvillimeve në Shqipëri deri në fillimin e viteve 1990-të.
Monografia e botuar nga Anthony Clunies-Ross dhe Petar Sudar mbi ekonominë
shqiptare gjatë viteve 1990-të ofron një burim të rëndësishëm informacioni mbi reformat
e para të ndërmarra dhe rezultatet e këtyre reformave për zhvillimin ekonomik të vendit.
Autorët ndalen edhe në ngjarjet e vitit 1997 dhe rënien e firmave piramidale në Shqipëri.
Në këtë punim nuk mungojnë as artikujt e mediave të shkruara vendase dhe të huaja për
situatën në Shqipëri gjatë viteve të demokracisë, ato janë një burim i mirë për të
7
pasqyruar mendimet e opinioninit të gjërë rreth këtyre temave sa aktuale aq edhe të pa
kuptueshme për publikun e gjërë.
Do të dëshiroja të përfitoja nga rasti për të falenderuar Departamentin e Historisë
në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë për mbështetjen gjatë strudimeve në programin e
doktoraturës dhe në mënyrë të veçantë udhëheqësin tim, Prof. Dr. Petrit Nathanaili për
mbështetjen dhe sugjerimet e dhëna gjatë punës për hartimin e këtij punimi.
8
HYRJA
Në fund të vitit 1944 dhe fillimin e vitit 1945, Shqipëria e varfëruar dhe e
shkretuar paraqiste një tablo mjerane: tregëtia e paralizuar, komunikacioni dhe mjetet e
ndërlidhjes të vjetëruara, popullsia e mbetur pa shtëpi dhe pa bukë, së cilës i ishin shtuar
edhe 25 mijë refugjatë nga Greqia veriore. Sipas regjistrit të 30 shtatorit 1945, popullsia e
vendit ishte 1.122.044 banorë, prej të cilëve 21.3% qytetare dhe 78.7% fshatarë. Tirana
kishte pak më pak se 50 mijë banorë. 1 Gjendja e vështirë edhe në bujqësi. Shumë fshatra
qenë djegur dhe një sipërfaqe e madhe toke ishte djerrë, ngaqë meshkujt qenë në luftë.
Numri i bagëtive ishte pakësuar në një të tretën. Vendin po e kërcënonte uria. Vetëm
ndërhyrja në kohën e duhur e UNRRA-s, që dha për Shqipërinë dicka më shumë se 27
milion dollarë për ndihma ushqimore dhe për rimëkëmbjen dhe zhvillimin e bujqësisë,
shmangu katastrofën njerëzore. 2
Hapi themelor, i ndërrmarrë menjëherë nga regjimi i Hoxhës, ishte shtetëzimi dhe
kontrolli absolut i industrisë, bujqësisë, burimeve natyrore, tregëtisë dhe profesioneve të
ndryshme. Që prej asaj kohe shteti me planin e tij të përgjithshëm shkencor do të
administronte gjithë vendin si një ndërmarrje shumëdegëshe. Udhëheqësit shpreheshin
vazhdimisht se ekonomia e vendit mbështetej plotësisht në “pronën socialiste” apo në
pronën e të gjithë popullit.3 Mirëpo kushtetuta shqiptare shprehej më me butësi “ Shteti
organizon, administron dhe zhvillon të gjithë jetën ekonomike - shoqërore me anë të një
plani të përgjithshëm të unifikuar”.4
Më 15 dhjetor të vitit 1944 doli ligji për vendosjen e monopolit të shtetit mbi
tregtinë e jashtme, i cili ndalonte eksportimin e mallrave me vlerë dhe gurëve të çmuar, si
edhe import-eksportin e mallrave pa lejen e Ministrisë së Ekonomisë. Ligji vendoste
monopolin e shtetit mbi tregtinë e jashtme. Po më 15 dhjetor u shpall ligji për rekuizimet,
1 Nina Smirnova, Historia e Shqipërisë përgjatë Shekullit XX, Tiranë: Ideart, 2004, f. 297-2982 Po aty, f. 2983 Edwin Jacques, Shqiptarët, Tiranë: Kartë e Pendë, 1999, f. 584 Kushtetuta e Shqipërisë, viti 1944, neni 25
9
në bazë të të cilit organeve shtetërore u njihej e drejta që, për nevojat e forcave të
armatosura dhe të rindërtimit të vendit, të rekuizonin mjetet e transportit. Nga rekuizimi u
kalua në shtetëzimin e tyre dhe të dyja këto procese u zbatuan pa shpërblim për pronarët.5
Në janar të vitit 1945, doli ligji mbi konfiskimin e pronave shtetërore italiane dhe
gjermane në Shqipëri. Fill pas tij, me një vendim të vecantë të qeverisë së përkohshme u
shtetëzuan pa shpërblim pronat e shoqërive më të mëdha italiane. Prej tyre u krijuan
ndërmarrjet e mëdha shtetërore. Kjo bëri që e gjithë industria nxjerrëse, pjesa më e madhe
e industrisë përpunuese dhe fermat bujqësore kapitaliste të dhëna me koncesion, të
kalonin në pronësi të shtetit. 6
Programi i qeverisë së miratuar më 24 mars të vitit 1946 parashikonte si detyrë
prioritare rindërtimin e vendit të shkatërruar nga lufta dhe kryerjen e shndërrrimeve
ekonomiko-shoqërore në fushën e pronësisë, përmes shtetëzimit, reformës agrare dhe
kooperimit të prodhuesve të vegjël në qytet dhe në fshat.7 Paralelisht me përpjekjet për
rindërtimin e vendit si rindërtimin e fabrikave dhe minierave të shkatërruara nga lufta,
zhvillimin e bujqësisë, normalizimin e sektorit të transportit, etj., filluan të ndërmerreshin
reforma që synonin zhveshjen e borgjezisë dhe pronarëve të tokave nga mjetet e
prodhimit dhe krijimin e ekonomisë së centralizuar.8
Sistemi monetar dhe bankar do të përfshihej gjithashtu nga procesi i shtetëzimit.
Më 13 janar të vitit 1945 u nxor vendimi për anullimin e koncensionit të Bankës
Kombëtare të Shqipërisë dhe të aksioneve të saj, me të cilën anullohej marrëveshja e 15
marsit 1925 për Bankën Kombëtare dhe huanë SVEA, si dhe të gjitha marrëveshjet që
lidheshin me të. Me këtë akt realizohej shtetëzimi i Bankës Kombëtare dhe në të njëjtën
kohë krijohej Banka e Shtetit Shqiptar. E njëjta procedurë u ndoq edhe për bankat e tjera.
Në nëntor të vitit 1945 u suprimua dhe “Banca di Napoli”, hallka e fundit e sistemit të
huaj bankar në vend.9
5 Historia e popullit shqiptar...., vepër e përmendur, fq. 179.6 Nina Smirnova, vepër e përmendur, f. 300.7 Historia e popullit shqiptar. Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe pas saj, 1939-1990, vëll.4,Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Tiranë, Toena, 2008, fq. 176.8 Po aty, fq. 177-179.9 Historia e popullit shqiptar...., vepër e përmendur, fq. 180.
10
Shtetëzimi i bankave dhe krijimi i Bankës së Shtetit Shqiptar u shoqërua me një
sërë masash që synonin të stabilizonin monedhën dhe rregullimin e qarkullimit monetar.
Ligji i miratuar në dhjetor të vitit 1944 për ndalimin e eksportit të arit dhe të sendeve me
vlerë u pasua nga ligji “Mbi ndalimin e tregtisë së arit” në maj të vitit 1945. Këto masa
kishin si qëllim zbutjen e pasojave që vinin nga barazimi i lekut me dinarin, që iu
imponua vendit me marrëveshjen e lidhur mes qeverisë së Shqipërisë dhe asaj të
Jugosllavisë.10
Në qershor të vitit 1945 u vendos monopoli shtetëror mbi valutën. Zbatimi i kësaj
mase bëri të mundur grumbullimin e rezervave të arit dhe devizave të huaja, të cilat
shërbyen për të mbuluar nevojat e qarkullimit monetar. Në korrik të vitit 1946 doli
dekretligji mbi këmbimin e parave, nga zbatimi i të cilit shteti mundi të shtjerë në dorë
një pjesë të mirë të parave që ishin në duart e borgjezisë dhe të mënjanonte pasojat e
inflacionit.
Me reformën monetare u hodhën themelet e një sistemi të ri bankar, por ai nuk çoi
realisht në rritje të ndjeshme të buxhetit të shtetit. Për këtë arsye qeveria kërkoi burime të
tjera për sigurimin e mjeteve financiare të nevojshme, si vendimi për tatimin e
jashtëzakonshëm mbi fitimet e luftës. Shuma e përgjithshme e grumbulluar nga tatimet e
jashtëzakonshme për vitet 1945-1946 ishte 467 219 550 franga shqiptare, që përfaqësonin
51 për qind të të gjitha të ardhurave të buxhetit të shtetit për vitin financiar 1945-1946.11
Vendosja e tatimit të jashtëzakonshëm u justifikua me pretekstin se personat e tatuar nuk
kishin luftuar kundër fashizmit, por përkundrazi kishin fituar prej tij duke shumëfishuar
pasurinë.12
Plenumi V përcaktoi masa radikale për të goditur bazën ekonomikë të klasës
çifligaro-borgjeze dhe për të shpejtuar ritmet e ndërtimit të ekonomisë së centralizuar.
Plenumi vuri si detyrë që shteti të merrte sa më parë në dorë gjithë industritë e mëdha,
minierat e bankat, të vendoste kontrollin mbi sektorin privat dhe monopolin e tregtisë së
10 Po aty, fq. 180.11 Po aty, fq. 180-181.12 Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000, Tiranë: Kristalina-KH, 2007, fq. 248.
11
jashtme. Politikën e re ekonomike Plenumi e përcaktoi me orientimin “çdo gjë për
forcimin e sektorit të shtetit, luftë e pamëshirshme kapitalit privat”.13
Në përputhje me këtë orientim, pas Plenumit V nisi një valë e re shtetëzimesh të
pronës së madhe kapitaliste që ishte akoma në duart e borgjezisë shqiptare. Në marsin e
vitit 1946 u shpall anullimi i koncensioneve të shoqërisë SITA në Tiranë dhe Shoqërisë
së Përgjithshme të Elektrikut në Korçë dhe u shtetëzuan centralet elektrike dhe fondet e
tjera themelore të këtyre shoqërive. Në prill u mor vendimi për anullimin e koncensionit
të ndriçimit elektrik dhe atij të shoqërisë STAMLES në qytetin e Durrësit, anulimi i
koncensionit të ndriçimit elektrik në qytetin e Pogradecit e të Lushnjes dhe shtetëzimi i
centraleve elektrike në këto qytete. Po në prill u shtetëzuan makinat bujqësore dhe
sharrat, industritë dhe kantieret e materialeve të ndërtimit si dhe laboratorët dhe farmacitë
private, kurse në maj stabilimentet tipografike, fabrikat e vajit, të sapunit e të lëkurëve.
Në fundin e vitit 1946 shtetëzimi i mjeteve kryesore të prodhimit në përgjithësi kishte
përfunduar. Gjatë vitit 1947 u shtetëzuan fabrikat dhe punishtet që vepronin ende në
fushën e industrisë së lehtë dhe ushqimore. Me këto masa u mbyll procesi i shtetëzimeve
në industri.14
Shtetëzimi i mjeteve kryesore të prodhimit pati disa veçori në raport me vendet e
tjera. Ai u bë me akte të menjëhershme dhe pa shpërblim dhe ritmi i tyre qe i shpejtë.
Shtetëzimet u kryen brenda dy vjetësh, pa faza të ndërmjetme dhe përfshiu në të njëjtën
kohë pronën e kapitalistëve të huaj dhe vendas. Veçori tjetër e këtij procesi ishte kryerja e
tij pa respektuar të drejtën e pronësisë dhe të pronarëve. Kryerja e shtetëzimeve në një
kohë të shkurtër u bë e mundur si rrjedhojë e faktit se Partia Komuniste ishte forca e
vetme politike që drejtonte shtetin, dhe mungesa e partive opozitare që mund të
kundërshtonte vendimet e qeverisë.15
Përmbysja e marrëdhënieve egzistuese në prodhim dhe vendosja e marrëdhënieve
socialiste përbënte objektivin më të rëndësishëm strategjik të partisë shtet pas marrjes së
pushtetit politik. Rrugët kryesore që u ndoqën për të krijuar bazën ekonomike të
socializmit ishin shtetëzimet duke bërë shpronësimin e klasave pronare dhe reforma
13 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 182.
14 Po aty, fq. 182.15 Po aty, fq. 183.
12
agrare. Mënyra si u kryen këto reforma ishte “me anën e një ndërhyrje despotike në të
drejtën e pronësisë dhe në marrëdhëniet borgjeze të prodhimit”16 do të shprehej Enver
Hoxha në botimin Vepra, vëllimi 14.
Shtetëzimi i mjeteve kryesore të prodhimit likuidoi pronën e madhe dhe të mesme
private në qytet dhe marrëdhëniet kapitaliste që lidheshin me të si dhe klasën e borgjezisë
dhe të kapitalistëve. Nën administrimin e shtetit u vunë degët kryesore të prodhimit dhe u
krijuan kushtet për ngritjen e ndërmarrjeve shtetërore dhe krijimin e sektorit shtetëror në
industri, në bujqësi, në ndërtim, në transport, në tregti, në financë etj. Shtetëzimet i hapën
rrugën marrëdhënieve ekonomike dhe ligjeve ekonomike karakteristikë për ekonominë e
centralizuar. Me kryerjen e shtetëzimeve, shteti mori menjëherë masa për organizimin e
sektorëve ekonomike dhe ngritjen e ndërmarrjeve ekonomike shtetërore. Gjithashtu u
ngritën edhe organizmat qëndrore për organizimin e drejtimin e disa sektorëve strategjikë
në industrinë e naftës, të bakrit, të elektrikut, të çimentos etj.
Në mars të vitit 1947 doli ligji mbi ndërmarrjet shtetërore, i cili përcaktonte
kriteret mbi bazën e të cilave krijoheshin dhe funksiononin ndërmarrjet ekonomike
shtetërore, me qëllim që “të organizohej prodhimi, të plotësoheshin nevojat e popullit dhe
të rritej fuqia ekonomike e vendit”. Me organizimin e ndërmarrjeve ekonomike u krijuan
kushtet për të kaluar në hartimin e planeve unike shtetërore për zhvillimin e ekonomisë.
Në vitin 1947, për herë të parë, ekonomia e vendit do të zhvillohej në bazë të një plani
vjetor unik të përgjithshëm, të miratuar nga Kuvendi Popullor.17
Qeveria mori gjithashtu masa për kryerjen e reformës në bujqësi, që ishte një
domosdoshmëri si për faktin që shumica e popullsisë së vendit ishte popullsi fshatare,
ashtu edhe për shkak të kushteve të vështira të shumicës së popullsisë fshatare. Reforma
agrare synonte që ti jepte fshatarit tokën, si mjetin kryesor të prodhimit, me qëllim që të
organizohej dhe të përmirësohej jeta e tij. Reforma do të shkaktonte shndërrime të thella
në fushën e pronësisë mbi tokën dhe marrëdhëniet ekonomike që lidheshin me të.
16 Enver Hoxha, Vepra, Vëllimi 14, f. 28 cituar prej Prof.Dr. V. Misja , Y Vejsiu, Doc A. Bërxolli në
Popullsia e Shqipërisë, 1987, Tiranë
17 Historia e Popullit Shqiptar, vepër e përmendur, fq. 184.
13
Reforma synonte edhe që të përgatiste premisat për të kaluar më pas në kolektivizimin e
bujqësisë.18
Procesi i krijimit të një ekonomie të centralizuar në vend nisi me shoqërizimin e
prodhuesve të vegjël në qytet e në fshat. Me këtë shtresë, shteti ndoqi rrugën e
shndërrimit gradual të ekonomive të tyre, nga ekonomi të vogla individuale në ekonomi
të mëdha, nëpërmjet kooperimit. Plenumi V i Komitetit Qëndror të PKSH në shkurt të
vitit 1946 dha orientimin për krijimin e kooperativave në vend. Kjo direktivë u
sanksionua në Kushtetutën e vendit, në të cilën thuhej se “shteti kujdeset veçanërisht për
lëvizjen kooperativiste, e përkrah dhe e favorizon atë”. Në periudhën mars-prill 1946 u
krijuan kooperativat e para në disa zeje. Procesi i kooperimit të prodhuesve të vegjël në
qytet ishte më i shpejtë se kooperimi në fshat. Kooperimi i zejtarëve u deklarua i
përfunduar në vitin 1960.19 Sipas koncepteve të PKSH, alternativa e vetme e zgjidhjes së
këtij problemi dhe futjes së bujqësisë në rrugën e zhvillimit ishte likuidimi i pronës
private me anë të shoqërizimit dhe krijimi i kooperativave bujqësore. Në këto rrethana
shteti vendosi të ndërmerrte procesin e kolektivizimit të bujqësisë
Procesi i kolektivizimit u zbatua gradualisht, në rradhë të parë sepse fshatarësia
ishte kundër kolektivizimit dhe bëri qëndresë për moszbatimin e tij dhe, në rradhë të dytë
komunistët u treguan të kujdesshëm pasi fshatarësia përbënte shumicën dërrmuese të
popullsisë.20 Sektori kooperativist në bujqësi deri në vitin 1948 realizonte më pak se 1%
të prodhimit të përgjithshëm bujqësor. Ritmet e ulëta të kooperimit në fazën fillestare u
shpjeguan me mosafrimin e një forme organizimi të kuptueshme e të pranueshme për
masën e fshatarësisë. Sipas udhëheqjes së PPSH, lëvizja kooperativiste në Shqipëri u
vendos në binarë të shtrembër, mbështetur në përvojën jugosllave dhe të ndikuar nga
ndërhyrjet e udhëheqjes jugosllave. Pas prishjes së marrëdhënieve me Jugosllavinë u
rishikuan rruga e ndjekur për kooperimin në fshat si dhe dokumentat mbi të cilat ishte
mbështetur ky proces. Pranë Ministrisë së Bujqësisë u ngrit një komision, i cili do të
18 Po aty, fq. 184-185.19 Po aty, fq. 207-208.20 Valentina Duka, vep.e përmendur, fq. 250.
14
hartonte statutin e ri të kooperativave, duke pasur si model sistemin sovjetik të
kolektivizimit.21
Paralelisht me ngritjen e kooperativave shteti mori masa për krijimin e
ndërmarrjeve shtetërore në sektorin e bujqësisë. Ngritja e tyre ishte në përputhje me
konceptet ideologjike të PPSH, e cila synonte që në perspektivë në vend të krijohej një
ekonomi e vetme socialiste në formën e pronës shtetërore në qytet dhe në fshat. Si model
për krijimin e ndërmarrjeve shtetërore në sektorin e bujqësisë do të shërbente përvoja
sovjetike. Ndërmarrjet bujqësore shtetërore fillimisht u ngritën me tokat e konfiskuara
nga shtetasit italianë dhe gjermanë, tokat e pronarëve shqiptarë të dënuar nga gjyqet e
regjimit komunist, fermat e fidanishtet shtetërore dhe një pjesë të tokave që përbënin
çifligjet shtetërore si dhe të tokave që iu shpronësuan pronarëve gjatë zbatimit të
Reformës Agrare.22
Me ngritjen e ndërmarrjeve bujqësore shtetërore synohej që të krijoheshin ekonomi
moderne, pasi shteti do të investonte fonde të konsiderueshme, që do të mundësonte
zbatimin e metodave të përparuara të prodhimit. Me rendimentet e larta që mendohej se
do të merreshin, ndërmarrjet shtetërore duhej të shërbenin edhe si model e si nxitje për
sektorin kooperativist e atë privat që të rrisnin prodhimin, me qëllim që të sigurohej një
furnizim më i mirë i popullatës me produkte bujqësore e blegtorale. Për të arritur këto
synime, shteti investoi vazhdimisht fonde të konsiderueshme për ndërmarrjet bujqësore. Si
rrjedhojë, në fund të vitit 1950 numri i ndërmarrjeve bujqësore shtetërore dhe i
kapaciteteve të tyre prodhuese u rritën në mënyrë të dukshme.23
Megjithatë, gjendja e bujqësisë mbeti problematike. Ajo nuk arrinte të
plotësonte as nevojat e popullit dhe as të industrisë me lëndë të parë. Masat shtetërore
nuk sillnin ndryshimet e duhura. Për nxjerrjen nga kriza të ndërmarrjeve bujqësore
dhe në tërësi të bujqesise ishte i nevojshëm zbatimi i parimeve dhe i metodave të reja
liberale në organizimin e prodhimit, që do te thoshte heqjen dorë nga drejtimi i
centralizuar, nga diktati i shtetit dhe nga planifikimi i diktuar nga lart.24
21 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 210-211.22 Po aty, fq. 213-214.23 Po aty, fq. 214.24 Po aty, fq. 214.
15
Pas përfundimit të shtetëzimit të mjeteve kryesore të prodhimit, shteti mori
përsipër organizimin e sektorëve ekonomike në fushën e industrisë. Hapi i parë në
këtë drejtim u bë me planin ekonomik të shtetit për vitin 1947, në të cilin investimet
për zhvillimin e industrisë zinin 28,5 për qind të investimeve të përgjithshme në vend.
Ato do të përdoreshin kryesisht për rikonstruksionin e zgjerimin e sektorëve ekzistues
në industrinë e naftës, të minierave e në industrine e lehtë e, krahas tyre, dhe për
ndërtimin e objekteve të reja industriale.25
Në planin dyvjeçar (1949-1950), të miratuar ne Kongresin I të PPSH,
investimet për industrinë u shtuan. Ato zinin rreth 47 për qind të investimeve të
përgjithshme në vend. Plani përcaktonte dhe prioritetet e industrializimit. Për kushtet
e Shqipërisë, si një vend kryesisht agrar i prapambetur, nuk ishte as e mundur as dhe e
domosdoshme që të synohej në krijimin e një sistemi kompleks të industrisë, me të
gjitha degët e saj. Megjithatë, pa përfillur kushtet objektive, gjendjen dhe mundësitë
që kishte vendi, shteti orientoi qysh në fillim që procesi i industrializimit të
mbështetej e të përfshinte dy degët e saj, industrinë e lehtë dhe atë të rëndë, kryesisht
minerare, madje kjo e fundit do të kishte përparësi.26
Masat e marra nga shteti për shtetëzimin socialist të mjeteve kryesore të
prodhimit dhe qarkullimit, zbatimi i reformës agrare dhe i masave të tjera me karakter
socialist sollën ndryshime në strukturën sociale klasore të popullsisë. Si rezultat i
ndërhyrjes në të drejtën e pronësisë, në vitin 1950 në Shqipëri ishte krijuar një strukturë
socialklasore e popullsisë mbi 14 vjeç: punëtor 9.9%, fshatarë e zejtarë të kooperuar
2.2%, fshatarë individualë 73.3%, zejtarë individualë 5%, elementë kapitalistë 2.1%,
intelektualë 7.5%. 27 Reformat ekonomike dhe politike u kryen paralel me reformën në
fushën e edukimit dhe arsimit të cilat kishin si vizion krijimin e njeriut të ri.
Plani i parë pesëvjeçar, që përfshinte vitet 1951-1955 u reklamua si një plan që
do të realizonte shndërrimin e Shqipërisë nga një vend agrar i prapambetur në një
vend bujqësor industrial. Programi i hartuar për industrializimin e vendit parashikonte
zhvillimin me prioritet e me ritme të shpejta të industrisë, sidomos të industrisë së
25 Po aty, fq. 214.26 Po aty, fq. 215.27 Ekonomia politike, Botim i akademisë së Shkencave të RPSSH, Tiranë, 1981
16
rëndë, nxjerrëse e përpunuese. Plani pesëvjeçar i hartuar parashikonte detyra dhe
objektiva të rëndësishme edhe për degët e industrisë së lehtë e ushqimore. Në
përputhje me këto orientime vazhdoi ndërtimi i veprave të reja industriale dhe në të
njëjtën kohë në disa objekte industriale u bëne zgjerime dhe rikonstruksione të
aktiviteteve prodhuese, të cilat çuan në rritjen e prodhimit industrial në vend.28
Ndërtimi dhe vënia në punë e objekteve industriale gjatë gjysmës së parë të
viteve 1950-të e çliroi ekonominë nga importi i disa produkteve të nevojës së parë, siç
ishin tekstilet e pambukta dhe sheqeri. Kurse zhvillimi me përparësi, brenda kuadrit të
industrisë së rëndë i industrisë nxjerrëse të naftës dhe i industrisë elektrike, bënë të
mundur që të plotësoheshin në një farë mase nevojat e ekonomisë me lëndë djegëse
dhe me energji elektrike, ndërkohë që zhvillimi i industrisë nxjerrëse të mineraleve,
fuqizoi eksportet e vendit.29
Megjithatë zhvillimi i ekonomisë me plane të centralizuara nxori në pah të
meta serioze. Në dy vitet e para u shfaqën mos realizime, të cilat bartnin rrezikun e
thellimit të shpërpjestimit ndërmjet dy degëve kryesore të ekonomisë, të industrisë
dhe të bujqësisë. Ritmet e parashikuara për ndërtimin e disa objekteve industriale
ishin të papërballueshme. Investimet për bujqësinë nuk u përgjigjeshin detyrave që
kishte ky sektor dhe kjo çoi në mosrealizime të ndjeshme, që komprometonin jo
vetëm lëvizjen kooperativiste, por dhe gjithë sistemin ekonomik që po ndërtohej. Për
këto arsye u bë një korrigjim i pjesshëm i planit pesëvjeçar, si heqja nga plani e disa
veprave industriale, ngadalësimi i ritmit të ndërtimit në vepra të tjera, dhe kalimi i një
pjesë të fondeve nga industria drejt bujqësisë.30
Edhe gjatë planit të dytë pesëvjeçar 1956-1960, u bënë hapa të tjerë në fushën
e industrisë, u ndërtuan e u vunë në shfrytëzim një sërë veprash të tjera industriale, që
ndikuan në forcimin e ekonomisë së vendit. Por në vazhdimësi u shfaqën mungesa në
sektorë të rëndësishëm ekonomikë, që vinin nga planifikimi e drejtimi rreptesisht i
centralizuar, që nuk mbështetej në njohjen reale të gjendjes, të mundësive të
28 Pandi Geço, Shqipëria. Pamje fiziko-ekonomike, Tiranë, 1959, fq. 97.29Veniamin Toçi, Zhvillimi i industrisë në Shqipëri në vitet 1960-1980, Tiranë: Akademia e Shkencave të
Shqipërisë, 1989, fq. 19-20.30 Iljaz Fishta/ Mihal Ziu, Historia e ekonomisë së Shqipërisë 1944-1960, Tiranë: Dita, 2004, fq. 320-323.
17
zhvillimit në shkallë vendi e në zona të veçanta. Industrializimi, zhvillimi që morën
disa degë të industrisë ndikuan në zgjidhjen e disa problemeve të momentit, siç ishte
punësimi i njerëzve, furnizimi i popullatës me mallra industriale, por nuk mbështetej
në burime financiare të sigurta.
Zhvillimi ekonomik dhe industrializimi i vendit ishte llogaritur të bëhej
kryesisht me kreditë e me ndihmat financiare të Bashkimit Sovjetik e të vendeve të
tjera socialiste. Por me tronditjen e marrëdhënieve më këto shtete, u vu në pikëpyetje
vazhdimi i financimit të veprave të parashikuara. Pakësimi i burimeve të financimit
nga jashtë dhe mjetet e pamjaftueshme financiare nga brenda do të fusnin shpejt
industrinë, dhe në tërësi ekonominë, në një krizë te rëndë, shenjat e së cilës po
dukeshin qartë.31
Ne shkurt të vitit 1961 u mblodh Kongresi IV i PPSH dhe u miratua një
program ambicioz, me objektiva të cilat, sipas udhëheqjes së PPSH, duhej të çonin në
hedhjen e bazave të ndërtimit të plotë të shoqërisë socialiste, që përbënte edhe
synimin strategjik të etapës së re në të cilën kishte hyrë vendi. Për arritjen e këtij
synimi, Kongresi përcaktoi si detyrë prioritare për pesëvjeçarin e tretë 1961-1965,
ndërtimin e bazës materiale-teknike të socializmit, hallka kryesore e së cilës do të
ishte vazhdimi i industrializimit të vendit.32
Edhe në vitet e këtij pesëvjeçari do të ndiqej me përparësi kursi i
industrializimit dhe do të vazhdonte ndërtimi i objekteve industriale. Krahas tij,
parashikohej të zhvillohej me ritme të shpejta edhe bujqësia, me qëllim që të zhdukej
shpërpjesëtimi dhe të sigurohej zhvillimi harmonik i këtyre dy degëve bazë të
ekonomisë. Në program pasqyroheshin konceptet ideologjike të PPSH-së dhe
orientimi bazë i politikës së saj, ndërtimi i socializmit kryesisht me forcat e veta. Një
kurs i tillë politik do të dëmtonte zhvillimin ekonomik dhe do të bëhej pengesë për
plotësimin e detyrave të planifikuara.33
Versioni shqiptar i mbështetjes në forcat e veta kishte gjashtë pika kryesore:
1) Së pari, ‘mbështetja në forcat e veta’ nënkuptonte që faktorët e
31 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 217.32 Po aty, fq. 276.33 Po aty, fq. 276.
18
brendshëm duhet të ishin forca drejtuese në ndërtimin e socializmit.
2) Mbështetja në forcat e veta nuk i përjashtonte shkëmbimet tregtare me
vendet e tjera mbi baza të barabarta
3) Mbështetja në forcat e veta nuk e ndalon ndihmën ‘e sinqertë’ socialiste,
por burimet e jashtme duhet të ndikojnë në zhvillimin ekonomik përmes
faktorëve të brendshëm.
4) Mbështetja në forcat e veta duhet të aplikohej në të gjitha nivelet dhe në
të gjitha degët e ekonomisë
5) Mbështetja në forcat e veta aplikon një politikë strikte kursimesh me
qëllim që të shmangej humbja e fuqisë njerëzore, lëndëve të para,
energjisë ose burimeve financiare
6) Mbështetja në forcat e veta kërkon një angazhim të fortë në kërkimin dhe
zhvillimin e kapacitetit teknologjik dhe shkencor vendas.34
Industrializmi dhe e ardhmja i tij ishin të lidhura ngushtë me prodhimin e
energjisë elektrike. Për këtë arsye u intensifikuan punimet për ndërtimin e një sistemi të
plotë energjitik, me qëllim që të plotësoheshin nevojat e industrisë, si dhe furnizimi i
popullatës me energji elektrike. Objektiv i rëndësishëm i planit IV pesëvjecar (1966-
1970) ishte përfundimi i elektrifikimit të plotë të vendit, pasi një numër i
konsiderueshëm fshatrash, sidomos në zonat e thella, nuk kishin energji elektrike. 25
tetori i vitit 1970 shënon zyrtarisht përfundimin e elektrifikimit të plotë të vendit.35
Edhe në pesëvjeçarët pasardhës ekonomia e vendit do të zhvillohet në bazë të
skemave të vjetra, që pasqyroheshin dhe në planet pesëvjeçare të miratuara në
kongreset e PPSH-së. Ato i jepnin përparësi zhvillimit të industrisë, veçanërisht
industrisë së rëndë, nxjerrëse e përpunuese. PPSH pretendonte se me një kurs të tillë do
të arrinte të konsolidonte pozitat e socializmit dhe ta bënte vendin krejtësisht të
pavarur nga bota. Në përputhje me këto synime, ajo do të vazhdojë me ngritjen e një
industrie shumëdegëshe, të rëndë e të lehtë, nxjerrëse e përpunuese dhe ndërtimin e
veprave të mëdha, me karakter kompleks, të cilat thithnin investime të shumta. Në
34 Berit Backer, Self-Reliance under Socialism.The case of Albania, Journal of Peace Research, 19:4,
1982, fq. 356.35 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 277-278; Valentina Duka, vep.e përmendur, fq. 296.
19
vëmendjen e veçantë të shtetit qëndronin sidomos disa sektorë të rëndësishëm strategjike,
siç ishte nafta, energjetika, industria elektrike, ndërtimi i hidrocentraleve etj., me të cilat
mendohej se do të mund t'i bëhej ballë bllokadës së jashtme.36
Në gjysmën e parë të viteve 1970-të nisën punimet për ndërtimin e disa veprave
të tjera të mëdha, që kërkonin fonde e investime të konsiderueshme si uzina e
ferrokromit në Burrel, e kombinatit metalurgjik në Elbasan, uzina e përpunimit të naftës
në Ballsh etj. Ndërtimi i tyre ishte parashikuar të bëhej dhe me kreditë e dhëna nga
qeveria kineze por me tronditjen e marrëdhënieve me Kinën punimet ndeshën në
vështirësi serioze, për shkak të mosplotësimit të kontratave, të vonesave në lëvrimin e
mjeteve financiare e teknike, të cilat çuan në mosrealizime e dështime në mjaft sektorë
të prodhimit industrial. Specialistë në dikasteret përkatëse u shprehën për nevojën e
ndryshimit të kursit ekonomik, duke sugjeruar zhvendosje të investimeve nga njëra
degë në tjetrën, ngadalësim të ritmeve në disa vepra të mëdha, e sidomos liberalizim të
tregut, që mund të arrihej me heqjen dorë nga drejtimi i centralizuar. Por këto sugjerime
etiketoheshin si revizioniste e armiqësore, kurse bartesit e tyre cilësoheshin sabotatorë e
armiq. Qëndrime të tilla tregonin se udhëheqja e PPSh nuk ishte e gatshme të
korrigjonte politikën ekonomike. Ajo vazhdoi t'i përmbahej kursit të vjetër, që
mbështetej në dy parime, në drejtimin e centralizuar të ekonomisë dhe në zhvillimin e
vendit me forcat e veta. Vështirësive që vinin nga keqadministrimi i ekonomisë dhe
mbyllja e vendit iu shtuan edhe pasojat e prishjes së marrëdhënieve me Kinën.37
Në kushtet e prishjes së marrëdhënieve me Kinën dhe të izolimit të plotë, Shqipërisë i
duhej të gjente partnerë të tjerë tregtarë. Për këtë qëllim udhëheqja shqiptare filloi të shihte nga
fqinjët dhe disa vende të Europës Perëndimore dhe Lindore si Italia, Jugosllavia, Franca,
Zvicra, Austria dhe Turqia. Mjaft prej pajisjeve industriale për realizimin e projekteve të reja po
merreshin nga këto vende.38
Industrializimi, megjithëse zgjidhi disa probleme imediate, si punësimi i
njerëzve, furnizimi i popullsisë me produkte industriale, rritja e eksportit dhe sigurimi i
valutës së nevojshme etj., në realitet ishte një ndërmarrje që e rëndoi ekonominë e
36 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 278.37 Po aty, fq. 278-279.38 Valentina Duka, vep.e përmendur, fq. 300.
20
vendit, pasi thithi investime dhe fonde të konsiderueshme jashtë mundësive financiare
që kishte shteti. Politika që u ndoq për krijimin dhe zhvillimin e industrisë nuk merrte
parasysh as mundësitë, as traditat dhe as rrethanat e brendshme kombëtare. Në themel
të saj qëndronin konceptet ideologjike që i jepnin përparësi industrisë së rëndë. Ajo nuk
merrte parasysh avantazhet që kishte për vendin zhvillimi i industrisë së lehtë e
ushqimore si dhe turizmi. Kjo degë shumë e rëndësishme dhe fitimprurëse, për shkak të
politikës së izolimit që ndiqej, nuk kishte perspektivë. Në rrethana të tilla, shteti do të
vazhdonte t'i përmbahej në mënyrë strikte pikëpamjes për zhvillimin më përparësi të
industrisë së rëndë madje duke synuar krijimin e një industrie shumëdegëshe, nxjerrëse
e përpunuese. Me një politikë të tillë, ekonomia shqiptare nuk kishte të ardhme.
Prioritetet e përcaktuara në kuadër të saj, prirjet autarkike, synimi për të ndërtuar vepra
të mëdha gjigande komplekse dhe për të prodhuar çdo gjë në vend, pakësuan burimet e
financimit, çka e bënte gjithnjë e më të errët perspektivën e ekonomisë shqiptare.39
Politika ekonomike e përpunuar nga shteti synonte që, krahas zhvillimit të
industrisë, të arrihej dhe shndërrimi e centralizimi i pronës në qytet e më pas edhe në
fshat, me qëllim që në vend të ngrihej një sistem i vetëm ekonomik, ekonomia socialiste.
Pjesë e kësaj politike ishin dhe masat e marra në fushën e artizanatit, të cilat synonin
në likuidimin e këtij sektori dhe shndërrimin në ndërmarrje shtetërore. Krahas
kooperimit, u morën disa masa për forcimin ekonomik e organizativ dhe për zgjerimin
e veprimtarisë së kooperativave dhe forcimin e drejtimit të centralizuar të
kooperativave. Në janar të vitit 1969 qeveria vendosi shkrirjen e kooperativave të
artizanatit dhe shndërrimin e tyre në ndërmarrje shtetërore me argumentin se ashtu si
ishin organizuar, ato nuk ndryshonin nga ndërmarrjet shtetërore. Me këtë vendim u
realizua centralizimi dhe shoqërizimi i plotë i pronës në qytet, kthimi i saj në pronë
shtetërore.40
I njëjti proces dhe të njëjtat masa do të ndërmerreshin edhe në fshat, me
qëllim që edhe aty të rritej shkalla e shoqërizimit dhe e centralizimit të pronës. Në fund
të vitit 1959 kishte përfunduar kolektivizimi në fshat, por ai ende nuk qe shtrirë në
39 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 279-280.40 Po aty, fq. 280-281.
21
zonat e thella malore. Veç kësaj, në vitin 1960, në fshatrat e kooperuara qëndronin
jashtë kooperativave mjaft familje ose ekonomi private. Për t'i dhënë fund kësaj
gjendjeje, shteti mori masa për të përfshirë në kooperativa fshatarët dhe ekonomitë e tyre
individuale që ende nuk ishin kooperuar dhe, krahas kësaj, për të ngritur kooperativa
dhe në zonat e thella malore. Përfundimi i këtij procesi duhet të çonte në likuidimin e
plotë të ekonomisë private në fshat.41
Por PPSh nuk u mjaftua vetëm me krijimin e kooperativave, por ishte e
vendosur për të çuar deri në ekstrem procesin e centralizimit të pronës në fshat. Për
këtë qëllim, me orientim të organeve të larta të shtetit nisi krijimi i kooperativave të
mëdha, përmes bashkimit të kooperativave ekzistuese, që, përgjithësisht, ishin të vogla,
të ngritura në bazë fshati ose 2-3 fshatrave të afërta. Kooperativat e mëdha do të ishin
një hap drejt shndërrimit në ndërmarrje shtetërore, që ishte dhe synimi i politikës së
PPSh. Ky proces kishte nisur me kohë dhe në disa rrethe qenë shënuar disa arritje,
ndërsa në etapën e re të zhvillimit të vendit, orientimi për zmadhimin e kooperativave
dilte si problem parësor i politikës agrare të PPSh.42
Në kuadër të strategjisë për eliminimin e plotë të pronës private, në vitet 1960-70
shteti mori masa për të kufizuar e më pas edhe për të likuiduar oborrin
kooperativist, pasi, sipas PPSh, ai shërbente si truall për të mbajtur gjallë ndjenjen dhe
psikologjinë e pronës private. Në gjysmën e dytë të viteve 1960, u dha orientimi për
zvogëlimin e oborrit kooperativist. Në fillim të viteve 1980 u ndërmorën reforma të
tjera të cilat synonin thellimin e përqendrimit e të centralizimit të pronës, që do të
ndikonin negativisht në ekonominë shqiptare dhe në nivelin e jetesës së popullit. Në
nëntor të vitit 1980, doli vendimi "Mbi kufizimin e oborrit kooperativist dhe tufëzimin
e bagëtive të familjeve kooperativiste". Vendimi reduktonte në minimum sipërfaqen
e tokës dhe numrin e bagëtive që mund të mbante një familje kooperativiste. Në
dhjetor 1980, Këshilli i Ministrave mori vendimin për tufëzimin e plotë të bagëtive të
oborrit.43
Masat e marra në fundin e viteve 1970 dhe fillimin e viteve 1980 për
41 Po aty, fq. 281.42 Po aty, fq. 282.43 Po aty, fq. 282-283.
22
centralizimin e pronës në fshat dhe likuidimin e çdo forme të pronës private,
shkonin në kah të kundërt me proceset që po zhvilloheshin në vendet e tjera të
lindjes. Në këto të fundit, pas viteve 1960 u nxit e u përkrah zhvillimi dhe rritja e
oborrit kooperativist që çoi në shndërrimin e tij jo vetëm në një ekonomi ndihmëse për
të përballuar nevojat e familjes fshatare, por dhe për prodhimin e mallrave për treg. Në
këtë mënyrë, ekonomia në këto vende gradualisht filloi t'i përshtatej ekonomisë së
tregut të lirë ndërsa në Shqipëri po ecej në drejtim të kundërt.44
Reformat ekonomike që u ndërmorën në Europën Lindore në vitet 1960 nuk
patën ndikim në Shqipëri, ku nën ndikimin e Kinës u ndërmorën reforma që i
përforconin parimet staliniste. Kjo u shoqërua me përndjekjen e elementëve të
moderuar brenda dhe jashtë partisë, një fushatë për zhdukjen e influencave të huaja dhe
forcimin e theksit tek konformizmi ideologjik dhe bindja politike.45
Në maj të vitit 1975, Plenumi VlI i KQ të PPSh shqyrtoi në mënyrë të
posaçme gjendjen në këta sektorë dhe bëri përgjegjës për dështimet ekonomike
ministrin e Industrisë dhe Minierave Koço Theodhosi, kryetarin e Komisionit të
Planit të Shtetit Abdyl Këllezi e më pas dhe ministrin e Tregtisë Kiço Ngjela.
Veprimtarinë e tyre Plenumi e cilësoi si armiqësore e sabotuese, i përjashtoi nga
Komiteti Qëndror e nga Partia dhe i shkarkoi nga funksionet shtetërore që mbanin.
Plenumi i cilësoi ata si armiq dhe ia dha gjyqit për ndjekje penale. Në tetor të vitit
1975 gjykata dënoi me vdekje Koço Theodhosin e Abdyl Këllezin, kurse Kiço Ngjela
dhe disa kuadro të tjerë të sektorëve ekonomikë u dënuan me burgime e internime.46
Goditjet e kuadrove në sektorët e mësipërm nuk ndikuan në përmirësimin e
gjendjes, përkundrazi, ato krijuan frikë, mungesë initiative e pasiguri te kuadrot e te
punonjësit e tjerë, të cilat do të pasqyroheshin në përkeqësimin e mëtejshëm të
situatës politike dhe ekonomike dhe në thellimin e mosrealizimeve në të gjitha
fushat. Në fakt mosrealizimet në sektorët ekonomikë ishin të lidhura me sistemin
ekonomik e me vijën e përpunuar nga PPSh. Vetëm ndryshimi i tyre mund t'i hapte
44 Po aty, fq. 283.45 Ramnath Narayansëamy, Albania: Economic Disequilibrium and Political Instability, Economiuc and
Political Weekly, September 1-8, 1990, fq. 1943.46 Po aty, fq. 299-300.
23
rrugë ndryshimit dhe përmirësimit të gjendjes, por kjo nuk lejohej nga udhëheqja e
PPSh, me Enver Hoxhën në krye.47
Në dhjetor të vitit 1976 u miratua Kushtetuta e re. Kushtetuta ishte një
dokument tërësisht i politizuar, me dispozita ekstreme, që do të sillte pasoja të rënda
në jetën shoqërore dhe ekonomike të vendit. Kushtetuta sanksiononte rolin
udhëheqës e kontrollues të PPSh në të gjitha fushat e jetës. Ajo e cilësonte shtetin si
shtet të diktaturës së proletariatit, PPSh si forcën e vetme udhëheqëse në vend,
marksizëm-leninizmin si ideologji sunduese, kurse luftën e klasave si forcën
kryesore lëvizëse të shoqërisë.48
Ndërprerja e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik në fillimin e viteve 1960-të
dhe me Kinën në vitin 1978 patën një ndikim të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik dhe
sidomos në vendimmarrje. Politika e mbështetjes në forcat e veta nxiti marrjen e një sërë
masash ekonomike radikale që synonin të tregonin përkushtimin ndaj socializmit ‘të
vërtetë’. Ndoshta vendimi më i rëndësishëm ishte thellimi i centralizimit dhe planifikimit
të ekonomisë.49
Shtysa e fundit drejt izolimit të plotë të vendit filloi me largimin nga
Shqipëria të ekspertëve të fundit kinezë dhe ndalimin e importit të orizit në vitin
1978. Regjimi vazhdoi përpjekjet intensive për të rritur prodhimin industrial duke
centralizuar dhe kontrolluar të gjitha transaksionet financiare. Me qëllim që të
shmangej importimi i mallrave ushqimore, iu bë presion kooperativave për të
siguruar sasinë e nevojshme të prodhimit. Mungesat në furnizimin me mish çuan në
marrjen e vendimit në vitin 1981 për përfshirjen e të gjitha bagëtive në oborrin privat
në kooperativa. Në të njëjtin vit pati mungesa ushqimore në qytete dhe rënie të
prodhimit bujqësor për frymë. Pas vitit 1982 edhe prodhimi industrial nuk pati rritje
nga viti në vit.50
47 Po aty, fq. 300.48 Po aty, fq. 300.49 Örjan Söjberg, The Albanian economy in the 1980s: coping ëith a centralized system, tek Örjan Sjöberg/
Michael L. Ëyzan, Economic change in the Balkan States: Albania, Bulgaria, Romania and Yugoslavia,
Londër, Pinter Publishers, 1991, fq. 117.50 John R. Lampe, Balkans into Southeastern Europe. A century of war and transition, Palgrave Macmillan,
2006, fq. 239.
24
Izolimi dhe shkëputja e vendit nga bota patën ndikimin e tyre negativ në
ekonominë e vendit, sidomos në sektorë të rëndësishëm strategjikë, siç ishin nafta,
tregtia e jashtme etj. Ndërkohë udhëheqja e PPSh mendonte se mosrealizimet e
dukuritë e tjera negative në sektorët ekonomikë nuk rridhnin nga sistemi i drejtimit
dhe nga politika ekonomike që ndiqej, por nga ndikimi dhe presioni që ushtronte
rrethimi kapitalisto-revizionist si dhe nga dobësitë në punën e kuadrove kryesore ose
dhe në sabotimet që mund të ishin bërë në këta sektorë. Në këtë mënyrë situatën e
rëndë ekonomike që përjetonte vendi, udhëheqja e PPSh po përpiqej ta shkarkonte
mbi drejtuesit e Ministrisë së Industrisë e të Minierave, të Ministrisë së Tregtisë dhe
të Komisionit të Planit të Shtetit.51 Në fushën e ekonomisë do të vazhdonte po ajo
politikë ekonomike, me ekonomi të centralizuar e me plan unik shtetëror, me ndërtim
veprash e objektesh të mëdha, jashtë mundësive reale, me synimin për të prodhuar
gjithçka në vend.
Pas vdekjes së Enver Hoxhës më 11 prill të vitit 1985, u mblodh Plenumi i
KQ të PPSh i cili zgjodhi Ramiz Alinë në postin e Sekretarit të Parë të PPSh. Ne
mbledhjen e Plenumit, Ramiz Alia u betua se do t’i qëndronte besnik rrugës dhe mësimeve
të Enver Hoxhës dhe do të zbatonte me vendosmëri kursin e tij. Vazhdimësia e kësaj
rruge u konfirmua edhe në Kongresin IX të PPSh, që u mbajt në nëntor të vitit 1986 e
që u cilësua dhe si Kongres i vazhdimësisë. Në raportin që Ramiz Alia mbajti në
Kongres, vlerësohej lart roli dhe figura e Enver Hoxhës si udhëheqës i Luftës
Nacionalçlirimtare dhe i Shtetit Shqiptar pas çlirimit të vendit. Ai theksonte se
besnikëria ndaj mësimeve dhe rrugës së Enver Hoxhës do të ishin garanci për
përparimin e vendit dhe mbrojtjen e pavarësisë së atdheut. Ky kongres vlerësoi
punën e partisë dhe të popullit gjatë pesëvjecarit të kaluar dhe për të miratuar
objektivat për pesëvjecarin e ardhshëm. Plani i kaluar pesëvjecar (1981-1985) kishte
qënë i pari plan “ i mbështetur tërësisht në forcat e veta, pa asnjë kredi apo
ndihmënga jashtë”. 52
Ramiz Alia erdhi në drejtimin e vendit në një situatë të vështirë, për shkak të
51 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 299.52 Ramiz Alia, Raport për Kongresin e 9-të Partisë së Punës së Shqipërisë, Tiranë: Shtëpia Botuese 8
Nëntori, 1986, f. 19
25
krizës shumëplanëshe që kishte përfshirë vendin. Zbutja e kapërcimi i saj mund të
arriheshin vetëm me zbatimin e reformave të thella në të gjitha fushat. Kusht
paraprak për këtë ishte heqja dorë nga kursi që PPSh dhe Shteti Shqiptar kishin
ndjekur deri atëherë, por PPSh ende nuk ishte e përgatitur për t'i bërë ndryshimet e
duhura vijës së ndjekur nga Enver Hoxha. Hezitimet e pengesat ishin, në radhë të
parë, në kreun e PPSh. Shumica e udhëheqësve të lartë të PPSh si dhe plot kuadro
në sektorët ekonomikë e kulturorë kishin nostalgji për periudhën e Enver Hoxhës dhe
bënin presion që të ruhej e paprekur trashëgimia e tij, çka do të thoshte të vazhdohej
të ndiqej i njëjti kurs politik. Edhe krizën që kishte mbërthyer vendin udhëheqja e
PPSh vazhdoi ta shpjegonte kryesisht me ndikimin e faktorëve të jashtëm, me
presionin e me bllokadën e jashtme, që do të thoshte se vështirësitë e krijuara nuk
buronin nga sistemi e nuk lidheshin me vijën e ndjekur deri atëherë.53
Megjithatë, në kushtet e krizës ekonomike që kishte përfshirë vendin, pas
Kongresit gradualisht nisën të shfaqeshin disa sinjale të vogla për ndryshim. Nisur
nga problemet që kishte krijuar tufëzimi i bagëtive në furnizimin e popullsisë me
produkte blegtorale, presidenti Ramiz Alia shfaqi mendimin se vendimi i marrë për
tufëzimin e bagëtive kishte qenë i nxituar dhe kishte sjellë pasoja, prandaj ai duhej
korrigjuar. Sinjalin e parë për korrigjim ai e dha në një nga mbledhjet ditore me
bashkëpunëtoret e tij, më 3 qershor 1985. Ramiz Alia theksoi se, në stadin aktual të
zhvillimit të vendit, oborri kooperativist ishte ende i nevojshem, për të plotësuar disa
nevoja të domosdoshme të familjeve fshatare, të cilat kooperativa nuk ishte në
gjendje t'ua siguronte.54
Por, duke pasur parasysh reagimet që mund të kishte brenda në Parti e në vend,
për shkak të ndjeshmërise që kishte për çështjet e zgjidhura në kohën e Enver
Hoxhës, ai porosiste që hapat që do të ndërmerreshin duhet të ishin të matura e të
studiuara mirë. Ai deklaronte se masat që do të ndërmerreshin nuk do të përbënin
kurrfarë devijimi nga rruga e Enver Hoxhës.55
Ideja për korrigjimin e tufëzimit të bagëtive u konkretizua me direktivën që
53 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 324.54 Po aty, fq. 324-325.55 Po aty, fq. 325.
26
pranë çdo brigade prodhimi në kooperativë të mbahej një numër i caktuar bagëtish, që u
quajtën "tufëza". Ato do të ishin pronë e kooperativës, por produktet e tyre do të
shërbenin për furnizimin e familjeve kooperativiste. Gjithashtu pranë çdo brigade do
të caktohej një siperfaqe toke, e cila do të përdorej për furnizimin e fshatarësisë me
perime. Këto ngastra toke u quajtën "arrëza". Udhëheqja e PPSh mendonte se
masat e mësipërme do të çonin në lehtësimin e gjendjes së fshatarësisë, por ato
rezultuan të paefektshme, pasi nuk preknin thelbin e problemit, thelbin e rendit
kooperativist, pronën shoqërore. Udhëheqja e vendit mendonte se duke e ruajtur atë
do të mund të arrihej ndryshimi i gjendjes në fshat. Por situata ekonomike në fshat
dhe furnizimi i popullsisë fshatare mbeten edhe më tej problematike.56
Gjatë vitit 1988 kriza u thellua më tej dhe pasojat e saj u ndien sidomos në
fushën ekonomike, në uljen drastike të nivelit të jetesës së punonjesve. Papunësia kishte
arritur nivele të papara, kurse në treg mungonin produktet më të domosdoshme.
Pakënaqësia dhe padurimi kishin arritur kulmin. Ndërkohë në vendet e Lindjes ishin
bërë ndryshime të thella, ishin përmbysur regjimet totalitare dhe ishte vendosur
pluralizmi politik. Forcat e reja politike që erdhën në fuqi në këto vende shkatërruan
strukturat e vjetra politike dhe nisën reformat shoqërore dhe ekonomike, me qëllim që t'i
hapej rruga zhvillimit demokratik dhe ekonomisë së tregut të lirë.57
Është e vështirë të mendohet që regjimi i Tiranës do të shkonte drejt ekonomisë
së lirë të tregut me ritmet e ndërrmarrjeve private në Poloni dhe në Hungari. Lëshimet e
vogla që bëri Bashkimi Sovjetik në këtë drejtim u kritikuan ashpër nga gazeta zyrtare e
Tiranës. Megjithatë, shtëpitë fshatare nëpër kooperativa kishin zakonisht nga një kopsht
të vogël për fruta e perime, si dhe disa dele e dhi. Prodhimi ishte vetëm për përdorim
familjar, ndonëse bëheshin ehe lëshime të vogla. Për të shtuar prodhimin bujqësor dhe të
ardhurat familjare, fshatarët filluan të nxiteshin që të prodhonin më shumë në kopshtet e
tyre. Megjitahtë, çdo mbiprodhim duhej t’i shitej kooperativës dhe jo në treg të lirë.58
Megjithatë, me qëllim që të zbuste disi efektet e krizës dhe tensionet sociale
në vend, udhëheqja e PPSh mori disa masa. Në një mbledhje të Byrosë Politike të
56 Po aty, fq. 325.57 Po aty, fq. 326.58 Edwin Jacques, vepër e përmendur, , fq. 644
27
Komitetit Qëndror të PPSh, të korrikut 1989, Ramiz Alia shtroi nevojën e reformimit
të sistemit të drejtësisë dhe të afrimit të tij me disa standarte evropiane. Gjatë viteve të
regjimit komunist drejtësia ishte një sistem i politizuar e i varur nga organet e PPSh.
Nga ana tjetër, institucionet ndërkombëtare e shikonin sistemin e drejtësisë si një
institucion që duhej të funksiononte në mënyrë të pavarur. Prandaj, ata bënin presion
mbi qeverinë shqiptare që të niste sa më parë reformat në sistemin e drejtësisë. Byroja
Politike dha orientimin që në sistemin e drejtësisë të bëheshin të paktën ato ndryshime
që ishin të mundshme e të domosdoshme, siç ishte aplikimi i të drejtës së mbrojtjes për të
pandehurit në gjykim, aplikimi i masës së lirimit parakohe me kusht etj. Në mbledhje u
bënë dhe dy propozime të rëndësishme, rikrijimi i Ministrisë së Drejtësisë si dhe
shfuqizimi i nenit 55 të Kushtetutës, që ndalonte propagandën kundër pushtetit dhe
veprimtaritë fetare, propozime që u refuzuan.59
Duke filluar nga janari i vitit 1990 udhëheqja e PPSh zhvilloi disa mbledhje
të posaçme, për të shqyrtuar situatën politike dhe masat për zbutjen e krizës që kishte
mbërthyer vendin. Për herë të parë u propozua që aktiviteti privat ekonomik të
zgjerohej edhe në degë të tjera përveç bujqësisë dhe të konsiderohej roli i forcave
të tregut në përcaktimin e financimeve që do të bëheshin për ndërmarrjet industriale
shtetërore. Qeveria zbuti planifikimin shtetëror në bujqësi, rriti sipërfaqen e lejuar
të parcelave personale në 0.2 hektarë dhe urdhëroi kooperativat t’u kthenin bagëtitë
fshatarëve. Këto reforma siguruan zgjerimin e ndërmarrjeve me vetëfinancim dhe i
lejuan organet lokale të qeverisjes që pjesërisht të planifikonin veprimtarinë
industriale në rajonin e tyre.60
Ne Plenumin IX të Komitetit Qendror të PPSh në janar të vitit 1990, u
miratua një program masash për reformimin e sistemit politik, ku përfshihej dhe
ristrukturimi i Partisë së Punës dhe i rolit të saj. Në mbledhje Ramiz Alia deklaroi
se thirrjet për pluralizëm në ato momente ishin të dëmshme për vendin, pasi mund të
çonin në dobësimin e unitetit të popullit. Sipas tij, pluralizmi partiak do të vinte hap
59 Historia e Popullit Shqiptar, vepër e përmendur , fq. 326.60 Raymond Zickel/ Walter R. Iwaskiw (eds) Albania: A country study, Washington D.C: Library of
Congress, 1994, fq.116.
28
pas hapi, krahas krijimit të kulturës demokratike.61
Idetë që përpunoi Plenumi per ristrukturimin dhe reformimin e PPSh synonin
që t’i çlironin organizatat partiake nga disa kompetenca të karakterit administrativ,
dublimi i organeve shtetërore, me qëllim që ato të përqendroheshin në funksionet
edukuese e mobilizuese. Plenumi dha orientimin që mbledhjet e tyre të bëheshin të
hapura, me qëllim që të tërhiqej mendimi i punonjësve për problemet që
preokuponin qendrën e punës dhe vendin. Përpjekjet për të ridimensionuar rolin e
PPSh, për të reduktuar veprimtarinë e saj, kryesisht në sferën e edukimit, në thelb
nuk preknin parimin bazë të sistemit, rolin udhëheqës të PPSh. Reformat që po
projektoheshin nga udhëheqja e PPSh, nuk synonin ndryshimin e sistemit politik,
por korrigjimin e politikave të ndjekura deri atëherë, me qëllim që vetë sistemi të
bëhej më i efektshëm e më i pranues.62
Gjithashtu u ndërmorën disa nisma ligjore, me qëllim që të bëheshin ndryshimet
e përmirësimet e duhura në fushën e legjislacionit. Kështu, me ligj shtetasve tani do t'u
garantohej mbrojtje ligjore me avokat, si në procesin hetimor, ashtu edhe në atë gjyqësor.
Po kështu do të zbatohej dhe institucioni i rehabilitimit ligjor e gjyqësor si dhe lirimi
para kohe e me kusht për disa kategori veprash penale. U vendos, gjithashtu, që të
krijohej Ministria e Drejtësisë dhe u dha orientimi që të rishikoheshin e të ndryshonin
disa nene të kodit penal, siç ishin ato që parashikonin dënime për veprimtaritë fetare,
për agjitacionin e propagandën, për internimin etj.63
Reforma të rëndësishme ndodhën edhe në fushën ekonomike, megjithëse ato nuk
prekën thelbin e sistemit ekonomik, pronën shoqërore, dhe u shpall mekanizmi i ri
ekonomik, i cili kopjonte përvojën e reformave hungareze në vitet ’60-’70. Këto reforma e
reuajtën të paprekur pjesën më të madhe të strukturës së ekonomisë së planifikuar, por
megjithatë iu la një hapësirë më e madhe ekonomisë së planifikuar.64
Në kuadër të reformave do të futeshin elemente të decentralizimit e të përdorimit
të levave që stimulonin prodhimin. Ndërmarrjeve ekonomike do t'u lihej më shumë
61 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 327.62 Po aty, fq. 327.63 Po aty, fq. 327.64 Valentina Duka, vep.e përmendur, fq. 318.
29
kompetenca që të ardhurat t'i përdornin vetë për investime në sektorët që ata e
gjykonin të nevojshëm.65 Pagat do të përcaktoheshin mbi bazën e realizimit të planit
dhe fitimeve të ndërmarrjeve. Kërkesa dhe oferta do të përcaktonin çmimet e
mallrave të luksit dhe qytetarëve iu lejohej që të ndërmerrnin aktivitete ndërtimi për
përdorim vetjak.66
Përkundrejt politikës së përqendrimeve të mëdha që ishte ndjekur më parë, do
të bëheshin ndarje e riorganizime të ndërmarrjeve e të kooperativave bujqësore, duke
synuar që të krijoheshin ekonomi më të vogla e më të manovrueshme. Një hap i
rëndësishëm do të hidhej dhe në fushën e financimit të ndërmarrjeve. Aktivitetet e
financuara deri tani nga buxheti i shtetit do të zëvëndësoheshin me kredi afatgjata.
Donacionet nga shteti do të jepeshin vetëm në raste të domosdoshme. Ndryshimet
prekën dhe sferën e iniciativës private. Qytetarët u lejuan të ndërtonin banesa me të
ardhurat e veta, sikurse u lejua dhe shitja e disa banesave të amortizuara në periferi të
qyteteve. Organet shtetërore në rrethe filluan të nxitnin daljen e kooperativave
bujqësore në tregun e qyteteve, për të shitur produktet bujqësore e blegtorale me
çmime që i caktonin vetë. U liberalizuan edhe çmimet e disa mallrave.67
Edhe në veprimtarinë e jashtme të shtetit u ndërmorën disa hapa, që synonin
liberalizimin dhe intensifikimin e marrëdhënieve me vendet e tjera. Shqipëria mori
pjesë në disa aktivitete që i shërbenin forcimit të bashkëpunimit midis vendeve
ballkanike, siç ishin takimet shumëpalëshe, mbledhjet ballkanike, nisma e
Adriatikut, ajo e Mesdheut etj. Qeveria shqiptare shprehu gatishmërinë për të marrë
pjesë, qoftë dhe me statusin e vëzhguesit, në ndonjë mbledhje të mundshme të
Helsinkit. Disa sinjale pozitive u dhanë dhe për qëndrimin ndaj Tregut të Përbashkët
dhe dy superfuqive. Udhëheqja e vendit deklaroi se “qëndrimi ynë ndaj Tregut të
Përbashkët Evropian nuk do të jetë si më parë e se ne synojmë të forcojmë lidhjet
ekonomike me secilin vend që bën pjesë në këtë grupim, duke shkuar drejt kontakteve
e marrëdhënieve dhe me të". Per dy superfuqitë u tha se në varësi të politikave që ato
do të ndiqnin ndaj Shqipërisë, do të përcaktohej dhe qëndrimi i Shtetit Shqiptar,
65 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 327.66 Raymond Zickel/ Walter R. IWaskië (eds), vepër e përmendur, fq.117.67 Historia e popullit shqiptar, vep.e përmendur, fq. 328.
30
çka lihej të kuptohej se ndaj tyre do të kishte një qëndrim më realist e më elastik.
Në raportet me botën po thyheshin disa skema e tabu që e kishin mbajtur të ngurtësuar
politikën e jashtme të Shqipërisë.68
Disa hapa u morën në fushën e bashkëpunimit ekonomik me jashtë. Për këtë
qëllim u lejua prodhimi me materiale të porositësit, pra të firmave të huaja, blerja e
makinerive me pagesë të vonuar, që ishte një formë kredie etj. Me disa vende, si
Republika Federale e Gjermanisë, Franca, Italia etj., filluan të zbatoheshin forma
të reja bashkëpunimi ekonomiko-financiar, në kuadrin e Organizatës Ndërkombëtare të
Ndihmës e Bashkëpunimit (OECD), si transferimi i teknikës e i teknologjisë falas,
ndërtimi i ndonjë objekti të veçantë me shlyerje afatgjatë etj. Me një dekret të
Presidiumit të Kuvendit Popullor, lihej në kompetencë të ministrive e të institucioneve
lidhja e marrëveshjeve me karakter shkencor, kulturor, arsimor me ministritë dhe
institucionet analoge të shteteve të tjera. Masat e mësipërme u shoqëruan dhe me
shkurtime të punonjësve në administratë, sidomos në aparatet partiake në qendër e në
rrethe.69
Në mesin e viteve 1980-të interesi në rritje i firmave të vogla të importit për
tregun shqiptar ndikoi në rritjen e tregtisë së jashtme me Italinë dhe Gjermaninë
Perëndimore. Në fundin e viteve 1980-të Italia ishte partneri perëndimor më i madh
tregtar. Eksportet italiane zinin 20 % të eksporteve perëndimore në Shqipëri në vitin
1985 dhe Italia blinte 16.5 % të eksporteve shqiptare drejt vendeve të Europës
Perëndimore. Ndërsa Gjermania Perëndimore zinte 15.5 % të eksporteve
perëndimore drejt Shqipërisë dhe blinte 15.5 % të eksportve shqiptare drejt Europës
Perëndimore. Rënia e sistemit ekonomik stalinist i hapi rrugën zgjerimit të tregtisë
me vendet e Europës Perëndimore. Në vitin 1991 në Tiranë u zhvilluan bisedimet
për nënshkrimin e marrëveshjes së parë ekonomike me Bashkimin Europian.70
Ndërkohë, jeta politike e vendit po tensionohej nga dita në ditë. Gjatë
periudhës 1989-1990 pati orvatje për demonstrata në disa rrethe të vendit. Më 14
janar në Shkodër u bë përpjekja e parë për rrëzimin e bustit të Stalinit, që
68 Po aty, fq. 328.69 Po aty, fq. 328.70 Raymond Zickel/ Walter R. Iwaskiw, vep. e përmendur, fq. 163-164.
31
paralajmëronte veprime të tjera antikomuniste. Duke reaguar ndaj këtyre
zhvillimeve, në prill të vitit 1990 u bë një mbledhje tjetër e Komitetit Qëndror të
PPSh. Plenumi vlerësoi masat e marra për demokratizim dhe theksoi nevojën e
përshpejtimit e të shtrirjes së tyre në të gjitha fushat e jetës ekonomike, shoqërore e
politike. Plenumi u ndal në problemet dhe në vështirësitë ekonomike dhe mori disa
masa për të përmirësuar furnizimin e popullsisë, sidomos në fshat, e cila po
përjetonte vështirësi të mëdha ekonomike. Plenumi vendosi shpërndarjen e tufëzave
dhe rikthimin e bagëtive familjeve kooperativiste, në formën e mëparshme të oborrit
vetjak. Vendimi u njihte fshatarëve të drejtën që tepricat e prodhimeve nga oborri t'i
shisnin në treg. Në Plenum u kritikuan metodat burokratike e centralizuese në
organizimin e në drejtimin e ekonomisë, dhe u dha orientimi që të ecej në rrugën e
decentralizimit, të zgjerimit të kompetencave të ndërmarrjeve në fushën e
planifikimit, të përdorimit të fondeve financiare etj. Idetë që u përpunuan në Plenum
u pasqyruan në "Ligjin mbi ndërmarrjet", që u miratua nga Kuvendi Popullor në maj
të vitit 1990. Ligji nuk ndryshonte karakterin socialist të pronës publike, por në
funksionimin e në veprimtarinë e ndërmarrjeve futeshin elemente të ekonomisë së
tregut.71
Ndërkohë që udhëheqja e PPSh po përpiqej të thellonte procesin e reformave
të kontrolluara prej saj, me qëllim që të zbuste sadopak efektet e krizës, e të
rregullonte dhe imazhin e vet, gjendja ekonomike e politike u përkeqësua më tej. Në
mesin e vitit 1990 vendi u zhyt në një kolaps të plotë. Në sektorët kryesore
ekonomikë vërehej rënie në nivele të papara të prodhimit. Deficitet e krijuara
sidomos në prodhimin e naftës e të kromit, që ishin sektoret kryesorë ekonomike,
ndikuan negativisht në gjithë ekonominë e vendit. Në treg kishte mungesa të mëdha
dhe për mallrat me të domosdoshem të konsumit të përditshëm, sidomos të
produkteve ushqimore. Prodhimi i përgjithshëm shoqëror dhe të ardhurat kombëtare
në vitin 1990, në krahasim me vitin paraardhës, ranë në mënyrë të ndjeshme. Qeveria
u detyrua të vërë dore mbi fondin e akumulimit e ta përdorë atë për zbutjen e
71 Historia e popullit shqiptar, vep. e përmendur, fq. 328.
32
krizës.72
Në situatën e ndërlikuar që kalonte vendi, u bënë të zakonshme ndërprerjet e
punës e të prodhimit, për shkak të mungesës së lëndëve të para, por dhe të shthurjes
së disiplinës. Për të zbutur disi zemërimin e punëtoreve, me propozimin e qeverisë,
Presidiumi i Kuvendit Popullor u detyrua të bëjë një ndryshim në kodin e punës. Në
dispozitat përkatëse tani parashikohej që, kur ndërprerja e prodhimit ndodhte jo për
faj të punëtorëve dhe administrata e ndërmarrjes nuk i siguronte një punë tjetër,
punëtori do të merrte 80 për qind të pagës.73
Dekreti i hapi rrugën amullisë dhe çorganizimit në prodhim, duke sjellë një
rënie të ndjeshme të prodhimit, për rrjedhojë dhe ulje të të ardhurave të punonjësve.
Një gjendje e tillë u krijua edhe në fshat. Për të zbutur disi efektet e krizës, qeveria u
detyrua të shkurtojë në mënyrë të ndjeshme fondet për investime dhe t’i përdorë ato
për plotësimin e nevojave më të ndjeshme për jetën e qytetarëve.74
Gjatë muajit korrik të vitit 1990, u miratuan disa akte ligjore që i hapën
rrugën bashkëpunimit ekonomik me vendet e tjera, siç ishin dekreti për mbrojtjen e
investimeve të huaja, në bazë të të cilit investimet e huaja do të gëzonin mbrojtje dhe
siguri të plotë, dekreti mbi veprimtarinë ekonomike të ndërmarrjeve me pjesmarrjen
e kapitalit të huaj etj. Në kuadrin e masave për liberalizimin e marrëdhënieve me
jashtë, në shtator të vitit 1990, qeveria shqiptare shprehu zyrtarisht dëshirën për t’iu
bashkuar procesit të bashkëpunimit dhe sigurimit europian. Me këtë rast ajo shprehte
gadishmërinë për të bërë të gjitha ndryshimet e duhura në legjislacionin shqiptar, në
përputhje me kartën e Helsinkit e me vendimet e Këshillit të Sigurimit dhe
Bashkëpunimit Europian.75
Në nëntor të vitit 1990 u zhvillua një mbledhje e posaçme e Komitetit
Qëndror, në të cilën do të përpunoheshin masa për përshpejtimin e reformave. Në
mbledhje Ramiz Alia për herë të parë do të pranonte përgjegjësitë për gabimet që
ishin bërë gjatë zbatimit të sistemit socialist. Ai i konsideroi të gabuara politikën e
72 Po aty, fq. 330.73 Po aty, fq. 330.74 Po aty, fq. 331.75 Po aty, fq. 333.
33
shoqërizimeve të mëdha e të përshpejtuara, mazat e zbatuara për kufizimin dhe
likuidimin e oborrit kooperativist dhe kthimin në sektor publik të aktiviteteve
artizanale, duke pranuar se në marrjen e këtyre masave ekonomike kishin
predominuar më shumë “motivet ideologjike, sesa faktorët ekonomikë”. Në vend
ishin bërë investime të sforcuara jashtë fuqisë financiare dhe ekonomike të shtetit,
sidomos në industrinë e rëndë. Një ndër gabimet e rënda ai konsideronte dhe
absolutizimin e parimit të “mbështetjes në forcat e veta”, që kishte sjellë kufizime në
bashkëpunimin me botën e jashtme.76
Plenumi përpunoi masa që synonin nxitjen e prodhimit dhe lehtësimin e krizës
ekonomike. Në dhjetor të vitit 1990 doli dekreti për dhënien e tokës në përdorim me qera.
Në bazë të dekretit lejohej dhënia e tokës me qera personave të huaj juridikë e fizikë ose
shqiptarëve me banim jashtë territorit të Shqipërisë, që ushtronin veprimtari të përbashkëta
me ndërmarrjet, kooperativat dhe institucionet ekonomike në territorin e Shqipërisë.77
Politika ekonomike në vitet 1980-të ishte në përputhje me parimet ortodokse të
përcaktuara nga modeli stalinist i ekonomisë. Valët e ndryshme të reformave ekonomike
duhet të kuptohen si një seri përpjekjesh për të zgjidhur problemet ekonomike përmes
lëshimeve të vogla. Këto përpjekje nuk pasqyronin një tendencë për reformimin e
sistemit ekonomik, por si mjete për të shmangur ndryshimet rrënjësore duke bërë reforma
të vogla. Masat e ndërmarra tregojnë se udhëheqja komuniste nuk kishte ndryshuar
pikëpamjet për drejtimin e ekonomisë.78 Shqipëria ishte vendi i vetëm në Europë që nuk
devijoi nga kursi fillestar i kontrollit shtetëror mbi ekonominë. Sipas PPSh-së, progresi i
shpejtë mund të arrihej vetëm përmes një sistemi të centralizuar që kontrollon të gjitha
aktivitetet ekonomike dhe sociale.79
Deri në vitin 1990 qeveria shqiptare kishte monopolin e tregtisë së jashtme dhe e
kontrollonte atë përmes një mekanizmi shumë të centralizuar menaxhimi. Duke ndjekur
76 Po aty, fq. 334.77 Po aty, fq. 334.78 Örjan Sjöberg, The Albanian economy in the 1980s: coping with a centralized system, tek Örjan Sjöberg/
Michael L. Ëyzan, Economic change in the Balkan States: Albania, Bulgaria, Romania and Yugoslavia,
London: Pinter Publishers, 1991, fq. 122.79 Nicholas V. Gianaris, The economies of the Balkan countries. Albania, Bulgaria, Greece, Romania,
Turkey, and Yugoslavia, New York: Praeger, 1982, fq. 32.
34
modelin stalinist, të gjitha transaksionet e jashtme kryheshin përmes ndërmarrjeve të
tregtisë së jashtme nën kontrollin e Ministrisë së Tregtisë së Jashtme. Rënia e sistemit të
ekonomisë së planifikuar solli ndryshime në mënyrën e funksionimit të tregtisë së
jashtme.
Zhvillimet dhe ndryshimet politike të vitit 1991, rrëzimi përfundimtar i regjimit
komunist dhe vendosja e pluralizmit politik, nxorën në pah nevojën për reformim të thellë
të sektorit ekonomik. Në muajin mars u ndërmorën edhe masat e para serioze ekonomike,
pas zgjedhjeve të para pluraliste. Kjo mund të konsiderohet edhe si faza e parë e
proçeseve reformuese në ekonominë e Shqipërisë pas-komuniste, e shoqëruar me
kundërshti, masa paraprake jo të plota dhe mbi të gjitha me një paqëndrueshmëri politike
në vend. Reformat ekonomike të fillimit të viteve 1990-të hoqën barrierat që kishin
penguar iniciativat private në treg.
Më 15 tetor të vitit 1991, Shqipëria bëhet anëtare e Fondit Monetar
Ndërkombëtar. Krahas zhvillimeve politike të rëndësishme si përmbysja e sistemit
komunist dhe zhvillimi i zgjedhjeve të lira pluraliste dhe demokratike që do të sillnin një
qeveri me aspirata dhe ideale të reja perëndimore, vendi do të përballej me ndryshime të
rëndësishme përsa i përket zhvillimit ekonomik. Me metodat e tij mbikëqyrëse,
këshilluese dhe financuese, FMN do të ndihmonte Shqipërinë përmes mbështetjes
financiare, por nuk do të mund të parandalonte pengesat që do të shfaqeshin përpara dhe
as pasojat dhe ndikimin negativ afatgjatë për ekonominë e vendit.
35
KAPITULLI I
FONDI MONETAR NDËRKOMBËTAR DHE SHQIPËRIA
1.1 Themelimi i FMN-së dhe roli i saj në sistemin financiar ndërkombëtar
Në kushtet e një ekonomie të rrënuar prej dy luftërave botërore të gjysmës së parë
të shekullit XX, me një Europë të copëtuar dhe Shtetet e Bashkuara të dëmtuara thellë, të
ngërthyera në të ashtuquajturin “depresion global ekonomik”, lindi nevoja për një dorë
rregullatore, në funksion të mbarë sistemit ekonomik botëror.
Kur krerët e Fuqive të Mëdha u takuan në Paris në fund të vitit 1918 u gjendën
përpara një plani të detajuar për rivitalizimin e prosperitetit dhe paqes në botë, ashtu si e
kishte parashikuar edhe presidenti amerikan Udrou Uillson në planin e tij të famshëm të
“14 Pikave”. Ajo që ndodhi në vazhdimësi ishte humbja e prosperitetit brenda një dekade
dhe e paqes brenda një dekade tjetër, duke mos lënë pa përmendur këtu edhe dështimin e
presidentit amerikan për të bindur senatin amerikan që të ratifikonte anëtarësimin e
Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Lidhjen e Kombeve, e themeluar në vitin 1920, me
objektiv kryesor hartimin e proçedurave të nevojshme për të zgjidhur në rrugë paqësore
konfliktet dhe divergjencat në arenën ndërkombëtare. Por dështimi më i madh mbetej
krijimi i një mjedisi të përshtatshëm të bashkëpunimit ekonomik ndërmjet ekonomive më
të mëdha botërore të kohës.
Kur delegatët e 44 shteteve u mblodhën në Korrik të vitit 1944 në Bretën Uds
(Bretton Woods), Nju Hempshajër (New Hampshire) për të themeluar institucione të një
rëndësie ndërkombëtare dhe këtë herë me qëllim sektorin ekonomik në periudhën pas
Luftës së Dytë Botërore, në qendër të fokusit të tyre ishte shmangia e përsëritjes së
gabimeve të bëra në Konferencën e Paqes. Themelimi i një institucioni si Banka
Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim sipas tyre do t’i jepte hov rimëkëmbjes së
jetës ekonomike ndërsa ai i një institucioni si Fondi i Përbashkët Monetar Ndërkombëtar
do të sillte qëndrueshmërinë dhe rigjallërimin e sistemit të konvertimit të monedhave dhe
36
tregut multilateral.80 Banka Botërore u krijua me qëllimin që të shërbente si burim huash
për rindërtimin e ekonomive europiane pas luftës dhe për të ndihmuar shtetet në kohë
vështirësish financiare në të ardhmen. Fondi Monetar Ndërkombëtar nga ana tjetër
bashkërendon shkëmbimin monetar ndërkombëtar, baraspeshën e pagesave
ndërkombëtare dhe llogaritë kombëtare.81
Në korrik 1944, delegatët u mblodhën për t’i dhënë frymë situatës ekonomike, në
një dimension gjithëpërfshirës, që do të tejkalonte konceptin e kufirit shtetëror dhe do të
ndihmonte në rimëkëmbjen e sistemit monetar ndërkombëtar. Përparësi e çështjeve, ishte
“themelimi i një sistemi të përbashkët monetar i këmbimit të monedhave, kurseve të
pandryshueshme të këmbimit dhe tregtisë së lirë”.
Në këtë takim të mbajtur në Konferencën Financiare dhe Monetare të Kombeve të
Bashkuara, do të merrnin jetë dy institucione ndërkombëtare Fondi Monetar
Ndërkombëtar dhe Banka Botërore, të cilët do të formësonin atë që u quajt “Sistemi i
Breton Uds” (sipas vendit ku u mbajt konferenca), i projektuar me qëllim lehtësimin e
përmbushjes së objektivave të parashtruara në konferencë.
Një vit më pas, në dhjetor të vitit
1945, delegatët hartuan draftin e artikujve të
marrëveshjes, roli i të cilit u përcaktua të
ishte “mbikëqyrja e regjimit monetar të
sistemit të sapothemeluar”. Sipas draftit,
FMN do të ishte një institucion i përhershëm
në funksion të konsultimeve dhe
bashkëpunimeve përsa i përket çështjeve
monetare ndërkombëtare, do të lehtësonte
zgjerimin dhe zhvillimin e balancuar të
tregtisë ndërkombëtare si dhe do të bënte të mundur promovimin dhe ruajtjen e niveleve
të larta të punësimit dhe të ardhurave për frymë si dhe zhvillimin e burimeve produktive
80 Për më shumë rreth ngjarjeve historike para themelimit të FMN-së dhe ndikimit që ato patën mbiformësimin e tij shiko James M. Boughton, IMF and the Force of History: Ten Ideas and Events that HaveShaped the Institution”, IMF working paper WP 04/75, 2004.http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2004/wp0475.pdf (parë më 01.07.2013).81 Joshua S. Goldstein, Marrëdhëniet Ndërkombëtare, Tiranë: Dituria, 2003, fq. 381-382.
37
për të gjithë vendet anëtare; do të promovonte qëndrueshmërinë dhe do të shmangte
zhvlerësimin e konkurencës së shkëmbimit monetar; do të asistonte në themelimin e një
sistemi multilateral të pagesave në varësi të transaksioneve ndërmjet anëtarëve si dhe në
eleminimin e kufizimeve për shkëmbimin e huaj monetar çka përbënte pengesë për rritjen
e tregut botëror. FMN do të fitonte besimin e vendeve anëtare duke i vendosur burimet e
tij përkohësisht në gatishmëri të tyre duke i ndihmuar kështu në rregullimin e sistemimin
e pasaktësive në balancat e pagesave, pa dëmtuar prosperitetin kombëtar dhe atë
ndërkombëtar. Paralelisht me këtë, FMN do të shkurtonte kohëzgjatjen dhe lehtësonte
shkallën e çekuilibrit në balancat ndërkombëtare të pagesave të anëtarëve.82
Vendimet e marra në konferencë mendohej se do të sillnin një rritje dhe
përmirësim në ekonominë, investimin dhe tregun botëror. Bretton Woods themeloi një
regjim të shkëmbimit monetar të qëndrueshëm, duke u mbështetur në dollarin amerikan e
duke qenë i përforcuar në ar, i cili zgjati prej vitit 1944 deri në vitin 1971. Gjatë kësaj
periudhe, dollarit amerikan iu dha një vlerë e pandryshueshme e barabartë me një të
tridhjetë e pestën e një onc-i ar. Monedhat e shteteve të tjera shkëmbeheshin me kurse të
pandryshueshme në krahasim me dollarin amerikan. Këto kurse të pandryshueshme ishin
përcaktuar nga FMN duke u mbështetur më shumë në nivelin e baraspeshës afatgjatë që
mund të mbahej për secilën monedhë. Tregjet ndërkombëtare të monedhës vepronin
brenda një hapësire shumë të ngushtë rreth këtij kursi. Në qoftë se monedha e një vendi
binte më shumë se 1 për qind prej vlerës së përcaktuar si e pandryshueshme, ky vend
ishte i detyruar të përdorte rezervën e tij në monedhë të fortë për të blerë përsëri
monedhën e vet, duke mbajtur lart çmimin. Në rastin e kundërt, nëse çmimi ngrihej më
shumë se 1 për qind, ai ishte i detyruar të shiste monedhën e vet, me qëllim që të ulte
çmimin.83
Inflacioni i viteve 1960 e bëri të paqëndrueshëm, jo afatgjatë këtë nismë të
SHBA-së. Ari si standard u braktis në vitin 1971, çka përbënte një ngjarje e cila quhet
edhe si “shembja e Bretton Woods”, megjithëse ky term nuk është shumë i përshtatshëm
sepse institucionet mbijetuan dhe regjimi monetar iu nënshtrua më tepër një përshtatjeje
sesa një shembjeje. Për të zëvëndësuar arin si standard botëror, FMN krijoi një monedhë
82 Articles of agreement, http://www.imf.org/External/Pubs/FT/AA/pdf/aa.pdf (parë më 01.07.2013).83 Joshua S. Goldstein, vep. përmendur, fq. 382.
38
të re botërore, atë që quhet “E drejta e vecantë e tërheqjes, që është quajtur edhe “ari prej
letre” sepse ai krijohet në sasi të kufizuara nga FMN, mbahet si rezervë në monedhë të
fortë nga bankat qëndrore të shteteve dhe mund të shkëmbehet me monedha të ndryshme
ndërkombëtare. Ajo mund të përdoret vetëm për blerje parash dhe është në pronësi vetëm
të bankave qëndrore. Që prej fillimit të viteve 1970-të, monedhat kryesore kombëtare
janë drejtuar nga sistemi i ndryshueshëm i kontrolluar i shkëmbimit të monedhës.84
Në shkrimin e tij analitik me titull: “FMN dhe Forca e Historisë: Dhjetë Ngjarje
dhe Ide që i dhanë formë institucionit”, James M. Boughton citon një shprehje të Harry
White,85 një ndër themeluesit dhe ideatorët e draftit të përgatitur për funksionimin e
FMN-së, i cili kur u pyet se çfarë do të ndodhte nëse Kongresi Amerikan nuk e firmoste
marrëveshjen, u përgjigj:
[…] historia do të kthehet pas dhe do të dënojë ata që nuk i votuan propozimet eBretën Uds, ashtu si ne sot kthejmë kokën pas e dënojmë grupe të caktuar, të cilëtnë vitin 1921 nuk lejuan hyrjen tonë në një organizatë ndërkombëtare, tëprojektuar me synim parandalimin e luftërave (referuar Lidhjes së Kombeve).86
Në kohën kur FMN u themelua, bota kishte parë inisiativa me shtrirje
ndërkombëtare, por këtë herë bëhej fjalë për një “sistem të përbashkët monetar
ndërkombëtar”. Ndërkohë që rëndësia e heqjes së barrierave ndaj tregut ishte kuptuar që
prej një çerek shekulli, atëherë kur Presidenti amerikan Uillson e bëri këtë pjesë të një
prej “14 pikave” të tij në vitin 1918. Pothuajse 30 vjet më pas, në vitin 1944, do të
kuptohej edhe rëndësia e “institucionalizimit” të një bashkëpunimi ekonomik në mes
kombeve. Motivi kryesor i krijimit të FMN-së nga ideatorët, ishte “rritja dhe zhvillimi
84 Po aty, fq. 382-383.85 Herri Dekstër Uajt (Harry Dexter White) –Drejtuesi kryesor i Kartës së FMN-së për delegacionin eSHBA-së. Në atë kohë i vendosur për të mos lejuar përsëritjen e gabimeve të Versajës në formësimin einstitucionit të ri (FMN). Sipas tij në njëzetë vitet e fundit, periudha gjatë luftës, shtetet kishin vënë nëzbatim politika proteksioniste sepse kishin mungesë të rezervave të mjaftueshme të arit dhe me planin e tijfillestar ai paralajmëroi se do të shfaqej e njëjta problematikë madje dhe kjo do të pengonte zhvillimin emëtejshëm të tregtisë në periudhën pas luftës. Sipas tij, themelimi i një “fondi monetar ndërkombëtar” dot’i mundësonte vendet në këto pozicione të ekonomizonin rezervat e tyre të arit duke shmangur kështurekursin e barrierave tregtare, barrierave në pagesa dhe skemave qartësuese bilaterale.86 James M. Boughton, IMF and the Force of History, vep.e përmendur, fq. 4.
39
ekonomik, dhe paralelisht me këtë, parandalimi i rënies në një “autarki’ apo
‘protektorat”.87
Veprimtaria e FMN-së u zhvillua në zinxhirin e një sërë ngjarjeve politike dhe
ekonomike. Historia pati ndikimin e saj në formësimin dhe njëkohësisht tjetërsimin e
Fondit Monetar Ndërkombëtar. Me mbarimin e luftës, tregu dhe ekonomia botërore po
zhvillohej, hegjemonia e ekonomisë amerikane po binte dhe Europa Perëndimore po
ngrihej nga rrënojat e shkatërrimit prej dy luftërave të mëdha. Në vitet 1950, “kombinimi
i vullnetit kombëtar me përkrahjen ndërkombëtare të Planit Marshall të SHBA-ve,
Bankës Botërore dhe FMN-së, bëri që pjesa më e madhe e kontinentit europian të ecte
përpara, e gatshme për një treg dhe shkëmbim monetar multilateral.
Në vitin 1952, Republika Federale e Gjermanisë u bë gjithashtu anëtare, duke u
shndërruar shumë shpejt në një prej ekonomive drejtuese të botës, pasuar nga Japonia, e
më pas vendet e Lindjes së Mesme dhe Arabia Saudite (vendet e eksportit të naftës).
Anëtarësime pati edhe nga kontinenti Afrikan, me fitimin e pavarësisë nga kolonizatorët
e huaj europian, zhvillimin e një sërë lëvizjeve irredentiste dhe separatiste, deri në vitin
1969, 44 shtete u bënë pjesë e institucionit, me një anëtarësim të plotë të kontinentit deri
në vitin 1990.
Ideatorët synonin edhe anëtarësimin e Bashkimit Sovjetik, por nën drejtimin e
Stalinit do të refuzohej ratifikimi i marrëveshjes, kjo për shkak të natyrës ideologjike
“pro-Perëndimore të Fondit”. Në anën tjetër, si pasojë e politikave të tyre vet-izoluese,
vende si Çekia, Polonia, Kuba dhe Kina do të ç’anëtarësoheshin; Lufta e Ftohtë solli
kufizimin në numrin e anëtarësimit. Por ndryshimet që do të pasonin me ardhjen e vitit
1990, do të ndikonin jo vetëm në proçesin e anëtarësimit, por edhe në rolin dhe
funksionimin, njëkohësisht edhe mënyrën sesi do të perceptohej Fondi në tërësi.
Që prej vitit 1944, Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore janë
përpjekur të kryejnë tre role kryesore. Së pari, ato kërkonin të ofronin qëndrueshmëri e
mundësi për kapital për shtetet e shkatërruara nga Lufta e Dytë Botërore, sidomos për
Japoninë e shtetet e Europës Perëndimore. Ky rol ka qenë një sukses i madh, që çoi drejt
rritjes e lulëzimit të këtyre shteteve. Në vitet 1970 e 1980, ato u munduan të nxitin
87 Po aty, fq.3.
40
zhvillimin ekonomik të vendeve që kishin fituar pavarësinë në botën e tretë. Ky rol ka
qenë më pak i sukseshëm duke pasur parasysh varfërinë e pjesës më të madhe të
hemisferës jugore. Roli i tretë, i ndërmarrë në vitete 1990, ka qenë integrimi i Europës
Lindore dhe i Rusisë në ekonominë kapitaliste botërore.88
Që prej fillimit e në vazhdim, roli i FMN-së mori një trajtë zgjerimi në aspektin
funksional dhe atë gjeografik. Autorë të shumë shkrimeve dhe punimeve kërkimore, në
analizat, komentet dhe opinionet e tyre kundrejt suksesit ose jo të funksionimit, i
referohen në veçanti viteve 1990-të, vite të sfidave të mëdha, që pasuan fundin e një
dekade me zhvillime të shumta ideologjike e politike, fundin e një “lufte të ftohtë” që
ndau botën në dy kampe (lindor dhe perëndimor) e që rrëzoi një ideologji për të ngritur
një tjetër, si dhe fillimin e një ere të re ndryshimesh, trendi gjithëpërfshirës e integrues në
funksion të përmirësimit politik, social, dhe veçanërisht atij ekonomik në mbarë botën.
Rënia e Murit të Berlinit në vitin 1989, dhe shpërbërja e Bashkimit Sovjetik
(1991), e shndërroi FMN-në në një “institucion universal”. Vendet e sapodala nga
sistemet izoluese e totalitariste do të bëheshin shumë shpejt pjesë e këtij institucioni
ndërkombëtar; vërshimi i anëtarësimit ishte po aq intensiv sa ishin edhe problematikat që
shfaqeshin. Kalimi nga një sistem i ekonomisë së centralizuar në atë të tregtisë dhe
sipërmarrjes së lirë nuk ishte i lehtë për t’u përballuar nga vendet e Europës Lindore dhe
Juglindore. Për më tepër, në një shtrirje pothuaj gjithë-kontinentale, FMN-së do t’i duhej
të ballafaqohej me trajtimin dhe përmirësimin e situatës së borxhit publik në Afrikën sub-
sahariane,89 zhvleftësimin e pezos në Meksikë,90si dhe krizën financiare të përhapur
gjerësisht në vitet 1997-98, në Azinë Lindore.91
88 Joshua S. Goldstein, vepër e përmendur, fq. 384.89 Nga fundi i vitit 1999, rreth 70% e totalit të borxhit afatgjatë të vendeve me të ardhura të ulta i përkisteqeverive ose institucioneve multilaterale. Për vendet e Afrikës Jugore nën Shkretëtirën e Saharasë, vlerashkonte në 78%. Në vitin 1999, vendet me të ardhura të ulta përftuan grante të cilat i ndihmuan ato tëshlyenin borxhet. Për vendet e Afrikës Jugore nën Shkretëtirën e Saharasë shifra e paguar për ta shlyer këtëborxh ishte sa 1/3 e asaj të marrë. Këto vende duhej të shlyenin edhe 30% të vlerës së borxhit të tyre. Kjo içoi drejt krizës ekonomike.90 Në fillim të viteve 1990 ekonomia në Meksikë dukej e shëndetshme dhe lulëzuese. Po ndihej rritje dhezhvillim pas një dekade humbjesh të viteve 1980. Ndihej rënie e inflacionit, rritje e investimeve të huaja sidhe rritje e rezervave të bankës qendrore me shifra që shkonin në milarda dollarë. Në këto kushte u hodhidea për kufizimin e barrierave tregtare me partnerin më të rëndësishëmë tregtar, SHBA-në përmesMarrëveshjes së Tregtisë së Lirë me Amerikën e Veriut (NAFTA), e cila hyri në fuqi në fillim të vitit 1994.12 muaj pas marrëveshjes u ndje kolapsi ekonomik, qeveria meksikane zhvleftësoi monedhën e saj (Pezo)
41
Në gjashtë vite, FMN pati një zgjerim prej 30% të madhësisë së tij. Fondi filloi të
ekzistonte si një rregullator ndërkombëtar i sistemit të përbashkët monetar në fundin e
Luftës së Dytë Botërore, i përqëndruar në tregun botëror, këmbimin fiks monetar dhe
gjithëpërfshirjen globale të vendeve në tregtinë e lirë, në një veprimtari që sa vinte e
bëhej edhe më intensive duke u shndërruar në një raport më të drejtëpërdrejtë
institucional me anëtarësinë e tij.
FMN funksionon në tre forma kryesore. Kur një vend bëhet anëtar in Fondit
Monetar Ndërkombëtar ai zotohet se do të zbatojë politika inkurajuese drejt rritjes
ekonomike dhe qëndrueshmërisë së çmimeve, duke shmangur kështu edhe disavantazhet
e një konkurence të padrejtë në sajë të manipulimit të kurseve të shkëmbimit. Për të
provuar vërtetësinë e kësaj, FMN monitoron politikat ekonomike të vendit përkatës të
sapoanëtarësuar, duke bërë të mundur kështu identifikimin e dobësive që mund të
shkaktojnë paqëndrueshmëri financiare ose ekonomike; ky proçes njihet si mbikëqyrja;
së dyti, FMN siguron asistencë teknike duke i ndihmuar kështu vendet të menaxhojnë
politikat e tyre ekonomike dhe çështjet financiare në mënyrë produktive. Kjo realizohet
duke i ndihmuar ato të përforcojnë kapitalin dhe burimet e tyre njerëzore si dhe duke
propozuar politikat e duhura makro-ekonomike financiare ristrukturuese. Së fundmi,
detyra më kryesore në funksionimin e FMN-së është dhënia e fondeve për vendet në
nevojë.92
Nëse FMN nuk do të miratonte fonde, shumë vende do të ishin në krizë
financiare. Një vend me vështirësi serioze financiare, i paaftë për të paguar detyrimet e tij
ndërkombëtare, shumë shpejt mund të shndërrohet në një problem financiar potencial për
sistemin financiar ndërkombëtar global. FMN u krijua me qëllim që t’i mbrojë vendet nga
dhe kriza financiare që pasoi çoi më tej në përgjysmimin e saj duke çuar vendin drejt reçesionit. FMN si njëaktor ndërkombëtar në sistemin financiar global luajti rol kyç për krizën në Meksikë.91 Gjatë vitit 1998, ekonomia botërore po ecte me ritme të ngadalta. Ky trend filloi me Krizën në Azi. Bëhej
fjalë për të njëjtat vende (Korea, Singapore, Tajland, Hong Kong, Tajvan Indonezi, Majlazi dhe Filipines)
të cilat dy dekada më parë kishin treguar rritje spektakolare ekonomike. Deri para fillimit të krizës së vitit
1998 “Tigrat Aziatikë” kishin qenë shembujt kryesor të progresit ekonomik. Kriza në Azi pati ndikim për
ekonomitë e Europës Lindore dhe Amerikës Latine. FMN ndërrmori një sërë inistativash dhe paketash
shpëtimi për të shpëtura vendet nga kriza.92Esteban Ugalde, The role and evolution of the International Monetary Fund, fq. 39-40.http://www.neumann.edu/academics/divisions/business/journal/Review2011/Ugalde.pdf (parë më
01.07.2013).
42
këto situata me shtrirje globale. Secili vend anëtar gëzon të drejtën t’i drejtohet FMN-ës
për fonde në rastin kur ka nevojë për një balancë pagesash, kur nuk ka burime të
mjaftueshme në tregun e kapitalit për të kryer pagesat e tij ndërkombëtare dhe për të
ruajtur një nivel të lartë e të sigurtë të aseteve.
Ekziston një proçedurë e caktuar që nga aplikimi i vendit anëtarë në nevojë për
fonde e deri tek dhënia e huasë. Përpara se të jepet miratimi fillimisht, një staf përbërës i
FMN-së shkon në shtetin përkatës për të vlerësuar sëbashku me autoritetet drejtuese
qeverisëse nevojat e vendit për ndihmë financiare.93 Menjëherë pasi palët bien dakord për
vlerën e caktuar, një zyrtar i FMN-së formulon një paketë financiare e cila i dërgohet më
vonë bordit ekzekutiv për shqyrtim. Pasi ky i fundit bie dakord fillon proçesi i
disbursimit.
FMN krijon mundësi për aplikimin e politikave dhe reformave me pasojë rritjen
ekonomike, punësimin dhe investimin. FMN ka dhënë një seri fondesh për vendet në
nevojë në vitet 1980, 1990, por edhe në krizën e afërt të viteve 2007-2009. Kriza e këtyre
viteve të fundit e konsideruar edhe si më e madhja pas Depresionit të Madh, përfshiu
edhe vendet e zhvilluara industriale, të cilat i janë drejtuar atij për ndihmë. Një shembull
konkret i kësaj do të ishte Greqia e cila ende vazhdon të përjetojë reçesionin e thellë.94
Për çdo vend anëtar lind nevoja dhe shtrohet detyrimi i zbatimit të politikave
strikte monetare, politikave strikte fiskale, privatizimit dhe liberalizimit financiar, çka do
ta bënte anëtarin në nevojë, sipas rregullores së FMN-së, të denjë për të përfituar huanë e
domosdsoshme, pa të cilën vështirësohet dalja nga kriza. Politika strikte monetare
përfshin një kufizim të furnizimit të monedhës kombëtare me qëllim rritjen e normës së
brendshme të interesit në çfarëdo niveli që të jetë i nevojshëm për të arritur stabilizimin e
vlerës së monedhës së brendshme. Kjo lloj politike ndikon në rritjen e të ardhurave, por
mund të ushtrojë edhe presion në rënien e PBB-së si dhe kursin e këmbimit duke e bërë
më të vlerësuar monedhën vendase. Duke bërë kështu të mundur importet për qytetarët
93 Esteban Ugalde, vep.e përmendur, fq.39-40.94 Për vitin 2005, Greqia ka treguesin më të lartë të defiçitit buxhetor dhe u projektua që të rikthehej në këtënivel në vitin 2009. Në vitin 2005, borxhi publik ishte 98.5% të PBB-së. Në vitet që pasuan kjo shifër upakësua në mënyrë të skajshme, por u rrit sërish në vitin 2008 dhe u projektua që të arrinte shifrën e103,4%. Borxhi i Greqisë ka arritur shifrën e 413, 6% milliard dollarëve amerikanë, çka është më e lartësesa ekonomia në tërësi e vendit dhe borxhi më i lartë që është parë ndonjëherë në një shtet Europian ndërvite. Për më shumë rreth kësaj shiko Esteban Ugalde, vep.e përmendur, fq. 42.
43
dhe bizneset në një kosto më të ulët, në një monedhë vendase më të fuqishme sesa
monedhat e tjera.95
Politika tjetër pasrendëse është ajo e disiplinës fiskale e cila synon rritjen në
grumbullimin e taksave dhe pakësimin e shpenzimeve qeveritare në mënyrë drastike,
kufizimin në rritjen e normës së interesit, shpenzimet e tepruara qeveritare dhe borxhit të
qeverisë. E gjithë kjo mendohet se sjell si pasojë rritjen e PBB-së dhe paralelisht me këtë
favorizon investimin e brendshëm.96
Privatizmi, një hallkë tjetër, lidhet ngushtë me politikën e shtrënguar fiskale e cila
kërkon rritje të numrit të shitjeve të ndërmarrjeve publike drejt sektorit privat. Kjo
politikë është e përcaktuar të ndihmojë tregjet e vendeve huamarrëse dhe të funksionojnë
lirisht pa ndërhyrjen e shtetit.97
Liberalizimi financiar shërben në funksion të qarkullimit të lirshëm dhe
shmangies së kufizimeve të kapitalit ndërkombëtar si dhe të kufizimeve mbi bizneset e
huaja dhe bankat të cilat në favor të liberalizimit lejohen të blejnë, zotërojnë në pronësinë
e tyre dhe veprojnë në skenën ndërkombëtare. Kjo politikë favorizon investimet në tregun
ndërkombëtar në vendin në nevojë, në një mënyrë të menaxhuar që të mund të ndihmojë
atë të ruajë vlerën e monedhës kombëtare në kursin e këmbimit. Vetëm në kushte të tilla,
kur të gjitha këto politika të jenë përmbushur FMN realizon dhënien e fondit.98
Duhet theksuar se vendet anëtare kanë fituar gjithmonë e më tepër varësi prej
huave të marra nga Fondi. Në vitet 1990-të, më shumë së 100 shtete u bënë pjesë e
programeve stabilizuese.99 Kjo masë huadhënieje edhe pse nuk ishte më e lartë se më
parë mbetej më domethënësja; të siguroje fonde për vende të sapo dala nga tranzicioni
ishte pothuaj jetike. Por huadhënia shoqërohet me “kushtëzimin”, me qëllim që të nxitet
shfrytëzimi efikas dhe jo-shpërdorues i fondeve, FMN ndikon me politikën e tij në secilin
vend anëtar në nevojë duke mos lejuar ndryshimin e politikave të shkëmbimit monetar
95 Esteban Ugalde, vep.e përmendur, fq. 43.96 Po aty, fq. 43.97 Po aty, fq. 43.98 Po aty, fq. 43.99 James M. Boughton, The Evolving Global Role of the IMF: World Without Walls: The Global Economyand the IMF, 1990–1999, fq.17. http://www.imf.org/external/pubs/ft/history/2012/pdf/c1.pdf (parë më17.06.2013)
44
sidomos gjatë marrjes së mbështetjes financiare. Ky proçes kushtëzues është i kufizuar në
politikat “makroekonomike” dhe jo ato “strukturore”.
FMN e ka zgjeruar gradualisht funksionin e tij në çështje si shmangia e
korrupsionit, përmirësimi i kushteve mjedisore, “zvogëlimi i forcës ushtarake” etj. Me
qëllim moslejimin e keq-përdormit të fondeve, FMN është bërë katalizator i një sërë
reformash për vendet përfituese të ndihmës, dhe në një proçes mbikëqyrës ai ndjek hap
pas hapi zhvillimin dhe adoptimin e këtyre reformave duke ofruar më tej asistencë
teknike dhe këshillim, me staf të autorizuar për ngritjen e institucioneve të tregtisë së lirë,
adoptimin me kushtet e reja të eknomisë së tregut dhe qarkullimin e lirë të kapitalit.100
Në publikimin me titull “Rasti kundër Fondit Monetar Ndërkombëtar”, në një
këndvështrim kritik të mënyrës se si roli i FMN-së është transformuar duke dalë nga
“binarët e fillimit”, Laërence J. McQuillan, shkruan se:
Në përpjekje për të gjetur një mision të ri, FMN shumë shpejt u shndërrua në njëmjek financiar për vendet në zhvillim, duke ju mundësuar miliarda dollarë, meefekte shkatërrimtare: pakësim të rënies ekonomike, varësi afatgjatë ndajinstitucionit, investime globale të riskut të lartë, dhe keqmenaxhim të ekonomivetë brendshme.101
Në bazë të një ekzaminimi të kryer për periudhën 1947-1989, 6 vende kanë fituar
varësi ekonomike nga FMN për më shumë së 30 vjet, 24 vende 20 deri në 29 vjet, dhe 47
vende për 10 deri në 19 vjet. Prej 83 vendeve në zhvillim të cilat kanë shfrytëzuar
burimet e FMN-së për pothuaj 60 % të viteve që nga marrja e borxhit, më shumë se
gjysma, 43 kombe janë mbështetur tek FMN pothuaj çdo vit.102
Një vëmendje të veçantë, FMN i ka kushtuar dhe transparencës me publikun e
gjerë. Në vitin 1994 u hapën arkivat dhe filloi publikimi i raporteve ndërsa në vitin ë u
vijua me krijimin e një faqeje interneti nëpërmjet së cilës publikoheshin përmbledhjet e
raporteve të konsulencës dhe u eksperimentua më tej me publikimin e raporteve të plota
të stafit në vitin 1999. E gjithë kjo kthesë ngjalli polemika, pakënaqësi e kritika,
100 James M. Boughton, The Evolving Global Role of the IMF, vep.e përmendur, fq. 18-20.101Lawrence J. McQuillan, The Case Against the International Monetary Fund,http://www.hoover.org/publications/monographs/27195 (parë më 18.06.2013), fq.7.102 Po aty, fq. 7.
45
veçanërisht në mesin e anëtarëve pasi motoja e mëparshme kishte qenë pikërisht ruajtja e
thellë e konfidencialitetit. Të vetmit të kënaqur dhe që e vlerësuan këtë nismë ishin media
e folur dhe e shkruar, analistë dhe organizata joqeveritare, pasi për to ishte e mundur të
analizohej dhe gjykohej më me lehtësi puna e FMN-së dhe ndikimi i tij në sistemin
financiar ndërkombëtar. Pavarësisht faktit se kjo transparencë e bën institucionin më të
prirur dhe të hapur drejt kritikave pro dhe kundër opinionit publik, duhet thënë
njëkohësisht se nxiten vendet për një performancë më të sukseshme ekonomike dhe
politike dhe FMN për një politikë më efikase dhe gjithëpërfshirëse.
Në fillimet e para roli i FMN-së nuk u planifikua të ishte afatgjatë, megjithatë
FMN edhe sot është një prej institucioneve më të rëndësishëm të trashëguar nga sistemi i
“Bretën Uds”, me një shtrirje globale, me vende që gjithmonë e më shumë kërkojnë
investime dhe mbështetje financiare. Të analizosh veprimtarinë e FMN-së, për të arritur
më tej në konkluzione përmbyllëse nevojitet një analizë e detajuar e të gjithë ngjarjeve që
ndodhën në këto dekada, zhvillimeve të reja ekonomike, mënyrës si u pritën dhe
perceptuan nga kombet, duke mbërritur kështu nga prishtmëritë tek ajo që në të vërtetë u
arrit. Studiues, politologë e analistë, e kanë vlerësuar e gjykuar në këndvështrime të
ndryshme, dikush një arritje, një tjetër dështim, e të tjerë shfrytëzim të vendeve në
zhvillim e në nevojë.
Ndërhyrjet e FMN kanë qënë shpesh burim kritikash dhe analizash kontroversiale.
Gjate krizës financiare aziatike, e cila preku së pari Indonezinë në 1997, FMN imponoi
një politikë të rreptë monetare dhe buxhetore. Shumë banka u mbyllën, gjë që provokoi,
sipas disa analistëve një rëndim të mëtejshëm të krizës. Vendet e Azisë përzgjodhën
strategji të ndryshme kundrejt politikave të FMN. Disa syresh, si Kina, evituan krizën
duke adaptuar politikat e zgjerimit ekonomik (në kundërshtim me rekomandimet e FMN).
Malajzia nuk ndoqi këshillat e Fondit dhe morri masa për kontrollin e lëvizjeve të
kapitaleve, që ngjalli mjaft reagime nga FMN. Megjithatë disa vende patën një
rimbëkëmbje të shpejte duke adaptuar pjesërisht masat e propozuara nga FMN, siç ishte
rasti i Koresë së Jugut. Gjatë krizës aziatike disa vende u treguan tepër kritike kundrejt
menaxhimit të krizës nga FMN. Japonia duke bërë kritika të hapura, propozoi krijimin e
46
nje Fondi monetar aziatik duke deklaruar se do të kontribuonte në nivelin e 100 miliard
dollarë.
Ka polemika sa i përket ndikimit të politikave të FMN-së, kur bëhet fjalë në
veçanti për vendet me të ardhura të ulta. Shumë argumentojnë se përfshirja e FMN-së i ka
dëmtuar këto vende në mënyrë drastike në të shkuarën. Nën dorën udhëzuese dhe
drejtuese të FMN-së të ardhurat kombëtare në pjesën më të madhe të këtyre vendeve kanë
rënë me 23%. Kur ato bëhen anëtare të FMN-së politikat e sugjeruara prej këtij të fundit
në më të shumtën e rasteve i dëmtojnë demokracitë e brishta duke penguar qeveritë të
ndërmarrin inicitiva në investime të rëndësishme për popujt e tyre.
Vendet me të ardhura të ulta, në më të shumtën e rasteve kërkojnë investime në
sektorin e shëndetësisë, edukimit dhe infrastrukturës, përpara se të bëhen të afta të
konkurojnë dhe përballen me tregjet ndërkombëtare. Politikat e FMN-së e largojnë
mundësinë e një qeverie për të bërë investime të tilla, ndërkohë që e detyrojnë atë të
bëhet pjesë e konkurencës së tregut ndërkombëtar. Këto vende me të ardhura të ulta e
kanë të vështirë të mbijetojnë në këtë treg në të njëjtin rang me vendet e zhvilluara. Kjo
është edhe arsyeja pse shumë argumentojnë se FMN e shkatërron politikën e vendeve me
të ardhura të ulta dhe injoron nevojat e qytetarëve për to. Politikat e FMN-së gjithashtu
inkurajojnë vendet anëtare që kanë pranuar dhe kërkuar hua prej tij të eksportojnë, pasi
tregtia e lirë është një objektiv kyç për të, por për një vend në zhvillim eksport do të thotë
të thotë “eksportim i lëndëve të para”, duke shkurajuar kështu zhvillimin e brendshëm
industrial si dhe eksportin total në tërësi.103
Bota nuk do të pësojë kolaps pa FMN-nën. Madje, një sistem i pavarurndërkombëtar monetar do të sigurojë inisiativa të dobishme për qeveritë, nëmënyrë që ato të mund të zbatojnë reformat e duhura institucionale, të bazuara nëekonominë e tregut dhe të nevojshme për rritjen ekonomike të mbështetur nëpolitikën e brendshme, duke ndihmuar kështu edhe koordinimin e qarkullimitbotëror të kapitalit. FMN është i padobishëm, i panevojshëm dhe jo produktiv. Kaardhur koha të lëmë pas Fondin dhe t’ju japim hov alternativave që na mundësontregu”.104
103 Esteban Ugalde, vep.e përmendur, fq. 41-45.104 Laërence J. McQuillan, vep.përmendur, fq.18.
47
Kështu, argumenton Laërence J. McQuillan si një kritik i ashpër i Fondit dhe
veprimtarisë së tij, i cili arsyeton se nëse shtetet janë të “pavarura”, atëherë ekonomia në
tërësi do të funksionojë në përmasat e saj më të mira.105
Në anën tjetër, Edëin M. Truman shprehet se legjitimiteti i FMN-së po dëmtohet.
Ai thekson se FMN ju ka ardhur në ndihmë vendeve me politikat dhe mbikëqyrjen e
shkëmbimit monetar, survejimit të proçeseve reformuese, huadhënies dhe asistencës
teknike, por duhet ende një përshpejtim dhe avancim në punën dhe mirëfunksionimin e
tij, një përqendrim më i madh në politikat makroekonomike, dhe shpërndarje arbitrare e
fondeve pa njëanshmëri. Truman përfundon se ky institucion i themeluar dekada më parë
si një shpresë e rimëkëmbjes ekonomike në kushtet e një depresioni global “do të jetë i
suksesshëm për aq kohë sa do duan anëtarët kryesorë të tij”.106 Argumentohet gjithashtu
se FMN me politikën e survejimit cënon shumë nga sovraniteti dhe pavarësia e vendeve
anëtare, veçanërisht atyre të anëtarësuara së fundmi, duke i bërë ato gjithmonë e më të
varura ndaj politikave dhe proçeseve monitoruese.
Shpesh herë ristrukturimi i ekonomisë botërore nën udhëheqjen e institucioneve
financiare të bazuara në Uashington, siç ështe dhe FMN-ja, është konsideruar si pengesë
për zhvillimin ekonomik kombëtar për vendet individuale: ndërombëtarizimi i politikave
makro-ekonomike i transformon vendet në territore ekonomike të hapura dhe ekonomitë
kombëtare në “rezerva” të lira të krahut të punës dhe burimeve natyrore. Aplikimi i “
mjekimit të ekonomisë” prej FMN-së tenton të zvogëlojë më tej cmimet e mallrave në
botë sepse detyron ekonomitë individuale në të njëjtën kohë të vazhdojnë ekonomitë e
tyre kombëtare drejt një tregu të pakësuar botëror. 107
Bota ka përjetuar kriza ekonomike para dhe pas hedhjes së idesë së një “sistemi të
përbashkët monetar ndërkombëtar” e “institucionalizimit” të tij. Ende sot vazhdojmë të
flasim për një krizë mbarë botërore, të filluar që prej vitit 2007 e që në vazhdim po çon
drejt papunësisë masive, falimentimit dhe kolapsit ekonomik, e vlerësuar si ndoshta kriza
105Po aty, fq.1.106 Edwin M. Truman, The IMF and the Global Crisis: Role and Reform, Washington: Peterson Institute forInternational Economics, 2009, fq. 1http://www.piie.iie.com/publications/papers/truman0109.pdf (parë më 01.07.2013).
107 Michel Chossudovsky “The globalization of poverty and the new ëorld order”, Second Edition, Quebec,
Canada: Marquis, 2007, f. 21-22
48
më e madhe që prej “Depresionit të Madh” që njohu pas-Lufta e Dytë Botërore. Kjo
mund të quhet edhe sfida më e madhe e FMN-së, pas viteve 90, ndoshta sepse këtë herë
në krizë janë pikërisht vendet-themeluese të këtij organizmi dhe ekonomitë përbërëse më
të mëdha të tij. Por pavarësisht gjykimeve të shumta që qarkullojnë në spektrin ekonomik
dhe politik, ka akoma shumë hapësirë për të thënë fjalën e fundit, për një mision që ende
vazhdon.
Qysh prej viteve 2005 kreditet e akorduara prej FMN janë reduktuar në mënyrë
drastike prej faktit të shëndetit të mirë të ekonomisë në botë dhe të vendeve të Amerikës
Latine në veçanti. FMN që përnjë kohë të gjatë kishte këshilluar një liberalizim shumë
ideologjik (gjatë viteve 1990), ka kaluar në një situatë të “pragmatizmit absolut”. Por në
kohën kur mendohej se FMN po kalonte ditë të qeta, ri-del në pah me rolin e saj në
shpëtimin, kësaj rradhe, të vendeve të zhvilluara anëtare të Bashkimit Evropian.
49
1.2 . Si u shtri FMN në Ballkan
Ritmi i pashëmbullt i ndryshimeve politike u shoqërua dhe me ndryshime
ekonomike në Evropën Lindore gjatë vitit 1991 dhe në fillim 1992. Programet e
reformave stabilizuese ekonomike me ndikim të gjërë të FMN-së, ishin miratuar tashmë
në Bullgari, Republikën Çeko-Sllovake, Rumani. Hungari dhe Poloni, të cilat tashmë
kishin hyrë në sistem transformimi nga qendra të planifikuara në ekonomitë e bazuara në
treg, i thelluan dhe zgjeruan përpjekjet e tyre për reforma.
Shqipëria, e cila u bashkua Fondit në vitin 1991, filloi procesin e integrimit në
botën e ekonomisë së tregut. Këto hapa u ndërmorrën përballë një ekonomie në mjedis të
vështirë. Vëllimi i tregëtisë
ra në mënyrë dramatike në
mesin e ish-anëtarët të
CMEA, shkaktuar pjesërisht
nga rënia e kërkesës nga ish
unioni sovjetik, ndërsa
kalimi i njëkohshëm i
tregëtisë me çmimet
botërore, shkaktuan humbje
të monedhave vendase dhe
humbje në termat e tregëtisë.
Këto vështirësi, së bashku
me masat e ashpra të
reformës ekonomike dhe disa rrëshqitje në zbatim, kontribuan me hapa të mëdha në
rënien e prodhimit në të gjithë rajonin. Por edhe në këtë kontekst dhe me këto vështirësi,
Fondi ndihmoi këto vende të arrinin rekorde ekonomike dhe të integroheshin shpejt në
ekonominë e tregut, rekordi i përgjithshëm i arritur gjatë kësaj faze të parë të reformës në
Bullgari, Republikën Çeko-sllovake, Hungari, Poloni dhe Rumania ishte mbresëlënës dhe
50
inkurajues.108 . Tashmë po afrohej rruga e vendeve ballkanike për të ndërmarrë hapa të
rëndësisshëm ekonomikë.
Fondi Monetar Ndërkombëtar ka qënë një partner i ngushtë i shteteve të Ballkanit
Perëndimor gjatë gjithë procesit të transformimit ekonomik. Që në fillim të viteve 1980,
Fondi ka dhënë mbështetje financiare dhe teknike për hapat e reformës fillestare në
Jugosllavi. Aktivitetet e tij në rajon u zgjeruan ndjeshëm në vitet 1990 pas rënies së
socializmit dhe shpërbërjes së ish Jugosllavisë. Në ato vite vendet e Ballkanit Perëndimor
u përballën me sfida të tranzicionit drejt ekonomisë së tregut dhe patën nevojë të ngrejnë
kornizat dhe institucionet nga e para. 109 Por përvec ndryshimeve ekonomike ballkani
ishte një rajon që do të kishte ndryshime dramatike në politikë, kufi dhe konflikte të
brendshme. Këto vende do të karakterizoheshin nga një inflacion i lartë dhe ndryshimi i
cmimeve.
Ballkani Perëndimor kanë qenë historikisht një nga zonat më të varfëra të
Evropës. Popullsia totale e Ballkanit Perëndimor është 24.700.000. Dallime etnike kanë
çuar në konflikte të gjata dhe të qëndrueshme, si rrjedhojë kjo ka sjellë paqëndrueshmëri
politike dhe ekonomike. Varfëria dhe mungesa e stabilitetit janë kombinuar për të
prodhuar një rreth vicioz institucional të prapambetur. Konfliktet e pas viteve 90 në
Kroaci, Bosnje-Hercegovinë dhe Kosovë e kanë rënduar situatën ekonomike. GDP në
1999 ishte ndjeshëm më e ulët se në 1989. 110
Gjithsesi vendet ish-komuniste në 25 vitet e fundit kanë parë një transformim
dramatik, që nga riintegrimi i tyre në ekonominë globale, dhe në shumicën e rasteve,
përmirësime të mëdha në standardet e jetesës. Por detyra e ndërtimit të ekonomise së
plotë të tregut ka qenë e vështirë dhe e zgjatur. Liberalizimi i tregtisë dhe çmimeve erdhi
shpejt, por reformat institucionale në fusha të tilla si qeverisja, politika e konkurrencës,
108 IMF Annual Report of the Executive Board for the Financial Year Ended April 30, 1992 Washington,
D.C, p.40109 The Western Balkans Economic Transition , Zuzana Murgasova, Nadeem llahi, Jacques Miniane,
Alasdair Scoot, Ivanna Vladkova- Hollar, HC40, 1.Ë47 2015: Washington, D.C: IMF, , 15 march 2015,
p. 59110 Asymmetrical economic and institutional changes in the Western Balkans: Cooperation With the
European Union by Alexander J. Kondonassis, European Research Studies Volume VIII, Issue (1-2), 2005,
p. 3
51
tregjet e punës, privatizimi dhe ristrukturimi shpesh u përball me kundërshtim nga
interesat vetjake.111
Ekonomitë e Ballkanit Perëndimor kanë pësuar një transformim të dukshëm.
Ndërkohë që pjesa tjetër e ekonomive në zhvillim të Europës e kreu tranzicionin nga
komunizmi në demokraci në mënyrë paqësore, shumë vende të Ballkanit Perëndimor,
pjesën më të madhe të dekadës së viteve ‘90 e kaluan të përfshira në një konflikt
shkatërrimtar. Gjithsesi, edhe pse konflikti shkaktoi shkatërrime në shkallë të gjerë dhe
pezulloi transformimin ekonomik të rajonit, gjatë kësaj dekade nisën reforma të
rëndësishme strukturore, të cilat u çuan përpara pas përfundimit të konfliktit.
Qysh nga ajo kohë, vendet e Ballkanit Perëndimor kanë shënuar arritje të
rëndësishme në rindërtimin e ekonomive të shkatërruara nga lufta në vendet e tyre, dhe
kanë ecur përpara me tranzicionin drejt ekonomisë së tregut. Një numër i madh
ndërmarrjesh në pronësi shoqërore ose shtetërore janë privatizuar, çka ka sjellë
trefishimin e vëllimit të pjesëmarrjes së sektorit privat në veprimtarinë ekonomike. Ato
vende kanë eliminuar edhe mjaft rregullore të trashëguara nga e kaluara, ndërkohë që
peisazhi infrastrukturor në rajon është ka ndryshuar tërësisht si pasojë e zbatimit të disa
projekteve të mëdha.
Që në fillim FMN-ja u përfshi nga afër në transformimin ekonomik të vendeve të
Ballkanit Perëndimor. Përveç dhënies së këshillave për çështjet ekonomike, FMN-ja ka
lidhur marrëveshje financiare pothuajse me të gjitha vendet e rajonit, madje shpeshherë
më shumë se një marrëveshje. Zakonisht këto marrëveshje kanë pasur si synim të ruajnë
qëndrueshmërinë makro-ekonomike kundrejt transformimeve rrënjësore ekonomike, të
cilat Fondi njëkohësisht po përpiqej që t’i nxiste. Përveç kësaj, në mbarë rajonin FMN-ja
ka dhënë asistencë teknike të rëndësishme si dhe ka organizuar trajnime. Sëbashku me
përpjekjet e donatorëve të tjerë, kjo ka ndihmuar rajonin që të ndërtojë, dhe gradualisht të
përmirësojë, institucionet kryesore të hartimit të politikave ekonomike, qoftë sa u takon,
111 “25 Years of Transitio n Post-Communist Europe and the IMF”, , Regional Economic Issues Special
Report, James Roaf, Ruben Atoyan, Bikas Joshi, Krzysztof Krogulski and an IMF Staff Team, Washington:
October , 2014
52
ndër të tjera, ligjeve të financave publike ose regjimeve bankare rregullatore dhe
mbikqyrëse.112
Rezultatet e viteve të para të tranzicionit ishin të pabarabarta. Të gjitha vendet
pësuan inflacion të lartë dhe recesion të madh sepse çmimet u liruan dhe lidhjet e vjetra
ekonomike u ndërprenë. Por shkalla e humbjeve të prodhimit dhe koha e marrë për të
kthyer rritjen dhe inflacioni për tu vënë nën kontroll ndryshonin gjerësisht. Kushtet
fillestare dhe faktorët e jashtëm luajtën një rol, por politikat ishin shumë kritike. Vendet
që ndërmorën më shumë reforma të guximshme u shpërblyen me shërim të shpejtë dhe
konvergjencën e të ardhurave. Të tjerët ishin më të prekshëm ndaj krizave që përfshinë
rajonin në prag të krizës së Azisë 1997. 113
Duke riparë zhvillimet ekonomike që nga fundi i konfliktit të viteve 1990 e deri
ne vitet 2000, një ekip i ekspertëve të FMN konkluduan se Ballkani Perëndimor fillimisht
hyri në një transformim të plotë, hapi dyert drejt tregëtisë globale, u orientua nga
eksporti, zgjeroi rolin e sektorit privat, dhe zhvilloi sistemet bankare por gjithsesi
"zhvillimet në shumë nga këto vende ishin të papërfillshme në krahasim me ato ku duhet
të ishin në kapërcyell të shekullit 20-të,"114 argumenton raporti. Rajoni u përfshi në një
sërë konfliktesh shkatërrimtare nga ana ekonomike por dhe bllokim të reformave, po i
përmendim shkurtimisht si:
Lufta Kroate e pavarësisë - Zgjati nga 1991-1995 midis forcave kroate besnikë
të qeverisë së Kroacisë e cila e kishte shpallur pavarësinë nga Republika Socialiste
Federative e Jugosllavisë dhe Ushtrisë serbe popullore Jugosllave e kontrolluar nga forcat
serbe lokale. Në Kroaci, lufta është etiketuar kryesisht si Luftës Atdhetare (Domovinski
miu) dhe gjithashtu si agresioni i madh serb.115 Kroacia dëshironte të linte Jugosllavinë
dhe të bëhej një vend sovran, ndërsa shumë serbë etnikë që jetonin në Kroaci, të
112 “The Western Balkans, 15 Years of Economic Transition” , International Monetary Fund , Regional
Economic Issues, Special Report , Zuzana Murgasova, Nadeem Ilahi, Jacques Miniane, Alasdair Scott,
Ivanna Vladkova-Hollar, and an IMF Staff Team, Washington: march 15, P.12113 Po aty,114 New IMF Report Urges Balkan Countries to Complete Reform Process, Press Release No. 15/97,March 9, 2015115 Darko Zubrinic. "Croatia within ex-Yugoslavia". Croatianhistory.net. Retrieved, February 7, 2010.
53
mbështetur nga Serbia,116 kundërshtuan shkëputjen dhe donin që Kroacia të mbetej pjesë
e Jugosllavisë. Serbët në mënyrë efektive kërkuar një shtet të ri serb me kufij të rinj në
fushat e Kroacisë me shumicë serbë apo pakica të rëndësishme, 117 dhe u përpoqën të
pushtonin sa më shumë nga Kroacia të ishte e mundur. 118 Qëllimi ishte kryesisht për të
qëndruar në njëjtin shtet me pjesën tjetër të popullit serb, e cila është parë si një përpjekje
për të formuar një "Serbi të Madhe". 119
Disa efekte afatshkurtrA të kësaj lufte ishin: 1) Një ekonomi e shkatërruar,
shumica e parave të qeverisë shkuan drejt financimit të përpjekjeve të luftës dhe
pothuajse asnjë nuk ishte lënë mënjanë për përdorim civil. 2) Panik dhe konfuzion,
qeveria duhej të riorganizohej tërësisht nga komunizmi i mëparshë që shkaktoi mungesë
efikasiteti të madh në burokracinë dhe konfuzion masiv. 3) Pothuajse të gjithë në Kroaci
u prekën nga lufta, ose dikush që njihnin se ishte vrarë ose vullnetar në ushtri për të
luftuar serbët ose boshnjakët.4. Një popullsi shumë e ndarë, serbët nuk jetojnë me kroatët
dhe kroatët nuk jetojnë me serbët, qytetet janë pothuajse krejtësisht kroate ose serbe me
pak pakicë në secilën prej tyre. Dhe së fundi konomia ende dhe sot nuk është shëruar
plotësisht nga lufta dhe ka hidhërim të vazhdueshëm nga secila anë.120
Lufta e Bosnjës, një konflikt i armatosur ndërkombëtar që u zhvillua në mes të
marsit 1992 dhe nëntor të vitit 1995. Lufta përfshiu Bosnjën dhe Republikën Federale të
Jugosllavisë (më vonë Serbia dhe Mali i Zi), si dhe Kroacinë. Serbia dha mbështetje
ushtarake dhe financiare për forcat serbe që përbëheshin nga Armata Popullore
Jugosllave, Ushtria e Republikës Srpska, Ministria serbe e Punëve të Brendshme,
Ministria e Punëve të Brendshme të Republikës Serbe dhe Forcat Territoriale serbe të
Mbrojtjes. Kroacia dha mbështetje ushtarake ndaj forcave kroate të Komunitetit të vetë-
116 "Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council
resolution 780 (1992), Annex IV – The policy of ethnic cleansing; Prepared by: M. Cherif Bassiouni.".
United Nations. December 28, 1994. Retrieved March 19, 2011.117 Chuck Sudetic "Serbs Refuse to Negotiate in Croatia". The New York Times. August 5, 1991
118 "Croatia Clashes Rise; Mediators Pessimistic". The New York Times. December 19,
1991. Archived from the original on July 29, 2012.
119 "Serb-Led Presidency Drafts Plan For New and Smaller Yugoslavia". The New York Times.
December 27, 1991. Retrieved December 16, 2010.120 http://warofindependence.weebly.com/cause-and-effects.html
54
shpallur Kroat të Herceg-Bosnjës.121 Forcat qeveritare të Bosnjës ë udhëhequr nga
Ushtria e Republikës së Bosnjës dhe Hercegovinës.
Serbët boshnjakë zbatuan strategjinë e tyre me rezultate të tmerrshme. Në korrik,
forcat serbe e kthyen fokusin e tyre në Srebrenicë, një fshat i vogël afër kufirit lindor me
Serbinë të fryrë me rreth 60,000 refugjatë muslimanë. Atje komandanti i përgjithshëm
francez, Philippe Morillon, dy vjet më parë shprehu qëndrimin përfundimtar të Kombeve
të Bashkuara duke deklaruar në atë kohë: "Ju jeni tani nën mbrojtjen e U.N. të Kombeve
të Bashkuara .... Unë kurrë nuk do t'ju braktis. "Pavarësisht flamurit të Kombeve të
Bashkuara duke fluturuar mbi enklavën, sulmi serb i Bosnjes në korrik të vitit 1995 nuk u
ndesh me rezistencën e OKB-së as në tokë apo nga ajri. Brenda 10 ditëve, dhjetëra mijëra
refugjatë myslimanë u futën në qytetin e kontrolluar nga muslimanët e Tuzlës, nga rryma
e refugjatëve u masakruan dhe vranë rreth 7,000 njerëz të të gjitha moshave, të cilët u
egzekutuan me gjak të ftohtë në një shkallë që nuk ishte dëshmuar në Evropë që nga
fundi i Luftës së Dytë Botërore.122
Përfshirja e NATO-s, gjatë Operacionit të Forcave të qëllimshme 1995 kundër
pozicioneve të Ushtrisë së Republikës Srpska ndërkombëtarizuan konfliktin por nuk
arritën të shmangnin masakrat që ndoshën në këtë territor. Lufta përfundon pas
negociatave dhe nënshkrimit të marrëveshjes së Dejtonit më 21 dhjetor 1995. Kjo
marrëveshje solli krijimin e një shteti me dy entitete brënda, federatën e Bosjë _
Hercegovinës me 51% të territorit duke përfshirë popullsi boshnjake dhe kroate dhe
Republika Serbska me 49% të territorit me popullsi serbe në përbërjen e saj. 123
Pasojat që solli kjo luftë në shoqëri dhe ekonomi ishin ekstremisht negative.
Shoqëria u ndryshua përgjithmonë pasi demografika u ndryshua me forcë. Ekonomia u
shkatërrua krejtësisht dhe konflikti krijoi qindra mijë refugjatë për të mos përmendur
shumë vdekje. Ekonomia ende dhe sot ka probleme pasi nuk funksionon si kompakte,
sjelljet politike dhe ndarja e popullsisë reflektohen payshim në ekonominë e këtij vendi.
121 Rogel, Carole , The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath. Greenwood Publishing Group, 2004
pp. 59;122 Article, “Decision to Intervene: How the War in Bosnia Ended”, by Ivo H. Daalder, Tuesday,December 1, 1998, online source https://www.brookings.edu/articles/decision-to-intervene-how-the-war-in-bosnia-ended/123 Martha Walsh , Women and Civil War: Impact, Organizations, and Action. Lynne Rienner Publishers,
2001. pp. 57
55
Trazirat shqiptare të 1997- ose kriza piramidale, ishte një kryengritje shkaktuar
nga dështimet e skemave priramidale financiare. Shqipëria ra në çrregullim civil dhe
dhunë në të cilën qeveria u rrëzua dhe rreth 2.000 njerëz u vranë.Shqiptarët kishin
humbur rreth 1.200.000.000 $, ata morën protestat në rrugë ku kërkonin rimbursim nga
qeveria, të cilën ata besonin se kishte përfituar nga skemat. Më 1 mars, kryeministri
Aleksandër Meksi dha dorëheqjen dhe më 2 mars, Presidenti Sali Berisha shpalli
gjendjen e jashtëzakonshme. 124
Të gjitha qendrat e mëdha të popullsisë u ngulfatën në demonstrata me 13 mars
dhe vendet e huaja filluan të evakuojnë qytetarët e tyre. Këto evakuime përfshinë
Operacionin Libelle, Wake Operacioni Silver dhe Operacionin Kosmas. 125 Këshilli i
Sigurimit i Kombeve të Bashkuara, në Rezolutën 1101, autorizoi një forcë prej 7000
trupash më 28 mars për të drejtuar përpjekjet e ndihmës dhe për të rivendosur rendin në
Shqipëri. OKB-ja kishte frikë se trazirat do të përhapeshin përtej kufijve shqiptarë dhe
refugjatët shqiptarë do të përhapeshin në të gjithë Europën. Më 15 prill, 7000 trupa nisën
Operacionin Sunrise, një mision italian i udhëhequr që ndihmoi të rivendosej sundimi i
ligjit. Mendohet se gjatë trazirave, mbi 25 000 armë janë transportuar në Kosovë, ku
forcat guerile etnike shqiptare, Ushtria Çlirimtare e Kosovës morën armatime të
konsiderueshme. 126
Kjo krizë e fundosi ekonominë shqiptare, njerzit humbën kursimet e shumë viteve
në emigracion, investitorët u larguan, shteti kolapsi, tregëtia ngriu, emigrimi i shqiptarëve
jashtë vendit ishte masiv, pra pasojat negative në ekonomi ishin të gjithasnshme dhe
Shqipëria të paktën bëri një regres 10 vjecar, ende dhe sot në shqoërinë shqiptare janë
plagët e asaj periudhe.
Lufta e Kosovës – Në vitin vitin 1996 Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK),
kishte filluar duke ofruar rezistencë të armatosur forcave serbe të sigurisë, duke rezultuar
në fazat e hershme të Luftës së Kosovës. Që prej vitit 1998, si dhuna ishte përkeqësuar
dhe kishte zhvendosur rezultatet e shqiptarëve, interesi perëndimor ishte rritur.
124 Agjencia Telegrafike Shqiptare :2 Mars 1997125 Greek Army. "Evacuation Of 240 Foreign Dignitaries From Albania Operation "Kosmas"126 UNDP, Albanian Human Development Report 1998, Tirana: United Nations Development Program,
1999.
56
Autoritetet serbe u detyruan të nënshkruajnë një armëpushim dhe tërheqje të pjesshme,
me monitoruesit dhe vëzhgues të OSBE-së në bazë të një marrëveshjeje të negociuar nga
Riçard Hollbruk. Megjithatë, armëpushimi nuk e mbajt, luftimet rifilluan në dhjetor të
vitit 1998. Masakra e Reçakut në janar 1999 në veçanti solli një vëmendje të re
ndërkombëtare për të shmangur rritjen e konfliktit dhe të përsëriteshin të njëjtat gabime si
me Bosnjën.
Një konferencë multilaterale ndërkombëtare u mblodh në mars e cila përgatiti një
projekt-marrëveshje të njohur si Marrëveshja e Rambujesë, duke bërë thirrje për
rikthimin e autonomisë dhe vendosjen e forcave të NATO-s në Kosovë. Serbët e gjetën si
ndërhyrje të papranueshme dhe refuzuan ta nënshrkuajnë draftin. Midis 24 mars deri me
10 qershor 1999, NATO ndërhyri duke bombarduar Jugosllavinë për të detyruar
Millosheviçin të tërhiqte forcat e tij nga Kosova. Kjo ndërhyrje i dha fund konfliktit,
Millosheviqi u detyrua të pranonte një prani të huaj ushtarake brenda Kosovës dhetë
tërhiqte trupat e tij.
Nga Kosova ishin pothuajse 1 milion refugjatë të larguar në vendet ngjitur. Fluksi
më i madh i refugjatëve ka qenë në Shqipëri dhe Ish Republikën Jugosllave të
Maqedonisë sipas FMN, me vlerësimet më të fundit të refugjatëve në të dy vendet që
arrijnë në 430 mijë në Shqipëri dhe 200 mijë në Maqedoni. Këto të fundit janë
ekuivalente me 13 përqind të popullatës lokale të Shqipërisë dhe 11 përqind të asaj të
Maqedonisë. Numri i tretë më i madh i refugjatëve është në Bosnjë dhe Hercegovinë.
Ndërsa një pjesë e madhe e kostove të drejtpërdrejta të ofrimit të ndihmës humanitare për
refugjatët (ushqimi, strehimi, ilaçet, veshjet) përballohen direkt nga agjencitë e huaja, një
pjesë e rëndësishme e kësaj kostoja e ndihmës humanitare u përballua gjithashtu me
buxhetet e vendeve pritëse, duke ushtruar presion mbi pozicionet e tyre tashmë të dobëta
fiskale. Prania e një numri të madh refugjatësh pati një ndikim destabilizues mbi
strukturat sociale të vendeve pritëse, të cilat tashmë kishin struktura të dobëta të
qeverisjes. Për më tepër, stresi i fluksit të refugjatëve, si dhe përpjekjet për të ofruar
57
ndihmë humanitare, filluan të tensionojnë infrastrukturat ekonomike të vendeve pritëse,
siç ilustrohet nga ngërçi i rëndë i porteve në Shqipëri.127
Konflikti i Maqedonisë - Rebelimi në Republikën e Maqedonisë ishte një
konflikt i armatosur i cili filloi kur Ushtria Çlirimtare Kombëtare Shqiptare (UÇK) Grupi
militant etnik filloi të sulmojë forcat e sigurisë të Republikës së Maqedonisë në fillim të
shkurtit të vitit 2001, dhe përfundoi me Marrëveshjen e Ohrit. Qëllimi i UÇK-së ishte që
të japë më shumë të drejta dhe autonomi për pakicën shqiptare të vendit, të cilët përbëjnë
25,2% të popullsisë. Ka pasur gjithashtu pohime se grupi në fund të fundit dëshironte të
shihte zonat me shumicë shqiptare të shkëputen nga vendi, edhe pse pjesëtarë të rangut të
lartë e UCK-së e kanë mohuar këtë. Konflikti zgjati gjatë pjesës më të madhe të vitit,
numri i viktimave përgjithësisht mbeti i kufizuar në disa dhjetra individë në të dyja anët,
sipas burimeve nga të dy anët e konfliktit. Ishte një konflikt që ju dha fund luftrave në ish
Jugosllavi. 128
Ndërkohë vendet e tjera ish komuniste kishin ecur para, ishin afruar së tepërmi me
vendet e BE-së. Udhëheqësit e BE ishin dakord për të filluar procesin e negociatave të
anëtarësimit me 10 vende të Evropës Qendrore dhe Lindore: Bullgaria, Republika Çeke,
Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Rumania, Sllovakia dhe Sllovenia. Ishujt e
Mesdheut si Qipro dhe Malta janë të përfshira gjithashtu. Këto vende nuk ishin prekur
nga ndonjë konflikt shkatërrimtar dhe reformat ekonomike ecnin para. Në 2000,
ndryshimet e Traktatit të miratuara në Nicë të hapë rrugën për zgjerim duke reformuar
rregullat e votimit në BE.129
Padyshim kjo ngjarje ndikoi negativisht në ekonominë maqedonase por jo vetëm,
padyshim pati edhe efekte destabilizuese politike, mbase konflikti nuk pati kohështrirje të
gjatë por ishte rryma e një rrjedhe e krize të gjatë politike në vend me pasoja të renda në
127 IMF report “The Economic Consequences of the Kosovo Crisis: An Updated Assessment”, Prepared bystaff of the International Monetary Fund in consultation with the World Bank staff Approved by Michael C.
Deppler and G. Russell Kincaid May 25, 1999, online sourcehttps://www.imf.org/external/pubs/ft/kosovo/052599.htm#II
128 "Macedonia's 'Liberation' Army". Zurich: World Press Review. 20 June 2001. Retrieved18 April 2012.129 http://europa.eu/about-eu/eu-history/1990-1999/index_en.htm
58
zhvillimin ekonomik, u bë regres në thithjen e investitorëve ekonomike dhe pati efektet të
menjëhershme në zhvillimin e këtij vendi dhe ecurinë integruese.
Programet e kreditimit të FMN-së të cilat kanë mbështetur Rajonin e
Ballkanit janë disa lloj variantesh si “ stabilizimi ekonomik dhe programet e
transformimit përmes kreditimit kushtëzuar nga zbatimi i reformave kyçe të politikave.
Që prej vitit 1992 vendet e Ballkanit perëndimor kanë përfituar rreth 29 marrëveshje me
një total kumultiv rreth 8200000000 SDR.
Sistemik Facility Transformit (STF) - Një numër i vendeve të Ballkanit Perëndimor ,
kishin programet e tyre të para ekonomike të mbështetura nga ky objekt kalimtar të
FMN-së krijuar pas rënies së murit të Berlinit, për shembull, ish Jugoslavia në 1990,
Shqipëria në 1992, Ish Federata e Maqedonisë në 1994, dhe Kroacia në 1995. Këto
rregullime të hershme nuk ishin në përmasa të mëdha ( duke filluar mesatarisht të 25
dhe 80 për qind të kuotave të këtyre vendeve të FMN-së), si financimi nën STF ishte
rreptësisht I kufizuar, duke reflektuar rreziqet dhe kapacitet të kufizuar të shlyerjes.
130
Ndihma Emergjente e pas konflikt – Mbështeti disa prej vendeve të Ballkanit
Perëndimor që dolën nga konfliktet, të cilat u përballën me detyrën e vështirë të
rindërtimit të ekonomive të tyre pa humbur kontrollin mbi politikat e tyre financiare.
Si p.sh Bosnja dhe Hercegovina në vitin 1995, ish-Republika e Jugosllavisë në vitin
2000, dhe Shqipëria në 1997-1998. Siç ëdhtë përgjithësisht rast, ndihma e FMN-së u
katalizua edhe si mbështetje shtesë financiare dhe teknikë nga komuniteti
ndërkombëtar. 131
Mbarrëveshjen e ndihmës (SBA), Fondi Extended Facility (EFF), dhe Line
parandaluese Credit. Me kalimin e kohës, programe në vendet Ballkanit perëndimor
kanë lëvizur në më shumë instrumente tradicionale të FMN-së, duke reflektuar si
stabilitetin politik në rajon dhe përparimin në procesin e tranzicionit. Në shumicën e
rasteve, qëllimi kryesor i këtyre programeve ka qënë për të siguruar stabilitetin fiskal
dhe financiar në prag të krizës financiare globale, dhe për të çuar përpara axhendën e
130 The Western Balkans 15 Years of Economic …..veper e permendur, P. 59 Shih burimin Online
https://www.imf.org/external/pubs/ft/reo/2015/eur/eng/pdf/erei_sr_030915.pdf131 PO aty,
59
papërfunduar të reformave strukturore. Shembuj specifike përfshijnë ish RJ e
Maqedonisë e cila përfundonte një linjë parandaluese Credit në 2011, dhe një SBA
në Kosovë në vitin 2012. Përveç kësaj, Bosnjë- Hercegovina dhe Serbia aktualisht
kanë një SBA, ndërsa Shqipëria ka një marrëveshje EFF, të dy me qasje të
konsiderueshme. 132
Marrë në tërësi, rajoni i ballkanit ka pasur rritje të rëndësishme sa i takon të ardhurave
dhe standardeve të jetesës, edhe pse ndofta jo në atë masë sa mund të pritej. Duke patur
parasysh se rritja mesatare ekonomike për mbarë rajonin ishte mbi 5 përqind në vit për
periudhën 2000–08, të ardhurat për frymë u rritën ndjeshëm dhe, pjesërisht, e mbuluan
hendekun që kishin me standardet e jetesës të vendeve të pasura të Evropës.
Gjithsesi, konvergjenca në të ardhurat tek vendet e Ballkanit Perëndimor nuk
mund të shihet si diçka tërësisht
e kënaqshme. Duhet patur
parasysh se Shtetet e Reja
Anëtare arritën nivelet e
ekonomive të përparuara të
BE-së shumë më shpejt gjatë
stadeve të ngjashme të
tranzicionit, ngre pyetjen se
përse vendet e Ballkanit
Perëndimor nuk përparuan me
të njëjtin ritëm. Shpjegimi
lidhet pjesërisht me faktin se
vendet e reja anëtare ndodhen
gjeografikisht më afër me
bërthamën e Europës, çka u
mundëson disave prej tyre që të integrohen në zinxhirin furnizues të ekonomisë
gjermane. Por, një shpjegim tjetër më shqetësues është se konvergjenca e të ardhurave tek
vendet e Ballkanit Perëndimor ishte më e ngadaltë për shkak se reformat strukturore u
132 Po aty,
60
kryen në mënyrë më të ngadaltë, dhe nuk avancuan aq sa Shtetet e Reja Anëtare, sidomos
në uljen e peshës specifike të pronësisë shtetërore dhe përmirësimin e aftësive
qeverisëse.133
Fondi Monetar Ndërkombëtar ishte prezent në Ballkan me ndihma konkrete
ekonomike dhe asistencë teknike. Kështu në 2001 Bordi Ekzekutiv i Fondit Monetar
Ndërkombëtar (FMN) miratoi një kredi prej (rreth 249 milion $ US për Republikën
Federale të Jugosllavisë (RFJ) e cila do të jepej deri në 31 mars 2002 në 3 këste të
ndryshme. 134 "FMN-ja duke lavdëruar autoritetet e RFJ-së për arritjet mbresëlënëse në
stabilizimin dhe reformën që nga fundi i 2000, por vuri në dukje sfidat e mëdha që
shtrihen përpara. Programi i autoriteteve afatmesëm ekonomik, i mbështetur nga Fondi i
rregulluar i zgjatur me synimin për të arritur një përparim të mëtejshëm në stabilizimin
,duke i siguruar për të ristrukturuar dhe investimeve nevojat e ekonomisë. Në dritën e
kushteve jashtëzakonisht të vështira fillestare, aprovon një tjetër ndihmë prej 64 million $
por me kushin që programi do të duhet të zbatohen në mënyrë të vendosur nga RFJ-ja.135
Ish republika Federale e Maqedonisë ju bashkua Fondit Monetar Ndërkombëtar
në dhjetor 1992 dhe përfitoji disa ndihma ekonomike në periudha të ndryshme. Në
dekadën e parë pas shpalljes së pavarësisë sistemi financiar Maqedonas shfaqet i turbullt,
konfliktet patën një impakt në zhvillimin e institucioneve që do të ndihmonin tranzicionin
drejt një ekonomie tregu. Si rezultat gjatë këtyre viteve sistemi financiar ishte i vogël dhe
roli i tij si ndërmjetës i rrymave financiare i limituar. 136 Në të vërtetë, Maqedonia nuk
paraqet një mjedis të favorshëm për tërheqjen e investimeve, qoftë të huaja apo vendase.
Si rezultat, IRJ e Maqedonisë është vetëm në mes të rrugës së kalimit në një ekonomi të
qëndrueshme të orientuar drejt tregut. 137
133 The western Balkans 15 Years of Economic Transition ….veper e permendur, P.13134 IMF Approves US$249 Million Stand-By Credit for the Federal Republic of Yugoslavia,
Washington, D.C: International Monetary Fund, Press Release No. 01/31, June 11, 2001135 IMF Approves US$64 Million Tranche Under Stand-By Credit and US$829 Million Extended
Arrangement for the Federal Republic of Yugoslavia(Serbia/Montenegro), Washington, D.C, :
International Monetary Fund, Press Release No. 02/25 May 13, 2002136 Former Yugoslav Republic of Macedonia, Financial system stability assessment, prepared By
theMonetary and Financial System and European I departments, September 29, 2003, IMF country report
no 03/374, p. 1137 Po aty, p. 5
61
Për të adresuar këto mangësi dhe rrënjët e tyre, sipas FMN-së një strategji me dy
drejtime është e nevojshme. Korrigjimin e ndërmjetësimit të dobët financiar duke fituar
besimin e popullatës dhe investitorët e huaj, është edhe çështje e ruajtjes së stabilitetit
makro-ekonomik dhe adresimin e problemeve të qeverisjes dhe korrupsionit.Qeveria ka
ndërmarrë hapa në të dy fushat. Këto përpjekje janë parë si parim bazë për ndërtimin e
një sistemi të qëndrueshëm financiar të shëndoshë dhe që, nga ana tjetër, mund të
kontribuojë në mënyrë aktive në zhvillimin ekonomik dhe rritjen ekonomike.138Gjithsesi
po përqëndrohemi tek periudha mbas viteve 2000. Në dhjetor 2000 FMN aprovon
kredinë 3 vjeçare nën programin e reduktimit të Varfërisë dhe rritjen e faciliteteve
(PGRF) prej 13 milion $.139
Bosnja dhe Heerzegovina – u bë pjesë e Fondit Monetar Ndërkombëtar në 14
dhjetor 1992 140. Në 20 dhjetor 1995 Bosnja merr kredinë prej 45 milion dollarësh
amerikanë në kuadër të ndihmës programit (Asistenca urgjente pas-konfliktit) që FMN i
akordon Bosnjës, me qëllim për të trajtuar sfidat e ri-integrimit politik dhe ekonomik,
rindërtimin e infrastrukturës, si dhe krijimin e bazës për një ekonomi të tregut.141 Siç e
dimë gjatë luftës së Bosnjës për pavarësi (1992-1995) shumica e ekonomisë dhe
infrastrukturës në Bosnjë ishte dëmtuar apo shkatërruar, duke shkaktuar papunësi në
nivele të mëdhaja. Por edhe pas mbarimit të saj Bosnja u përball me një sfidë të dyfishtë:
për të rindërtuar infrastrukturën, dhe për të përfunduar tranzicionin nga socializmi vetë-
qeverisës në kapitalizëm liberal të tregut..142
Të dhënat ekonomike janë të kufizuara për të dyja entitetet qeverisëse, mungojnë
statistikat në nivel kombëtar. Për më tepër, edhe ato të dhëna zyrtare që egzistojnë nuk
llogarisin aktivitetin që ndodh në tregun e zi i cili është shumë i përhapur, të dhënat
138 Po aty, p. 5139 IMF Gives Final Approval of PRGF Loan for the Former Yugoslav Republic of Macedonia,
International Monetary Fund 700 19th Street, NË Ëashington, D.C. 20431 USA, News Brief No. 00/116 ,
December 15, 2000140 Shih burimin online http://ba.one.un.org/content/unct/bosnia_and_herzegovina/en/home/un-
agencies/imf.html141Bosnia and Herzegovina Becomes a Member of the IMF; Receives IMF Credit from Emergency
Window, Press Release No. 95/70, December 20, 1995,Shih burimin Online
https://www.imf.org/external/np/sec/pr/1995/pr9570.htm142 Reima Ana Maglajlić, Ešref Kenan Rašidagić, Welfare states in Transition, 20 years after the yougoslav
welfare model, Bulgaria: Friederich Ebert Foundation, Bulgaria, 2011, p. 16
62
zyrtare nuk e kanë kapur pjesën më të madhe të aktivitetit që ndodh në tregun e zi i cili
është një burim i dukshëm i të ardhurave për tregëtarët.
Në total Bosnja dhe Herzegovina kanë marrë nga fondi një shumë prej 213.5
million $ amerikanë të dhëna në periudha të ndryshme deri në vitin 2002. FMN në Bosnjë
dhe Herzegovinë përveç ndihmës financiare me anë të marrëveshjeve të ndryshme ka
ofruar asistencës teknike në një numër fushash, të tilla si krijimin e një banke të re
qendrore dhe sistemin e ri të kliringut, mbikëqyrjes bankare, zhvillimin e një strukture
fiskale në Federata, reforma e administratës tatimore, dizajnin e të TVSH-së, zhvillimin e
thesareve dhe përmirësimin e menaxhimit të shpenzimeve publike, përmirësimi i
statistikave monetare dhe zhvillimin e një baze statistikore dhe sigurimin e këshilltarëve
143
Kroacia- Kroacia u bë anëtare e FMN-së në 15 Janar 1993, me anëtarësimin e saj
Kroacia bën pjesë në programin Systemic Transformation Facility (STF). Kredia e parë
ju dha Kroacisë në 14 Tetor 1994 sëbashku me një stand-by arrangement shtesë në vlerën
SDR 65.4 million. 144 Kurse ndihmën e dytë prej rreth (rreth 103 million USD) në prill të
1995 po nën programin (STF) për të mbështetur programin e 1995 të Qeverisë së
stabilizimit makro-ekonomik dhe reformave strukturore. 145
Programi për 1995 është bazuar në një përmirësim në rritjen reale të PBB-o dhe
objektivit vjetor të inflacionit prej 2.6 për qind. Buxheti i përgjithshëm për vitin 1995
është programuar për të kaluar në një defiçit prej 0,5 për qind të PBB-o. Shpenzimet për
vitin do të rritet në krahasim me vjeshtën 1994, si rezultat i pagesave të larta për rroga
dhe paga, kreditimit për projektet e rindërtimit, shpenzimeve ushtarake, dhe dispozitat
pak më të larta për shpenzimet e lidhura me rrjetin e sigurimeve sociale. Rritjet në
shpenzimet do të kompensohen nga të ardhurat më të larta rrjedhin nga tatimet mbi
mallrat dhe shërbimet, dhe nga shitja e aseteve. Një politikë të shtrënguar monetare do të
143 Shih burimin online http://ba.one.un.org/content/unct/bosnia_and_herzegovina/en/home/un-
agencies/imf.html144 IMF, press Release No. 94/72 , October 14, 1994145 IMF, Press Release No 95/20, April 11, 1995
63
pasohet, në bazë të përdorimit të kursit të këmbimit si burim kryesor të disiplinës
financiare, e kombinuar me një zgjerim të kujdesshëm të kredisë së brendshme.146
Në 13 Mars 1997 FMN miratoi një kredi tre-vjeçare për Kroacinë ekuivalent me
rreth 486 milion $ amerikanë në kuadër të programit Extended Fondit1 (EFF 1) për të
mbështetur programin e qeverisë për reformën ekonomike afatmesme për 1997-1999, nga
tëcilat rreth 158 milion dollarë US do të ishin në dispozicion për të Kroacinë menjëherë
në vitin 1997. 147
Mali i Zi – Mbas shkëputjes nga Jugosllavia Republika e Malit të Zi do të bëhëj
anëtare e oranizatave të ndryshme politike por dhe ekonomike globale, kështu ajo u bë
anëtare e 185 e Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN). Në 18 Janar 2007. Nenet e
Marrëveshjes së u nënshkruan në Uashington DC nga z, Ljubisha Krgoviç, President i
Këshillit të Bankës Qendrore të Malit të Zi. Ministri i Financave i Malit të Zi, Igor
Lukshiç mori pjesë në ceremoninë e nënshkrimit. Republika e Malit të Zi do të marri një
kuotë fillestare të rreth US $ 41.200.000. Me pranimin e Malit të Zi, kuota totale e
antarëve në FMN ngrihet në rreth US $ 325.010.000.000. “Ngjarjet e anëtarësimit të
Malit të Zi në FMN dhe Bankën Botërore përfaqësojnë një tjetër hap vendimtar në
procesin e ndërtimit të shtetit” - u shprehën në konferencën për shtyp përfaqësuesit e të
dyja palëve.148
Mali i Zi është duke pretenduar vendin e saj si një anëtar i respektuar i
komunitetit global të kombeve, dhe kjo demonstron angazhimin e saj për të përmbushur
përgjegjësitë dhe korrur përfitimet e bashkëpunimit ndërkombëtar. "Tranzicioni i Malit të
Zi pas pavarësisë ka qenë mbresëlënës, aktiviteti ekonomik është shëruar, dhe vendi ka
vënë gjithnjë në fokus të interesimit të investitorëve.149 Megjithatë, e ardhmja përpara
pritet me shumë sfida. Arritja e një rritje të qëndrueshme në prosperitetin do të kërkojë
menaxhim të shëndoshë ekonomik, me qëllim të vendosjes kushtet për rritje ekonomike
dhe stabilitet-jo më pak të shfrytëzohen të mirat e investimeve të fuqishme të huaja
direkte dhe të turizmit për zhvillimin e ardhshëm të vendit. "FMN-ja është krenare që do
146 Press Release No. 95/20 , April 11, 1995147 IMF, Press Release Number 97/12, March 13, 1997148 Montenegro Joins the IMF as 185th Member, Press Release No. 07/7
January 18, 2007149 Po aty,
64
të shihet si një partner në këtë përpjekje, dhe unë ju inkurajoj për të bërë përdorimin e
plotë të shumë përfitime të anëtarësimit në FMN. Kam besim se, me mbështetjen e
vazhdueshme të bashkësisë ndërkombëtare, dhe angazhimin tuaj për vendosjen e vendit
në një rrugë të politikave të shëndosha, Mali i Zi do të jetë i suksesshëm në përmbushjen
e sfidave përpara.150
Kosova - Republika e Kosovës u bë anëtare e 186 e Fondit Monetar
Ndërkombëtar (FMN) në Qershor 2009 kur Presidenti Fatmir Sejdiu dhe Kryeministri
Hashim Thaçi nënshkruan Artikujt origjinale të marrëveshjes me FMN-në në një
ceremoni në Uashington DC. "Vendimi i Kosovës për t'u bashkuar me Fondin thekson
rëndësinë jetëgjatë të multilateralizmit në botën e sotme." Drejtori menaxhues u shpreh i
kënaqur me progresin e arritur në ndërtimin e institucioneve në Kosovës. "Jam
veçanërisht i kënaqur me angazhimin e autoriteteve kosovare për të forcuar më tej
qëndrueshmërinë e kuadrit të tyre të politikës." Kosova do të ndihmohej nga një fond-
marrëveshje i quajtur “ Marrëveshja e Ndihmës” e shtrirë në disa vjet. Kuota fillestare e
kredisë së marrë nga Kosova me FMN është US $ 91.500.000. 151
Kurse në Qershor 2010 Bordi Ekzekutiv i Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN)
miratoi një kredi 18-mujore për Republikën e Kosovës në një shumë të barabartë rreth
108.900.000 €, ose US $ 139.600.000, të cilat do të ofrohen me këste 3-mujore rreth
22.100.000 €, ose US $ 28.300.000. 152
Në raportin për Kosovën në Qershor 2011 FMN thekson se Kosova është vend i ri
ende në procesin e ndërtimit të institucioneve kyçe sociale dhe ekonomike. Aktivet
përfshijnë një popullsi të re, sistemet e sigurisë sociale me kosto efektive, dhe borxhin e
ulët të publikut. Rritja në dekadën e fundit ka qenë e fuqishme në drejtim të kërkesës së
brendshme, financat nga remitancat dhe investimet e huaja direkte nga kosovarët që
jetojnë jashtë vendit kanë qënë të mëdha. Sfidat sociale mbetën të mëdha, me rreth 40 për
150 Po aty,151 Kosovo Becomes the International Monetary Fund’s 186th Member, Press Release No. 09/240June 29, 2009152 IMF Executive Board Approves € 108.9 Million 18-Month Stand-By Arrangement for the Republic ofKosovoPress Release No. 10/300, July 21, 2010
65
qind të fuqisë punëtore të papunë. Sistemi financiar ka evoluar me shpejtësi për të ruajtur
një strukturë të shëndoshë të financimit.153
Gjithsesi rekomandimet kryesore janë që (1) të rritet konkurrenca për të
mbështetur shfaqjen e një sektori të tregtueshëm dhe të nxitet rritja e vetë-qëndrueshme,
nëpërmjet administrativit dhe ligjor. Reformat, infrastrukturë më të mirë, dhe përmbajtje
të pagave, (2) Rivendosja e qëndrueshmërinë fiskale duke ushtruar përmbajtje në
shpenzimet aktuale dhe duke ngritur më shumë të ardhura të përhershme, duke përfshirë
edhe nga taksat e drejtpërdrejta, dhe (3) ruajtja e stabilitetit financiar dhe nxitja e
zhvillimit të sektorit financiar. 154
Bordi Ekzekutiv i FMN-së përfundoi sot rishikimin e katërt të ecurisë ekonomike
së Republikës së Kosovës në bazë të një programi të mbështetur nga “ marrëveshja e
ndihmës”. Vendimi mundëson autoriteteve të nxjerrin një shumë shtesë të barabartë rreth
4.9 milion € ose US $ 6.400.000, duke e çuar totalin e burimeve në dispozicion për
Kosovën sipas marrëveshjes rreth 99.900.000 €, apo SHBA 130 $ milion. Kjo u miratua
në 27 prill 2012. 155
Në kontrast me turbullirat dhe divergjencat e viteve 1990, modelet e rritjes në
fillim dhe mesin e viteve 2000 për Rajonin e Ballkanit ishin të njëtrajtshme të forta. Me
kushte të favorshme globale dhe rritjen e besimit në konvergjencë të shpejtë me Evropën
Perëndimore, rritja mesatare për rajonin ishte 6 për qind, me asnjë vend në rritje me më
pak se 3 për qind në vit, normë më të shpejtë se shumica e vendeve kanë arritur
vazhdimisht para apo pas. Megjithatë, ndërsa i bazuar rëndë në fillim, rritja në këtë
periudhë u bënë gjithnjë e pabalancuar, i nxitur në shumë vende nga huamarrja në shkallë
të gjerë për konsum dhe ndërtim. Dobësitë që rezultojnë kombinuar me efektet e krizës
globale financiare me efekt: rënie të prodhimit në 2009 ishte mesatarisht 6 përqind dhe
shkonin deri në 18 për qind, një ndikim më të rëndë se sa në çdo rajon tjetër të botës.
153 International Monetary Fund Republic of Kosovo Staff Report for the 2011 Article IV Consultation and
the Initiation of a Staff-Monitored Program Prepared by Staff Representatives for the 2011 Consultation
ëith the Republic of Kosovo Approved by Juha Kähkönen and Jan Kees Martijn June 21, 2011, p. 1154 Po aty, p.155 IMF Executive Board Completes Fourth Review Under Stand-By Arrangement for Kosovo; Approves€4.9 Million Disbursement, Press Release No. 13/259, July 15, 2013
66
Pasoi Kriza eurozonës dhe shërim i ngadalshëm global kanë peshuar rritje të tensioneve
gjeopolitike cloud më tej opinionin duke kërkuar para.156
Shtetet e Ballkanit Perëndimor arritën suksese të dukshme ekonomike mbas
viteve 2000 sidomos gjatë 15 viteve të fundit, por duhet ta çojnë në fund kalimin drejt
ekonomisë së tregut dhe të përgatiten për zhvillim. Kjo thuhet në raportin e FMN-së me
titullin: Ballkani perëndimor - 15 vite tranzicion ekonomik. Në raportin që u prezantua në
Vjenë analizohen Shqipëria, Kosova, BE, Maqedonia, Serbia, Kroacia dhe Mali i Zi. Më
të cekët se ekonomitë e atyre vendeve ngelen prapa në krahasim me shtetet e tjera ish-
komuniste të cilat kaluan nëpër një tranzicion të tillë politik dhe ekonomik. FMN shton se
Ballkani Perëndimor është shndërruar në destinacion eksportues, e ka zgjeruar rolin e
sektorit privat dhe i ka zhvilluar sistemet bankare. Kjo "rilindje" e humbi dinamikën nga
mesi i vitit 2000 që sipas FMN-së i referohet lodhjes nga reformat. Më vonë ato shtete u
goditën nga kriza ekonomike në vitin 2008 dhe kjo i shfaqi anët e tyre të dobëta. Për t'u
tejkaluar ajo situatë, FMN propozon të jetë i garantuar stabiliteti makro-ekonomik dhe të
fillohen reformat e thella strukturore. Ato shtete duhet të luftojnë me defiçitet buxhetore,
t'i japin impuls eksportit, ta ulin defiçitin tregtar, të privatizojnë ndërmarrje shtetërore dhe
ta përmirësojnë tregun e punës, shtohet në raportin e FMN-së.157
Ndoshta e meta më e madhe në modelin ekonomik të Ballkanit Perëndimor ka
qenë shfrytëzimi i vazhdueshëm i burimeve njerëzore nën nivelin e duhur. Në vitin 2008,
në kohën kur periudha e rritjes ekonomike po i afrohej fundit, niveli i papunësisë në rajon
ishte mesatarisht mbi 20%. Nivelet e punësimit tregojnë një histori po aq zhgënjyese,
duke u luhatur mesatarisht midis 40 dhe 45 përqind që nga viti 2000, plot 10 pikë
përqindjeje më pak se sa në Shtetet e Reja Anëtare. Punësimi është veçanërisht i ulët tek
gratë dhe tek të rinjtë, çka është e theksuar sidomos në Bosnje dhe Herzegovinë dhe
Kosovë. Po cilat janë shkaqet e kësaj gjendjeje?
Sipas të dhënave të disponueshme, disniveli në aftësitë profesionale ka qenë
veçanërisht i theksuar në vendet e Ballkanit Perëndimor, madje në nivele më të larta se sa
156 “25 Years of Transition Post-Communist Europe and the IMF”, Regional Economic Issues Special
Report, James Roaf, Ruben Atoyan, Bikas Joshi, Krzysztof Krogulski and an IMF Staff Team, International
Monetary Fund, October , 2014, p.4157 “The western alkans, 15 Years of Economic Transition” , vepër e përmendur, f. 13
67
në vendet Balltike dhe në Evropën Qendrore. Për më tepër, në disa vende, paaftësia për të
zgjidhur problemet e trashëguara të vetë-administrimin dhe të ashtuquajturës pronë
shoqërore ka kontribuar në ngurtësimin e tregut të punës dhe në mbrojtjen reale të
punonjësve. Nga ana tjetër, këto probleme janë bërë më komplekse nga fakti se rajoni
mbështetet së tepërmi tek remitancat, të cilat priren të rrisin nivelin e pagave të
rezervuara (d.m.th. ato nivele pagash që njerëzit pranojnë të punojnë ), mbi nivelin që
mund të mbështesë prodhimtaria.158
Në rajonin e ballkanit perëndimor FMN-ja ka luajtur një rol vendimtar jo vetëm
në ndihmën ekonomike por asistenca teknike dhe trajnimet që ka ofruar kanë luajtur një
rol kritik në avancimin e reformave strukturore, dhe kanë ndihmuar vendet të krijojnë dhe
mirëmbajnë institucionet efektive, ligjet dhe kornizat, si dhe formulimin dhe zbatimin e
politikave të shëndosha që janë të favorshme për stabilitetin dhe rritjen ekonomike.
Asistenca teknike dhe trajnimet kanë qenë veçanërisht të rëndësishme në shtetet e reja të
pavarura ku institucionet do të ndërtoheshin nga e para. Nuk është çudi, duke pasur
parasysh pozicionet fillestare të Ballkanit Perëndimor, rajoni ka qenë një marrës i rëndë i
asistencës së FMN. Që nga viti 1990 FMN-ja ka ofruar rreth 196 persona që do
ndihmonin në asistencë teknike për Ballkanin Perëndimor dhe 5.900 disa javëshe
pjesëmarrëse trajnimesh, shumica e tyre në Institutin e përbashkët të Vjenës.159 Gjatë
kësaj periudhe, rreth 50 për qind e asistencës teknike për rajonin ka qenë e drejtuar në
zonat monetare dhe financiare, 30 për qind në fushën fiskale, pothuajse 15 për qind në
fushën e statistikave, dhe pjesa tjetër për çështjet ligjore dhe të tjera. Trajnimet e mbajtura
në Institutin e përbashkët të vjenës janë marrë me të gjitha aspektet e formulimit të
politikave makro-ekonomike.160
Sipas Raportit të fundit të FMN-së “ Ballkani perëndimor, 50 vjet tranzicion
ekonomik” ndihma e fundit dhe trajnimet në Rajon nga ana e FMN-së kanë pasur disa
arritje të prekshme:
Financat publike - Ndërtimi i kapaciteteve është fokusuar në vënien në vend ose
përmirësimin e kornizave fiskale, planifikimi i buxhetit dhe ekzekutimi i tij,
158 Po aty, p 13-14159 Po aty, p.60160 Po aty, p. 60
68
administrimi i të ardhurave, dhe politikat hyrse dhe shpenzimeve. Egzistojnë shumë
shembuj ku asistenca teknike e FMN-së ka luajtur një rol kyç. Për shembull, në bazë
të asistencës së FMN-së, Bosnja dhe Hercegovina miratoi një ligj të buxhetit në fund
të 2013 që mbulon të gjitha nivelet e Qeverisë në kuadër të Federatës. Që nga fundi i
vitit 2013, FMN-ja ka ndihmuar Shqipërinë të zhvillojë dhe zbatojë një strategji
gjithëpërfshirëse për të parandaluar borxhet e ardhshme dhe të pastrojë ato aktualet.
Ajo gjithashtu këshilloi Kosovën të operacionalizojë rregullin fiskal në 2014.
Politika monetare - Në përputhje me trendet në këto vende por dhe gjetkë në botë,
FMN-ja ka asistuar nga afër shteteve të Ballkanit Perëndimor në tranzicion dhe
modernizimin e kornizave të tyre të politikës monetare. Veçanërisht, Shqipëria,
Maqedonia dhe Serbia kanë qenë duke lëvizur në drejtim të inflacionit të shënjestruar.
Ndihma dhe asistenca teknike e FMN-së në këtë fushë është fokusuar në faktorët
institucionalë dhe analitike, të tilla si Instruemntat politikë monetarë, zhvillimin e
tregjeve të borxhit lokal, rritjen e transparencës, dhe modelimin.
Sektori financiar - Pasojat e krizës financiare globale kanë shkaktuar kërkesa shtesë
në vendet e Ballkanit Perëndimor për ndihmë FMN-së në fushat e mbikëqyrjes
bankare dhe të rregullimit, krijimi i aspektit ligjor dhe ngritja e kapaciteteve për
bankat qendrore, testimi i stresit, zhvillimi i tregut të letrave me vlerë të qeverisë, dhe
zgjidhja e problemeve bankare. Për shembull, me ndihmën e asistencën teknike të
FMN-së, Kosova kohët e fundit ka rishikuar ligjin e bankës qendrore dhe futi një
strukturë të likuiditetit emergjent dhe një skemë të sigurimit të depozitave. Më vete,
Serbia ka ringritur kohët e fundit kornizën e rezolucionit bankar me udhëzim nga
FMN.
Korniza ligjore - Asistenca teknike e FMN ka mbështetur hartimin ligjeve fiskale,
tatimore, dhe bankave qëndrore, ligjet për rikapitalizimin e bankës, rregulloret e
këmbimit valutor, si dhe planet e ristrukturimit të borxhit, ndër të tjera. Instituti i
Përbashkët i Vjenës ka pritur trajnim të specializuar për regjimet e paaftësisë paguese
të vendit, procedurat e likuidimit, si dhe mundësitë për ristrukturimin e borxhit jashtë
gjykatës, me një fokus të veçantë në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme.
69
Statistikat. Asistenca teknike dhe trajnimi kanë ndihmuar për të adresuar mangësitë
në statistikat që lidhen me llogaritë kombëtare të të ardhurave, bilanci i pagesave, si
dhe sektorët monetare dhe financiare. Që vendet e Ballkanit Perëndimor të ndjekin
standardet për shpërndarjen e të dhënave të njohura ndërkombëtarisht sot është një
arritje e rëndësishme. Për të forcuar statistika të sektorit të vërtetë, FMN-ja filloi një
projekt për asistencë teknike në 2011 që kanë përfituar shumica e vendeve në rajon.
Duke parë përpara, udhëzimet dhe asistenca në mbledhjen e të dhënave të
harmonizuara të sektorit financiar do të jetë një prioritet. Në të ardhmen, FMN-ja
pret që të mbetet e angazhuar thellësisht me rajonin e Ballkanit Perëndimor. Qoftë
përmes mbikqyrjes, marrëveshjeve të FMN-së, apo zhvillimin e kapaciteteve, FMN-ja
është e gatshme për të ndihmuar vendet në ngritjen e perspektivat të tyre
ekonomike.161
161 Po aty, p. 61
70
1.3 Ardhja e FMN-Së në Shqipëri
Rënia e Murit të Berlinit në vitin 1989, dhe shpërbërja e Bashkimit Sovjetik e
kishin shndërruar Fondin Monetar Ndërkombëtar në një institucion universal. Vendet e
sapodala nga sistemet izoluese e totalitariste do të bëheshin shumë shpejt pjesë e këtij
institucioni ndërkombëtar; vërshimi i anëtarësimit ishte po aq intensiv sa ishin edhe
problematikat që shfaqeshin. Kalimi nga një sistem i ekonomisë së centralizuar në atë të
tregtisë dhe sipërmarrjes së lirë nuk ishte i lehtë për t’u përballuar nga vendet e Europës
Lindore dhe Juglindore, përfshirë këtu edhe Shqipërinë.
Më 15 tetor të vitit 1991, Shqipëria bëhet anëtare e Fondit Monetar
Ndërkombëtar.162 Krahas zhvillimeve politike të rëndësishme si përmbysja e sistemit
komunist dhe zhvillimi i zgjedhjeve të lira pluraliste dhe demokratike që do të sillnin një
qeveri me aspirata dhe ideale të reja perëndimore, vendi do të përballej me ndryshime të
rëndësishme përsa i përket zhvillimit ekonomik. Me metodat e tij mbikëqyrëse,
këshilluese dhe financuese, FMN do të ndihmonte këtë anëtar të ri të qëndronte në
këmbë, por nuk do të mund të parandalonte pengesat që do të shfaqeshin përpara dhe as
pasojat dhe ndikimin negativ afatgjatë për popullin e thjeshtë dhe ekonominë e vendit.
Në vitin 1991 në emër të Qeverisë Shqiptare u nënshkrua akti formal i
anëtarësimit të Shqipërisë në Fondin Monetar Ndërkombëtar dhe Bankën Botërore. 15
tetori i vitit 1991, përveç një akti formal anëtarësimi, ka rëndësi të madhe. Sipas Ylli
Bufit ( kryetar i komisionit ekonomik dhe nëshkrues i aktit të anëtarësimit) ky akt kishte
rëndësi: “pasi për herë të parë që nga krijimi i institucioneve të Bretoon Woods, përkrah
shumë demokracive të konsoliduara dhe shumë vendeve të tjera aspiruese për prosperitet
demokratik e ekonomik, përfshiu dhe vendin tonë të vogël. Rëndësia e kësaj date nuk
qëndron thjesht në një nënshkrim dhe anëtarësim. Për Shqipërinë ky moment nënkuptonte
162 International Monetary Fund,, Toward a Global Monetary System, ANNUAL REPORT of the
Executive Board for the Financial Year Ended April 30, 1992 Washington, D.C. p. 1
71
ndezjen e dritës jeshile për të hyrë në të ardhmen e saj, e cila, në çdo rast mendohej si
shumë më e mirë se sa e kaluara.163
Anëtarësimi në Fondin Monetar Ndërkombëtar dhe Bankën Botërore nuk do të
konvertohej në një llogari huaje me këto dy institucione. Kjo do të thoshte që Shqipëria
kishte tashmë mundësi të përpunonte strategjitë e saja të kalimit të krizës dhe të
zhvillimit, programet e ndihmave, programet e investimeve, programet e thithjes së
investimeve të huaja dhe të teknologjisë së përparuar. Kjo do të thoshte që Shqipëria
mund të fillonte të zbatonte reformat në fushën ekonomike, sociale e në institucione,
mund të niste proceset e hapjes e të liberalizimit me qëllimin e vetëm për të siguruar
ndërtimin e demokracisë dhe zhvillimin e ekonomisë duke synuar në afat të gjatë
integrimin në strukturat euro-atlantike. Nje marrveshje e tille do te sillte shumë përfitime
për Shqiperinë, përfitime te cilat do të realizoheshin ndër vite nga mbështetja e projekteve
te ndryshme te BB dhe FMN.
Qeveria shqiptare me asistencën e Fondit Monetar Ndërkombëtar, përgatitën një
sistem bankar në dy nivele që do të funksiononte nga ligje mbi bankën qëndrore dhe
sistemin bankar tregtar. Sipas projektligjeve mbi sistemin bankar, Banka Kombëtare e
Shqipërisë, versioni i riorganizuar i Bankës Shtetërore të Shqipërisë, do të emetonte dhe
menaxhonte monedhën kombëtare si edhe do të mbikqyrte politikat e kreditimit. Banka
Qëndrore do të menaxhonte edhe rezervën e monedhës së huaj, do të vepronte si agjent
fiskal për qeverinë dhe do të licensonte bankat e tjera që mund të operonin në Shqipëri.164
Fondi Monetar Ndërkombëtar rekomandoi që të krijohet një komitet ose komision
i cili do të shërbejë si grup këshillues pranë Këshillit të Ministrave në lidhje me
administrimin e borxhit të brendshëm dhe të jashtëm, por ky grup patjetër që nuk duhet të
dilte mbi qeverinë. Sidomos për borxhin e jashtëm Banka do t’a kishte si oponencë këtë
komision i cili do t’i raportonte FMN-së për cdo hap që po bëhej për shlyerjen e borxhit.
165
163 Ylli Bufi, “Anëtarësimi i Shiqipërisë në FMN dhe fillimet e reformës ekonomike”, Kryetar i Komisionittë Ekonomisë, Financave dhe Privatizimit, Kuvendi Republikës së Shqipërisë, fq 18 Burimi Onlinehttp://www.bankofalbabia.org/164 Bléjer, Mario I., Mauro Mecagni, Ratna Sahay, Richard Hides, Barry Johnston, Piroska Nagy, and Roy
Pepper, vep.e përmendur, P. 3.165 AQSH, Fondi 490, Viti 1992, Dosja 14, Fleta 1-2
72
Sipas një procesverbali të mbledhjes së Këshillit të Ministrave të mbajtur në datë
25 Prill 1992 ne mësojmë cfarë u diskutua në mbledhjen e kësaj date, ky takim u drejtua
nga Kryeministri i kohës Z. Aleksandër Meksi dhe u dikutua rreth bisedimeve paraprake
me Fondin Monetar Ndërkombëtar. Genc Ruli Ministri i Financave dhe i Ekonomisë
mendon që Qeveria Shqiptare duhet të mbajë më tepër një qëndrim politik sesa ekonomik
në lidhje me programin që kishin me FMN-në për problemet me buxhetin, problemi i
pagave, i cmimeve dhe asistencës sociale. 166
Në këtë mbledhje del që Qeveria shqiptare kishte probleme në plotësimin e
kushteve për fillimin e reformës, del që propozimi i FMN-së është që duhet të kishte një
total të ardhrash të buxhetit të shtetit prej 7.3 miliardë lekë por propozimi i Qeverisë
Shqiptare është që ky buxhet nuk i kalonte 4.5 miliardë, diferenca në këto shifra ishin
sepse ndihmat nga jashtë FMN-ja i llogariste në 5 miliardë ndërkohë qeveria shqiptare
pretendonte se ato ishin vetëm 2.5 miliardë.167
Kishte gjithashtu diskutime mbi shpenzimet, FMN-ja kërkonte shkurtimin e
shpenzimeve deri në 9.2 miliardë ndërkohë që qeveria shqiptare i kishte parashikuar deri
në 10.8 miliardë. Shkurtimet kryesore do të ishin në ato që quhen shpenzime korente të
shtetit, pra që janë në shpenzimet në administratë, arsim-kulturë, shëndetësi, ushtri. Nga
pagat që shkojnë 82 milionë, të shkurtohen 32 milionë lekë pagash dhe për ndërmarrjet
shtetërore që nuk e përballonin dot 30-40 të mbylleshin ose të privatizoheshin. Diferenca
gjithashtu kishte dhe tek investimet që ishin në proces që FMN-ja propozonte të
pezulloheshin ndërsa qeveria shqiptare sygjeronte të vazhdonin. 168
Në mbledhjen e Këshillit të Ministrave në datë 28 Prill 1992 për bisedimet me
Fondin Monetar Ndërkombëtar, mbledhje e drejtuar nga Kryetari i Këshillit të
Ministrave, Aleksandër Meksi ku merr pjesë dhe drejtori i FMN-së, Z Sting, i cili
shprehet i kënaqur dhe privilegjuar për kushtet e marrëveshjes së qeverisë shqiptare me
FMN-në.169
166 AQSH, Fondi 490, Viti 1992, Dosja 2001, Fleta 2167 Po aty, fleta 3168 Po aty, fleta 5-6169 AQSH, Fondi. 490, Viti.1992, Dosja 202, Fleta. 1
73
Duke shpalosur përvojën e vendeve të tjera që kishin lidhur marrëveshje me
FMN-në përpara Shqipërisë ai thekson se tre pikat specifike tek të cilat Shqipëria duhet të
fokusohej, pra që do të jenë bërthama e cdo reforme ekonomike ishin . E para është
ndryshimi i strukturës së prodhimit dhe i strukturës së cmimeve në ekonomi. E dyta,
është ndryshimi i marrëdhënieve që Shqipëria ka në botën e jashtme. E treta dhe që është
më e rëndësishme është krijimi i një rrjeti financiar, i cili do të lejojë zbatimin e kësaj
reforme pa inflacion. 170
Shqipëria kishte shembullin e vendeve të Europës Qëndrore dhe Lindore për të
ndërmarrë reforma, vende të cilat ishin hapur me botën para nesh dhe reformat i kishin
filluar para Shqipërisë, sigurisht kishte ndryshime në masat specifike që këto shtete
ndërmerrnin, megjithatë kishte elementë të përbashkët, pra nuk kishte një eksperiencë
unike mënyra se si i kishin zhvilluar marrëdhëniet me FMN-në.
Qeveria shqiptare ishte optimiste dhe kishte besim se reformat në Shqipëri do të
ishin të suksessshme, megjithëse ishte e bindur që kishte e Shqipërisë ishin ndryshe nga
vendet e rajonit. Kushtet ekonimike ishin më të vështira por kishte disa avantazhe sipas
Z. Sing, përfaqësues i FMN-së “Avantazhi i parë është që ju keni një sektor shumë të
madh bujqëso. Ne dueht të përqëndrohemi në këtë sektor për të patur frutet më të
hershme të reformës”. 171
Me këshillimin e Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar me qëllim
që të arrihej stabiliteti makroekonomik i vendit qeveria e kryesuar nga Aleksandër Meksi
zbatoi një reformë rrënjësore liberale nëpërmjet programit të “terapisë së shock-ut”.
Elementët kryesorë të kësaj reforme ishin liberalizimi i menjëhershëm i çmimeve, i
tregtisë dhe i kursit të këmbimit të lekut, ndalimi i subvencionimeve shtetërore,
liberalizimin e tregëtisë dhe privaizimin e aseteve publike. Por kjo reformë e shpejtë për
ristrukturimin e ekonomisë kishte një kosto të lartë shoqërore.172
Në parantezë, nga ky vrull i parë i reformave deri nga fundi i vitit 1992 kaluan në
duart e privateve rreth 12 000 dyqane, 5000 një si të shërbimi e tregtisë, klinika dentare e
farmaci dhe rreth 2000 automjete, anije të vogla peshkimi apo dhe makineri bujqësore, së
170 Po aty, fleta 3171 AQSH, Viti 1992, Dosja 202, fleta 2172 Valentina Duka, vep.e përmendur, fq. 371.
74
bashku me rreth 450 000 fermerët që për fituan nga ligji për tokën, këta ishin fara e
kapitalizmit shqiptar, e ekonomisë së tregut të këtij vendi. Qeveria shqiptare ishte e
vetëdijshme se në programin e saj të parë 4 vjecar do të haste probleme në funksion të
situatës në Shqipëri por dhe të mbështetjes financiare dhe materiale që do të kishte nga
jashtë, por FMN siguron që do të ndihmonte me këshilla dhe me ndihmë financiare për të
përballuar reformat dhe sipas Z.Sting siguron që Shqipëria do të kishte nevojën e të paktë
2 viteve që ekonomia të fillonte të ngjitej dhe reforma të jepte efektet e saj. 173
Në 22 Qershor 1992 Qeveria Shqiptare mblidhet për të diskutuar rreth bisedimeve
për arritjen e marrëveshjes së rregullimit me Fondin Monetar Ndërkombëtar dhe
paraprirë takimit të Bankës Botërore për kredinë që do t’i jepej Shqipërisë për importet
kritike prej 42 milionë dollarë, të cilat do të ndihmonin në fillimin e reformës ekonomike.
Qeveria shqiptare po dikutonte hapat e mëtejshme që rforma të fillonte sa më shpejt për
tju treguar këtyre dy institucioneve që reformat kishin filluar dhe përfituar sa më shpejt
kreditimin. Në këtë takim Këshilli i Ministrave vendosi: 1) Për kurset e këmbimit të
valutave të zbatohen norma të ndryshueshme interesi për depozitat dhe kreditë duke u
mbështetur në ecurinv e inflacionit dhe kërkesat e tregut. 2) Të zbatohet një sistem i lirë i
kurseve të këmbimit, që do të veprojnë me kuota ditore të tregut, të këmbimit valutor. 174
Marrëveshja e parë nëpërmjet së cilës Shqipëria ka përfituar një kredi nga Fondi
Monetar Ndërkombëtar, ka qënë ajo 12-mujore, e nënshkruar më datë 26 gusht 1992, në
shumën 32 milione dollare. Në 7 Nëntor 1992, Qeveria Shqiptare mblidhet të diskutojë
buxhetin e vitit 1993 i cili synonte stabilizimin e ekonomisë dhe të sinkronizonte këtë
buxhet me shpenzimet që ishin zotuar FMN-së, qëllimi ishte që të përcaktoheshin politika
fiskale dhe monetare për stabilizimin e ekonomisë dhe kontrollin e inflacionit me synim
përgatitjen e saktë të disa treguesve kryesorë ekonomikë, që do të shërbejnë për të bërë
parashikimet për zhvillimin e ekonomisë për vitin e ardhshëm. 175
Në përputhje ose sipas disa kushteve të marrëveshjes të lidhur me Fondin Monetar
Ndërkombëtar dhe Bankën Botërore të quajtur (ESAF) janë dy kushte që qeveria
shqiptare duhet t’i përmbahet në këtë buxhet. E para, është madhësia e deficitit buxhetor
173 AQSH, Fondi 490, Viti 1992, Dosja 202, Fleta 20174 AQSH, Fondi 490, Viti 1992, Dosje 486, Fleta 4175 AQSH, Fondi. 490, Viti 1992, Dosje 738, Fleta 8-9
75
dhe e dyta, masa e financimit të këtij deficiti buxhetor nga Banka e Shqipërisë me anë të
kreditit, e cila duhet të ketë si kufi jo më shumë se 10 % të produktit kombëtar. 176
Qeveria shqiptare duhet të vazhdonte reformën ekonomike dhe të bënte progres në to
në mënyrë që të arrinte marrëveshjen me Fondin Monetar Ndërkombëtar në korrik 1993.
Ky diskutim del në mbledhjen e Këshillit të Ministrave në datë 17 Dhjetor 1992, kështu u
dikutua si kishte ecur 6 mujori i parë i marrveshjes me Fondin Monetar, politika fiskale,
politika inflacioniste dhe moenatre. Në përgjithësi u konstatua që buxheti ishte zbatuar
me sukses, deficiti kishte pasur një farë reduktimi dhe krediti bankar që është përdorur
për uljen e tij ka qënë më i vogël, sesa ai që është vënë kusht nga Fondi Monetar
Ndërkombëtar, pra nga 15.5 %, ka arritur në 11-12 %, kuptohet që ishin bërë hapa para.
177 Si rezultat Bordi Egzekutiv i Fondit Monetar Ndërkombëtar miratoi një kredi 3-
vjecare për Shqipërinë, në shumën prej 66 milionë dollarë, me qëllim mbështetjen e
programit ekonomik dhe financiar të viteve 1993-1996.
Ashtu si do ta shohim dhe në cështjet në vijim marrëdhënie e FMN-së me shtetin
shqiptar do të karakterizohet nga ulje ngritje dhe keqkuptime, me largime dhe afrime,
qeveri të ndryshme do ta shohin me prioritete të ndryshme. Fondi Monetar Ndërkombëtar
ka luajtur një rol të rëndësishëm për stabilizimin e ekonomisë shqiptare në vitet e
tranzicionit, si për asistencën në hartimin e reformave në fushën makroekonomikë, ashtu
edhe në monitorimin e rezultateve të këtyre reformave dhe zbatimin e strategjive të
hartuara nga qeveritë shqiptare
176 AQSH, Fondi. 490, Viti 1992, Dosje 738, Fleta 10177 AQSH, Fondi 490, viti 1992, Dosja 814, Fleta 2
76
KAPITULLI II
FONDI MONETAR NDËRKOMBËTAR DHE FIRMAT PIRAMIDALE NË
SHQIPËRI
2.1. Karakteristika të zhvillimit ekonomik të Shqipërisë gjatë periudhës së
tranzicionit
Më 12 dhjetor të vitit 1990 u zyrtarizua lejimi i pluralizmit politik dhe krijimi i
partive politike opozitare, ngjarje që shënoi edhe përfundimin e sistemit socialist dhe
futjen e Shqipërisë në procesin e tranzicionit drejt sistemit demokratik pluralist dhe
ekonomisë së tregut. Termi tranzicion nënkupton kalimin nga ekonomia e planifikuar
drejt ekonomisë së tregut. Tranzicioni nga ekonomia e kontrolluar dhe e planifikuar
shtetërore drejt ekonomisë së tregut është kryesisht çështje e liberalizimit dhe e
privatizimit. Këto procese e bëjnë të nevojshme ndërmarrjen e masave për stabilizimin,
që përbën dhe procesin e tretë të rëndësishëm për tranzicionin.178
Monopoli i qeverisë në tregtinë e jashtme mori fund në gusht të vitit 1990 kur u
lejua ushtrimi i tregtisë së jashtme nga ndërmarrjet shtetërore dhe një vit më vonë edhe
ndërmarrjet private fituan të drejtën të eksportonin mallra, me përjashtim të disa
produkteve ushqimore.179 Zhvillimet dhe ndryshimet politike të vitit 1991, rrëzimi
përfundimtar i regjimit komunist dhe vendosja e pluralizmit politik, nxorën në pah
nevojën për reformim të thellë të sektorit ekonomik. Në muajin mars u ndërmorën edhe
masat e para serioze ekonomike, pas zgjedhjeve të para pluraliste. Kjo mund të
konsiderohet edhe si faza e parë e proçeseve reformuese në ekonominë e Shqipërisë pas-
komuniste, e shoqëruar me kundërshti, masa paraprake jo të plota dhe mbi të gjitha me
një paqëndrueshmëri politike në vend. Reformat ekonomike të fillimit të viteve 1990-të
hoqën barrierat që kishin penguar iniciativat private në treg.
178 Anthony Clunies-Ross &Petar Sudar, Albania’s economy in transition and turmoil, 1990-1997, Ashgate
1998, fq. 2-3.179 Po aty, fq. 160.
77
Më 15 tetor të vitit 1991, Shqipëria bëhet anëtare e Fondit Monetar
Ndërkombëtar. Krahas zhvillimeve politike të rëndësishme si përmbysja e sistemit
komunist dhe zhvillimi i zgjedhjeve të lira pluraliste dhe demokratike që do të sillnin një
qeveri me aspirata dhe ideale të reja perëndimore, vendi do të përballej me ndryshime të
rëndësishme përsa i përket zhvillimit ekonomik. Krahas hyrjes në FMN në tetor të vitit
1991, Shqipëria u bë anëtare e Agjensisë për Garatimin e Investimeve Shumëpalëshe,
pjesë e Bankës Botërore si dhe nënshkroi marrëveshje tregtare bilaterale dhe marrëveshje
për mbrojtjen e investimeve të huaja me Italinë, Greqinë, Gjermaninë dhe Turqinë.180
Qeveria e koalicionit e krijuar në qershor të vitit 1991 shpalli se do të ndërmerrte
reforma ekonomike radikale që do të përfshinin privatizimin e tokës bujqësore, krijimin e
kornizës së nevojshme ligjore për funksionimin e ekonomisë së tregut, privatizimin e
ndërmarrjeve shtetërore, politika monetare dhe fiskale të ashpra, liberalizimin e çmimeve
dhe tregtisë së jashtme. Neni 1 i ligjit për aktivitetet ekonomike i shpallur në gusht të vitit
1991 i dha fund elementit kryesor të sistemit stalinist, duke garantuar mbrotjen për
pronën private dhe investimet e huaja dhe legalizimin e punësimit privat të punonjësve,
privatizimin e pronës shtetërore dhe zgjerimin dhe pranimin e sistemit të kredive.181 Ligji
iu mundësonte personave që dëshironin të hapnin biznesin e tyre që të regjistroheshin në
Gjykatën e rrethit në të cilën dëshironin të zhvillonin aktivitetin e tyre. Ligji gjithashtu
parashikonte që ndërmarrjet private duhet të respektonin standartet qeveritare për
cilësinë, masat dhe peshat, sigurinë, kushtet higjenike dhe kushtete e punës dhe mbrojtjen
e mjedisit.182
Ndryshimet e ndodhura në Ekonominë Shqiptare në vitet 1991-1996 e kanë bazën
në procesin e ndryshimit të formës së pronësisë, nëpërmjet rilindjes dhe zgjerimit të
pronës private, përmes procesit të privatizimit. Karakteristika kryesore e tranzicionit do të
ishte privatizimi i shumë sektorevë të ekonomisë, ky proces ishte i gjatë dhe u bë me një
sërë ligjesh dhe vendime Këshilli Ministrash të herëpashershmë. Ky proces do të zgjaste
pothuajse në të gjithë harkun kohor të viteve 1990 dhe më pas, ku u privatizuan dhe
sektorë të rëndësishëm të ekonomisë. Kështu deri në vitet 1996 shteti u fokusua në:
180 Po aty, fq. 165.181 Raymond Zickel/ Walter R. Iwaskiw, vep. e përmendur, fq.118.182 Po aty, fq.121.
78
1. Privatizimin e tokës, i cili u bë në bazë të ligjit Nr. 7501 “ Mbi Tokën” sipas të
cilit toka byjqësore u shpërndahej fshatarëve sipas frymeve dhe disponibilitetit
të saj në çdo kooperativë bujqësore. 183 Me gjithë problemet që pati dhe
kundërshtimet ligji u zbatua në një farë mase në rregull.
2. Privatizimi i njësive të tregëtisë me shumicë dhe pakicë, proces që i dha prona
vetëm shitësve, bile me një çmim tepër të ulët duke sjellë privilegje vetëm për
një grup shoqëror dhe madje duke mohuar dhe të drejtat që mund të kishin
pronarët e tokave mbi të cilat ishin këto objekte.184
3. Privatizimi i apartamenteve shtetërore nga ata që banonin në këto
apartamente.185
4. Privatizimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme 186
Në gusht 1991 Qeveria e Stabilitetit do t'i paraqiste Parlamentit paketën e parë të
projektligjeve të reformës ekonomike. Pas miratimit të ligjit nr. 7512 datë 10.08.1991 “
Për sanksionimin dhe mbrojtjen e pronës private, të nismës së lirë dhe të veprimtarive
private të pavarura”, që do të përbënte bazën ligjore të të gjithë reformës ekonomike, u
miratuan edhe një sërë ligjesh apo vendimesh të tjera, si ligji për ndërmarrjet, ligji për
pagat dhe çmimet, ligji për asistencën, ndryshimet në ligjin për Bankën e Shtetit
Shqiptar.187
Gjithashtu në kuadër të procesit të privatizimit, me Vendim të Këshillit të
Ministrave (më tej VKM) nr. 307, dt.29.08.1991 u krijuan Agjensia Kombëtare e
Privatizimit (AKP) dhe Komiteti Përgatitor i Përgatitjes së Privatizimit (KPPP), si
institucionet përgjegjës për ristrukturimin dhe privatizimin e ndërmarrjve shtetërore
(NSH-ve). Kështu, që në fillim privatizimi i NSH-ve u bë i hapur për të gjithë ata që
kishin punuar dhe kontribuar në to, meqënëse ata ishin të vetmit që zotëronin aftësitë
183 Shih Ligjin Nr 7501”Për Tokën” të miratuar nga Kuvendi Popullor i Republikës së Shqipërisë në datë
19.7.1991, Gazeta zyrtare nr.5184 Ligj nr.7512, datë 8.10.1991. Për sanksionimin dhe mbrojtjen e pronës private, të nismës së lirë, të
veprimtarive private të pavarura dhe privatizimit.- Gazeta Zyrtare 6, Gusht 1991,185 Po aty186 Vendim Këshilli I Ministrave nr.248, datë 27.5.1993. Për disa masa për shpejtimin e privatizimit të
ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme.- Fletorja Zyrtare 8, Qershor 1993187 Ylli Bufi, Anëtarësimi i Shqipërisë në FMN dhe fillimet e reformës ekonomike, Kryetar i Komisionit tëEkonomisë, Financave dhe Privatizimit, Kuvendi Republikës së Shqipërisë f. 22
79
teknike dhe drejtuese për të manaxhuar biznesin. Më vonë, procesi filloi të orientohej më
tepër drejt arritjes së një vlere më të qartë dhe reale të tyre. 188
Shteti shqiptar i dha aq shumë prioritet dhe rëndësi privatizimit në vitet e para të
tranzicionit sa mbas zgjedhjeve të vitit 1996 krijoi Ministrinë e Privatizimit e cila kishte
për detyrë të përcaktonte politikat e privatizimit dhe të përgatiste dokumentat e
privatizimit. Nga ana tjetër AKP do të egzektutonte shitjen e pronës shtetërore në bazë të
dokumentacionit të Ministrisë së Privatizimit. 189
Privatizimi i rrjetit të tregëtisë me shumicë dhe pakicë në fillim të viteve 90-të,
ishte hapi i parë në këtë drejtim dhe përbënte një domosdoshmëri për zgjedhjen e
problemeve emergjente të furnizimit të popullsisë me produkete të nevojave të
përditshme.190 Padyshim privatizimi i këtyre objekteve krijoi mundësinë për investime në
to, duke i ngritur në një nivel më të lartë dhe cilësor si dhe duke i bërë të afta për një
shërbim më cilësor e të kulturuar. Në këtë proces nga njëra anë buxheti i shtetit u lehtësua
nga barra e shpenzimeve për menaxhimin e ndërmarrjeve tregëtare dhe e organizmave të
tjera të nevojshme për to, dhe nga ana tjetër u rritën të ardhurat e buxhetit nga takstat dhe
tatimet e aplikuara mbi këto biznese.
Reformat ekonomike të fillimit të viteve 1990-të hoqën barrierat që kishin
penguar iniciativat private në treg. Pas rënies së sistemit ekonomik komunist, qeveria
privatizoi rreth 25 000 dyqane dhe objekte shërbimi, kryesisht përmes shitjes së
drejtpërdrejtë tek punëtorët.191 Gjithsesi korporatat e mëdha do të privatizoheshin mbas
viteve 2000.
Krijimi i sistemit pluralist në Shqipëri në fillim të viteve 1990, shënoi fillimin e
një periudhe tranzicioni, nga një ekonomi e planifikuar në një ekonomi tregu. Në këtë
moment mund të identifikohen të paktën 3 faktorë për keqësimin e kushteve të jetesës së
popullsisë në Shqipëri:
188 Shih Vendim KM nr.283, datë 25.6.1992. Për një ndryshim në vendimin e Këshillit të Ministrave
nr.307, datë 29.8.1991 “Për detyrat e të drejtat e Agjencisë Kombëtare të Privatizimit dhe komisionit
përgatitor të procesit të privatizimit”.- Fletorja Zyrtare 5, Shtator 1992189 Fatmir Mema, Privatizimi në Shqipëri, Monografi, Tiranë: Toena, 1997, f. 23190 Po aty, f. 25191 Bléjer, Mario I., Mauro Mecagni, Ratna Sahay, Richard Hides, Barry Johnston, Piroska Nagy, and Roy
Pepper, Albania: From Isolation Toward Reform,” IMF Occasional Paper No. 98, Washington:
International Monetary Fund, 1992, p.3
80
Rritja e shpejtë e çmimeve të produkteve ushqimore, të cilat u liberalizuan në 1
gusht 1992. Kështu, deri në fund të 1992 kishte një rritje të çmimeve prej rreth 7
herë krahasuar me fundin e vitit 1990.
Kolapsi total i prodhimit në sektorin agro-ushqimor në vitet 1990-1992, i cili
preku prodhimin e të gjitha produkteve.
Rreth 380000 familje fshatare, të cilat sapo morën tokën (përfaqësonin 46% të
familjeve shqiptare dhe 75% të popullsisë rurale) kishin tani tendencën e
prodhimit për konsum vetjak dhe jo për tregun. Kjo për arsye të mungesës së
transportit dhe për vështirësi në zhvillimin e aktivitetit bujqësor. 192
Me ndihmën e konsulentëve nga Komuniteti Europian, Fondi Monetar
Ndërkombëtar dhe Banka Botërore, Këshilli i Ministrave filloi punën për hartimin e një
ligji të ri mbi veprimtarinë e ndërmarrjeve shtetërore. Projektligji parashikonte
mbikqyrjen shtetërore mbi ndërmarrjet shtetërore ekzistuese por iu siguronte një pavarësi
të gjerë menaxherëve të këtyre ndërmarrjeve. Projektligji parashikonte gjithashtu edhe
krijimin e këshillave drejtuese për çdo ndërmarrje, që do të emërohej nga ministria
përkatëse ose institucionet lokale. Këshilli do të merrte vendimet kryesore në lidhje me
menaxhimin, do të hartonte planin e biznesit, do të rregullonte marrëdhëniet me qeverinë,
ndërmarrjet e tjera dhe punonjësit, dhe do të përcaktonte pagat dhe shpërblimet.193
Përmes liberalizimit të çmimeve, zbatimi i kritereve bankare për kreditë dhe
përcaktimi i politikave të reja mbi normat e interesit, qeveria shqiptare krijoi gradualisht
një kornizë të re ligjore për të mundësuar zhvillimin e veprimtarive private në vend.
Ekonomistët perëndimorë propozuan një program rimëkëmbje që parashikonte dhënien e
ndihmës financiare, mbikqyrjen e menaxhimit të ndërmarrjeve dhe mbylljen e
ndërmarrjeve jo fitimprurëse. Programi përfshinte një ndihmë prej 140 milion dollarësh
në pjesë këmbimi dhe lëndë të para që do të përdoreshin për të vënë në funksionim
industritë e paralizuara. Ndërmarrjet të ardhurat e të cilave u vlerësuan si më të ulta sesa
kostoja e vënies së tyre në funksionim nuk u rihapën sepse ndalimi i prodhimit dhe
pagesa e plotë për punonjësit konsideroheshin më pak të dëmshme për ekonominë se
192 Luljeta File, Bujqësia shqiptare në periudhën e tranzicionit, Artikull I botuar në Buletinin Ekonomik të
Bankës së Shqipërisë gjatë një decade 1998-2000, Vëllimi 1, Tiranë: 2007 , f. 217193 Raymond Zickel/ Walter R. Iwaskiw, vep. e përmendur, fq.121-122.
81
vazhdimi i aktivitetit. Efikasiteti i firmave që rifilluan aktivitetin do të vlerësohej nga
gjashtë deri në në muaj pas aplikimit të kushteve të ekonomisë së tregut.194
Ligj nr.7505, datë 31.7.1991. Për Bankën e Kursimeve ishte ligji i parë që nga
Lufta II Botërore që i lejonte individët të financonin bizneset përmes Bankës Shtetërore,
bankave të tjera në pronësi shtetërore dhe bankave private vendase ose të huaja.195
Shqipëria u bashkua me Fondin Monetar Ndërkombëtar në vitin 1991 dhe punoi që të
siguronte një marrëveshje për kredi si një nga parakushtet për të përfituar kredi nga
Banka Botërore dhe institucione të tjera ndërkombëtare. Në mungesë të një sistemi
bankar efektiv, nevojat për kreditim dhe këmbim u plotësuan nga individë në tregun e
zi.196
Vitet 90 për Shqipërinë ishin tepër të vështira, pavarësisht se u ndërmorën një sërë
reformash, që nga privatizimet, liberalizimi i çmimeve, hapje e tregëtisë me jashtë ishte e
vështirë të stabilizohej ekonomia, dalja në skenë e skemave piramidale të cilën do ta
trajtoj në çështjet e mëtejshme do të tregojë realisht që sistemi ekonomik shqiptar ishte i
brishtë dhe i pa pjekur, u hasën shumë vështirësi në implementimin e psikologjisë reale
kapitaliste dhe u desh shumë mund e kosto të kuptohej nga vetë shqiptarët se si
funksiononte ekonomia e tregut. Me metodat e tij mbikëqyrëse, këshilluese dhe
financuese, FMN do të ndihmonte Shqipërinë përmes mbështetjes financiare, por nuk do
të mund të parandalonte pengesat që do të shfaqeshin përpara dhe as pasojat dhe ndikimin
negativ afatgjatë për ekonominë e vendit.
194 Po aty, fq. 122.195 Ligj nr.7505, datë 31.7.1991. Për Bankën e Kursimeve.- Gazeta Zyrtare 5, Gusht 1991, f.283196 Raymond Zickel/ Walter R. Iwaskiw, vep. e përmendur, f. . 122-123, 165.
82
2.2 Marrëdhëniet e Shqipërisë dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar në
tranzicionin e vështirë (1991-1996)
Pas zgjedhjeve të përgjithshme në 22 mars të vitit 1992, të finalizuara me fitoren e
Partisë Demokratike, një qeveri e re erdhi në pushtet në prill të vitit 1992. Që prej fillimit,
kjo qeveri ndërmori reforma ambicioze ekonomike dhe synoi të vendoste rendin publik, i
cili kishte munguar thuajse tërësisht gjatë ngjarjeve të mëparshme politike. Qëllimi
kryesor mbetej moslejimi i dëmtimit të mëtejshëm të ekonomisë dhe përvijimi i rrugës së
duhur drejt ekonomisë së tregut.
Si një vend i pamësuar me konceptin e tregtisë së lirë, në një kohë kur sapo kishte
filluar proçesi i tranzicionit, e pazhvilluar dhe e sapodalë nga izolimi dhe shoqëria
kolektiviste, Shqipëria kishte nevojë për një orientim të politikave të saj, asistencë
teknike, konsulta dhe mbështetje financiare nga organizma të huaja. Anëtarësimi si një
vend i ri në Fondin Monetar Ndërkombëtar, si dhe politika e hapjes me vendet fqinje dhe
më gjerë, do ta lehtësonin e thjeshtëzonin disi rrugëtimin, deri në shfaqjen e problemeve
të reja, që do të sillnin për pasojë edhe krizën e vitit 1997. Por duhet theksuar se nga viti
1992 deri ne vitin 1996, pati një progres dhe stabilizim të situatës eknomike.
Ne momentin e hapjes, Shqiperia ofronte avantazhe konkurruese sic ishin fuqia e
lire punetore dhe resurset natyrore. Nje mundesi per shfrytezimin e tyre ishte terheqja e
investitoreve strategjike qe do te ofronin investimet dhe tregjet e shitjes. A ka ekzistuar
kjo strategji? Procesi i privatizimit krijoi pronare te vegjel, te paafte e te papervoje per te
kooperuar me partneret e huaj, sepse u privatizuan ndermarrjet e vogla dhe disa te
mesme. Nderkohe qe shteti investonte pak ose aspak ne prodhim u mbajten shteterore
deget kryesore per eksport prej te cilave vetem u vol, por nuk u investua asgje duke cuar
ne shkaterrimin e tyre gradual. Keshtu kompani te tilla si ALBKROM, KESH,
ALBPETROL dhe ALBBAKER, u gjendën ne nje situate kritike për vite me radhë,
situate e cila eshte rrjedhim i manaxhimit abuziv dhe aspak profesionalist, i vjedhjeve
sistematike dhe i shkaterrimeve gjatë trazirave të vitit 91 dhe 97, etj197
83
Për të kuptuar proçesin reformues pas vitit 1990, nevojitet një botëkuptim i
Shqipërisë së asaj kohe, kushtet në të cilat u gjend, si dhe trajta e zhvillimeve politike dhe
ekonomike. Dukej qartazi se zhvillimet politike kishin ndikimin e tyre domethënës në
këtë trend të ri ndryshimesh. Shqipëria ishte një vend i posadalë nga sistemi totalitar dhe
ajo që i nevojitej ishte përshtatja me konceptin e ri të liberalizimit, ekonomisë së tregut,
tregtinë e lirë dhe pronën private.
Qeveria e parë e krijuar futi për herë të parë një program reformues të aprovuar në
parlament në fund të muajit tetor, çka përfshinte një seri ligjesh për liberalizmin e çmimit,
heqjen e rregullave për investimin, ndërhyrjen makroekonomike, një politikë më të
shtrënguar monetare dhe buxhetore, shpërndarjen e tokës si dhe privatizmin në një
shkallë më të vogël.198
Gjithashtu ekonomia Shqiptare në këtë periudhë përshkruhet si një sektor i madh
informal ku ka mangësi qeverisje dhe njohurish në këtë sektor, vështirësi në mbledhjen e
taksave, shërbime të varfra publike, të ardhura të ulëta dhe shpenzime të ulëta, te gjitha
këto e kthejnë në një cikël vicioz me shumë pasoja.199 Padyshim të gjitha këto arsye e
bënin Shqipërinë një vend vurnerabël dhe të hapur ndaj gjërave të panjohura e negative
në demokraci.
Qeveria e re e dalë nga zgjedhjet e 22 mars u përpoq të bënte disa ndërhyrje
makroekonomike. Përsa i përket termave të kontrollit fiskal dhe atij buxhetor, politika e
shtrënguar monetare u përpoq të parandalonte rritjen e menjëhershme dhe të shpejtë të
shpenzimeve. U instalua një sistem taskash dhe detyrimesh, me qëllim krijimin dhe
mundësimin e një burimi të nevojshëm të ardhurash për buxhetin. Pati një rënie të
importeve dhe eksporteve, duke përjashtuar produktet ushqimore, për shkak të nevojës
emergjente për ushqime në atë kohë. Monedha u zhvleftësua thellësisht kundrejt dollarit,
në fillim me 250% në shtator të vitit 1991 dhe me 100% në fund të vitit. Filloi
197 Deficiti korent në periudhën 1992-1997. A Përbën ai problem? Buletini Ekonomik, vëllimi 1, numër3.f. 9198 Marta Muço, vëpër e përmendur, fq. 18-19.199 Jan-Peter Olters, IMF Resident Representative , Albaniaís Informal Economy: An Impediment to
Economic Development?, 2001, f. 6 burimi online
http://www.bankofalbania.org/web/pub/JanPeterOlters_240_1.pdf
84
ristrukturimi i sistemit bankar, megjithatë legjislacioni për të u aprovua vetëm në vitin
1992.
Arritja më e madhe mbetej privatizimi i tokës, ndërkohë që shpërbërja e
menjëhershme e kooperativave kishte filluar që prej fundit të vitit 1990. Në pranverën e
vitit 1992, rreth 70-75% e tokës së punueshme në pronësinë e kooperativave, u shpërnda
lirisht por proçesi i shitjes dhe transferimit të tokës vazhdonte ende të mbetej i ndaluar. I
gjithë konfuzioni i krijuar dhe pasiguria rreth të drejtave të pronësisë, qëndrimet e paqarta
rreth dëmshpërblimit të pronarëve të mëparshëm, tregoi se proçesi i privatizimit mbetej i
papërfunduar dhe i kontribuonte rënies së mëtejshme të prodhimit bujqësor. Si rrjedhojë
pati edhe mungesa drastike në produktet ushqimore.200
Me fillimin e reformave në Shqipëri në vitet 1991-92, FMN do të fuste për herë të
parë konceptin e “Produktit të Brendshëm Bruto”. Në vitet 1992 deri në vitin 1996 do të
spikatste lulëzimi ekonomik. Një nga treguesit ishte normalizimi i inflacionit i cili pësoi
rënie nga vlerat e tij të mëparshme tre-shifrore (gjatë vitit të parë të fillimit-tranzicionit)
deri në 6%, një rritje e PBB-së me 9% dhe ulje e konsiderueshme dhe e vlerësueshme e
papunësisë, zhvillime këto të duartrokitura dhe mirëpritura gjerësisht, jo vetëm prej
autoriteteve vendase por edhe prej atyre të huaja.
Marrëveshja e parë nëpërmjet së cilës Shqipëria ka përfituar një kredi nga Fondi,
ka qënë ajo 12-mujore, e nënshkruar më datë 26 gusht 1992, në shumën 32 milione
dollare. Në korrik 1993, Bordi Ekzekutiv i FMN miratoi një kredi 3-vjeçare, në shumën
prej 66 milionë dollarë, me qëllim mbështetjen e programit ekonomik dhe financiar të
viteve 1993-1996. Ndërkaq, në vitin 1997, si pasojë e trazirave të ndodhura, FMN miratoi
kredinë EPCA, për mbështetje emergjente në shumën e 13.5 milionë dollarë.201
Komuniteti Europian gjithashtu krijoi koordinim të balancës së pagesave me
nevojën emergjente për asistencë. Ndihma të tjera financiare pati edhe prej shteteve si
Turqia, Italia, Gjermania, SHBA dhe Greqia. Programi u realizua në dy faza. Nga mesi i
vitit 1992 deri në mesin e vitit 1993, gjatë një programi një-vjeçar, u fut kontrolli fiskal
200 Marta Muço, veper e permendur , fq. 18, http://www.otan.nato.int/acad/fellow/95-97/muco.pdf Po aty,
fq. 19.201 Attikull I Agjensisë Telegrafike Shqiptare, Marrëdhëniet Shqipëri-FMN nga viti 1991 , 3 Maj2014 nga Arlinda Gjonaj, burimi online http://www.ata.gov.al/marredheniet-shqiperi-fmn-nga-viti-1991-102917.html
85
dhe monetar i kombinuar me një sistem reformues, i përshtatshëm për përcaktimin e
çmimit dhe kursit të këmbimit, i mbështetur gjerësisht nga burime teknike dhe financiare
ndërkombëtare.202
Por nuk mund të lihet në Grafik 1203
hije roli i remitancave të
emigrantëve shqiptarë të cilët
dhanë një kontribut të pamatë
në të ardhura. Pas zbatimit të
këtij programi pothuaj një-
vjeçar të emergjencës, një
program tjetër afat-mesëm u
prezantua në parlament në
nëntor të vitit 1993 për
periudhën 1993-1996. Për ta
mbështetur këtë program
Shqipëria u bë pjesë e një
investimi prej 60 milion
dollarësh amerikanë të Fondit Monetar Ndërkombëtar. Ndihma të tjera u mundësuan nga
burimet humanitare dhe G-24. Komuniteti Europian gjithashtu luajti rol të
rëndësishëm.204 Ai i dha si ndihmë Shqipërisë 70 milionë ECY si dhuratë, jo kredi duke
kushtëzuar në realizimin e objektivave. 205
Gjatë vitit 1993 ekonomia shqiptare pati një ngritje ekonomike madje përtej
pritshmërive të Qeverisë Shqiptare apo Fondit Monetar, psh gjatë muajit gusht 1993 ishte
menduar që inflacioni të ishte përq qind, kurse ai u realizua 45.7 për qind. Në muajin
tetor si rezultat i ristrukturimit të pagave, pati një ngritje mbi atë që ishte parashikuar, pra
nga 8 për qind, arriti në 11.5 përqind, gjatë muajit nëntor pati ulje të inflacionit, ose të
rritjes së inflacionit nga një muaj në tjetrin, pra nga 11 për qind që u rrit nga muaji shtator
202 Marta Muço, vep.e përmendur, fq.22.203 Grafiku marrë nga Buletini Ekonomik, vëllimi 1, numër 3.f. 9
204 Po aty, fq.22.205 AQSH, Fondi 490, Viti 1992, Dosje 814, Fleta 5
86
në tetor, nga tetori në nëntor ështv rritur 3.5 ose 4 për qind. Kjo kryesisht të atij fluksi të
madh të mallrave ushqimore që erdhën, qoftë nga ndihmat, por sidomos nga privatët gjatë
kësaj kohe. 206
Objektivat për inflacionin për vitin e ardhshëm 1994 u vendosën shumë të forta
nga Fondi Monetar Ndërkombëtar, i cili insistonte për një inflacion vjetor prej 35 për
qind, ndërkohë duke marrë parasysh rrethanat qeveria shqiptare synonte të paktvn ta
conte deri në 45 për qind .Respektimi i kushteve apo objekteve që janë vënë në
marrëveshje nga Fondi Monetar Ndërkombëtar kushtëzonin në vetvete jo vetëm ndihmën
financiare që jep Fondi Monetar por edhe ndihmën financiare që jep Banka Botërore. 207
Qeveria shqiptare besonte se nëse merrte masat që kishte parashikuar dhe mbi
bazën e këtyre masave llogariste shpenzimet dhe të ardhurat parashikonte që në vitin e
ardhshëm të kishte një deficit rreth 13.9 për qind e prodhimit kombëtar që në fakt ishte
rreth 14 miliard lekë dhe duke qënë se nga Fondi lejoheshin tv përdornin nga banka
vetëm 10 përqin, atëherë i binte që patjetër të gjente të ardhura për të mbuluar 4 miliard
lekëshin e mbetur pa marrë parasysh që kjo kosto mund të rriteshin nëse do të rriteshin
rrogat, rriteshin pensionet, asistenca apo ndihma ekonomike, pra shifra mund të shkonte
deri në 6 miliardë lekë.208
Buxheti i vitit 1993 më tepër se i vitit 1992 do të ishte mirëfilli buxheti i një
ekonomie tregu, një buxhet i cili në vetvete pasqyron atë vetëm cka harxhon qeveria dhe
jo cka harxhon ekonomia 209 ndërkohë që buxheti shqiptar për vite me radhë kishte qënë
buxheti i ekonomisë dhe jo buxheti i shtetit, ai mblidhte të gjithë të ardhurat e ekonomisë,
përballonte të gjitha investimet e ekonomisë, pra filloi të futej logjika që investimet duhet
të fillonin të kryeshin dhe nga sektori privat.
Në shkurt të vitit 1994 kreu i FMN-së, Mishel Kamdesy e quajti Shqipërinë
vendin me ritmet më të larta të rritjes ekonomike në Europën Lindore (10% në vit), që
luftonte me sukses inflacionin. Shpresat se dinamika pozitive do të vazhdonte edhe në të
206 AQSH, Fondi 490, Viti 1992, Dosje 814, Fleta 4207 Po aty,208 AQSH, Fondi 490, Viti 1992, Dosje 814, Fleta 7209 AQSH, Fondi 490, Viti 1992, Dosje 814, Fleta 9
87
ardhmen bënë të mundur në korrik të vitit 1995 ristrukturimin e borxhit të jashtëm, i cili
kishte arritur në rreth 500 milion dollarë. 210
Proçesi i liberalizimit të çmimeve u shtri edhe në tregtinë e jashtme, duke krijuar
mundësi për një integrim të ekonomisë së Shqipërisë në ekonominë botërore. U hoq
monopoli tradicional i shtetit mbi tregtinë me jashtë. Nuk kishte më asnjë kufizim sasior
mbi importet, ndërkohë që nga viti 1994, u hoqën liçensat dhe të gjitha taksat për
eksportin. Nëse ju referohemi të dhënave sa i përket zhvillimit ekonomik shqiptar,
investuesit kryesorë në Shqipëri janë vendet fqinje të Bashkimit Europian. Ndoshta për
shkak të afrimitetit dhe marrëdhënies tradicionale para-komuniste ekonomike si dhe
ngjashmërive në kulturë dhe mentalitet, të cilat për pasojë kanë inkurajuar marrëdhëniet
ekonomike, duke përbërë një avantazh për shpërndarjen gjeografike të investimit të huaj
në Shqipëri gjatë tranzicionit.
Rezulton se Italia dhe Greqia sëbashku mbuluan rreth 70% të numrit total të
kompanive që investuan në Shqipëri nga fundi i vitit 1995. Italia është qartazi investitori
kryesor ekonomik në Shqipërinë e tranzicionit. Por nuk mund të lihen pas Gjermania dhe
Turqia. Nga viti 1991-1995 tregtia me vendet e Bashkimit Europian u rrit me shpjetësi.
Duke zënë kështu rreth 79% të eksporteve dhe 76% të importeve. Italia renditej e para në
vitin 1995 me 51% të eksporteve dhe 37% të importeve, krahasuar me 9-10%
respektivisht në vitin 1990. Më pas vjen Greqia me 10% të eksporteve dhe 27% të
importeve, Gjermania dhe Turqia me pothuaj 6% eksporte dhe 4% importe. Më tej,
statistikat tregojnë se 82% e importit total të Shqipërisë në vitin 1995 erdhi nga vendet e
EFTA-s211 dhe të Bashkimit Europian.212
Duke filluar qe nga viti 1992 u hoq monopoli tradicional i shtetit mbi tregtinë me
jashtë. Nuk kishte më asnjë kufizim sasior mbi importet, ndërkohë që nga viti 1994, u
hoqën liçensat dhe të gjitha taksat për eksportin. Pikerisht ne mes te vitit 1992, ne
Shqiperi per here te pare u perdor regjimi fleksibel i kembimeve valutore, si rruga me e
210 Nina Smirnova, Vepër e përmendur, f. 450211 EFTA (European Free Trade Association) - Organizatë ndërkombëtare e tregtisë së lirë ndërmjet katër
shteteve: Liechtenstein, Iceland, Norëay, Sëitzerland, në funksion dhe varësi të Bashkimit Europian (BE).
Ajo u formua si pasojë e firmosjes së Konventës së Stokholmit në kryeqytetin suedez me po të njëjtin emër
në Janar të vitit 1960.212 Marta Muço, vep.e përmendur, fq.22-28.
88
efektshme ne reduktimin maksimal te mundshem te zhballancimit ne pozicionin e
pergjithshem te bilancit te pagesave. Njekohesisht, qe ne fillim te viteve ‘90, vendi yne
perjetoi nje fenomen te ri, ate te emigracionit masiv, emigracion qe me kalimin e viteve u
be nje nga faktoret kyc per financim. Importohej cdo gje,duke filluar qe nga sendet e
konsumit te perditshem deri tek mallrat elektroshtepiake, veshje, automjete, etj
Grafiku 2 marrë nga Buletini Ekonomik, vëllimi 1, numër 3.f. 6
Duke pasur parasysh rezulatet e fazës së parë të transformimit ekonomik shqiptar
mund të arrihet në disa përfundime. Së pari, paqëndrueshmëria politike ishte
përfundimisht një përcaktues i fuqishëm për rrugën drejt tranzicionit ekonomik. Së dyti, u
kuptua se të rendje me ritme të shpejta pa patur një strategji të caktuar, veçanërisht në
rastin e Shqipërisë, do të përkeqësonte më tej gjendjen. Së treti, ishte e vështirë të gjeje
drejtimin dhe përshtatshmërinë e duhur për ekonominë e vendit në kushtet e përplasjeve
ideologjike brenda kampusit të partive politike, por dhe jashtë tyre. Së fundmi, mungesa e
eksperiencës dhe vështirësitë e trashëguara prej së kaluarës e rëndonin edhe më shumë
paqëndrueshmërinë e situatës.213
Nga mesi i vitit 1993 Shqipëria po ndërrmerrte me shpejtësi hapat e zbatimit të
ekonomisë së tregut të lirë dhe po ecte në përputhje me kërkesat e Fondit Monetar
Ndërkombëtar. Deri në vitin 1996, marrëdhënia e Shqipërisë me FMN-nën ishte e
213 Po aty, fq. 20.
89
admirueshme dhe në dukje funksionale. Ekonomia e atyre viteve ishte ajo e një bum-i të
tregut informal dhe e një prurjeje të madhe të ardhurash nga remitancat (dërgesat në
para)214 të emigrantëve, të cilët punonin përtej kufirit për të siguruar para për familjet dhe
të afërmit e tyre. Tregu informal përfshinte shkëmbyesit e liçensuar ose jo të monedhave
të huaja dhe një pjesë të kompanive huadhënëse dhe huamarrëse, të cilat pranonin
depozita dhe lëshonin hua, e vepronin tërësisht në një spektër informal e jo ligjor. Ato u
konsideruan si mirëbërëse në ekonominë shqiptare, jo vetëm nga qeveria vendase por
edhe nga FMN e autoritete të huaja ndërkombëtare, në kushtet e mungesës së theksuar të
një sistemi formal bankar.215.
Përpjekjet në vitin e parë deri në mesin e vitit 1993, iu janë përkushtuar më së
shumti stabilizmit në situatën emergjente të disbalancave makroekonomike shqiptare.
Megjithatë, pjesa më e madhe e masave të ndërmarra ose ato që mendohej se do të
ndërmerreshin në periudhën e ndërmjetme 1993-1996 të programit, u vlerësuan si të një
natyre tejet stabilizuese.216
Rezultatet e para të strategjisë së përdorur shkonin në përputhshmëri të plotë me
atë çka sollën ndryshimet makroekonomike. Pati një rritje të qëndrueshme të produktit,
krahasuar me vendet e tjera në kushte të ngjashme dhe dobësim të defiçitit buxhetor dhe
të inflacionit. Papunësia gjithashtu, edhe pse vazhdonte të mbetej e lartë, pësoi rënie
shoqëruar me një zhvillim dhe përhapje të gjerë të sektorit privat. Ajo që vlen për t’u
përmendur më gjatë dhe që u konsiderua dhe si arritja më e madhe në përmbushjen e
proçesit reformues ekonomik në Shqipëri në atë kohë ishte rënia e menjëhershme e
inflacionit nga 237% në fund të vitit 1992, në 31% në fund të vitit 1993, 16% në fund të
vitit 1994 e deri në 6% në fund të vitit 1995.217
Ndoshta për shkak të afrimitetit dhe marrëdhënies tradicionale para-komuniste
ekonomike si dhe ngjashmërive në kulturë dhe mentalitet, të cilat për pasojë kanë
214 Erudita Hoti, Remittances and Poverty in Albania, Department of Economics at the University of Lund,2009:6 Minor Field Study Series No. 192, fq. 7. Burimi online http://www.nek.lu.se/Publ/mfs/192.pdf215 Jarvis, Chris, The Rise and Fall of the Pyramid Schemes in Albania, fq. 1-7, Albania and the IMF:
Series: Working Paper No 99/98. http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf (parë më
01.07.2013).216Sanjay Kalra, Inflation and Money Demand in Albania, IMF Working Paper WP/98/101, 1998, fq 5
burimi online http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/wp98101.pdf217 Marta Muço, vep.e përmendur, fq.22.
90
inkurajuar marrëdhëniet ekonomike, duke përbërë një avantazh për shpërndarjen
gjeografike të investimit të huaj në Shqipëri gjatë tranzicionit. Rezulton se Italia dhe
Greqia sëbashku mbuluan rreth 70% të numrit total të kompanive që investuan në
Shqipëri nga fundi i vitit 1995. Italia është qartazi investitori kryesor ekonomik në
Shqipërinë e tranzicionit. Por nuk mund të lihen pas Gjermani dhe Turqia. Nga viti 1991-
1995 tregtia me vendet e Bashkimit Europian u rrit me shpjetësi. Duke zënë kështu rreth
79% të eksporteve dhe 76% të importeve. Italia renditej e para në vitin 1995 me 51% të
eksporteve dhe 37% të importeve, krahasuar me 9-10% respektivisht në vitin 1990. Më
pas vjen Greqia me 10% të eksporteve dhe 27% të importeve, Gjermania dhe Turqia me
pothuaj 6% eksporte dhe 4% importe. Më tej, statistikat tregojnë se 82% e importit total
të Shqipërisë në vitin 1995 erdhi nga vendet e EFTA-s218 dhe të Bashkimit Europian.219
Në 17 Janar 1994 me anë të një letër intenti në bazë të udhëzimeve që Fondi
Monetar kishte lënë në shqipëri, kryeministri i asaj kohe Aleksandër Meksi i drejtohet Z.
Scott Brown duke i bërë të ditur se qeveria shqiptare kishte limituar kërkesat poër
financim të brendshëm deri në 8 për qind. Lista e masave të të ardhurave të buxhetit nga
Janari 1994 deri në Korrik 1994 do të ishte kjo: heqja e tarifës së importit për miellin dhe
grurin, vendosjen e 50$ taksë për mjetet motorike, rritja e tarifave për makinat e
përdorura, rritja e cmimit të naftës dhe gazit sipas propozimit të Ministrisë së Financave,
rritja e akcizës për pijet alkolike, duhanin dhe pijet e lehta, vendosja e akcizëz për kafenë,
vendosje e tarifës për qeranë. 220
Ndërkohë u krye reduktimi i shpenzimeve përmes: dyfishimin e cmimit për
medikamentet dhe ngritja e cmimit të transportit publik, liberalizimi i cmimeve të druve
të zjarrit, reduktimin e punësimit në shërbimin civil deri në 174 000 deri në korrik 1994.
Ulja e rritjes së papunësisë në zonat urbane dhe përfitimi i asistencës sociale nga 15% në
218 EFTA (European Free Trade Association) - Organizatë ndërkombëtare e tregtisë së lirë ndërmjet katër
shteteve: Liechtenstein, Iceland, Norëay, Sëitzerland, në funksion dhe varësi të Bashkimit Europian (BE).
Ajo u formua si pasojë e firmosjes së Konventës së Stokholmit në kryeqytetin suedez me po të njëjtin emër
në Janar të vitit 1960.219 Marta Muço, vep.e përmendur, fq.22-28.220 AQSH, Fondi 490, viti 1994, Dosja 704, Fleta 2
91
Janar deri në 10 % në Shtator, ulja e rritjes së pensionave nga 15% në Janar deri në 10 %
në shator, etj. 221
Në Korrik të vitit 1994, Banka e Shqipërisë miratoi “ Rregulloren e tregut
valutor”, në të cilën për herë të parë u sanksionua liberalizmi total i pagesave për mallra,
shërbime, të ardhurat dhe transfertat korente. Ndërkohë që në pjesën e llogarisë kapitale,
u lejua pa asnjë lloj kufizimi, riatdhesimi i kapitaleve fillestare dhe i fitimeve të
realizuara nga investitorët e huaj. 222
Një tjetër çështje me rëndësi në proçesin e ndryshimeve e reformimeve
ekonomike ishte dhe përparimi i sistemit bankar. Kontrolli monetar, një çështje e
rëndësishme në politikën monetare gjatë programit të stabilizimit afat-mesëm dhe afat-
gjatë, bazohej në instrumentat direkt të tij. Kjo për shkak të situatës në të cilën gjendej
sistemi bankar, borxhit të jashtëm si dhe nevojës së financimit të defiçitit të madh
buxhetor. Sëbashku me konsolidimin e sistemit bankar, përmirësimin e situatës së borxhit
të jashtëm edhe instrumentet indirekte të kontrollit monetar do të fuqizoheshin më shumë
me plotësimin e rezervave të kërkuara, kërkesën për likuidim dhe krijimin e një “dritareje
të re rifinancuese”. Lejimi i bankave të reja private në treg do të kishte gjithashtu një
ndikim pozitiv në përdorimin më aktiv të instrumentëve indirekt të kontrollit monetar dhe
rritjen e konkurencës ndër-bankare.
Në fillim të vitit 1996, disa liçenca mbi aktivitetin privat të bankave iu lëshuan
disa bankave të huaja, duke shtruar kështu rrugën për një të treg të vërtetë bankar.
Ndërkohë deri në vitin 1996 mungonte një treg financiar bankar sikurse edhe një treg
kapitali. Vetëm më 1 maj të vitit 1996 për herë të parë në historinë e Shqipërisë, filloi
aktivitetin Bursa e Tiranës. Gjatë vitit 1995 po vihej re një zhvillim pozitiv i bonove të
thesarit. Tregu i valutës do të kontribuonte në politikën monetare dhe borxhin publik, por
pavarësisht kësaj përmirësimi i kushteve të tregut mbetej një synim për t’u konkretizuar
më tej në të ardhmen.223
221 Po aty, fleta 3222 Gramoz Kolasi dhe Altin Tanku , Deficiti Korent në periudhën 1992-1997. A përbën ai problem “
Artikuj të botuar në Buletitnin Ekonomik të Bankës së Shqipërisë gjatë një decade” Vëllimi I , Tiranë:
Banka e Shqipërisë, 2007, f. 48223 Po aty, fq. 22-23.
92
Marrëdhënia e Shqipërisë së fillim-viteve të tranzicionit karakterizohet
veçanërisht nga reagimi dhe mbështetja që FMN dha para, gjatë dhe pas lulëzimit të
firmave piramidale, madje kurdoherë që flitet për zhvillimet ekonomike në Shqipërinë
pas-komuniste, në kujtesë vjen gjithmonë ajo që lanë pas këto organizma të
jashtëligjshme. FMN si një institucion i ligjëruar ndërkombëtar, me të drejta të plota për
të asistuar dhe ndihmuar vendet në tranzicion, pati një reagim disi të vonë, për t’i
parandaluar dhe ndihmuar vendet tranzitive. Ende mbetet një pikëpyetje edhe sot se pse
nuk erdhi një reagim nga aktorët ndërkombëtarë në kohë, i cili të mund t’i jepte drejtimin
e duhur situatës e t’i shpëtonte kaosit.
93
2.3 Arsyet dhe kushtet ne te cilat u ngriten firmat piramidale.
Kur Shqipëria filloi tranzicionin nga planifikimi qendror në ekonominë e tregut
ishte vendi më i varfër, më i izoluar dhe më i prapambeturi në Europë. Për shekuj me
radhë, Shqipëria ka qenë kryesisht e panjohur dhe e paarritshme, dhe prej 1945-1985,
izolimi ishte total ku u ngrit diktatura e ngurtë komuniste e Enver Hoxhës, i cili pothuajse
eleminoi të gjitha format e pronës private dhe praktikisht shkëputi vendin nga ndikimet e
jashtme dhe informacioni. Kur erdhi tranzicioni në vitin 1991, vendi ishte reduktuar në
varfëri të dëshpëruar, dhe shumica dërrmuese e popullsisë ishte e panjohur me
institucionet dhe praktikat e tregut të lirë.224
Gjithashtu zhvillimi i dobët i shërbimeve, si pasojë e mospërfilljes së
infrastrukturës në përgjithësi (fizike, sociale dhe tregëtare ), eshte i lidhur me këto
pabarazi dhe ka një efekt negativ në produktivitetin e ekonomisë si të tërë. Dështimi për
të krijuar një infrastrukturë të vazhdueshme ka qënë një hendek i madh sasior për
ekonominë shqiptare ndër vite; është e pamundur të shprehen efektet negative në termin
sasior. Mungesa e kapacitetit të transportit dhe telekomunikacionit të varfër janë ndër
faktorët më të rëndësishëm. Më të padukshmet por jo më të parëndësishmet ishin
mangësia në shërbimin e informacionit, lidhjet tregëtare dhe shërbimeve të tjera të
specializuara.225
Gjithashtu ekonomia Shqiptare përshkruhet si një sektor i madh informal (shih
figuren2), ku ka mangësi qeverisje dhe njohurish në këtë sektor, vështirësi në mbledhjen
e taksave, shërbime të varfra publike, të ardhura të ulëta dhe shpenzime të ulëta, te gjitha
këto e kthejnë në një cikël vicioz me shumë pasoja.226 Padyshim të gjitha këto arsye e
224 Christopher Jarvis, The Rise and Fall of Pyramid Schemes in Albania, Finance& Development: A
Quarterly Magazine of the IMF, March 2000, Volume 37, number 1,
http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2000/03/jarvis.htm225 Orjan Sjoberg & Michael L. Wyzan “Ndryshimet Ekonomike në vendet e Ballkanit”, Pinter Publishers,
London, f. 138226 Jan-Peter Olters, IMF Resident Representative , Albaniaís Informal Economy: An Impediment to
Economic Development?, 2001, f. 6 burimi online
http://www.bankofalbania.org/web/pub/JanPeterOlters_240_1.pdf
94
bënin Shqipërinë një vend vurnerabël dhe të hapur ndaj gjërave të panjohura e negative
në demokraci.
Edhe pse kalimi i Shqipërisë në një ekonomi tregu ishte i shpejtë dhe mjaft i
suksësshëm, reforma e
sektorit financiar ishte
shumë e kufizuar. Sistemi
financiar formal i
Shqipërisë ishte fillestar.
Ka pasur disa banka.
Banka e Shqipërisë u
krijua si bankë e nivelit të
pare dhe ishte banka
qendrore e vendit,
ndërkohë që tri banka të
tjera shtetërore: Banka e
Kursimeve, Banka Kombëtare Tregtare dhe Banka Tregtare Agrare, përbënin nivelin e
dytë të sistemit bankar. Banka e Kursimeve ishte pasardhëse e Institutit të Kursimit me
një status të ri si një bankë universale. Banka Kombëtare Tregtare ishte një shkrirje e
aktivitetit tregtar të brendshëm të Bankës së Shtetit Shqiptar me Bankën Tregtare
Shqiptare.227
Tre bankat shtetërore mbanin 90 për qind të depozitave, ofronin norma reale të
interesit pozitiv por pati portofole në rritje të kredive të këqija, duke nxitur Bankën e
Shqipërisë për të imponuar tavane kreditimi te kufizuar mbi to. Me bankat jo në gjendje
për të kënaqur kërkesën e sektorit privat për kredi, një treg informal i kredisë i bazuar në
lidhjet familjare dhe i financuar nga dërgesat u rrit. Kompanitë informale të kreditimit u
konsideruan fillimisht si dashamirëse dhe madje duke u bërë një kontribut i rëndësishëm
ekonomik. Duke operuar së bashku me to, këto kompani pranonin depozita që I
227 Shkëlqim Cani & Sulo Hadëri , Sistemi financiar shqiptar në tranzicion: progres apo brishtësi? ,
Konferenca III e Bankës së Shqipërisë, Botim Shkencor,Tiranë: dhjetor 2002, f. 5
95
investonin për llogari të tyre në vend që të jepnin hua. Këto kompani ishin ato që u
kthyen në skema piramidale.228
Ka pasur edhe probleme të qeverisjes, si në sektorin financiar dhe gjithashtu në
përgjithësi. Korniza rregulluese ishte e papërshtatshme, dhe nuk ishte e qartë se kush
ishte përgjegjës për të mbikqyrur tregun jozyrtar. Edhe pas miratimit të një akti bankar në
shkurt 1996 që u shfaq për ti dhënë Bankës së Shqipërisë fuqinë për të mbyllur
institucionet e paligjshme marrjen e depozitave, banka qendrore nuk mundi të marrë
mbështetjen e qeverisë. Në të vërtetë, qeveria ishte mbështetëse e kompanive: zyrtarë të
lartë të qeverisë u shfaqën shpesh në funksionet e kompanisë, dhe, në nëntor 1996 skemat
piramidale filluan të shkërmoqen, Kryeministri dhe kryetari i parlamentit pranuan
medalje për nder të përvjetorit të njërës nga kompanitë. Gjatë zgjedhjeve të vitit 1996,
disa nga kompanitë dhanë një kontribut në fushatën e Partisë Demokratike në pushtet. Ka
pasur pretendime se shumë zyrtarë të qeverisë kanë përfituar personalisht nga kompanitë.
229
Në mes të viteve 1990, Shqipëria ishte në process të kthimit në një ekonomi të
tregut të liberalizuar pas viteve të një ekonomie të kontrolluar totalisht nga shteti; sistemi
financiar rudimentar u dominua nga skemat piramidale, dhe zyrtarë të qeverisë në mënyrë
të heshtur miratuan një seri të fondeve të investimeve piramidale. Shumë shqiptarë, rreth
dy të tretat e popullsisë investuan kursimet e tyre në to.230 Këto kursime kryesisht vinin
nga puna e vështirë për disa vite në emigracion ku pjesa më e madhe kishte punuar në
Greqi dhe Itali, vendet e para që u prekën nga eksodi i shqiptarëve.
Vitet e para të tranzicionit u shoqëruan me një rënie të aktivitetit ekonomik për
shkak të dobësive të ndërmarrjeve shtetërore, sidomos në degët e industrisë me teknologji
të vjetër dhe me kërkesë në rënie, degë që përfaqësonin konsumatorë të rëndësishëm të
bankave shtetërore. Vazhdimi i kreditimit të këtyre ndërmarrjeve me prodhim të ulët,
shumë herë edhe me ndërhyrjen e qeverisë, ndikoi ndjeshëm në rritjen e huave të këqija
në këto banka. Ndikimi politik në vendimet e huadhënies u rrit me përkeqësimin e
situatës fiskale, për shkak të shkatërrimit të burimeve tradicionale të të ardhurave të
228 Christopher Jarvis, vepër e përmendur , f. 5229 Po aty230 Po aty
96
buxhetit dhe rritjes së borxhit në vitet e para të tranzicionit. Kredia e pakthyer në afat u
rrit nga 14% e stokut të kredisë në vitin ’93 në rreth 60% në vitin 1997. 231 Përvoja
mbikëqyrëse e bankës qendrore ishte shumë e kufizuar si për shkak të mungesës së kësaj
përvoje në kushtet e një ekonomie tregu ashtu edhe për shkak të autoritetit të kufizuar
mbikëqyrës dhe të ngadalësisë në vendosjen e këtij autoriteti.
Nga ana tjetër, mungesa e kërkesave ndaj kapitalit minimal dhe mungesa e
rregulloreve të përshtatshme të klasifikimit të huave nga humbjet si dhe të vetë rregullave
të provigjonimit, shtrembëronte pozicionin real të bankave në sistemin e raportimit.
Kuadri ligjor i papërshtatshëm në vitet e para të tranzicionit përbën një dobësi tjetër të
zhvillimit të sistemit bankar. Kjo shprehet si në fuqinë e bankës qendrore për të vendosur
rregulla mbikqyrëse në licencim, në mungesën e ligjit të falimentimit, në zbatimin e
dobët të tij nga gjykatat, në mungesën e ligjit të kolateralit ashtu edhe në moszbatimin e
ligjeve kur ato ekzistonin. 232
Mungesa e përvojës bankare për aktivitetet e një ekonomie tregu përbën një faktor
tjetër negativ. Shumë nga drejtuesit e bankave nuk kishin përvojë ndërkombëtare dhe
vinin nga sektorë të tjerë shtetërorë, madje edhe nga sektorë pa përvojë financiare.
Vështirësitë në drejtimin e bankës dhe ndërrimin e funksionarëve të lartë politikë shumë
herë u shoqërua me zëvendësimin e drejtuesve të bankës, që në disa raste ata qarkullonin
nga një bankë në tjetrën. Kjo krijonte mundësinë që drejtuesit e rinj ta shkarkonin
përgjegjësinë tek drejtuesit e mëparshëm, duke mos mbajtur përgjegjësi për problemet që
kishin shkaktuar vetë në bankat e tjera.233
Nga ana tjetër, edhe bankat e huaja që filluan gradualisht të futeshin në tregun
bankar, për shumë kohë u përqendruan në aktivitete pa rreziqe dhe duke punësuar dhe
personelin më të kualifikuar. Në këtë mënyrë ato ngushtuan në njëfarë mase mundësitë
fitimprurëse për bankat vendase duke ruajtur një ecuri të mirë edhe në periudha të
paqëndrueshme si ajo e viteve 1992-1997.234
231 Shkëlqim Cani & Sulo Hadëri “vepër e përmendur , f. 7232 PO aty, f. 7233 Shkëlqim Cani & Sulo Hadëri, vepër e përmendur, f. 8234 Shkëlqim Cani & Sulo Hadëri….. veper e përmendur, f. 8 ose IMF 2002
97
Kriza financiare e vitit 1997, e shkaktuar nga falimentimi I skemave piramidale,
dëshmoi se edhe në kuadrin ligjor bankar kishte mangësi të theksuara, që lejuan lulëzimin
e këtyre skemave. Ishte kjo arsyeja kryesore që gjatë fundit të viteve 1997 dhe 1998 të dy
ligjet (ligji “Për Bankën e Shqipërisë “ dhe ai “Për sistemin bankar”) të pësonin
ndryshime të theksuara që synuan si rritjen e pavarësisë të Bankës së Shqipërisë si
autoritet monetar dhe mbikëqyrës, ashtu dhe forcimin e vetë sistemit bankar nëpërmjet
rregullimeve dhe forcimit të mekanizmave të tregut.235
Mungesa e kuadrit të përshtatshëm ligjor përbën një nga shkaqet kryesore të
zhvillimit të skemave piramidale dhe të krizës financiare të vitit 1997. Shoqëritë që
vepronin në tregun joformal mbështeteshin në kodin civil që u lejonte atyre huamarrjen
në bazë shoqërie, por pa qenë të detyruara të mbikëqyreshin nga një autoritet i cili ishte I
domosdoshëm për institucionet që pranojnë depozita dhe japin hua.
Gjithashtu zhvillimi i dobët i shërbimeve, si pasojë e mospërfilljes së
infrastrukturës në përgjithësi (fizike, sociale dhe tregëtare ), eshte i lidhur me këto
pabarazi dhe ka një efekt negativ në produktivitetin e ekonomisë si të tërë. Dështimi për
të krijuar një infrastrukturë të vazhdueshme ka qënë një hendek i madh sasior për
ekonominë shqiptare ndër vite; është e pamundur të shprehen efektet negative në termin
sasior. Mungesa e kapacitetit të transportit dhe telekomunikacionit të varfër janë ndër
faktorët më të rëndësishëm. Më të padukshmet por jo më të parëndësishmet ishin
mangësia në shërbimin e informacionit, lidhjet tregëtare dhe shërbimeve të tjera të
specializuara.236
Edhe pse kalimi i Shqipërisë në një ekonomi tregu ishte i shpejtë dhe mjaft i
suksësshëm, reforma e sektorit financiar ishte shumë e kufizuar. Sistemi financiar formal
i Shqipërisë ishte fillestar. Ka pasur disa banka. Banka e Shqipërisë u krijua si bankë e
nivelit të pare dhe ishte banka qendrore e vendit, ndërkohë që tri banka të tjera shtetërore:
Banka e Kursimeve, Banka Kombëtare Tregtare dhe Banka Tregtare Agrare, përbënin
nivelin e dytë të sistemit bankar. Banka e Kursimeve ishte pasardhëse e Institutit të
235 Fatos Ibrahimi, Zëvendësguvernator i Parë i Bankës së Shqipërisë dhe Drini Salko Anëtar i Këshillit
Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë “Sistemi Financiar në Shqipëri” faqe 216-217236 Orjan Sjoberg & Michael L. Wyzan “Ndryshimet Ekonomike në vendet e Ballkanit”, Botimet Pinter,
Londër, f. 138
98
Kursimit me një status të ri si një bankë universale. Banka Kombëtare Tregtare ishte një
shkrirje e aktivitetit tregtar të brendshëm të Bankës së Shtetit Shqiptar me Bankën
Tregtare Shqiptare.237
Vitet e para të tranzicionit u shoqëruan me një rënie të aktivitetit ekonomik për
shkak të dobësive të ndërmarrjeve shtetërore, sidomos në degët e industrisë me teknologji
të vjetër dhe me kërkesë në rënie, degë që përfaqësonin konsumatorë të rëndësishëm të
bankave shtetërore. Vazhdimi i kreditimit të këtyre ndërmarrjeve me prodhim të ulët,
shumë herë edhe me ndërhyrjen e qeverisë, ndikoi ndjeshëm në rritjen e huave të këqija
në këto banka.
Ndikimi politik në vendimet e huadhënies u rrit me përkeqësimin e situatës
fiskale, për shkak të shkatërrimit të burimeve tradicionale të të ardhurave të buxhetit dhe
rritjes së borxhit në vitet e para të tranzicionit. Kredia e pakthyer në afat u rrit nga 14% e
stokut të kredisë në vitin ’93 në rreth 60% në vitin 1997. 238 Përvoja mbikëqyrëse e
bankës qendrore ishte shumë e kufizuar si për shkak të mungesës së kësaj përvoje në
kushtet e një ekonomie tregu ashtu edhe për shkak të autoritetit të kufizuar mbikëqyrës
dhe të ngadalësisë në vendosjen e këtij autoriteti.
Ka pasur edhe probleme të qeverisjes, si në sektorin financiar dhe gjithashtu në
përgjithësi. Korniza rregulluese ishte e papërshtatshme, dhe nuk ishte e qartë se kush
ishte përgjegjës për të mbikqyrur tregun jozyrtar. Edhe pas miratimit të një akti bankar në
shkurt 1996 që u shfaq për ti dhënë Bankës së Shqipërisë fuqinë për të mbyllur
institucionet e paligjshme marrjen e depozitave, banka qendrore nuk mundi të marrë
mbështetjen e qeverisë. Në të vërtetë, qeveria ishte mbështetëse e kompanive: zyrtarë të
lartë të qeverisë u shfaqën shpesh në funksionet e kompanisë, dhe, në nëntor 1996 skemat
piramidale filluan të shkërmoqen, Kryeministri dhe kryetari i parlamentit pranuan
medalje për nder të përvjetorit të njërës nga kompanitë. Gjatë zgjedhjeve të vitit 1996,
disa nga kompanitë dhanë një kontribut në fushatën e Partisë Demokratike në pushtet. Ka
pasur pretendime se shumë zyrtarë të qeverisë kanë përfituar personalisht nga
kompanitë.239
237 Shkëlqim Cani & Sulo Hadëri , vepër e përmendur, f. 5238 Po aty, f. 7239 Po aty, f.8
99
Në një skemë tipike piramidale, një fond apo kompani tërheq investitorët duke u
ofruar atyre kthim shumë të lartë; këto kthime paguheshin për investitorët e parë nga
fondet e marra nga ata që investojnë më vonë. Skema është e paaftë të paguajë -
detyrimet tejkalojnë aktivet - nga dita kur hapet për biznes. Megjithatë, ajo lulëzon
fillimisht, se lajmet rreth kthimit me interes të lartë përhapen në shumë investitorë dhe ata
tërhiqen drejt saj. Të inkurajuar nga pagesa të larta, dhe në disa raste nga investimet
vitrinë dhe shpenzimet për t'u dukur nga ana e operatorëve, akoma më shumë njerëz janë
të tërhequr dhe skema rritet, paraja nga investitorët e rinj kalon në kreditorët e hershëm.
Për të tërhequr investitorët e rinj, një skemë mund të rrisë normat e interesit, por pagesat
e interesit më të mëdha së shpejti e detyrojnë atë të rritë normat përsëri. Përfundimisht,
normat e larta fillojnë të ngjallin dyshime, kështu e gjejnë veten të paaftë për të bërë
pagesat e interesit. Kur investitorët përpiqen për të marrë paratë e tyre mbrapsht, ata
zbulojnë të vërtetën për skemën, dështimi i së cilës është e shpejtë, dhe zakonisht
shoqërohet me aktet e vjedhjes drejtpërdrejtë nga operatorët, në qoftë se ata nuk janë
kapur më pare. 240
Disa nga kompanitë shqiptare e përmbushën pikërisht këtë përkufizim: ato ishin
skema piramidale të pastra, pa asete reale. Raste të tjera janë më të paqarta. Disa nga
kompanitë më të mëdha në veçanti Vefa, Gjallica, dhe Kamberi patën investime të
rëndësishme reale. Ata gjithashtu besohet se ishin të angazhuara në aktivitete kriminale,
duke shkelur sanksionet e Kombeve të Bashkuara nga kontrabandimi i mallrave në ish-
Jugosllavi, që mendohet të jetë burimi i kthimit të lartë të paguar. Dhe ata kishin qenë në
ato biznese për një kohë të gjatë, në disa raste që nga viti 1992. Megjithatë, edhe në qoftë
se ato nuk ishin skema piramidale në fillimitet e tyre, në një moment, ndoshta gjatë fillim
vitit 1996, këto kompani gjithashtu u bënë skema piramidale. Kur ata u rrëzuan, ishte e
qartë se detyrimet e tyre masivisht tejkalonin pasuritë e tyre.241
Në vitin 1997, shqiptarët, të cilët kishin humbur 1.2 miliard $, morën protestat e
tyre në rrugë, ku trazirat e papërmbajshme dhe sulmet ndaj infrastrukturës qeveritare
çuan në përmbysjen e qeverisë dhe ekzistencën e përkohëshme të një shoqërie pa shtetësi.
240 Po aty, f. 47241 Christopher Jarvis, vepër e përmendur, f. 47
100
Edhe pse teknikisht ishte një skemë Ponzi, shqiptarët gjërësisht ju referuan kryesisht si
skemë piramidale, të dyja këto fenomene të njohura nga Fondi Monetar Ndërkombëtar
(FMN). 242
Shtypi perëndimor shkruante rreth zhvillimeve në Shqipëri duke ju referuar
situatës në Shqipëri edhe si luftë civile. Ja si shkruan The New York Times “Me situatën
në rritje që përkeqësohej, ambasadat perëndimore evakuuan personelin. Ambasada e
Shteteve të Bashkuara planifikoi gjithashtu dërgimin e familjeve të diplomatëve jashtë
Shqipërisë. Shumë vende evropiane ndërmorën hapa të ngjashëm, dhe disa vende
urdhëruan largimin e personelit jo-esencial jashtë vendit. Në trazira të tjera sot,
plaçkitësit sulmuan një depo armësh pranë qytetit industrial të Elbasanit, 22 milje në
juglindje të Tiranës, Dhe para agimit një uzinë armësh u plaçkit në qendër të rafinimit të
naftës të Ballsh, vetëm 50 kilometra larg kryeqytetit, duke i dhënë kontroll kryengritësit
mbi një autostradë kryesore nëpër Shqipërinë jugore. Ambasadorja e SHBA në Shqipëri,
Marisa Lino, bëri një apel të pazakontë në televizionin shtetëror shqiptar, duke thënë se
Uashingtoni mbështet emërimin e Z. Fino-së si kryeministër. '' Demokracia nuk mund të
ndërtohet nga dhuna,'' tha ajo. 243
Kriza financiare e vitit 1997, e shkaktuar nga falimentimi I skemave piramidale,
dëshmoi se edhe në kuadrin ligjor banker kishte mangësi të theksuara, që lejuan lulëzimin
e këtyre skemave. Ishte kjo arsyeja kryesore që gjatë fundit të viteve 1997 dhe 1998 të dy
ligjet (ligji “Për Bankën e Shqipërisë “ dhe ai “Për Sistemin Bankar”) të pësonin
ndryshime të theksuara që synuan si rritjen e pavarësisë të Bankës së Shqipërisë si
autoritet monetar dhe mbikëqyrës, ashtu dhe forcimin e vetë sistemit bankar nëpërmjet
rregullimeve dhe forcimit të mekanizmave të tregut.244
Sipas (FMN) ka disa faktorë pse skemat piramidale morën zhvillim në shqipëri, si
mosnjohja e shqiptarëve me tregjet financiare; mangësitë e sistemit formal financiar të
vendit, i cili inkurajoi zhvillimin e një tregu informal dhe, brenda këtij tregu u krijuan
242 Po aty,243 New York Times “Revolt Spreads to Albanian Capital's Outskirts” Published: March 13, 1997, Burimionline http://www.nytimes.com/1997/03/13/world/revolt-spreads-to-albanian-capital-s-outskirts.html244 Fatos Ibrahimi dhe Drini Salko, vepër e përmendur, faqe 216-217
101
skemat piramidale; dhe gjithashtu dështimet e qeverisjes.245 Mungesa e një sistemi
rregullues dhe mbikëqyrës të përshtatshëm si dhe mungesa e kulturës dhe traditës për
kthimin e huasë, ndikuan në rritjen e nivelit të huave të këqija.
Nga ana tjetër, mungesa e kërkesave ndaj kapitalit minimal dhe mungesa e
rregulloreve të përshtatshme të klasifikimit të huave nga humbjet si dhe të vetë rregullave
të provigjonimit, shtrembëronte pozicionin real të bankave në sistemin e raportimit.
Kuadri ligjor i papërshtatshëm në vitet e para të tranzicionit përbën një dobësi tjetër të
zhvillimit të sistemit bankar. Kjo shprehet si në fuqinë e bankës qendrore për të vendosur
rregulla mbikqyrëse në licencim, në mungesën e ligjit të falimentimit, në zbatimin e
dobët të tij nga gjykatat, në mungesën e ligjit të kolateralit ashtu edhe në moszbatimin e
ligjeve kur ato ekzistonin. 246
Mungesa e përvojës bankare për aktivitetet e një ekonomie tregu përbën një faktor
tjetër negativ. Shumë nga drejtuesit e bankave nuk kishin përvojë ndërkombëtare dhe
vinin nga sektorë të tjerë shtetërorë, madje edhe nga sektorë pa përvojë financiare.
Vështirësitë në drejtimin e bankës dhe ndërrimin e funksionarëve të lartë politikë shumë
herë u shoqërua me zëvendësimin e drejtuesve të bankës, që në disa raste ata qarkullonin
nga një bankë në tjetrën. Kjo krijonte mundësinë që drejtuesit e rinj ta shkarkonin
përgjegjësinë tek drejtuesit e mëparshëm, duke mos mbajtur përgjegjësi për problemet që
kishin shkaktuar vetë në bankat e tjera.247
Nga ana tjetër, edhe bankat e huaja që filluan gradualisht të futeshin në tregun
bankar, për shumë kohë u përqendruan në aktivitete pa rreziqe dhe duke punësuar dhe
personelin më të kualifikuar. Në këtë mënyrë ato ngushtuan në njëfarë mase mundësitë
fitimprurëse për bankat vendase duke ruajtur një ecuri të mirë edhe në periudha të
paqëndrueshme si ajo e viteve 1992-1997.248
Në mes të viteve 1990, Shqipëria ishte në process të kthimit në një ekonomi të
tregut të liberalizuar pas viteve të një ekonomie të kontrolluar totalisht nga shteti; sistemi
financiar rudimentar u dominua nga skemat piramidale, dhe zyrtarë të qeverisë në mënyrë
245 Christopher Jarvis, vepër e përmendur, f. 12246 Shkëlqim Cani & Sulo Hadëri, vepër e përmendur, f. 7247 Po aty, 8248 Shkëlqim Cani & Sulo Hadëri….. veper e përmendur, f. 8 ose raport i FMN-së, 2002
102
të heshtur miratuan një seri të fondeve të investimeve piramidale. Shumë shqiptarë, rreth
dy të tretat e popullsisë investuan kursimet e tyre në to, njerzit shisnin shtëpitë dhe
apartamentet për të investuar në to.249 Kursimet kryesisht vinin nga puna e vështirë për
disa vite në emigracion ku pjesa më e madhe kishte punuar në Greqi dhe Itali, vendet e
para që u prekën nga eksodi i shqiptarëve.
Mungesa e kuadrit të përshtatshëm ligjor përbën një nga shkaqet kryesore të
zhvillimit të skemave piramidale dhe të krizës financiare të vitit 1997. Shoqëritë që
vepronin në tregun joformal mbështeteshin në kodin civil që u lejonte atyre huamarrjen
në bazë shoqërie, por pa qenë të detyruara të mbikëqyreshin nga një autoritet i cili ishte I
domosdoshëm për institucionet që pranojnë depozita dhe japin hua.
Efektet ekonomike të firmave piramidale janë të gjera, megjithëse nuk ka
informacionin statistikor disponibël dhe është vështirë që të maten me saktësi. Kriza e
thellë ekonomike dhe politike e cila shpërtheu si rezultat i përmbysjes së skemave
piramidale por që, në fakt, kishte filluar të shfaqej që në vitin 1996 dhe kishte një bazë
më të gjerë, çoi në rënie të prodhimit në masën 7%, në rritje të inflacionit në masën 42
për qind dhe në keqësim të llogarisë korente dhe të deficitit fiskal. Në mesin e vitit 1997
leku u nënçmua pothuajse 100 për qind, ndërkohë që politika monetare u vu drejtpërdrejt
në shërbim të sigurimit të likuiditeteve për buxhetin e shtetit.250
Kolapsi i vitit 1997 i ekonomisë shqiptare i atribuohet kushteve specifike të një
ekonomie të brishtë që solli një rrast ekstrem por jo unik në rajon. Gjatë tranzicionit të
ashpër drejt rrugës së kapitalizmit, skemat piramidale ishin shfaqur edhe në vendet e tjera
ish-komuniste të Evropës Lindore si Rumani, Bullgari, Rusi dhe Serbi por asnjë nga këto
vende komuniste nuk ka vuajtur aq sa Shqipëria ku pothuajse çdo shtresë e popullsisë u
përfshi, si fermerët, pensionistët, punonjësit shtetërorë, intelektualët etj, pra grabitësit
merrnin avantazh nga tregjet praktikisht të parregullta dhe të paditura me procedurat e
tregut të lirë.251
249 Christopher Jarvis, vepër e përmendur, f. 13250 Po aty, f. 23
251 The SUN, It's bad in Albania and it's about to get worse Failed pyramid deals spread fear, unrestPrepared by Bill Glauber, February 23, 1997, burimi online http://articles.baltimoresun.com/1997-
0223/neës/1997054002_1_pyramid-schemes-albania-lato
103
2.3.1 Si operuan Skemat Piramidale dhe ngjarjet e vitit 1996-1997
(Diagrame shpjeguese) 252
Në një skemë tipike
piramidale, një fond apo
kompani tërheq investitorët
duke u ofruar atyre kthim
shumë të lartë; këto kthime
paguheshin për investitorët e
parë nga fondet e marra nga ata
që investojnë më vonë. Skema
është e paaftë të paguajë -
detyrimet tejkalojnë aktivet -
nga dita kur hapet për biznes.
Megjithatë, ajo lulëzon
fillimisht, se lajmet rreth kthimit
me interes të lartë përhapen në shumë investitorë dhe ata tërhiqen drejt saj. Të inkurajuar
nga pagesa të larta, dhe në disa raste nga investimet vitrinë dhe shpenzimet për t'u dukur
nga ana e operatorëve, akoma më shumë njerëz janë të tërhequr dhe skema rritet, paraja
nga investitorët e rinj kalon në kreditorët e hershëm. 253
Për të tërhequr investitorët e rinj, një skemë mund të rrisë normat e interesit, por
pagesat e interesit më të mëdha së shpejti e detyrojnë atë të rritë normat përsëri.
Përfundimisht, normat e larta fillojnë të ngjallin dyshime apo skema, kështu e gjejnë
veten të paaftë për të bërë pagesat e interesit. Kur investitorët përpiqen për të marrë
paratë e tyre mbrapsht, ata zbulojnë të vërtetën për skemën, dështimi i së cilës është i
252 Diagrama shpjeguese eshte marre https://www.50minutes.com/title/ponzi-scheme/
253 Christopher Jarvis, f. 47
104
shpejtë, dhe zakonisht shoqërohet me aktet e vjedhjes drejtpërdrejtë nga operatorët, në
qoftë se ata nuk janë kapur më pare. 254
Disa nga kompanitë shqiptare e përmbushën pikërisht këtë përkufizim: ato ishin
skema piramidale të pastra, pa asete reale. Raste të tjera janë më të paqarta. Disa nga
kompanitë më të mëdha në veçanti Vefa, Gjallica, dhe Kamberi patën investime të
rëndësishme reale. Ata gjithashtu besohet se ishin të angazhuara në aktivitete kriminale,
duke shkelur sanksionet e Kombeve të Bashkuara nga kontrabandimi i mallrave në ish-
Jugosllavi, që mendohet të jetë burimi i kthimit të lartë të paguar. Dhe ata kishin qenë në
ato bisnese për një kohë të gjatë, në disa raste që nga viti 1992. Megjithatë, edhe në qoftë
se ato nuk ishin skema piramidale në fillimitet e tyre, në një moment, ndoshta gjatë fillim
vitit 1996, këto kompani gjithashtu u bënë skema piramidale. Kur ata u rrëzuan, ishte e
qartë se detyrimet e tyre masivisht tejkalonin pasuritë e tyre.255
Kompanitë piramidale që operuan ishin : 1. Vefa ishte kompania më e madhe dhe
më e rëndësishmej. Ajo lindi në vitin 1992 si një kompani tregtare e transformuar më pas
në një skemë piramidale. Asetet e kësaj kompanie përfshinin: restorante, supermarkete,
një stacion televiziv, një navigacion anijesh dhe komplekse argëtuese. 2. Gjallica filloi
veprimtarinë në vitin '91 si një biznes në shkëmbim e monedhës; depozitat e saj kanë
qenë 850.000 $, ndërsa investimet e saj ishin në mesatare prej 5.000 $. Numri i
investitorëve arriti kulmin e saj me 170.000 investitorët; Borxhi i saj në kohën e rënies
ishte $ 343million ndërsa prona ishte vetëm 3 milion dollarë. 3 Populli filloi aktivitetin si
një "fondacion bamirës" në fillim të vitit 1996, por në fakt ajo ishte një skemë e pastër
piramidale me rreth 300,000 investitorët dhe një borxh prej $ 150million. Investitorët
morën rreth 60% të investimeve të tyre. 4. Xhaferri ne kohën e rënies borxhi i kësaj
kompanie ka qenë mbi 300 milionë dollarë. Kjo skemë kishte tërhequr mbi 1 milion
depozitues. 5. Maksude Kademi presidente filloi aktivitetin e saj si një llotari udhëheqëse
në një fabrikë këpucësh, ku ajo ka punuar. Pas kësaj Sude operoi si një skemë piramidale.
Kjo ishte skema e parë që ra më nëntor 1996 dhe borxhi i saj shkonte në 40-90.000.000 $
254 Po aty,255 Po aty, f. 47
105
dhe nuk kishte pasuri. Skema të tjera piramidale ishin: Kamberi, Silva, Cenaj & Co,
etj.256
Aleksandër Meksi në Një intervistë dhënë Gazetës Shqiptare në 20 Qershor 1997
në lidhje me fenomenin e futjes së parave në firma do të shprehej se “ Brënda një
dymujori kur bëhëj propoganda, kur binte alarmi i qeverisë, i FMN-së, Bankës Botërore
e partive, njerzit vunë më shumë para. Vetëm me dhunë mund të ndalohej kjo futje dhe
kësaj ju rezervuan të gjithë. Deshën një dokument zyrtar nga komisioni i transparencës i
cili vonoi. Dhe gjatë kësaj vonese u futën edhe 150 milion dollarë në këto fondacione, pra
duhej ndërprerë propoganda pro firmave dhe të mos lincoheshin ata që flisnin kundër
tyre. 257
Firmat piramidale përdorën gjerësisht reklamën në shtypin e shkruar dhe
audiovizual, mos harrojmë që në ato vite mediat e pakta shikoheshin nga gjithë publiku
gjeresisht dhe kishin ndikim te madh, është interesant të permëndim faktin se edhe në
muajt që në gazetat kryesore theksohej falimentimi i fajdeve dhe trazirat që ato kishin
sjellë, në faqet mbrapa vazhdonin reklamat për to. Në të njëjtën kohë bëhej propogandë
kundra atyre dhe gjithashtu reklamoheshin.
Reklamë e shkëputur nga Gazeta “Koha Jonë”258
256 Chris Jarvis, 2000: p 11257 Aleksandër Meksi, “Aleksandër Meksi përmes fjalës së tij”, Tirane: Luarasi, 1997, f. 205258 Pjesë reklame shkëputur nga e përditshmja ‘Koha Jonë”, 29 janar 1997, f. 16
106
Llogaritet që në shkallë kombëtare 70% e familjeve shqiptare kanë humbur paratë
në këtë mashtrim kolosal. Midis të mashtruarve kishte rishpërndarës të parave të pista,
por sidomos njerëz të zakonshëm të joshur nga mirazhi i shumimit të shpejtë të të
ardhurave të veta të pakta.259 Në Shqipëri piramidat përbënin një dukuri aq publike dhe
aq të shfrytëzuar nga shumica e popullsisë, sa që cdo dyshim ose pasiguri rreth
besueshmërisë së tyre menjëherë davaritej. Madje edhe sikur të viheshin re shënja
ngurrimi, fitimet e jashtëzakonshme bënin që radhë pas radhe njerzit, të investonin
përsëri paratë e tyre pa ndonjë merak të madh, njëlloj siç ndodh në një ruletë, ku fitimi
është i siguruar. 260
Dy ngjarje përgatitën terrenin për rënien e skemave në fund të vitit 1996. Së pari,
në fund të vitit 1995, sanksionet e Kombeve të Bashkuara kundër Republikës Federale të
Jugosllavisë u pezulluan, duke eliminuar një burim të rëndësishëm të të ardhurave
(kontrabandë) për kompanitë. Në janar të vitit 1996, kompanitë kryesore rritën normat e
interesit 4-5 për qind në muaj në 6 për qind në muaj, ose pothuajse 100 për qind në vit në
terma reale. (Inflacioni vjetor në Shqipëri ishte 5 për qind në vitin 1995 dhe 17 për qind
në vitin 1996.) Së dyti, pasiguria e krijuar nga afrimi i zgjedhjeve parlamentare, të cilat do
të mbaheshin në maj, bëri që kompanitë të rritnin normat e tyre përsëri, këtë herë në 8 për
qind në muaj, ose një normë reale vjetore më shumë se 100 për qind. Gjatë të njëjtës
periudhë, skema të reja hynë në treg, duke ofruar norma edhe më të larta. Në fillim të vitit
1996, dy skema piramidale – Xhaferri dhe Populli - u krijuan, dhe një skemë ekzistuese
që nuk kishte asnjë investim të vërtetë - Sude - rriti aktivitetin e saj, duke ofruar norma
interesi 12-19 për qind në muaj.261
Ndërkohe OSBE në vëzhgimin që i bëri zgjedhjeve parlamentare të vitit 1996 doli
në konkluzionin që zgjedhjet nuk ishin të rregullta “ Përfundimi i misionit vëzhgues është
se në shumë raste zbatimi i ligjit zgjedhor nuk arriti të përmbushë kriteret e veta. Më
konkretisht, 32 artikuj nga 79 që kanë të bëjnë me zgjedhjet janë shkelur në periudhën
259 Roberto Morozzo Della Rocca, Shqipëria rrënjët e krizës, Tiranë: Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit,
2000, f.19260 Roberto Morozzo Della Rocca, po aty, , f. 21261 Chris Jarvis, veper e permendur, 47
107
parazgjedhore dhe ditën e zgjedhjeve.262 Ndërkohë strukturat europiane reaguan me
ngathtësi ndaj përfundimeve të komisionit dhe kërkesës së opozitës. Parlamenti Europian
miratoi rezolutën përkatëse, që dënonte shkeljen e proçedurës demokratike në periudhën
e zgjedhjeve dhe aktet e dhunës. 263
Përhapja e skemave të kishte efekt të keq. Së pari, më shumë depozitues u
tërhoqën në të. Edhe pse VEFA kishte detyrimet më të mëdha, ajo kishte vetëm 85.000
depozitues. Xhaferi dhe Populli mes tyre tërhoqën rreth 2 milion depozitues - në një vend
me një popullsi prej 3.5 milion - brenda disa muajve. Së dyti, fondet e investimeve ndihen
nën presion për të konkurruar dhe filluan të ofrojnë norma të larta interesi për depozitat.
Në korrik, Kamberi ngriti normën e interest mujor në 10 për qind. Në shtator, Populli
filloi të ofrojë më shumë se 30 për qind në muaj. Në nëntor, Xhaferri ofronte paratë e
depozituesve trefish në tre muaj; Sude u përgjigj me një ofertë dyfish në dy muaj. Deri në
nëntor, vlera nominale e detyrimeve të skemave arriti 1.2 miliard dollarë. Shqiptarët
shitën shtëpitë e tyre për të investuar në skemat piramidale; Fermerët shitën bagëtinë e
tyre. Në vjeshtë të vitit 1996 , Tirana vinte dhe dukej si një thertore, fermerët çuan
kafshët e tyre të tregut për të investuar të ardhurat në skemat piramidale.264
Rënia Sudes e tronditi besimin e publikut në të gjitha kompanitë dhe depozitat e
reja u ngurtësuan. Një përpjekje nga Vefa, Kamberi, Silva, Cenaj për të bindur
depozituesit e tyre duke ulur normat mujore të interesit në 5 për qind dështuan. Në janar
të vitit 1997, Sude dhe Gjallica deklaruan falimentimin, duke shkaktuar trazira. Skemat e
tjera pushuan së shpejti edhe për të bërë pagesat. Qeveria me vonesë mori disa hapa të
dobishme.
Së pari, ajo nuk pranoi të kompensojë depozituesit për humbjet e tyre, e cila bëri
të arrihej stabilizimi ekonomik pas krizës shumë më i lehtë se sa do të kishte qenë
përndryshe.
Së dyti, ajo filloi të lëvizë kundër disa prej kompanive. Në janar të vitit 1997, aj
ngriu llogaritë bankare të Xhaferit dhe Popullit, e cila arriti në 250 milionë lekë (10 për
262 OSCE, Observation Of The Parliamentary Elections Held In The Republic Of Albania May 26 And
June 2, 1996, burimi online http://www.osce.org/odihr/elections/albania/13567?download=true263 Nina Smirnova, vepër e përmendur, f. 452264 Chris Jarvis, vepër e përmendur, f. 21
108
qind e PBB-së). Banka e Shqipërisë, me iniciativën e vet, filloj të kufizonte tërheqjet
ditore nga llogaritë bankare për të parandaluar skemat e tjera nga zbrazja e llogarive të
tyre. Në shkurt, parlamenti miratoi një ligj që ndaloi skemat piramidale (por jo definimin
e tyre). Megjithatë, qeveria vazhdoi të bëjë dallimin në mes të kompanive me investime
reale dhe skemave piramidale të pastra dhe nuk lëvizi kundër kompanitë më të mëdha
Zemerimi i tyre u drejtua kryesisht kundër qeverisë dhe kundër president
Berishës, sepse firmat financiare ishin sponsorizuar gjerësisht nga autoritetet. Në të
vërtetë televizioni shtetëror, i kontrolluar tërësisht, siç dihet nga të gjithë në Shqipëri, prej
qeverisë kishte propoganduar vazhdimisht piramidat me reklama të transmetuara falas
dhe me dëshmi autoritetesh zyrtare, që provonin qëndrueshmërinë e tyre. Firmat finaniare
paraqiteshin si banka të besueshme . Gjatë dy fushatave zgjedhore te vitit 1996 kandidatët
e Partisë Demokratike paraqiteshin vullnetarisht nëpër sheshe e në ekrane pranë
pronarëve dhe nismëtarëve të piramidave, të cilat ishin me të vërtetë njerzit më popullorë
ne vend. Veç kësaj dihej që shpenzimet zgjedhore të kandidatëve të partisë demokratike
mbuloheshin, së paku pjesërisht nga piramidat. 265
Megjithatë, dobësia e opozitës kufizon qëllimin për një ndryshim të regjimit.
Mbështetja financiare perëndimore mund të sigurojë një ulje të butë për ekonominë e
shkatërruar të Shqipërisë, por ndikimi i rënies së skemave piramidale do të ndihet në një
monedhë të zhvlerësuar kombëtare, duke rritur inflacionin dhe një zgjerim të deficit
buxhetor. Skena politike: Qeveria ka pësuar një ndryshim të madh politik që nga suksesi i
saj në zgjedhjet lokale të tetorit të viti 1996. Partitë e opozitës janë bashkuar në një
Forum për Demokraci, por po përballen me shtypjen nga sigurimi. Partia Socialiste e
Shqipërisë është ende në rrëmujë, dhe opozita me Fatos Nanon është shfaqur. Punonjësit
e sektorit publik janë bashkuar në grevë nga ana e studentëve të universitetit. 266
Kolapsi i vitit 1997 i ekonomisë shqiptare i shkaktuar nga kolapsi i skemave
Ponzi të ekonomisë së gjerë në kontrast të fortë me statusin e tij të suksesit, si një vend
post-socialist tranzicioni në vitet 1992-1996. Një përpjekje është bërë për të shpjeguar
këtë “Paradoks Shqiptar”. Janë identifikuar kushtet specifike shqiptare për rritjen e
skemave Ponzi. Teorikisht, paradoks shqiptar mund të interpretohet si një version i
265 Roberto Morozzo Della Rocca, veper e permendur, f. 19266 Po aty, pg. 3
109
“hipotezë e paqëndrueshmërisë financiare” sugjeruar nga Minsky. Hetimi nga faktorët
themelore, që e bëjnë në tregjet financiare të brishta sugjerojnë se, çështja shqiptare është
ekstrem, por jo unike në rajon. Është theksuar se rritja e qëndrueshme është parashikuar
në cilësinë e qeverisë, për rregullimin e duhur financiar të sektorit, për ristrukturimin
fizik makroekonomik dhe në zhvillimin e institucioneve të tregut nëpërmjet të cilave
shpërndahet informacioni i mjaftueshëm për tregun.267
Mungesa e kuadrit të përshtatshëm ligjor përbën një nga shkaqet kryesore të
zhvillimit të skemave piramidale dhe të krizës financiare të vitit 1997. Shoqëritë që
vepronin në tregun joformal mbështeteshin në kodin civil që u lejonte atyre huamarrjen
në bazë shoqërie, por pa qenë të detyruara të mbikëqyreshin nga një autoritet i cili ishte i
domosdoshëm për institucionet që pranojnë depozita dhe japin hua.268
267 -Bezner Drik J. “Post-Socialist Financial Fragility: the Case of Albania”, 2001, Cambridge Journal of
Economics268 Shkëlqim Cani & Sulo Hadëri “Banka e Shqipërisë në dekadën e dytë të tranzicionit “, f. 10
110
2.4. Rënia e skemave piramidale dhe qëndrimi i Fondit Monetar
Ndërkombëtar
E shohim të tepërt të riprodhojmë edhe një herë atë cka përjetoi vendi ne muajt e
parë të vitit 1997. Nje mori e tërë arsyesh, kokëfortesish e mllefesh, inicuan në mënyren
më të egër një katrahurë të paparë, rezultat i të cilës ishte kolapsi i plotë ekonomik,
politik dhe financiar i vendit. Pa dyshim, gjoba më e kushtueshme edhe ne kete rast i
takoi ekonomisë, e cila edhe para ketij kolapsi ishte shume e brishte. Vëllimi i tregëtisë
dhe komunikimit tregëtar me jashtë pati rënie drastike. Ju lutem referojuni grafikut më
poshtë marrë nga Buletini Ekonomik, vëllimi 1, numër 3, faqe 5.
Grafik 3, 269
Transaksionet e tregtise se jashtme ne vitin 1997 paraqiten me nje renie te
konsiderueshme, duke sjelle si rrjedhoje tkurrjen e deficitit te tregtise se jashtme ne rreth
532 milione dollare amerikane. Kjo shifer perben 78 per qind te deficitit te vitit 1996 dhe
paraqitet 12 per qind me e larte se niveli mesatar per periudhen 1993-1995. Pasi
269 Buletini Ekonomik, vëllimi 1, numër 3, faqe 5.
111
rregjistroi rekordin historik ne vitin 1996, volumi i tregtise se jashtme ne gjashte muajt e
pare te vitit 1997, pesoi te tatepjeten me te madhe te pese vjeteve te fundit.
Kur në fund të dhjetorit shpërtheu skandali i fajdeve, të gjithë u sulën të gjenin se
kush e kishte fajin, shteti, kopetenti, piramidat apo disa pastrues parash anonimë. Në
momentin që në Shqipëri filluan tv binin këmbanat e fajdesë, u harrua një zile që tingëlloi
në tetor, disa ditë përpara zgjedhjeve lokale të 20 tetorit. Një zile që doli nga goja e
ministrit shqiptar të financave dhe që ishte FMN. Në Tetor FMN i tha qartë qartë
Berishës se prishja e sistemit të fajdeve në Shqipëri ishte kush për vazhdimin e
marrëdhënive mes dy palëve si dhe për lidhjen e marrëdhënieve për vitin 1997. Atë kohë
Berisha dha sinjale se nuk kishte ndërmend të respektonte formulën e FMN-së sidomos
në prag të fushatës elektorale. 270
Ekspertët e Bankës Botërore dhe FMN-së kishin që nga dhjetori I vitit 1995 që
ishin të alarmuar 271, sidomos delegacioni i FMN-së, e kishte lënë "me shkrim" marrjen e
masave drastike për ndërprerjen e fenomenit, në të kundërt rrezikohesh ndërprerja e
marrëdhënieve të FMN-së me shtetin tonë. Qe ky ultimatum, kjo këmbëngulje e FMN-
së, që e detyroi Kuvendin të miratojë Ligjin e ri për Bankën, nga fillimi i vitit 1996. Ky
ligj ndalonte përfundimisht fajdetë, sepse ndalonte marrjen e parave borxh ne publik nga
çdo lloj institucioni, përveç bankave të liçencuara.272 Ligji i Bankës u aprovua, por
skemat piramidale vazhduan të zhvillohen pa i prekur njeri.
Në shatator të vitit 1996 FMN-ja i kërkon qeverisë së Tiranës të distancohet nga
piramidat financiare, të fillojë hetimin mbi to, të ndalojë përhapjen e mëtejshme të tyre.
Banka Botërore dhe FMN-ja si kusht për vazhdimin e dhënies së huave ndaj Shqipërisë
vunë përballimin e problemit të piramidave nga ana e qeverisë shqiptare. Megjithatë
dukuria e piramidave zë fill në vitin 1993. Pse nuk ishte kërkuar më parë një verifikim i
rreptë? 273
Le të citojmë se ç'thuhej në raportin e FMN, të shtatorit të 1996. "..Ka shumë pak
të ngjarë që përqindje të tilla të dhëna nga institucione financiare jo zyrtare (firmat e
270 Gazeta…… artikulli Fajdet, faji dhe FMN, shkroi Ben Blushi, 23 Janar 1997271 Roberto Morozzo Della Rocca, Shqipëria rrënjët e krizës, Tiranë: Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit,
2000, f. 8272 Shih Ligjin nr. 8075 date 22/02/1996 Per sistemin bankar ne Republiken e Shqiperiseî;273 Roberto Morozzo Della Rocca, vepër e përmendur, f. 8
112
fajdeve), të mund të realizohen vetëm nga veprimtari reale ekonomike dhe ka të ngjarë që
pas tyre të ketë veprimtari ilegale, përfshirë [...] skemat piramidale". 274
Më tej: " kolapsi i skemave piramidale është i pashmangshëm dhe pasojat fiskale,
për rrjedhojë ato makro-ekonomike, do të jenë tepër të ashpra". [...] Familjeve dhe
ndoshta edhe disa bizneseve do t'u zhduken kursimet e tyre, gjë që do të rezultojë në një
dëmtim të ndjeshëm të ekonomisë". [...] Qeveria duhet të nisë hetime zyrtare mbi këto
skema [...] Ndryshe marrëdhëniet e FMN-së me Shqipërinë janë në pikëpyetje. [...]
Kolapsi është në prag. [...] Do të jetë më mirë, në rast se kolapsi ndodh sa më shpejt,
pasi humbjet do të jenë më të vogla. [...] Kur të përmbysen këto skema, ato do të thithnin
edhe kursimet" 275
FMN, edhe muajt në vijim, vazhdon të përpiqet, me delikatesën e mosurdhërimit
të qeverive, por që asiston, t'i bëjë të reflektojnë qeveritarët tanë sepse kështu është
mandati i FMN-së, nuk mund të ndërhynte. Delegacioni i FMN ndenji disa ditë në
Tiranë, ku zhvilloi bisedime sekrete me qeverinë. Kjo, gjatë javës së dytë e të katërt të
nëntorit 1996. FMN-ja vazhdoi të bëjë presion mbi qeverisjen shqiptare për marrje
masash për të shmangur kolapsin e plotë, por tashmë më kot: asnjeri nuk ia vinte veshin,
relatat ishin pothuaj të prera.
Ky raport filloi të depërtojë në publik vetëm nga tetori i 1996-s, e bile u kritikua si
teorik, si "kundërshtar i zhvillimit të vullshëm të ekonomisë dinamike shqiptare, edhe nga
qarqe e institute shkencore, që i serviloseshin pushtetit politik. Në këtë raport kërkohej
prerazi që shteti shqiptar të merrte masa kundër fajdeve, se përndryshe do të
shkatërrohej,276 kini parasysh se jemi disa muaj para fillimit të protestave anti-fajde, dhe
kur fajdetë akoma nuk kishin arritur ato përmasa të tmerrshme që morën në tetor 1997, në
prag të zgjedhjeve locale.
Historiania Nina Smirnova në librin e saj “ Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit
XX” e ve theksin në akuzat e opozitës në shtypin e kohës, për suport financiar nga ana e
skemave për partinë në pushtet gjatë zgjedhjeve ishte një indikacion për fondin që të
274 IMF Working paper report Nr. 96/96 , August- September, shih burimin online
http://www.imf.org/external/pubs/cat/longres.aspx?sk=2063.0275 Po aty,276 “Gazeta shqiptare”, Nga Bashkim Kopliku, FMN-ja paralajmëroi me kohë për rrezikun e fajdeve,2007, f. 12-13
113
reagonte, ajo shkruan“ Ndoshta pikërisht për këtë, misioni i Fondit Monetar
Ndërkombëtar dhe i Bankës Botërore i cili vizitoi Shqipërinë në Nëntor të vitit 1996
paralajmëroi falimentimin e pashmangshëm të fondacioneve dhe i bëri thirrje qeverisë
Meksi të vendoste një kontroll të rreptë mbi to, por autoritetet nuk ja vunë veshin
paralajmërimit’. 277
Përfaqësuesi i Bankës Botërore në Tiranë Z. Elbirt, në një intervistë dhënë
Gazetës “Koha Jonë” ripohon paralajmërimet e herëpashershme që ky institucion i kishte
bërë Qeverisë shqiptare për rrezikun që shkaktonte tregu jo formal dhe egzistenca e
skemave piramidale në Shqipëri, sidomos paralajmërimi u shtua ndjeshëm në 6 muajt e
fundit përpara se të falimentonin. Ai gjithashtu thekson që Banka Botërore nuk do të
ndihmojë me fonde për të kompesuar njerzit që kanë humbur financat e tyre në këto
skema mashtrimi, por Banka Botërore vazhdon të mbështesë qeverinë shqiptare me hua
për të ndihmuar në përmirësimin e infrastrukturës, programeve sociale, pra pa kufizuar
ndihmën e cila nxjerr vendin nga kriza dhe zhvillon vendin.278
Por në një intervistë dhënë Gazetës Indipendent në datë 9.05.1997 ish
kryeministri Meksi do të shprehet në këtë mënyrë për firmat piramidale dhe FMN-në “
Piramidat ishin një çështje personale. Nuk i krijoi qeveria Meksi, nuk mori pjesë në to
qeveria Meksi, përkundrazi qeveria Meksi ka qënë kundër tyre dhe ka ndërhyre në kohën
e duhur. Ishim ne që deklaruam të parët në fillim të tetorit. Ne i kërkuam FMN-së dhe
ekspertëve që të vijnë në datën 9 mars dhe nuk erdhën. Ka qënë Aleksandër Meksi që ka
kërkuar transparencë, transparencë, publikim normash etj. 279
Gjatë gjithë vitit, qeveria ishte një spektatore pasive e krizës së shpalosur. Edhe
pse poshtërsia e problemit u bë e qartë kur Banka e Shqipërisë zbuloi se depozitat e Vefa
-s në sistemin bankar kishin qenë ekuivalente në 120 million $ (5 përqind e PBB-së ), dhe
pavarësisht paralajmërimeve të përsëritura nga FMN-ja dhe Banka Botërore, ministria e
financave nuk e bëri paralajmërimin publik për skemat deri në tetor. Madje edhe atëherë,
277 Nina Smirnova, vepër e përmendur, f. 453278 Gazeta Koha Jonë 31 Janar 1997
279 Intervistë dhënë Gazetës Indipendent më datë 9.05.1997 e cituar nga libri “ Aleksandër Meksi përmes
fjalës së tij”, Tiranë:1997, Luarasi, f. 179
114
megjithatë, ajo tërhoqi një dallim të rreme dhe mashtrues në mes të kompanive me
investime reale , të cilat besohet të jenë tretëse, dhe "skemat piramidale të pastërta”. Kur
ajo ishte sugjeruar se disa kompani mund të mbijetonin nga pastrimi i parave, presidenti
Sali Berisha erdhi në mbrojtje të tyre. Shtypi dhe reagimi publik ishte kryesisht negativ.
FMN-ja u akuzua për përpjekje për të mbyllur firmat më të suksesshme të Shqipërisë. Në
nëntor, në përgjigje të presionit të jashtëm, qeveria ngriti një komision për të hetuar
skemat. Komiteti nuk u takua. Më 19 nëntor , Sude e vuri fajin në pagesat e saj, dhe filloi
kolapsi.280
Koha më e errët e raportit Shqipëri-FMN i përket periudhës së skemave
piramidale, qershor 1996 - mars 1997. Këshillat e ekspertëve të FMN-së për të mbyllur
në kohë skemat u injoruan tërësisht, edhe pse ministri i Financave i asaj kohe, Ridvan
Bode, pati kurajon në nëntor 1996, në mes të dalldisë së plotë të fajdeve, të denonconte
skemat. Por askush nuk e dëgjoi atë dhe vetë ekspertët e FMN-së. 281
Në shkurt 1997 Përfaqësuesi I FMN-së në Shqipëri Z. Kings deklaron se ky
institucion largohet nga Shqipëria vetëm kur qeveria shqiptare të mos ketë nevojë më për
asistencën tonë teknike, ata kishin vënë kusht për nënshkrimin e një marrëveshje të re
kontrolli mbi firmat rentiere shqiptare, e vecanërisht të fondacioneve të ndryshme, të cilat
me interesat e larta që nuk korrenspondonin me asnjë normë fitimi në botë, kishin
ngjallur dyshimin mbi pastrimin e parave në vend. Paraqitjes së raportit të komisionit mbi
transparencën e firmave rentjere dhe hartimit të një buxheti të mirë qeveritar për vitin në
vazhdim, do t’i korrespondojë dhe mërritja e një delegacioni të FMN-së në Tiranë për
nënshkrimin e marrëveshjes së re që pritet të nënshkruhet së shpejti. 282
Përfaqësuesi I FMN-së në Shqipëri Z. Kings ka theksuar se fakti që reforma
ekonomike në vend ishte zhvilluar pa reformë të sistemit bankar, hodhi dyshime të mëdha
rreth ndihmës së FMN-së dhe krijoi akuza drejt fondit, por ai thekson i bindur se me
asistencën e tij teknike dhe ndihmën që jep në projekte FMN i hap rrugë investimeve të
280 Christopher Jarvis, vepër e përmendur,281 http://www.shqiptarja.com/analiza/2709/e-verteta-mbi-shqiperi-fmn-207516.html282 Gazeta Albania, “Marrëveshja e re Shqipëri-FMN, nuk është larg”, artikull i A. Nikolla, 7 shkurt 1997,
f. 4,
115
Bankës Botërore por dhe bankave të tjera rajonale, kështu pavarësisht ngjarjeve me
fajdet, prania e FMN-së në Shqipëri mendohet të jetë vendimtare. 283
Në një intervistë të dhënë gazetarit Bardhi Sejdarasi për Revistën “Monitor” disa
vite më vonë, në Mars 2001, ish kryeministri Aleksandër meksi shprehet se “Unë kam
pasur dijeni përpara se të shkonte Bode në Uashington, çfarë do të thoshte Bodja dhe e
dija se ç’do të thoshin edhe drejtuesit e FMN. Kjo ka qenë arsyeja që atë ditë, (e hënë
besoj, ka qënë data 7 tetor), mbas mbledhjes së qeverisë, kam autorizuar Boden që të
dalë të flasë në televizor dhe të thotë sheshit që skemat paraqesin rrezikshmëri. Ju kujtoj
se kishte dy muaj që unë kisha kërkuar mbylljen e tyre në rrugë zyrtare. ………….. Pas
intervistës së Ministrit të Financave në televizion, pati reagim nga ata që kishin mundësi
të ndërhynin dhe nga ana tjetër, pati reagim të të gjithë shtypit kundër FMN-së, kuptohet
edhe qeverisë, që kërkonte t’i mbyllte këto skema. Kjo kontribuoi negativisht në kuptimin
që ata që duhet të bënin mbylljen (nëqoftëse nuk e kishin me të keqe mosmbylljen), të
rrezikoheshin nga një rrëmujë në mbylljen e këtyre firmave. Si Qeveri mbanim nën
kontroll që nga gushti e më pas të gjitha depozitat e firmave dhe nëpërmjet SHIK-ut dhe
Guvernatorit mundoheshim të dinin se çfarë ndodhte 284
E gjendur nën presionin ndërkombëtar, qeveria filloi të lëvizë, por tashmë ishte
shumë vonë, pasi firmat piramidale filluan të shembeshin. Brenda Janarit 1997
falimentuan disa prej firmave më të njohura të kohës, ndërkohë që qëveria ishte e
papërgatitur për ti bërë ballë një situate të tillë. 285 Në janar të vitit 1997, opozita
shqiptare formuloi kërkesat e veta, më kryesorja ndër të gjitha ishte dorëheqja e
presidentit dhe e qeverisë, e, gjithashtu krijimi i menjëhershëm i një qeverie kalimtare
cila do të përgatiste zgjedhjet parlamentare për në vjeshtën e atij viti. 286
Në Këshillin Kombëtar të qeverisë, e mbledhur urgjent në Shkurt 1997 mbas
ngjarjeve të Vlorës, u diskutua gjerësisht për situatën e krijuar në vend, marrjen e
përgjegjësive, dëshirën për të trasmetuar mesazhe paqe, mesazhe njerzve për të
283 Po aty,
284 Intervistë gazetarit Bardhi Sejdarasi për Revistën “Monitor” në Mars 2001 marre ne
http://aleksandermeksi.com/ëp-content/uploads/ëp-post-to-pdf-cache/1/interviste-me-bardhi-sejdarasi.pdf
285 Valentina Duka, vepër e përmendur, f. 353286 Nina Smirnova, vepër e përmendur, f. 454
116
respektuar rregullin, ligjet vendin, si të vetmen rrugë të cilat jo vetëm minimizojmë
dëmin por sigurojnë dhe zhvillimin e Shqipërisë në rrugën e demokracisë dhe ekonomisë
së tregut të integrimit. U pranuan përgjegjësitë dhe u hodh ideja për një program të ri
afatgjatë dhe afatmesëm që qeveria shumë shpejt do të nërmarri shprehet Tritan Shehu
kryetari i Partisë Demokratike të Shqipërisë, për gazetën Rilindja Demokratike.287
Gjithashtu, ai thekson se qeveria nuk mund të akuzohet ajo si shkaktare dhe krijuese e
kësaj gjendje , mban përgjegjësi për problemet e transparencë për të cilën dhe është
kritikuar. Pra që duhet të bënte më transparent rrezikun e këtij fenomeni ndaj popullsisë.
288
Berisha nuk kishte ndërmend të tërhiqej. Duke u mbështetur tek strukturat
shtetërore të dhunës dhe te rojat personale, ai u tregua i vendosur tju jepte fund trazirave.
Por, nëse në Tiranë, hë për hë, arriti ta bënte këtë, në jug të saj gjendja shkau nga duart e
qeverisë, duke marrë tiparet e një kryengritje popullore, Në Vlorë, Sarandë, Tepelenë,
Himarë, Përmet e fill pas tyre dhe në qytetet qëndrore u krijuan “ Komitetet e Shpëtimit”
të cilat u bënë organet e vetëmbrojtjes nga aktet arbitrare të forcave të shtetit. 289
Në një intervistë dhënë radios “Zëri i Amerikës”, ndihmëssekretari i shtetit për
cështjet globale, Timothi Wirth, tha se FMN i kishte propozuar ndihmë qeverisë
shqiptare. FMN dhe Banka Botërore, shtoi ai, kanë përvojë në të gjithë botën përsa i
përket trajtimit të cdo lloj problemi ekonomik, prandaj dëshira jonë do të ishte që qeveria
shqiptare të dëgjonte këshillat që japin këto institucione të rëndësishme ndërkombëtar.
Cdo kërkesë e qeverisë shqiptare për ndihmë teknike nga ana e SHBA-së, theksoi zoti
Wirth, do të gjykohet sipas rëndësisë së saj dhe në kohën kur ajo të bëhet, por në
përgjithësi shtoi ai, mendojmë se FMN-ja dhe Banka Botërore janë organizmat e
përshtatshme për t’i dhënë ndihmë qeverisë shqiptare dhe institucioneve financiare, di
dhe për t’i ndihmuar ato të zgjidhin problemet ekonomike të shkaktuara nga skemat
piramidale. 290
287 “ Kryeatr I PDSH Tritan Shehu prononcohet pas mbledhjes së Këshillit Kombëtar”, Gazeta Rilindja
Demokratike, 16 shkurt 1997, f. 2288 Po aty,289 Nina Smirnova, vepër e përmendur, 45290 “Rilindja Demokratike”, Artikulli - Departamenti I shtetit për gjendjen në Shqipëri, 16 Shkurt 1997, f.5
117
Në raportin e Shkurt 1997 “The Economist Inteligence Unit” parashikon se
Shqipëria përballet me një periudhë të jostabilitetit të zgjatur. Presidenti, Sali Berisha,
dhe Partia e tij Demokratike do të ketë probleme të përballen me protestat
mbarëkombëtare shkaktuar nga kolapsi i investimeve të skemave piramidale. Qeveria
mund ta përdorë një gjendje të jashtëzakonshme. Z. Berisha mund të vihet nën sulm
brenda partisë së tij para se të përballet me rizgjedhje në mars. 291
Deri në mars të vitit 1997, Shqipëria ishte në kaos. Ja si e përshkruan Bruce W.
Nelan në gazetën e përditshme ndërkombëtare “Time” …. Vijë e parë në rebelimin e
armatosur të Shqipërisë fillon rreth 25 kilometra në veri të qytetit të Adriatikut portit të
Vlorës. Atje, rreth 100 burra dhe djem në rroba civile, të armatosur me pushkë dhe
automatikë, ruajnë rrugën kryesore bregdetare, duke ndalur makina në lëvizje, duke
kontrolluar dokumentet dhe duke bërë pyetje. Burrë i gjatë në krye të grupit është Krenar
Hoxha, i cili thotë, "Ne jemi duke pritur në kodra të zmbrapsim ushtrinë e Berishës."
Kryengritësit e rinj ngrejnë armët e zjarrit në ajër dhe bërtasin, "Poshtë Berisha”.292
291 Country Report Albania, The Economist Intelligence, 1st quarter 1997, 4LR, United Kingdom,February 12, 1997, pg. 3292 “TIME” The ponzi revolution: Albanians, infuriated by their losses in a huge sëindle, turn violently againstthe government” By bruce ë. Nelan monday, mar. 17, 1997,http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,986050,00.html
118
Deri në fund të marsit, vendi ishte në një gjendje anarkie. Ushtria u shpërbë së
bashku me çdo pamje të rendit. Qindra e mijëra armë ushtarake u vodhën nga depot e
ushtrisë lënë pambrojtur nga ushtarët. Rojet e burgut braktisënr postet e tyre, duke liruar
qindra të burgosur në proçes. Protestuesit u përleshën me policinë në pothuajse çdo qytet.
Bankat dhe depot u plaçkitën dhe u dogjën ndërtesat publike. Më shumë se 11,000
refugjatë ikën në Itali, dhe të huajt u evakuuan. Dhuna mori jetën e më shumë se 1.500
njerzve.293
U krijua një qeveri e Pajtimit Kombëtar në fillim të marsit e cila do funksiononte
si e përkohshme deri në zgjedhjet e reja që do të mbaheshin brënda qershorit.
Kryeministri, Aleksandër Meksi i Partisë Demokratike, u zëvendësua me udhëheqësin e
Partisë Socialiste, Bashkim Fino. Pasi “Qeveria Fino” u themelua, u kryen bisedime me
OSBE-në, për një datë kur do të mbaheshin zgjedhjet e reja. Në prill, një mision italian i
udhëhequr nga forca paqeruajtëse 7,000-burra u sollën në Shqipëri. Misioni i tyre ishte të
stabilizonin vendin për zgjedhjet dhe për të siguruar një mjedis të sigurtë për
shpërndarjen e ndihmave humanitare. Kur situata u stabilizua, OSBE-ja dërgoi një numër
të madh të vëzhguesve për të monitoruar zgjedhjet. Zgjedhjet u mbajtën më 29 qershor
1997. Partia Socialiste fitoi bindshëm, dhe Sali Berisha u zotua të japë dorëheqjen kur
qeveria e re të merrte drejtimin.294 Çmimet u rritën me 28 për qind në gjysmën e parë të
vitit 1997. Shumë industri përkohësisht ndalën prodhimin, dhe tregtia u ndërpre.
Ndërkohë, skemat piramidale të mëdha vazhdonin të vareshin nga pasuritë e tyre,
shpallën aftësinë e tyre paguese, e kundërshtuan mbylljen.
Në muajt e parë të vitit 1997, stabiliteti pothuajse 4 vjecar u përmbys dhe për rreth
6 muaj leku humbi rreth 80% të vlerës së tij, jo vetëm kundrejt dollarit por edhe ndaj
monedhave të tjera të forta ( ndonëse jo në të njëjtën masë) që operojnë në treg. Siç
shikohet dhe në Grafikun 5 në Muajin qershor 1997, 1 dollar amerikan kushtonte
mesatarisht 180 lekë. Gjithsesi kjo shifër u pa të ishte e përkohshme dhe shumë shpejt
293 Edëard Smith, Jr. and Edëin Pechous “Crisis Management and Conflict Resolution in the Late 20th
Century Europe: Albania — A Case Study”, Institute for Defense Analyses , Alexandria, Virginia, U.S.A,
f. 199, 128294 Po aty, http://ëëë.thecornëallisgroup.org/pdf/1999_09_Pecous-CIV-oct99.pdf
119
leku fitoi terren, dhe siç shikohet përsëri në grafikun 5, në muajin nëntor, 1 dollar
amerikan blihej mesatarisht me 143 lekë. 295
Me gjithë pengesat e shumta të cilat u përball qeveria e përkohshme, e ndihmuar
nga komuniteti ndërkombëtar, u bë progres I rëndësishëm në vendosjen e rendit dhe
stabilizimin e ekonomisë. Mbyllja e skemave piramidale provoi të jetë më e vështirë.
Qeveria hasi në rezistencë në dy drejtime, operatorët dhe parlamentarë që po largoheshin,
shumë prej të cilëve janë raportuar se kanë investuar në skemat piramidale. Pra, u desh
deri ne korrik që parlamenti i ri i sapo zgjedhur të miratonte një ligj, i hartuar me
ndihmën e FMN-së dhe Bankës Botërore, me të cilën parashihej emërimi i
administratorëve të huaj nga firmat ndërkombëtare të kontabilitetit për likuidimin e
skemave.
Administratorët e emëruar në bazë të ligjit të ri u detyruan të raportojnë rregullisht
për qeverinë, por ndryshe ata do kishin pavarësi të plotë. Atyre ju dhanë kompetenca të
gjera për të kryer në bizneset e kompanive, të paguanin borxhet e tyre, shisnin pasuritë e
tyre, të pushonin personelin dhe menaxherët, sekuestronin pasuritë e individëve të lidhura
me skemat, dhe të angazhohen ekspertë për të gjetur pasuritë jashtë vendit. Megjithatë,
deri në nëntor të vitit 1997, kur administratorët e morën detyrën e tyre, aktivet likuide të
skemave ishin zvogëluar në mënyrë të konsiderueshme.
Pronarët e skemave sfiduan ligjin e ri në gjykata dhe u përpoqën të trembnin
administratorët me kërcënime të dhunë. U deshën disa muaj për të shpërngulur pronarët,
pjesërisht për shkak se administratorët kishin nevojë për bashkëpunimin e tyre në gjetjen
e aseteve të kompanive. Administratorët nuk morën kontrollin e plotë të të gjitha
kompanive deri në mars të vitit 1998. Pronarët të cilët nuk kishin ikur u burgosën, dhe
çdo gjë që, kryesisht pasuritë që mbetën u përgatitën për shitje. Por shumë ishte humbur
tashmë.296
Faktorët politik që vepruan në vitin 1996 nxitën edhe bumin e këtyre shoqërive
duke përgatitur në të njëjtën kohë rënien dhe krizën. Ishin këto zhvillime, të cilat u lidhën
dhe me zgjedhjet e kontestuara, me vendimet politike që përkeqësuan treguesit
295 Banka e Shqipërisë, Deficiti Korent në Periudhën 1992-1997. A përbën ai problem. Gramoz Kolosi,
Altin Tanku. Dhjetor 1998, Artikull, marrë tek vëllimi 1… Banka e Shqipërisë, vepër e përmendur F. 50-51296 http://ëëë.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2000/03/jarvis.htm
120
makroekonomikë siç ishin rritjet në pagat dhe të shpenzimeve buxhetore në funksion të
fitimit të mandatit qeverisës, të cilat u kthyen në bumerang mbas kontestimit të
zgjedhjeve të majit të vitit 1996. Faktori politik që konsiston në akuzat që këto firma
piramidale u mbështetën nga qeveria Mbështetja politike shfaqet edhe në faktin që atyre
nuk u kërkohej që të paguanin detyrimet fiskale ose kurrë nuk u hetuan për shmangie
fiskale.
Por nga ana tjetër për të kuptuar pse një masë e madhe njerzish investuan në këto
firma që ofrojnë interesa kaq të larta duhet vlerësuar se si ata vlerësuan fitimin dhe
rrezikun.
Në këtë vendim e sjellje luajnë rol disa faktorë,
Së pari, mungesa e traditës dhe përvojës nga regjimi komunist reduktonte
perceptimin e popullates për shoqëritë që ofronin norma të larta interesi për depozitat, pra
ata u joshën duke mos njohur se si ato realisht funksiononin.
Së dyti, mungesa e çdo përvoje të falimentimit në periudhën e parë të tranzicionit
kishte formuar pritjet e një mbrojtjeje të nënkuptuar të qeverisë për depozituesit.
Trashëgimia socialiste lidhur me ofrimin nga ana e shtetit jo vetëm të të ardhurave, por
edhe të të gjitha garancive të tjera si puna, pensioni, arsimimi, shëndetësia ruajnë besimin
tek individët se shteti është përgjegjës dhe i përgjegjshëm edhe për vendime që merren në
mënyrë individuale në një ekonomi tregu.
Së treti, në këto vende veçanërisht në vitet e para të tranzicionit, njerëzit besojnë
së tregu dhe kapitalizmi ofrojnë mundësi të tilla. Ky besim i gabuar shërben si bazë e
krijimit të skemave piramidale.
Për të kuptuar më mire se si ishte gjëndja e Shqipërisë në vitin e vështirë 1997 në
krahasim me vendet e tjera të rajonit po paraqes një tabelë ku është struktura ekonomike
e Shqipërisë përgjatë harkut kohor 1994-1998.
121
(Tabela 1) 297
297 Tabela marre ne…. The Economist Intelligence Unit “Country Report”, 4th quarter 1999, 15 Regent St,
London SË1Y 4LR, United Kingdom, page 5
122
Efektet ekonomike të firmave piramidale janë të gjera, megjithëse me
informacionin statistikor disponibël është vështirë që të maten me saktësi. Kriza e thellë
ekonomike dhe politike e cila shpërtheu si rezultat i përmbysjes së skemave piramidale
por që, në fakt, kishte filluar të shfaqej që në vitin 1996 dhe kishte një bazë më të gjerë,
çoi në rënie të prodhimit në masën 7%, në rritje të inflacionit në masën 42 për qind dhe
në keqësim të llogarisë korente dhe të defiçitit fiskal. Në mesin e vitit 1997 leku u
nënçmua pothuajse 100 për qind, ndërkohë që politika monetare u vu drejtpërdrejt në
shërbim të sigurimit të likuiditeteve për buxhetin e shtetit. 298 Megjithatë, përpjekjet e bëra
nga ana e Bankës së Shqipërisë, duke rritur përqindjen e interest në rreth 32 %, filluan të jepnin
frutin e tyre. 299
Mund të themi që marrëdhënia e Shqipërisë së fillim-viteve të tranzicionit
karakterizohet veçanërisht nga reagimi dhe mbështetja që FMN-ja dha para, gjatë dhe pas
lulëzimit të firmave piramidale, madje kurdoherë që flitet për zhvillimet ekonomike në
Shqipërinë pas-komuniste, në kujtesë vjen gjithmonë ajo që lanë pas këto organizma të
jashtëligjshme. FMN si një institucion i ligjëruar ndërkombëtar, me të drejta të plota për
të asistuar dhe ndihmuar vendet në tranzicion, pati një reagim disi të vonë, për t’i
parandaluar dhe ndihmuar vendet tranzitive. Ende mbetet një pikëpyetje edhe sot se pse
nuk erdhi një reagim nga aktorët ndërkombëtarë në kohë, i cili të mund t’i jepte drejtimin
e duhur situatës e t’i shpëtonte kaosit.
Megjithatë Shqipëria mbetet rasti tipik, në të cilin vërtetohet, veçanërisht përmes
FMN-së (duke mos lënë mënjanë edhe kontributin e Bankës Botërore) se komuniteti
ndërkombëtar dha një kontribut tejet kuptimplotë në rimëkëmbjen e Shqipërisë në
periudhën e firmave piramidale. Institucionet u angazhuan thellësisht për një proçes të
suksesshëm reformues. Ajo që vlen për t’u përmendur është se këto institucione dhanë
një kontribut tejet të madh edhe në hartimin e politikave makroekonomike. Në çdo rast,
ato ishin të disponueshme dhe në pozicion favorizues për të shprehur me zë të lartë
shqetësimet e tyre dhe për t’i evidentuar ato.
298 shih Chris Jarvis “The Rise and Fall of the Pyramid Schemes in Albania”, IMF Staff Papers,
Volume 47, Number 1, 2000299 Artikulli “Regjimi I politikës Monetare dhe Prirja e Bankës së Shqipërisë nga Gramoz Kolosi, tek
Vëllimi 1. Tiranë: Banka e Shqipërisë, 2007 F. 319
123
Edhe sot e kësaj dite përgjegjësia për firmat piramidale hidhet si pingpong
ndërmjet aktorëve apo spektatorëve të ndryshëm të kohës, në terrenin e së cilës këto
piramida lulëzuan dhe hodhën rrenjë thellë duke lënë pasoja të shumëanshme në
shoqërinë shqiptare, gjithsesi e verteta është që ende sot nuk ka një përgjegjësi politike
apo ligjore të pastër për to, përveç disa drejtuesve te këtyre skemave piramidale që u
dënuan nga gjykatat shqiptare, përgjegjësia politike shqiptare, ndërkombëtare dhe morale
mbetet jetime. Sa më tëpër vite kalojnë aq më e paqartë dhe e errët bëhet si çështje, aq më
e vështirë është të kuptojmë cfarë ndodhi realisht dhe kush fshihej pas tyre. Një pjesë e
konsiderueshme e shqiptarëve humbi kursimet e viteve të mundimshme në emigracion
dhe kurrë nuk i morën ato plotësisht.
Në anketën e rregullt të FMN-së shtrohet pyetja: A ishin vëzhguesit
ndërkombëtarë fajtorë në evidentimin e kompanive informale që cuan në krizën
ekonomike në 1997-ën? 300 Përgjigjia jepet po aty: Si FMN dhe Banka Botërore dhanë
paralajmërime të forta në lidhje me skemat në vitin 1996. Megjithatë, ndikimi i tyre ishte
I limituar. Programi mbështetës I FMN-së ishte aktiv në mbrojtje të ekonomisë shqiptare,
dhe Banka Botërore kishte pezulluar shumicën e kreditimit të saj për arsye të tjera. Është
e diskutueshme nëse FMN-ja dhe Banka Botërore kishin paralajmëruar për skemat në një
periudhë më të hershme dhe cili do të ishte rezultati nëse do të ishte bërë kjo gjë. Por ka
shumë faktorë të tjerë :
Së pari është se ishte e vështirë të bëhet dallimi në mes të tregut të ligjshm dhe
joformal, i cili ishte dhe vazhdon të jetë një përfitim për Shqipërinë, dhe skemat që u
ngritën si fonde investuese.
E dyta është se tani më tepër se kurrë, pra që skemat egzistojnë, konfiskimi i
aseteve është mënyra më efektive për të ruajtur disa para për investitorët. Gjithashtu,
mund të jetë e dobishme sjellja e ekspertëve nga jashtë për t'u marrë me këtë problem,
sidomos kur situata ishte e ngarkuar politikisht.301 Pra deri diku ishte një përfitim poltik
që Shqipëria të ishte në gjendje të sillte administratorë të jashtëm për të menaxhur
300 Sondazhi I FMN-ë mbi Skemat piramidale, “ Eksperinca shqiptare me investimet mashtruese, skemat
ofrojnë shembuj për vendet e tjera”, 8 Nentor 1999, f. 367301 Po aty, f. 367
124
periudhën e krizës që lanë firmat piramidale. Përfitimi ekonomik ishte pak më pak i qartë
për shkak se firmat nuk ishin të gjitha të suksesshme në kthimin e pasurive.
Si përfundim, kriza piramidale ishte një krizë që u ndihmua nga dobësitë e
sistemit bankar, por që nuk lindi nga bankat dhe asnjë bankë nuk u përfshi në aktivitetet
piramidale apo të mbështeste ato, siç ndodhi me segmente të tjera të qeverisjes.
Përkundrazi Banka Qendrore ishte i vetmi zë paralajmërues për rrezikun e tyre. Dobësitë
në qeverisje, paftësia për të menaxhuar situatën e krijuar nga toleranca dhe suporti
shtetëror, mungesa e kuadrit ligjor dhe pritjet e gabuara të publikut që kishin një bazë të
trashëguar, por edhe mbështeteshin mbi informacionin e gabuar dhe të kufizuar për
shoqëritë kapitaliste, të gjitha këto përbëjnë shtratin ku u ushqyen dhe u rritën skemat
piramidale që ishin me pasoja të gjithanshme për shoqërinë shqiptare.
Mbështetja shumëlaterale ishte thelbësore që Shqipëria të arrinte të shpëtonte
vetveten nga kriza që lane piramidat në vitin e errët 97. Qeveria e asaj kohe ishte gati të
rifillonte negociatat me FMN në një program të ri të reformës ekonomike tre-vjeçare.
Shqipëria mbetet rasti tipik, në të cilin vërtetohet, veçanërisht përmes FMN-së
(duke mos lënë mënjanë edhe kontributin e Bankës Botërore) se komuniteti
ndërkombëtar dha një kontribut tejet kuptimplotë në rimëkëmbjen e Shqipërisë në
periudhën e firmave piramidale. Institucionet u angazhuan thellësisht për një proçes të
suksesshëm reformues. Ajo që vlen për t’u përmendur është se këto institucione dhanë
një kontribut tejet të madh edhe në hartimin e politikave makroekonomike. Në çdo rast,
ato ishin të disponueshme dhe në pozicion favorizues për të shprehur me zë të lartë
shqetësimet e tyre dhe për t’i evidentuar ato, sigurisht dhe duke propouar zgjidhje dhe
dhënë rekomandime, pavarësisht se interesa të ndryshme politike në Shqipëri nuk ndajnë
të njëjtin opinion.
125
KAPITULLI III
RIKTHIMI I FMN-SË DHE STRATEGJIA PËR PAKËSIMIN E VARFËRISË
3.1 Programi i FMN-së (1997-1998) dhe Asistenca Emergjente e Pas-Konfliktit
Zyrtarët e FMN-së filluan negociatat në një program të ri trevjeçar në fund të vitit
të 1996, dhe këmbëngulën në reformat radikale që ndikojnë politikën fiskale dhe sektorin
bankar. Këto negociata ishin për shkak të rifillimit të misionit në fillim të vitit 1997, por u
ndërprenë nga kriza politike dhe ekonomike që pasoi kolapsin e skemave piramidale.
Deri sa situata politike stabilizohet FMN ka gjasa të qëndrojë në sfond, edhe pse ajo do
t’i bëjë thirrje qeverisë që të mbetet e palëkundur përballë presionit për të shtypur para.
Megjithatë, mbështetja e jashtme ndoshta ofron shpresën e vetme për Shqipërinë 302
Në 26 Maj 1997 në Romë u zhvillua Konferenca Përgatitore për Shqipërinë, nën
kryesinë e Ministrit Italian të Punëve të Jashtme Lamberto Dini dhe me pjesmarrjen e
përfaqësuesve të vendeve të ndryshme Europiane si dhe organizatave Ndërkombëtare,
edhe agjensitë FMN dhe Banka Botërore. Përfaqësuesit dëgjuan prezantimin e
hollësishëm të Dr Vranitsky, përfaqësuesit personal të OSBE-së, i cili ka përgjegjësinë e
kordinimit të Misionit Këshillues Ndërkombëtar në Shqipëri si dhe raporte të tjera që
kishin të bënin me rivendosjen e stabiliteti politik, sigurisë së brendshme dhe rendit
publik dhe rehabilitimin e sistemit ekonomik e fiannciar. Konferenca u fokusua në
procesin e pajtimit kombëtar dhe mbi zgjedhjet e pritshme. 303
Përfaqësuesit theksuan: 1) rëndësinë e mbajtjes së zgjedhjeve parlamentare të
përcaktuara në 29 Qershor. 2) Shprehën mbështetjen e tyre për Qeverinë e Pajtimit
Kombëtar dhe nënvizuan përgjegjësinë e saj për të siguruar zhvillimin e zgjedhjeve
302 The Economist Intelligence, Country Report Albania, 1st quarter, London: February 1997, f. 21303 AQSH, Fondi 490, Viti 1997, Dosja 818, Fleta 5
126
parlamentare të lira dhe të drejta. 3) Pjesëmarrësit vunë në dukje se aftësia e Komunitetit
Ndërkombëtar për të ndihmuar Shqipërinë varet nga kooperimi i autoriteteve shqiptare
me partitë shqiptare në rivendosjen e sigurisë së brendshme, duke siguruar integritetin e
procesit elektoral dhe ndërmarrjen e hapave të nevojshëm për të rikthyer ekonominë
shqiptare në baza të shëndosha. 4) Konferenca mikpriti prezencën e forcës
shumëkombëshe që vepron nën Rezolutën 1101 të Këshillit të Sigurimit të OKB. Sipas
mandatit të saj kjo forcë ka kontribuar në mënyrë të suksesshme në rivendosjen e
kushteve të sigurisë dhe shpërndarjen e ndihmave humanitare por dhe do të kontribuojë
në vazhdim në sigurimin e një mjedisi të sigurt gjatë procesit elektoral, në pajtim me
konceptet e monitorimit të zgjedhjeve të OSBE. 5) Një prioritet urgjent duhet të kishte
rindërtimi i forcave policore shqiptare. 6) Shqipëria po haset me një numër vështirësish
ekonomike, financiare, institucionale dhe shoqërore të cilat duhet të zgjidhen me qëllim
që të rikthehet stabiliteti i humbur në vend. 304
Në këtë konferencë u la detyrë që autoritetet shqiptare duke vepruar në
bashkëpunim të ngushtë me FMN, BB dhe Komisionin Europian duhet:
Të marrin masa urgjente për të parandaluar rikthimin e skemave
piramidale dhe ndërmarrjeve të lidhura me to, të venë nën kontroll pronat
e tyre që kanë mbetur si dhe të emërojnë një kontrollor të kualifikuar e të
pavarur për të gjitha skemat
Të ndjekin një politikë të shëndoshë buxhetore dhe monetare e cila do të
krijojë kornizën e nevojshme për zbatimin e suksesshëm të programit të
rehabilitimit dhe stabilizimit
Të bëjë përpjekje për mbledhjen e të ardhurës buxhetore dhe në vecanti të
rivendosë kontrollin në pikat e kalimit të kufirit. Pjesmarrësit ishin të
gatshëm të jepnin ndihmë të menjëhershme në këtë fushë si mjaft e
rëndësishme për arritjen e stabiliteti fiskal. 305
Rekomandimi për fushat urgjente në afat të shkurtër që duhet të ndërhyej ishin:
1) Rifillimi i aktiviteteve ekonomike dhe punësimit. 2) Forcimi dhe fokusimi më i
304 Po aty, fleta 5-6305 Po aty, fleta 6-7
127
mirë i rrjetit të përkrahjes sociale. 3) përmirësimi urgjent i mbledhjes së të
ardhuravedhe administrimi i shpenzimeve publike. 4) riparimi i infrastrukturës
thelbësore. Dhe në afat të mesëm 1) Reformat administrative dhe Ndërtimi i
institucioneve, 2) Reforma dhe trajnimi i gjykatave. 3) Zhvillimi i Burimeve
Njerëzore. 4) Reforma e sistemit financiar-bankar. 5) Zhvillimi i sektorit
bujqësor. 306
Pjesmarrësit vunë në dukje qëllimin e Komisionit Europian dhe Bankës Botërore për të
mbajtur një Konferencë Dhuruesish sapo që Qeveria e Re të ketë ngritur një program
ekonomik të mbështetur nga FMN.
Në Nëntor 1997 në një njoftim për shtyp FMN deklaron se: si pasojë e trazirave të
ndodhura, FMN miratoi kredinë Asistenca Emergjente e Pas-Konfliktit (EPCA) për
Shqipërinë, për mbështetje emergjente në shumën e 12 milionë dollarëve, e cila do të
ndihmonte shqipërinë të dilte nga kriza financiare e 1997. 307 Kjo do të ishte një ndihmë
shumë e domosdoshme për Shqipërinë e cila ishte e shkatërruar nga nga ekonomia. FMN
do të mundohej të asistonte vendin për të dalë nga kriza dhe për të rimëkëmbur
dimensionin makroekonomik, dhe do të bënte të mundur realizmin e programit ekonomik
të vitit 1997-98.
Viti 1997 ishte vit i kaosit dhe tensionit të madh socialo-politiko-ekonomik, i
shtrirë në mbarë vendin, si rezulatet e kolapsit të skemave piramidale që vepruan të
lejuara nën heshtjen e plotë ndërkombëtare dhe qeveritare. Edhe institucionet
ndërkombëtare nuk kishin dhënë asnjë shenjë alarmi ndaj firmave piramidale që ofronin
përqindje të larta interesi.
Paralajmërimet e para erdhën në shtator të vitit 1996 kur Fondi Monetar
Ndërkombëtar i kërkoi qeverisë shqiptare që të distancohej nga firmat piramidale dhe të
ndalonte përhapjen e mëtejshme të tyre. Më pas, në nëntor, Banka Botërore dhe FMN-ja
e paralajmëruan qeverinë shqiptare për falimentimin e pashmangshëm të këtyre firmave
306 Po aty, fleta 7
307 IMF Approves Emergency Post Conflict Assistance for Albania, IMF Press Release No 97/51,
Washington: 1997. Burimi Online https://www.imf.org/external/np/sec/pr/1997/pr9751.htm
128
dhe i kërkuan asaj të vendoste një kontroll të rreptë mbi to, madje, për dhënien e huave, i
vunë si kusht mbylljen e firmave piramidale.308
Duke ju referuar njoftimit për shtyp të FMN-së të datës 7 nëntor të vitit 1997, ku
paraqitej edhe platforma e programit, situata e Shqipërisë së asaj kohe do të përshkruhej
kështu:
Në fillimin e tranzicionit, si vendi më i varfër dhe me ekonominë më të izoluar nëEuropë, Shqipëria ka bërë një progres të dukshëm për vitin 93-95. PBB vjetor kapësuar një rritje mesatare prej 9% dhe inflacioni një rënie deri në 6%. Disbalancate jashtme kanë rënë thellësisht për shkak të privatizimit të shpejtë të sektoritagrikulturor, tregtisë me pakicë, ndërmarrjeve lulëzuese të mesme dhe të vogla, sidhe një disipline të re financiare në nivel sipërmarrës shtetor dhe buxhetor. Nëvitin 1996, pati një devijim të tranzicionit në Shqipëri. Politikat e ndjekurazgjedhore e rritën defiçitin buxhetor me 101/2% të PBB-së dhe inflacioni vjetor utre-shifrua. Pavarësisht paralajmërimeve të FMN-së dhe Bankës Botërore, skematpiramidale morën përhapje të gjerë “si kërpudhat”, me përqindje të pavërteta tëlarta interesi të cilat barazoheshin pothuajse me gjysmën e vlerës së PBB-së. NëMars 1997, Shqipëria ra në anarki dhe luftë civile. Rënia ekonomike prej krizës,ka arritur përmasat e një depresioni të brendshëm kaotik ekonomik.309
Në qendër të vëmendjes së programit të qeverisë së asaj kohe shtrohej nevoja për
rënien e menjëhershme të inflacionit dhe nxitjen e rritjes ekonomike. Objektivat kryesore
ishin kufizimi i rënies së PBB-së reale (8% në vitin 1997) dhe rritja e saj në 12% në vitin
1998, ruajtja e përqindjes vjetore të inflacionit në 51-54% në vitin 1997 dhe zbritja e tij
në vlerat 15-20% për vitin 1998 si dhe ruajtja e rezervave ndërkombëtare mbi
ekuivalenten e 3.5 muajve importe për vitin 1998.310
Më tej, për të arritur këto objektiva, politikat fiskale do të synonin të kufizonin
defiçitin e brendshëm të financuar buxhetor deri në pothuaj 13% të PBB-së për vitin
1997, dhe deri në më pak se 10% të PBB-së për vitin 1998. Kjo do të arrihej sipas
autoriteteve,fillimisht përmes riaktivizimit dhe më tej përparimit të sistemit të
grumbullimit të taksave, rritjes së përqindjes së taksimit, duke përfshirë një rritje
kuptimplotë të përqindjes së vlerës së Tatimit mbi Vlerën e Shtuar (TVSH), si dhe
përmes kufizimit të shpenzimeve, duke përfshirë racionalizmin e shërbimit civil. Banka e
308 Valentina Duka, vep.e përmendur, fq. 355.309 IMF Approves Emergency Post Conflict Assistance for Albania, vepër e përmendur,310 Po aty.
129
Shqipërisë do të mbështeste njëkohësisht uljen e inflacionit duke bërë të mundur ruajtjen
e një politike të shtrënguar monetare.311
Për sa i përket reformave strukturore ishte planifikuar aplikimi i një sërë
reformash strukturore duke filluar nga progresi i sektorit të privatizimit ose likuidimit të
tre bankave tregtare në pronësinë e shtetit, mbylljes përfundimtare të kompanive që
operonin në formatin e firmave pirmamidale; reformës në shërbimin civil, një riaktivizimi
të proçesit të privatizmit të ndërrmarrjeve; e deri në ndërtimin i një tregu funksional
agrikulturor të tokës së punueshme.
Kriza e vitit 1997 si rrjedhojë e rënies së firmave piramidale do të ndikonte në
varfërimin e shoqërisë shqiptare. Sipas Fondit Monetar Ndërkombëtar në planin afat-
mesëm do të ishte sektori privat ai që do të ndihmonte në rimëkëmbjen ekonomike të
familjeve shqiptare. Qeveria shqiptare duhet të të ndihmonte me disbursime e asistencë
sociale, skema të punësimit dhe shërbimeve publike për përfituesit e asistencës sociale.
Një tjetër çështje ku duhet të fokusoheshin autoritetet shqiptare ishte dhe furnizimi me
produket farmaceutike, kirurgjikale dhe pajisje të nevojshme për sektorin e shërbimit të
shëndetit publik.312
Në datën 9-10 Qershor sipas një letërkëmbimi i Z. Bashkim Fino Kryetar i
Këshillit të Ministrave të kohës për Z. Arben Malaj Ministër i Financave të asaj kohe
zbulojmë se me propozimin e FMN dhe të Bankës Botërore u bë në Romë një takim
konfidencial mes përfaqësuesve të Qeverisë dhe përfaqësuesit të Republikës. FMn dhe
Banka Botërore luajtën rolin e mediatorit në këtë negocim. Axhenda e takimit u vendos
nga ekspertët e FMN-së dhe të Bankës Botërore dhe ishte diskutimi i cështjeve kryesore
si më poshtv:
1. Vendosjes së administratorëve në të gjitha shoqëritë të cilat kanë marrë hua
nga publiku me prioritet ato shoqëri apo persona të cilët vazhdojnë të operojnë
akoma, pra që janë akoma aktivitete në tregun shqiptar, sipas skemës së
propozuar nga këto dy organizata.
311 Po aty.312 Po aty.
130
2. Përgatitjen e një projektdekreti lidhur me transparencën dhe administrimin e
këtyre shoqërive. Ky projekt do të paraqitej nga Këshilli i Ministrave dhe do
të nënshkruhej nga Presidenti dhe
3. Të hartoheshin termat e referencës por administratorët dhe ekspertët
financiare në shoqëritë huamarrëse . 313
Pasi u ra dakord për për problemet e mësipërme, në mbasditen e datës 9 Qershor
Z. Daglas Webb u tërhoq për të bvrë një projekt dekret i cili u paraqit për diskutim në
datën 10 Qershor 1997. Pas shumë diskutimesh ekspertët e FMN-së ju paraqitën palëve
një marrëveshje për nënshkrim me të cilën qeveria do të binte dakord dhe presidenti do të
nënshkruante dekretin dhe ndryshimesh përfaqësuesiI presidentit nuk I pranoi ndryshimet
dhe nuk I firmosi me pretendimin që nuk kishte të drejtë ligjore dhe kërkoi shtyrjen e
bisedimeve për në Tiranë. Nga ana e të dy institucioneve këtij të fundit ju la 19 orë fat për
të kontaktuar dhe dhënë përgjigjen e tij përfundimtare Përfundimisht përfaqësuesit e
Këshillit të Ministrave dhe ekspertët e Bankës Botërore dhe FMN-së ishin dakord me
projekt dekretin e paraqitur nga këto institucione dhe me nënshkrimin e marrëveshjes për
pranimin dhe miratimin e këtij dekreti. 314
Sipas FMN-së, programi mund të rrezikohej nga mungesa e aftësisë së
autoriteteve shqiptare në hartimin dhe implementimin e masave makroekonomike dhe
strukturore për realizimin e programit, veçanërisht në përcaktimin e nevojave kyçe në
kushtet e situatave të paparashikuara. Nivel i lartë i disponueshmërisë dhe gatishmërisë
nga ana e autoriteteve shqiptare për të bërë të mundur zbatimin e politikave ishte
gjithashtu një domosdoshmëri. Gjithashtu ekzistonte frika se balanca e pagesave do të
vazhdonte të mbetej në pozicion të vështirë edhe për vitin 1997-1998. Dhe në planin
afatgjatë Shqipëria do të vazhdonte të kërkonte mbështetje të jashtme. Deri në kohën e
hartimit të këtij programi Shqipëria kishte vënë në përdorim 45 milion dollarë amerikanë
të huazuara prej Fondit Monetar Ndëkombëtar.315
Rënia piramidale do të rezultojë në një përkeqësim të ndjeshëm në performancën e
ekonomisë në vitin 1997. Bëhet një kthim mbrapa në kushtet e hershme 1990, kur
313 AQSH, Fondi 490, Viti 1997, Dosja 618, Fleta 1314 AQSH, Fondi 490, Viti 1997, Dosja 618, Fleta 3315 Po aty.
131
Shqipëria ishte e varur nga ndihma ushqimore dhe ka pasur një tentativë eksodi masiv
në Perëndim. Megjithatë, ka edhe një shans për njëngritje të lehtë të ekonomisë nëse
sigurohet një mbshëtetje financiare shumëlaterale . FMN-ja ka bërë deklarata
mbështetëse dhe, në bazë të përvojës së viteve të fundit, ndihma e jashtme do të jetë e
konsiderueshme. Shqipëria është promovuar si një ekonomi vitrinë nga FMN-ja dhe
ka gëzuar mbështetje të konsiderueshme politike nga SHBA. Nuk është këtu arsyeja
për të besuar se ndihma do të vinte për të zbutur dëmet pra efektet e rënies së firmave
piramidale në ekonomi. BE-ja do të vejë gjithashtu nën presion shtetet anëtare të
prekshme nga pasojat e krizës, veçanërisht Italinë dhe Greqinë, për të ofruar ndihmë
financiare për Shqipërinë. Prapambetja relative e ekonomisë shqiptare mund të
ndihmojë gjithashtu për të kufizuar dëmet. Fakti se më shumë se 50% e GDP-së është
ende e gjeneruar nga bujqësia. Sektori është i rëndësishëm në këtë drejtim. Nëse
qeveria që të rimarri tokën bujqësore nga ata që kanë falimentuar si rezultat kanë
shitur pronën e tyre për të investuar në skemat piramidale, ka një shans që të prekë
setorin e bujqësisë, e cila ka qenë motori i rritjes ekonomike në vitet e fundit. 316
FMN-ja hartonte raporte mbi Shqipërinë dhe si duhet të dilte nga kriza brënda
vitit 1998 nëpërmjet disa objektivave. Në raportin e 7 Nëntorit 1997 ata shkruajnë:
Qëllimi kryesor makroekonomik i qeverisë, për 1997-1998 të jetë zhvlerësimi i shpejtë
dhe rifillimi i rritjes. Objektivat kryesore makroekonomike të programit janë: (1) të
kufizohet rënia e Prodhimit të Brëndshëm Bruto (PBB) real nga 8 për qind në vitin
1997 të arrijë rritje reale prej rreth 12 për qind ne 1998; (2) të arrihet mbajtja e normës
vjetore të inflacionit nga rangu 51-54 për qind në vitin 1997,të kalojë në 15 - 20 për qind
në vitin 1998; dhe (3) të mbahet rezerva ndërkombëtare bruto mbi ekuivalentin e 3.5
muajve importe gjatë vitit 1998. Për të arritur këto objektiva, politika fiskale do të synojë
kufizimin e defiçitit buxhetor të financuar brenda vendit për rreth 13 për qind të PBB-o
në vitin 1997, dhe ulet 10 për qind e GDP në vitin 1998. Kjo do të bëhet duke parë
rivendosjen dhe pastaj të përmirësohet mbledhja e taksave; rritja e normave të taksave,
duke përfshirë një rritje të konsiderueshme në normën e TVSH-së; dhe duke i ushtruar
vetëpërmbajtje shpenzimeve, duke përfshirë racionalizim të shërbimit civil. Banka e
316 Country Report Albania, February 1997, f. 9
132
Shqipërisë do të mbështesë përpjekjet për zvogëlimin e inflacionit duke mbajtur në
mënyrë të përshtatshme një qëndrim monetar të shtrënguar.317
Kjo duhej të arrihej nëpërmjet:
Reformave strukturore: Sipas programit autoritetet janë duke planifikuar një
gamë të gjerë të reformave strukturore, duke përfshirë: (I) progresin në privatizimin apo
likuidimin e dy nga tre bankat tregtare me kapital shtetëror, (II) përmbylljen e kompanive
që drejtonin skemat piramidale; (III) reforma në shërbimin civil; (IV) një rifillimin të
privatizimit të ndërmarrjeve; dhe (V) krijimi i një tregu funksional të tokës bujqësore.318
Adresimi i nevojave sociale : Kriza ka rezultuar në varfërimin e popullsisë
shqiptare. Në afat të mesëm, zbutja e varfërisë do të bazohet në arritjen e një rritje të lartë
e të qëndrueshme drejtuar nga zhvillimi i sektorit privat. Megjithatë, në afat të shkurtër,
do të kërkohet mbështetje e përkohshme e synuar drejt familjeve më të varfëra. Qeveria
pra, do të përshpejtojë pagesat e ndihmës sociale, dhe do të futë në skemat e shërbimit të
punëve publike / komunitare për përfituesit e ndihmës sociale që të mund të punojnë.
Gjithashtu, në muajt e ardhshëm, qeveria do të trajtojë si prioritet mungesat e theksuara
në farmaceutikë, mallrave kirurgjikale dhe materialet e pajisjet për shërbimet e shëndetit
publik.319
Gjithashtu ata mendojnë se angazhimi i fortë i autoriteteve për zbatimin e
politikave, dhe ndihmave të konsiderueshme teknike në një gamë më të gjerë fushash, do
të jetë thelbësore për të arritur objektivat e programit. Gjithashtu, bilanci i pozicionit të
pagesave të Shqipërisë do të mbetet i vështirë gjatë pjesës së mbetur të vitit 1997 dhe
1998. Përdorimi i financimit të FMN-së nga tetori i 1991 deri në fund 1997 arrinte në 32
milionë SDR (rreth 45 Milion US $).
Sipas Z. Fatos Nano, kryeministër I kohës në fjalimin, mbajtur në 3 tetor 1997 në
Konferencën e FMN-së në Hong Kong. “Prioritet i qeverisë së re duhet të jetë
përfundimi I restaurimit të rendit publik e cili filloi me ardhjen e forcave shumëkombëshe
që marrin pjesë në Operacionin Alba dhe tani është duke u ushtruar nga forcat e
317 IMF Approves Emergency Post Conflict Assistance for Albania, vepër e përmendur, burimi online
http://www.imf.org/external/np/sec/pr/1997/pr9751.htm318 Po aty, burimi online http://www.imf.org/external/np/sec/pr/1997/pr9751.htm319 Po aty, Po aty, http://www.imf.org/external/np/sec/pr/1997/pr9751.htm
133
sigurimit të vendit, ndërsa në të njëjtën kohë duhet të vazhdojë perspektiva e
institucioneve demokratike të cilat në themel jane jetike për stabilitetin e ekonomisë sonë
në zhvillim të tregut”320.
Duke u kthyer në sferën makro-ekonomike, prioritet i qeverisë do të ishte arritja e
stabilizimit dhe fillimi i procesit të uljes së inflacionit I cili arriti 28 për qind në gjysmën
e parë të vitit 1997. Kjo do të arrihej nëpërmjet kombinimit të politikave të shëndosha
makro-ekonomike dhe reformat më të gjera strukturore. Në mbështetje të këtyre
qëllimeve, u përgatit një program që përfshinte masa të menjëhershme për të frenuar
defiçitin fiskal të vendit, për të vendosur asetet e mbetura të skemave piramidale nën
kontrollin administrativ para një likuidimi të rregullt, dhe vazhdimi me reformat
thelbësore strukturore, duke përfshirë zhvillimin e një sistemi të mirë-rregulluar bankar
sektorit privat.321
Pas implementimit të këtij programi, i cili do të mbështetej nga programi ndihmë-
emergjente gjashtë mujore i FMN-së dhe nga donatorë të tjerë shumëpalësh dhe
dypalësh. Në këtë deklaratë qeveria që ai përfaqësonte tregohej e përkushtuar për të
reduktuar të gjitha shpenzimet jo të domosdoshme, të mbështetur nga Banka e Shqipërisë,
e cila do të mbajë një politikë të shtrënguar monetare dhe një politikë fleksibël të kursit të
këmbimit. 322
Të dhënat statistikore për ecurine e ekonomisë shqiptare gjatë viteve 1997-1999
nuk mungojnë në shtypin shqiptar, por jo gjthmonë këto shkrime për parametrat makro-
ekonomike janë adekuate, madje disa herë këto raporte cungohen apo dhe
keqinterpretohen nga shtypi (si p.sh. në rastet kur një parametri të caktuar i jepet më
shumë rëndësi sesa duhet dhe një parameter tjetër kryesor injorohet fare). Për me tepër,
këto të dhënat statistikore që hasen në shtyp zakonisht i përkasin një periudhe të shkurtër
kohore, disa muaj ose dy-tre vite, dhe mungesa e të dhënave për vitet e mëparshme e bën
të pamundur perceptimin e ecurisë së ekonomisë shqiptare për një periudhë afatgjatë.
Arsyeja pse kam zgjedhur të citoj vetëm raporte dhe letra zyrtare dhe jo shtypin shqiptar
320Statement by Prime Minister H.E. Mr. Fatos Nano Head of the Delegation of the Republic of Albania,
IMF - World Bank Annual Meeting September 23 – 25, 1997, press release no. 27, p.2 burimi online
http://www.imf.org/external/am/speeches/pdf/pr27ale.pdf321 Po aty, f. 3, burimi online http://www.imf.org/external/am/speeches/pdf/pr27ale.pdf322 PO aty,
134
në lidhje me marrëdhëniet e FMN-së me Shqipërinë gjatë këtyre viteve të vështira është
se këto shkrime janë të rralla dhe jo objektive, shtypi është I varfër dhe I ndikuar nga
ngjarjet e kohës, I orjentuar politikisht dhe ato pak shkrime janë bazuar mbi fakte jo reale
por thjeshtë supozime . Në raportin e përbashkët të muajit Maj 1999 midis qeverisë
shqiptare dhe FMN-së theksohen këto pika kryesore 323
1. Vendosmëria e Shqipërisë për të lënë pas trazirat e rënda ekonomike dhe
sociale të vitit 1997. Outputin ta çojë në nivelet e para krizës, inflacioni të ulet në shifra
unike, dhe programi i reformave strukturore të vazhdojë. Gjithashtu vihet në dukje
progresi i kërcënuar nga fluksi masiv i refugjatëve nga kriza në Kosovë, të cilat kanë
imponuar presione të konsiderueshme në ekonominë shqiptare. Ndërkohë që qeveria
mbetet fuqimisht e përkushtuar për të zhvilluar reforma objektive 2. Ky raport konkludon
se Shqipëria ka ende rrugë të gjatë përpara që të krijojë një ekonomi të shëndoshë të
tregut dhe të trajtojë varfërinë e përhapur: edhe pas rritje së shpejtë në vitet e para të
tranzicionit (1992-1996) standarti mesatar i jetesës në Shqipëri mbetet një nga më të
ulëtat në Evropë. Për të mbështetur programin e saj, qeveria shtron mundësinë e një
marrëveshje dy-vjeçare me FMN-në. Duke zgjeruar rregullimin strukturor (ESAF), një
kredi të rregullimit strukturor (SAC) dhe rregullime të tjera dhe kreditimit të investimeve
nga Banka Botërore, dhe mbështetje të mëtejshme financiare dhe teknike nga Kreditorët
bilateralë dhe multilateralë dhe donatorët. Qeveria gjithashtu në këtë raport thekson se
kërkon grante buxhetore nga Bashkimi Evropian dhe donatorëve të tjerë dypalësh për të
ndihmuar në barrën e refugjatëve.
323 Albania Enhanced Structural Adjustment Facility, Policy Framework Paper for 1999–
2001, Prepared by the Albanian authorities in collaboration with the staffs of the
International, Monetary Fund and the World Bank, May 28, 1999, faqe 1-20
135
3.2 Marrëdhëniet e FMN-së me Shqipërinë nga viti 1998-2001
FMN dhe instutucione te tjera ndërkombëtare kategorizojnë/grupojnë vendet e
botës sipas parametrave ekonomike dhe standarteve te jetesës. Një prej këtyre grupimeve,
ku bën pjesë dhe Shqipëria, është kategoria e vendeve që janë ‘në zhvillim’, që përfshin
shtete që nuk kanë parametra të avancuara të ekonomisë dhe kushteve të jetesës në raport
me vendet ‘e zhvilluara’ dhe industriale (si shtetet perendimore fjala vjen), por që nga
ana tjetër janë shtete në zhvillim e sipër, pra që kanë ndryshime pozitive në krahasim me
veten. Tek databaza e sipërpërmendur e FMN (World Economic Outlook Database) kjo
kategori ndahet dhe simbas rajoneve gjeografike, pra shtete me parametra të ngjashëm që
gjenden në një rajon/kontinent të caktuar. Grupi ku bën pjesë Shqipëria është ai i vendeve
në zhvillim, nënkategoria e Evropës Qendrore dhe Lindore, ku pëfshihen dhe 15 shtete të
tjera.
Shqipërisë I huazohen nga FMN në bazë të Programit të Uljes së Varfërisë dhe
Rritjes Ekonomike (PRGF) një kredi prej 45 milion dollarësh Amerikanë e cila do të
jepej në 8 këste përgjatë viteve (1998-2001). 324 Kjo kredi do të ndihmonte në realizimin
e politikave të mëdha makro-ekonomike dhe konsolidimin e ekonomisë.
Në 12 dhjetor 1998, kryeministri I asaj kohe Pandeli Majko, Ministri I Financave
Anastas Angjeli dhe Guvernatori i Bankës së Shqipërisë Shkëlqim Cani I drejtohen me
një Letër Qëllimi Michel Camdessus Drejtorit Menaxhues të FMN-së ku shkruajnë
arritjet e qeverisë shqiptare por dhe politikat që Shqipëria synon të zbatojë në kontekst të
mbështetjes financiare nga ana e FMN-së. Dokumenti, i cili është pronë e Shqipërisë,
është vënë në dispozicion në faqen e internetit të FMN-së në marrëveshje me anëtarët në
shërbim të përdoruesve të internetit të FMN- së. Ata fokusohen në 4 pika të cilat janë më
poshtë :
1. Që prej Bordit Ekzekutiv të FMN-së e cila miratoi marrëveshjen e parë vjetore
nën ESAF në maj 1998, autoritetet e Republikës së Shqipërisë kanë vazhduar të zbatojnë
324 Bulletin Of The Bank Of Albania, 2012 H1 p. 6 Shih Burimin Online
file:///C:/Users/ccc/Downloads/Bulletin_of_the_Bank_of_Albania_H_I_2012.pdf
136
politika të forta stabilizimit të iniciuara pas krizës së rëndë të vitit 1997. Të gjitha kriteret
e performancës sasiore të fund të shtatorit u përmbushën, inflacioni ka rënë ndjeshëm,
dhe prodhimi pritet të rimarrë në nivelin para krizës deri në fund të vitit 1998. Gjithashtu,
reformat strukturore janë duke u zhvilluar në shumë fusha, dhe kriteri performancë
strukturore u vërejt në fund të shtatorit dhe do të vendoset mbi privatizimin e Bankës
Kombëtare Tregtare. 325
2. Progres i mirë në stabilizimin dhe reformën e ndërprerë nga një periudhë e
shkurtër e trazirave civile në shtator. Shumë shpejti pas kësaj, në fillim të tetorit, qeveria
aktuale mori detyrën. Edhe pse trazirat shkaktuan disa përçarje ekonomike, treguesit
makroekonomikë kanë mbetur gjerësisht në rrugën e duhur. Megjithatë, kriteri
performancë strukturore në uljen e fuqisë punëtore në institucionet buxhetore të 135,000
deri në fund të shtatorit nuk do të mund të vërehet. 326
3. Autoritetet shqiptare mbeten të angazhuara të mbështesin objektivat
makroekonomike dhe strukturore të programit ESAF, dhe Memorandumi bashkangjitur
plotësues i Politikave Ekonomike dhe Financiare përshkruan përparimin e bërë, dhe
masat shtesë që do të zbatohen për të arritur këto objektiva. Në fuqinë e këtyre masave të
politikës, duke përfshirë angazhimin tonë për të përfunduar zvogëlimin e punësimit
buxhetor për 135,000 deri në fund të 1998, do të doja të kërkoja një dokument të heqjes
dorë për jo vëzhgimin e kriterit të sipër-përmendur të performancës. Nëse është e
nevojshme, ne jemi të përgatitur për të marrë masa të mëtejshme për vitin 1999 të cilin e
presim që parlamenti ta miratojë para fundit të vitit. Nëse miratohet, ky buxhet do të
mund të shërbejë si bazë për të rënë dakord në marrëveshjen e dytë vjetor nën ESAF në
mbështetje të programit tonë ekonomik për prill 1999-mars 2000. 327
Një nga ngjarjet më të rëndësishme politike të vitit 1998 ishte miratimi i
Kushtetutës. Ajo arriti të miratohej në parlament me 2/3 e votave të socialistëve dhe
aleatëve të saj, ndërkohë që opozita bojkotoi si procesin e hartimit, ashtu edhe atë të
votimit të saj. Referendumi popullor u mbajt më 22 nëntor 1998. Pavarësisht pjesëmarrjes
325 Letter of Intent of the government of Albania, which describes the policies that Albania intends to
implement in the context of its request for financial support from the IMF. Tirana, December 12, 1998
Shih burimin online http://www.imf.org/external/np/loi/121298.htm326 Po aty, shih burimin online http://www.imf.org/external/np/loi/121298.htm327 Po aty, shih burimin online http://www.imf.org/external/np/loi/121298.htm
137
së ulët në votime, Kushtetuta u aprovua nga vota popullore. Mungesa e një procesi
gjithpërfshirës për hartimin e dokumentit themelor të vendit do të shikohej si mangësi
dhe do të bëhej pretekst nga forcat politike për ndërhyrjet që do të bëheshin më tej në
Kushtetutë. Kushtetuta e re i jepte më shumë funksione dhe një rol më të rëndësishëm
institucionit të parlamentit. Kompetencat parlamentare cënuan në mënyrë indirekte
kompetencat presidenciale, të cilat u reduktuan. Presidenti tani merrte përgjegjësitë e një
presidenti simbolik në një republikë parlamentare. 328 Nga institucionet e Bashkimit
Evropian, Kushtetuta e vitit 1998 është konsideruar “një kuadër i përshtatshëm për të
mbështetur zhvillimin demokratik të Shqipërisë. 329
Në raportin e përbashkët të muajit Majit 1999 midis qeverisë shqiptare dhe FMN-
së theksohen me forcë një sërë pikash të cilat u realizuan gjatë vitit 1998 si: 1. Stabiliteti
makro-ekonomik u rivendos në vitin 1998. 2. Rivendosja e ligjit dhe rendit. 3. Mbylljen e
skemave piramidale, të cilat shkaktuan krizën, të hyjë në fazën përfundimtare.
Administratorët e huaj, të cilët janë emëruar në vitin 1997, shitën disa prej aseteve për të
cilat titulli i qartë është në dispozicion, dhe lanë mbi të administratorët lokalë detyrën e
vendosjes së aseteve të mbetura dhe shpërndarjen e të ardhurave për investitorët. 4.
Reformat që nevojiten për të mbështetur rimëkëmbjen vazhduan. 5. Ristrukturimi I
Bankave, Banka Tregtare Agrare është vënë në likuidim, Banka Kombëtare Tregtare
(BKT) është përgatitur për privatizim dhe një blerës i huaj strategjik është zgjedhur, dhe
Banka e Kursimeve është e nevojshme që të mbahet në një kontratë të qeverisjes e cila i
jep të drejtën e vetos në vendimet kyçe operative të këshilltarëve të huaj. 5. Megjithatë,
nevojat e zhvillimit të Shqipërisë mbeten thelbësore: PBB për frymë është vetëm rreth
800 $ US, infrastruktura themelore mungon ose në riparim të dobët; sistemi financiar
është i pazhvilluar; baza tatimore duhet të zgjerohet më tej; dhe kapacitetet institucionale
duhet të forcohen.
Në këtë raport vendosen Objektiva, Strategji, dhe Politika për 1999 dhe afat të
mesëm, 1) Prioritetet e identifikuara në raportin e mëparshëm mbetën në fuqi në qoftë se
328 Afrim Krasniqi, Sistemet politike në Shqipëri, 1912-2008, Botimi i dytë,Tiranë: Ermal, fq. 261329 “Shqipëria,Raporti i Stabilizim Asocimit 2003”, Komisioni i Komuniteteve Evropiane, Bruksel
26.3.2003, fq. 3 burimi online http://www.mie.gov.al/
138
potenciali i rritjes së ekonomisë është që të jetë maksimalisht dhe problemet sociale
adresohen. 2), Prioritetet e reformës nuk kanë ndryshuar. Sektori financiar duhet të
ristrukturohet për të siguruar se kursimet janë ndërmjetësuar në sektorin privat në një
mënyrë produktive. Gjithashtu Politika Fiskale: Buxheti i 1999 sipas këtij raporti
pasqyron angazhim të fortë të qeverisë për stabilizimin e mëtejshëm fiskal. Me
financimin e jashtëm parashikuar në program, deficiti me financim të brendshëm do të
reduktohet në 5 ½ për qind të PBB-së, në rënie me 1 pikë përqindje nga 1998, dhe rreth
gjysma e vlerës në vitin 1997.
Nga ana e shpenzimeve, kursimeve në shpenzimet korrente, duke përjashtuar ato
që lidhen me Reformat e sektorit publik dhe kriza civile humanitare të refugjatëve nga
Kosova dhe pagesat e interesit do të ndihmojnë për të financuar rritje të shpenzimeve për
operacionet, mirëmbajtjen dhe për investimet. Në mënyrë për të rritur shpenzimet në
infrastrukturë, shëndetësi, arsim, dhe rrjetit të sigurisë sociale në afatin e mesëm, ndërsa
arritja e konsolidim të mëtejshëm fiskal, një rritje në raportin e taksave ndaj PBB-së do të
jetë e nevojshme. Gjithashtu ky raport përfshin politikat e ndërrmarra në politikat e
shkëmbimit monetar, sektorin e jashtëm, politikat sektoriale dhe Viti 1999 ishte po ashtu
problematik për vendin. Si rezultat i luftës në Kosovë, vendi pati një fluks masiv
refugjatësh, duke shkaktuar probleme për Shqipërinë, e cila ishte ende një shtet i dobët
dhe me ekonomi të brishtë. Në planin politik, ngjarjet në Kosovë ndikuan në afrimin e
përkohshëm të aktorëve politikë në vend. Roli i “qeverisë Majko” në përballimin e krizës
u vlerësua pozitiv si për mbështetjen që u dha rreth 500 mijë refugjatëve kosovarë, ashtu
edhe për bashkëpunimin me NATO-n dhe bashkësinë ndërkombëtare për parandalimin e
një katastrofe humanitare. 330strukturore, reforma e sektorit bankar, sigurinë, rendin
publik, dhe forcimin e gjyqësorit, punësimin, bujqësinë dhe tregun e tokës ,
infrastrukturën, privatizimn, shëndetësinë, arsimin dhe deri përmirësimin statistikor,
kërkesat për financim të jashtëm, menaxhimn e borxhit të jashtëm, kërkesat e asistencës
teknike etj.
330 Freedom House, Freedom in the world 1999, shih burimin online
https://freedomhouse.org/report/freedom-World/1999/albania#.VdPBoLKqpBc
139
Qё prej vitit 1997 Shqipëria ka përfituar nga FMN mbështetje nё shumёn prej 64
milion dollarë pёr reformimin e sektorit bankar dhe tё administratёs publike, veçanërisht
pёr administrimin financiar, si dhe pёr fuqizimin e stabilitetit makro-ekonomik. 331
Nga ana e shpenzimeve, kursimeve në shpenzimet korrente, të lidhura me krizën
humanitare të shkaktuara nga lufta e Kosovës ekspertët e FMN-së rekomandonin që
qeveria duhet të mbajë objektivat e programit fiskal dhe monetar të vendosura më parë
për vitin 1999 për të ruajtur një normë të fuqishme të rritjes, drejtorët theksuan rolin
kritik dhe që mbështetja financiare duhet të vazhdojë në përmbushjen e shpenzimeve të
krizës në Kosovë. Drejtorët gjithashtu theksuan se vigjilenca e madhe ishte e nevojshme
për të siguruar që këto shqetësime të krijuara nga kriza e Kosovës nuk e dobësojnë
qeverisjen. Qeveria duhet të vazhdojë të zbatojë programin e saj anti-korrupsion dhe
reformat e nevojshme në gjyqësor, doganat dhe administratën publike. Episodi i skemave
piramidale duhet të përfundojë sa më shpejt dhe të jetë sa më transparent. Së fundi, ata
theksuan se është e rëndësishme që autoritetet të respektojnë standartet më të larta të
transparencës në kontabilizimin e shpenzimeve dhe e financimit të lidhura me krizën e
Kosovës.332
Megjithatë, dobësitë administrative janë vetëm një pjesë nga arsyet që shpjegojnë
dallimin e madh midis Shqipërisë dhe fqinjëve të saj. Problemet e qeverisjes mbeten një
pengesë serioze. Për shembull, duke e vendosur Shqipërinë në lagjen hije të Republikës
së Kirgistanit, Azerbajxhanit dhe Gjeorgjise. Nuk është e habitshme, në përgjithësi
paefektshmëria në qeverisje dhe administrimin e të ardhurave, administrata arbitrare në
dogana dhe departamentet e taksave ka qenë kohët e fundit e identifikuar nga një studim
gjithëpërfshirës mbi barrierat e investimeve si një parandalues kryesor ndaj investimeve
(të huaja) në vend. Kombinimi i, normave mesatare të taksave në kontekstin rajonal,
331 Austrian Development Agency, Referati pёr Shqipёrinё, “Shqipëri plani 2007-2009”, botuar nga
Ministria
Federale pёr Çёshtjet Evropiane dhe Ndёrkombёtare, Vjenë Austri, fq 18 332 IMF Executive Board Approves Albania's Second Annual Program under ESAF and Augmentation;
Releases US$30 million Credit Tranche, News Brief No. 99/27, Washington: IMF, June 14, 1999
140
mbledhjen e të ardhurave të ulta, dhe ryshfet e larta, sigurisht që ndikojnë negativisht në
ekonomi.333
Në qershor të vitit 1999, Bordi Ekzekutiv i FMN-së miratoi një investim të dytë
financiar vjetor prej 30 milion dollarësh amerikanë në mbështetje të programit të qeverisë
shqiptare për vitin 1999/2000. Kriza e Kosovës në mars të vitit 1999 e gjeti ekonominë e
Shqipërisë në një kthesë të sukseshme, në proçesin e rimëkëmbjes nga situata kaotike që
la viti 1997 si pasojë e rënies së skemave piramidale dhe trazirave sociale. Pas rënies së
produktit të brendshëm dhe rritjes së inflacionit deri në 47% në vitin 1997, u vu re një
rritje ekonomike me 8% dhe rënie e inflacionit deri në 8.7% për vitin 1998, cila deri në
mars të vitit 1999 shkoi në shifrën 2%.334
335
333 Jan-Peter Olters, Albania.s Informal Economy: An Impediment to Economic Development? IMFResident Representative, p. 11 burimi onlinehttp://www.bankofalbania.org/web/pub/JanPeterOlters_240_1.pdf334 Enhanced Structural Adjustment Facility Policy Framework Paper for 1999-2001, IMF and WorldBank, 1999 http://www.imf.org/external/np/pfp/1999/albania/index.htm#II (parë më 01.07.2013).335 Grafiku po aty, f. 9
141
Ky rikthim i rritjes ekonomike dhe uljes së inflacionit për Shqipërinë ishte një
reflektim i anagazhimit të qeverisë shqiptare në përpjekje të forta e të konsoliduara
fiskale, çka përfshinte komponentin e brendshëm të financuar të defiçitit me një pakësim
deri në 6.4% të PBB-së në vitin 1998 nga 10.8% të PBB-së që ishte në vitin 1997,
llogarinë aktuale të defiçitit të jashtëm me një rënie nga 12% të PBB-së për vitin 1997 në
6% për vitin 1998, dhe me një rritje të rezervave të huaja me 4.7 muaj të importeve në
fund të vitit 1998. Reformat strukturore luajtën rol në progres gjithashtu.336
Në vitet 1998-2001 u kryen një sërë reformash ekonomike, siç ishin përsosja e
sitemit fiskal dhe doganor, rifillimi i procesit të privatizimit të ndërmarrjeve të vogla dhe
të mesme, si dhe fillimi i privatizimit të sektorëve strategjikë të ekonomisë. Vend kryesor
në këtë drejtim zinin telekomunikacioni, sektori bankar dhe ai i minierave. Gjithashtu, u
kryen investime të rëndësishme në infrastrukturë.337
Përsa i përket sektorit bankar, autoritetet shqiptare kishin përgatitur privatizimin e
Bankës Kombëtare Tregtare dhe e kishin vendosur Bankën e Kursimeve nën
kontraktimin e një qeverisjeje të huaj. Në sektorin e kompanive, një numër i caktuar prej
450 kompanish të mesme dhe të vogla ishin privatizuar dhe një në katër kompanitë e
mbetura nën varësinë e Agjensisë së Ristrukturimit të Ndërmarrjeve iu dha një investitori
të huaj. Ndërkohë, administratorët e huaj të firmave piramidale e përmbushën detyrën e
tyre dhe ua dorëzuan atë homologëve lokalë. Pati gjithashtu progres edhe në në sektorin
agrikulturor, proçesin e regjistrimit të tokës dhe konsolidimin e pronësisë ndaj saj. Për sa
i përket administrimit të taksës, u hartua një kod i rishikuar për doganat dhe u fut një
taksë e re për të ardhurat dhe përfitimet. Së fundmi, qeveria shqiptare filloi dhe
implementimin e një strategjie anti-korrupsion.338
Kriza e Kosovës e vitit 1999, përbënte një kërcënim për qendrueshmërinë dhe
stabilitetin makro-ekonomik të Shqipërisë. Që prej fillimit të fushatës së bombardimeve
nga NATO, mbi 460,000 refugjatë kishin vërshuar në Shqipëri, duke e rritur popullsinë
me 14%. Kjo ndikoi në infrastrukturën sociale dhe atë politike sikurse dhe tkurrjen e
336 Po aty.337 Valentina Duka, vep.e përmendur, fq. 376.338 Po aty.
142
buxhetit dhe kapacitetin administrativ të qeverisë shqiptare, pa lënë pa përmendur edhe
rrezikshmërinë në prishjen e rendit publik dhe tentativën për mos-respektim të ligjit.339
Pavarësisht kësaj, autoritetet shqiptare shprehën angazhim të vazhdueshëm për
reformim dhe stabilizim të situatës. Me vështirësitë që po haste buxheti, u deklarua një
ngrirje në investimin publik dhe një shtyrje e pagimit prej 10% të shërbimit civil të
planifikuar për datën 1 prill. Situata u përmirësua vetëm kur komuniteti ndërkombëtar
filloi të jepte garanci të sigurta për asistencë ndaj buxhetit. Stafi i FMN-së kishte
parashikuar rritje ekonomike me 8% për vitin 1999, një rritje të përkohshme të çmimeve
për produktet ushqimore si dhe zbritje të inflacionit në zero për muajin maj të vitit 1999.
Kjo deri në ato momente nuk kishte ndodhur, por shpresohej se mund të lihej inflacioni të
paktën nën objektivin e synuar 7% të autoriteteve shqiptare.340
Por edhe pa krizën e Kosovës, Shqipëria vazhdonte të haste probleme të mëdha në
zhvillimin e saj. Pavarësisht rritjes së shpejtë në vitet e para të tranzicionit, produkti
kombëtar për frymë ishte vetëm 800 $ amerikanë, viheshin re mangësi të thella
strukturore ekonomike, infrastrukturë e dobët që vështirësonte dhe komunikimin në
distancë, korrupsioni dhe krimi i ogranizuar përbënin një problem të spikatur dhe
kapaciteti administrativ ishte i dobët, rregullat për proçesin e grumbullimit të taksave
linin shumë për të dëshiruar dhe situata e sigurisë së brendshme dhe të jashtme vinte në
mëdyshje besueshmërinë nga ana e investitorëve të huaj. Duke qenë se në vitin 1999
proçesi i tranzicionit ende nuk mund të quhej i përfunduar për rritjen e qëndrueshme
ekonomike vazhdonte të mbetej një problem me rëndësi, mirëqeverisja dhe nevoja për
përpjekje të vazhdueshme në reformën strukturore.341
Nga ana e përfaqësuesve të FMN-së pati disa sugjerime lidhur me hapat e
mëtejshëm që qeveria shqiptare duhej të ndërmerrte sa i përket përmirësimit në vazhdim
të situatës në vend si:
1) masa më intensifikuese në proçesin e grumbullimit të taksave, të ulta këto
krahasuar me PBB-në, duke krijuar kështu hapësirë për qeverinë për të
339 IMF Concludes Article IV Consultation with Albania, Public Information Notice No. 99/51, qershor,
1999, http://www.imf.org/external/np/sec/pn/1999/pn9951.htm (parë më 01.07.2013).340 Po aty.341 Po aty.
143
shpenzuar në infrastrukturën e sektorit social, pa e vënë në kompromis
proçesin konsolidues fiskal. Rritja e dëshiruar nga të ardhurat nga taksat
do të kërkonte zbatim të plotë të kodit për detyrimet doganore dhe do të
fuqizonte masat për shmangjen e mashtrimit, korrupsionit dhe
kontrabandës si dhe do të mundësonte një zgjerim të bazës taksore
kryesisht në sektorin agrikulturor.
2) U sugjerua të ruheshin standardet e larta të transparencës në llogaritjen e
shpenzimeve dhe fondeve lidhur me krizën e Kosovës, u kërkua që fondet
e marra nga donatorët ndërkombëtarë të ruheshin në një llogari më vete në
Bankën e Kursimeve dhe transaksionet të bëheshin transparente për
publikun e gjerë.
3) U synua më tej shkurtim në përqindjet e interesit, kjo në rast se inflacioni
mbetej i ulët dhe kursi valutor i këmbimit i qendrueshëm.
4) Kërkohej gjithashtu edhe një nivel më i lartë supervizimi bankar, para se
Banka e Shqipërisë të fillonte të përdorte instrumentët monetar indirekt më
në tërësi.
5) Autoritetet duhej të vazhdonin të ruanin një sistem shkëmbimesh valutore
më të orientuar nga tregu.
6) U sugjerua një finalizim më i shpejtë i shitjes së Bankës Tregtare
Shqiptare, një proçes tashmë i filluar, si dhe u nxit përshpejtimi i planeve
për privatizmin e Bankës së Kursimeve.342
Sipas FMN-së, duhej të bëhej kujdes që kriza e Kosovës të mos ndikonte në
dobësimin e qeverisjes shqiptare si dhe u nxit reforma në sistemin gjyqësor,
administratën publike dhe programin-antikorrupsion. U vlerësua se episodi i skemave
piramidale pothuaj ishte drejt zgjidhjes përfundimtare dhe hapat progresive në vazhdim
duhej të realizoheshin më me shpejtësi. Autoritetet ndërkombëtare do të ndihmonin ato
shqiptare në realizimin e këtij plani dhe parashikoheshin edhe pengesa si rezultat i
situatës në Kosovë, përfshirë këtu dobësimin e rritjeve në eksporte dhe zvogëlimin e
investimit të huaj direkt. Nevojitej edhe përmirësim i të dhënave statistikore për
342 Po aty.
144
ekonominë e Shqipërisë për të bërë të mundur një tablo më të qartë të zhvillimeve dhe
progresit apo regresit të arritur në vazhdimësi.343
Bordi Ekzekutiv i Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN) përfundoi në 19 Janar
2000 rishikimin e parë të marrëveshjes së dytë vjetore për Uljen e Varfërisë dhe Rritjen
Ekonomike (PRGF 1) për Shqipërinë. Si rezultat, Shqipëria do të jetë në gjendje të marrë
(rreth 13.000.000 $ US) nga FMN. Në diskutimin e Bordit Ekzekutiv të shqyrtimit,
Shigemitsu Sugisaki, Zëvendës Drejtori i Përgjithshëm i FMN-së, bëri deklaratën e
mëposhtme: "Autoritetet shqiptare janë për t'u përgëzuar për ruajtjen dhe stabilitetin
makro-ekonomik pavarësisht nga sfidat e rënda që rezultojnë nga kriza e Kosovës. PBB
vlerësohet të jetë rritur me 8 për qind në vitin 1999, inflacioni është afër zeros, dhe
rezervat e jashtme janë në një nivel të rehatshëm. Këto rezultate të favorshme pasqyrojnë
në masë të madhe ndjekjen e palëkundur të politikave të shëndosha makro-ekonomike
nga ana e autoriteteve, reformat strukturore kanë vazhduar gjithashtu, me progresin e
dukshëm në fushën e privatizimit në veçanti”344. Gjithashtu ai vë në dukje se autoritetet
do të vazhdojnë të përballen me detyra sfiduese në zbatimin e reformave të rrënjosura
thellë që kërkohen për të krijuar një ekonomi tregu plotësisht funksionale dhe për të
siguruar rritjen e saj të shpejtë në afat të mesëm. Forcimi i qeverisjes, rendit dhe ligjit
duhet të mbeten fokusi qendror i reformave.
Në datën 9 qershor të vitit 2000 Bordi Ekzekutiv i FMN- së përfundoi rishikimin
e dytë të marrëveshjes së dytë vjetore për Uljen e Varfërisë dhe Rritjen Ekonomike
(PRGF 2) për Shqipërinë. Si rezultat, Shqipëria do të përfitonte deri (rreth 3 milion# US)
nga FMN.
Marrëveshja tre-vjeçare PRGF, e cila u miratua në maj 1998, arrin një shumë
rreth 59.900.000 $ US nga të cilat Shqipëria ka tërhequr rreth 41.000.000 US $ deri në
qershor vitit 2000. Stanley Fischer, zëvendëskryeministri i parë Drejtor Menaxhues dhe
një nga anëtarët e Bordit Drejtues të shqyrtimit, bëri deklaratën e mëposhtme:
"Autoritetet shqiptare kanë qenë të suksesshme në ruajtjen e stabilitetit makro-ekonomik,
343 IMF Concludes Article IV Consultation with Albania, Public Information Notice No. 99/51, June, 1999,
http://www.imf.org/external/np/sec/pn/1999/pn9951.htm (parë më 01.07.2013).344 IMF Completes Albania Review and Approves US$13 Million Credit Tranche, News Brief No.
00/4 January 19, 2000, burimi online http://www.imf.org/external/np/sec/nb/2000/nb0004.htm
145
me PBB në rritje me rreth 7 për qind, inflacioni në afër zeros, dhe rezervat e jashtme në
një nivel të rehatshëm. Këto rezultate të favorshme pasqyrojnë në masë të madhe
ndjekjen e patundur të shëndoshë makro-ekonomik e autoriteteve politikat. Pavarësisht
krizës në Kosovë në fillim të vitit 1999, reformat strukturore kanë vazhduar, dhe progres
veçanërisht i dukshëm kohëve të fundit është arritur në privatizim.345 "Autoritetet janë të
angazhuara për të vazhduar për të zhvilluar një strategji gjithëpërfshirëse për
reduktimin e varfërisë nëpërmjet një procesi të hapur konsultativ", tha Fisher.346 Pra
gadishmëria për të bashkëpunuar nga FMN por dhe qeveria shqiptare është e madhe,
duket se të dyja përfitojnë. Raportet përsërisin njëra tjetrën pothuajse me të njëjtat
rekomandime dhe terminologji në evidentimin e progresit por dhe ndihmës reale që FMN
jep për të tejkaluar krizën. Në këtë periudhe mund të themi që marrëdhëniet FMN-
Shqipëri ishin në kulmin e lulëzimit të tyre.
Hapja e Shqipërisë, qasja drejt politikave perëndimore, anëtarësimi në organizata
me shtrirje ndërkombëtare si FMN, OSBE, KE etj, përbënin një favorizim tejet të lartë
për kulturën ekonomike shqiptare dhe problematikën e saj në thellësi, që prej ndryshimit
të koncepteve e deri tek të ardhurat për individ dhe buxhet shtetëror. Faktori
ndërkombëtar luajti rol kyç për orientimin e këtyre zhvillimeve dhe çka është më e
rëndësishme, siguroi të ardhura në planin afatgjatë për to, duke ndihmuar realizmin e
programeve reformuese me fonde, konsulencë dhe asistencë teknike.
Proçesi reformues në Shqipëri ishte një proçes që do të realizohej me ndihmën e
politikës shqiptare (duke patur këtu parasysh paqëndrueshmërinë dhe lëkundjet e
vazhdueshme qeverisëse), vullnetin e lirë të individit për t’u përshtatur me sfidën e re të
ekonomisë së tregut por edhe të një dore rregullatore e cila më së miri dhe më një
këndvështrim objektiv do t’i mbikëqyrte gjërat nga jashtë. Roli i të huajve (referuar
FMN-së në veçanti) në Shqipërinë e pas-komunizmit është i dukshëm dhe konsiderohet si
një faktorë kyç në rimëkëmbjen dhe rritjen e perspektivave politike dhe ekonomike. Për
345 Stanley Fischer, First Deputy Managing Director, made the following statement, IMF Completes
Albania PRGF Review and Approves US$3 Million Credit Tranche, News Brief No. 00/43 June 9, 2000
http://www.imf.org/external/np/sec/nb/2000/nb0043.htm346 Po aty, shih online http://www.imf.org/external/np/sec/nb/2000/nb0043.htm
146
më tepër që suksesi i reformave ekonomike në Shqipëri, veçanërisht në vitet e para të
tranzicionit, varej tërësisht nga qarkullimi i kapitalit të huaj dhe ekspertiza e tij.
Për shkak të periudhës së gjatë të izolimit, Shqipëria nuk ka qenë pjesë e
institucioneve ekonomike ndërkombëtare. Pas fillimit të reformave në fushën ekonomike
me synim kalimin nga ekonomia e centralizuar socialiste drejt ekonomisë së lirë të tregut,
Shqipëria kapërceu izolimin dhe ristrukturoi marrëdhënie të mira me organizatat
ndërkombëtare dhe shtete e tjera. Këshilltarët e huaj dhe asistenca teknike kanë luajtur
një rol shumë të rëndësishëm, por duhet patur parasysh se shpesh ata kanë pasur njohuri
të pamjaftueshme mbi Shqipërinë.
147
3.3 Strategjia për pakësimin e varfërisë
Strategjia për Pakësimin e Varfërisë lindi si një ide e propozuar nga Fondi
Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore në vitin 1999. Kjo ishte edhe tentativa më e
fundit e institucioneve ndërkombëtare, në kuadrin e strategjive për pakësimin e varfërisë,
e ideuar me qëllim asistimin dhe orientimin ekonomik, social dhe politik të vendeve në
nevojë, anëtare në këto organizata. 347 Të tjera iniciativa ka patur edhe më parë si:
Iniciativa për Vendet e Varfëra me Nivel të Lartë Borxhi, Strategjia për Asistimin e
Vendeve Anëtare, Plani i Veprimit për Varfërinë etj.
Kjo strategji është vlerësuar si mjet kyç për Fondin Monetar Ndërkombëtar dhe
Bankën Botërore, si edhe donatorë të tjerë ndërkombëtarë, në realizimin e paketave të
shumta të asistencës teknike, konsultave dhe hua-dhënies. Komunitete të mëdha, grupime
njerëzish, vende me popullsi prej miliona banorësh, të trajtuara si njësi të përbashkëta
analize janë marrë nën mbikëqyrje për të vlerësuar dhe kuptuar “varfërinë”, si dhe për të
përcaktuar vijën kufitare ndarëse që dallon një vend me nivel të lartë varfërie nga një
vend me nivel të mesëm apo të ulët.
Për ta kuptuar më në thellësi formën dhe rëndësinë e strategjisë për pakësimin e
varfërisë, në vazhdim do të jepet një përshkrim i konceptit të “varfërisë” si një aspekt i
rëndësishëm, prej së cilës mori nismë kjo iniciativë, që prej hedhjes së idesë nga
ndërkombëtarët e deri tek përqasja kombëtare e shteteve që e mbështetën dhe u bënë
pjesë në të, shoqëruar më pas me një renditje të përmbledhur e përqendruar të objektivave
kryesore, deri në përmbylljen e një konkluzioni për proçesin e Strategjisë Kombëtare
Shqiptare në tërësi.
Përkufizimi i varfërisë shprehet shpesh në literatura të ndryshme si jetesa në
pragun “ e një dollari në ditë “ 348 është një term që e gjen në të gjithë librat shkencorë
botërorë që flasin për çështjen, niveli “një dollar në ditë" shpreh nivelin e varfërisë
347The Poverty Reduction and Growth Facility (PRGF), Washington: IMF, July 31, 2009 shih
burimin online http://www.imf.org/external/np/exr/facts/prgf.htm348 Michel Chossudovsky, vepër e përmendur, f. 29
148
ekstreme në llogaritjen e fenomenit, por në rang kombëtar dhe global po shëndrohet në
cështje aritmetike kur vjen puna për tu evidentuar.
Varfëria është një dukuri komplekse, që përfshin dimensione të ndryshme të
deprivimit, ndër të cilat pamjaftueshmëria e mallrave dhe e shërbimeve është vetëm njëra
anë e shfaqjes. Varfëria është uri. Të jesh i varfër do të thotë të mos kesh strehë, të jesh i
sëmurë dhe të mos kesh mundësi të vizitohesh te mjeku; do të thotë të jesh i papunë dhe
të mos kesh një të ardhme të sigurtë; varfëri do të thotë të jesh analfabet, të mos kesh
mundësi për kushte shëndetësore dhe të të mungojnë shumë shërbime e mjete për jetën e
përditshme.349
Është e vështirë të japësh një përkufizim përfundimtar për varfërinë, sepse ajo
ndryshon nga një periudhë në tjetrën dhe nga një vend në tjetrin. Përveç kësaj, varfëria
mund të matet dhe vlerësohet në mënyra të ndryshme. Duhet theksuar se “Varfëria” në
dokumentacionin fillestar të Strategjisë për Pakësimin e Varfërisë për Shqipërinë,
përkufizohet si një problem shumë-dimensional, e pranuar dhe e njohur zyrtarisht vetëm
pas vitit 1991.
Por si është e shpërndarë konkretisht varfëria në Shqipëri? Sipas hartës zyrtare që
na ofron INSTAT në studimin e saj në 2004 varfëria ka diferenca të mëdha midis
prefekturave të vendit. Dibra është prefektura me numrin më të madh (42%) e ndjekur
nga Kukësi (40%) dhe Lezha (37%). në anën tjetër Vlora (18%) dhe Gjirokastra (19%)
kanë numrin më të vogël të të varfërve. Tirana gjithashtu është më poshtë se mesatarja
prej rreth (23 %). Në nivel zonash, shkalla më e lartë e varfërisë është në Bulqizë, Has
dhe Kukës, të tëra me vendodhje në verilindje të vendit, midis 59-41% të varfër. Por në
nivele të komunave, zona me mbi 40% të varfër janë shumë më tepër se këto tre rrethe.
Në të vërtetë 28 nga 36 rrethe kanë të paktën një bashki ku të varfërit janë mbi 40%. Nga
këto në 13 rrethe është të paktën një bashki ku vlerësimet shkojnë në 57% të varfër e më
shumë, edhe në rrethet më të mira (Vlorë, Gjirokastër dhe Tiranë të varfërit variojnë
midis 18-23%). Komunat kanë një koefiçent të varfërisë të estimuar prej 30-50%. 350
349 Kushtet E Jetesës Dhe Pabarazia Në Shqipëri (Regjistrimi i popullsisë dhe i banesave 2001), Tiranë:
INSTAT, 2004, f. 4350 Hartat e varfërisë dhe Pabarazisë në Shqipëri = Poverty and Inequality mapping 2001-2021, Instituti I
Statistikës, Tiranë: Instat, 2004, f. 13
149
Por si do të zhvillohej Strategjia konkretisht dhe si do të ndihmonte FMN. Për
herë të parë u fut koncepti i “pjesëmarrjes” dhe i të “drejtës së pronësisë” që do të thotë
se FMN dhe Banka Botërore nuk do të hartonin strategjinë për secilin vend përkatës, ato
hodhën idenë fillestare për një orientim të tillë, por do të ishin qeveritë drejtuese në
bashkëpunim me qeverisjen lokale, shoqërinë civile, dhe donatorët e partnerët e huaj
ndërkombëtarë që do ta bënin të mundur këtë. Pra, autoritetet qendrore qeverisëse do të
ishin pjesëmarrësit kyç në hartimin e strategjisë dhe do të gëzonin të drejtën e plotë të
pronësisë dhe përgjegjësisë ndaj saj. Kjo do të shërbente edhe si një princip udhëzues, për
shkak se janë autoritetet vendase, në këndvështrimin e ndërkombëtarëve, i njohin më në
thellësi problematikat për vendet e tyre, dhe një strategji e ideuar nga autoritet e të
jashtme, nuk do të mund të ndihmonte në thellësi, për më tepër që nuk do të mund të ishte
as edhe e një dimensioni përgjithësues për shkak të ndryshimeve, dallimeve dhe
larmishmërisë që ekziston mes vendeve. Por, Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka
Botërore do të jepnin sugjerime për përpilimin dhe formësimin e kornizës së strategjisë
në parim.351
Strategjia Kombëtare për Zhvillimin Social-Ekonomik për Shqipërinë për vitet
2002-2004 e miratuar në nëntor të vitit 2001 është dokumenti bazë i politikave afat-
mesme dhe afat-gjata për Shqipërinë. Dokumenti i parë u përgatit në vitin 2001 nën
emërtimin “Strategjia për Rritjen Ekonomike dhe Pakësimin e Varfërisë (GPRS/Growth
and Poverty Reduction Strategy).352 Ky dokumentacion mundëson një analizë të
periudhës së tranzicionit, dinamikat, mundësitë dhe dobësitë e kësaj periudhe. Sektorët
prioritar mbeteshin shëndetësia, edukimi, infrastruktura, përmirësimi i qeverisjes
(sidomos lufta ndaj korrupsionit), administratës publike dhe asaj fiskale, reforma në
sistemin e drejtësisë, rritja ekonomike, mbështetja sociale dhe qendrueshmëria makro-
ekonomike. Ndër objektivat kyç të përcaktuara ishin rritja e PBB-së me 22-25% (për vitin
351 Palash Kamruzzaman, Poverty Reduction Strategy Papers and the Rhetoric of Participation, tekDevelopment in Practice, 19:1, 2009, fq. 61-71.352 World Bank Document, Raport No. 24189-Alb, Memorandum Of The President Of The Internat'ional
Development Association To The Executive Directors On A Country Assistance Strategy Of The World
Bank Group For Albania , May 28, 2002 Burimi Online
http://lnweb90.worldbank.org/caw/cawdoclib.nsf/0/56A12134B0F2403285256E3F005A8C8A/$file/24189.
150
2002-2004), pakësimi i numrit të të varfërve me qëllim uljen e varfërisë, përmirësimi i
infrastrukturës dhe shërbimeve lidhur me të, përmirësimi i furnizimit me ujë të pijshëm,
energji elektrike, kanalizime dhe rritje e aksesit të të varfërve në këto shërbime, pakësimi
i përqindjeve të larta të vdekshmërisë së foshnjeve të posalindura dhe atyre në barkun e
nënës, rritja e numrit të regjistrimeve në arsimin e ulët dhe atë të mesëm.353
Përpjekjet e shumta për ta vënë në zbatim këtë strategji gjatë vitit 2002, për ta
zgjeruar atë në një sërë fushash dhe sektorësh me qëllim rritjen e pjesëmarrrjes, e
shndërruan gradualisht në një Strategji Kombëtare për Zhvillimin Social-Ekonomik
(NSSED/National Strategy for Socio-Economic Development). Me fillimin e negociatave
për Marrëveshjen e Stabilizim-Asocimit, përmbajtja e kësaj strategjie ndryshoi në atë të
një dokumentacioni kyç për çuarjen e vendit drejt integrimit europian.
Dokumentacioni për Zhvillimin Kombëtar Socialo-Ekonomik si një kombinim i
axhendave kryesore të qeverisë për pakësimin e varfërisë, për garantimin e një rritjeje të
qendrueshme ekonomike, për përmbushjen e sfidave të mijëvjeçarit dhe për integrimin në
strukturat e NATO-s, BE-së dhe rajonit. Në konsulencë me faktorin ndërkombëtar, ishte
hapi i parë i ndërmarrrë nga qeveria shqiptare, në mbështetje të zhvillimit të perspektivës
së vendit me një plan afat-gjatë strategjik. Drafti u përgatit nën drejtimin e kryeministrit,
në një proçes intensiv bashkëpunimi ndërmjet institucioneve qeverisëse, lokale, shoqërisë
civile dhe me mbështetjen e partnerëve ndërkombëtarë. .
Bazuar në të dhënat zyrtare statistikore (1998 Living Conditions Survey (LCS)
realizuar nga INSTAT: MICS 2000 Survey realizuar nga INSTAT me mbështetjen e
UNICEF; 2001 Qualitative Poverty Assessment in Albania realizuar në 10 qarqe me
mbështetjen e Bankës Botërore), referuar situatës së vitit 2001, rezultatet tregojnë se:
29,6% e shqiptarëve konsideroheshin të varfër, ndërkohë që gjysma e tyre jetoninkategorinë e varfërisë ekstreme; në terma absolutë, 46,6% e shqiptarëve ishin nënvijën kufitare të varfërisë së shpenzimit të 2$ dollarëve amerikanë për frymë nëditë, ndërkohë që 17,4% nën vijën kufitare të varfërisë për shpenzimin e 1$dollarë amerikanë për frymë në ditë; një në tre familje haste probleme me cilësinë
353 National Strategy for Socio-Economic Development: Medium-term Program of the AlbanianGovernment: Groëth and Poverty Reduction Strategy: GPRS 2002-2004, Nov.2001, Tiranë, Nëntor 2001,fq. XI-XIIIhttp://planipolis.iiep.unesco.org/upload/Albania/PRSP/Albania%20PRSP.pdf (parë më 25.06.2013)
151
e ulët të strehimit, ka patur probleme serioze me furnizmin me ujë të pijshëm,kanalizime, rrugë (rurale dhe urbane); pothuaj 1 në 7 fëmijë nën moshën 5 vjeç(14%) vuante nga kequshqyerja, kjo ka sjellë edhe rritjen e lartë të numrit tëvdekjeve për fëmijët nën 5-vjeç e konsideruar edhe si më e larta e rajonit si dhe tëfoshnjave në barkun e nënës; analfabetizmi gjithashtu kishte pësuar rritje (vetëm88% e popullsisë mbi moshën 15 vjeç në atë kohë dinte të shkruante dhe tëlexonte; duke shtuar këtu dhe mungesën e të ardhurave, 75% e familjeve tëvarfëra përjetonin probleme të forta sociale.354
Vihej re se varfëria ishte më e përhapur në familjet e mëdha me shumë fëmijë,
dhe me pjesëtarë të moshuar. Për sa i përket nivelit të edukimit më shumë se 1/3 e të
varfërve kishin nivel minimal fillestar edukimi dhe 1/5 e tyre edukimin elementar. Gratë
e veja ose që jetojnë vetëm me fëmijët e tyre kishin një shkallë më të lartë rreziku për të
jetuar nën nivelin e varfërisë. Treguesit e varfërisë në zonat rurale, në krahasim me ato
urbane, ishin pothuajse dy herë më të larta për çdo nivel arsimimi, me përjashtim të
personave me arsim të lartë, për të cilët niveli i varfërisë është i barabartë. Më shumë se
gjysma e familjeve në të cilat kryetari i familjes është i papunë, janë të varfëra.
Pensionistët përbëjnë rreth 20% të personave të varfër.355
Strategjia për pakësimin e varfërisë trajton dhe një çështje tjetër të rëndësishme,
atë të nivelit të lartë të të papunësuarve veçanërisht tek moshat e reja dhe gratë. Kjo si
rezultat i shkallës së lartë të përdorimit, shpërndarjes jo-efikase dhe mbylljes së një sërë
ndërrmarrjeve industriale si dhe paralizimit të jetës ekonomike në vitet e para të
tranzicionit, shoqëruar kështu me një papunësi masive në zonat urbane. Kjo përbënte
problem sidomos në qendrat industriale të vendit, ku u mbyllën fabrikat ekzistuese, për
shkak të përqendrimit të madh të aktivitetit ekonomik në to.356
Sikurse është përmendur edhe në kapitujt më sipër, në dekadën e parë të viteve
1990, Shqipëria ishte përpjekur t’i jepte hov fillimit të proçesit të tranzicionit, me të
gjithë pengesat dhe vështirësitë e hasura. Kështu që viti 2001, viti i themelimit të
strategjisë për pakësimin e varfërisë, do ta gjente atë krejt ndryshe nga një dekadë më
parë, në kulmin e një sërë proçesesh reformuese tranzitive dhe me një sistem të tjetërsuar
354 Po aty, fq. XIV.355 National Strategy for Socio-Economic Development: Medium-term Program of the Albanian
Government: Groëth and Poverty Reduction Strategy, vepër e përmendur, , fq. XIII.356 Po aty, fq. XIII-XIV.
152
socialo-ekonomik. Sektori privat zinte pothuaj 75% të PBB-së, proçesi i liberalizmit të
çmimeve pothuajse ishte plotësuar, qarkullimi i lirë i kapitalit gjithashtu ishte liberalizuar
në shkallë të gjerë, si dhe vihej re progres i konsiderueshëm në liberalizimin e tregtisë, jo-
kufizim sasior mbi importet dhe pothuaj asnjë kufizim mbi eksportet, si dhe përqindjet e
çmimeve/tarifave në vazhdimësi kishin pësuar rënie.
Por, pavarësisht kësaj, Shqipëria ende edhe në fillimin e viteve 2000 nuk kishte
dalë nga tranzicioni. Për këtë arsye ishte i nevojshëm konsolidimi i mëtejshëm i këtyre
ndryshimeve dhe reformave të filluara si dhe përfundimi me sukses dhe superimi i
proçesit të tranzicionit. Ekzistonte ende nevoja për ndryshim dhe përmirësim. Në planin
afat-gjatë synimet e strategjisë për pakësimin e varfërisë ishin edhe të një dimensioni më
gjithëpërfshirës. Për këtë arsye, objektivat më të rëndësishme mbeteshin këto:
Plotësimi i proçesit të privatizmit të ndërmarrjeve industriale, shërbimeve publikedhe institucioneve finanicare, të cilat në fillim të viteve 2000 vazhdonin të ishinnën pronësinë e shtetit; konsolidimi i reformave në sistemin bankar dhe themelimii kapitalit të tregu; thellimi i institucionalizimit të tregut, duke përfshirëkonsolidimin e të drejtës së pronësisë, promovimin e konkurencës, mbrojtjen ndajkonsumatorit; thellimin e reformave dhe modernizimin e institucioneve shtetëroresipas standardeve të shoqërisë demokratike dhe një ekonomi më e orientuar drejttregut.357
Objektivat konkrete në planin afatgjatë ishin ato për një zhvillim të rëndësishëm e
të qëndrueshëm:
Rritja e PBB-së me 2 ose 3 herë më shumë në 10-15 vitet në vazhdim, ruajtja eqëndrueshmërisë së shkëmbimit monetar, modernizimi i produktit, stimulimi nëveçanti i shërbimeve IT (teknologjia e informacionit), rritja e prodhimit bujqësor,arritja cilësore e përmirësimit të infrastrukturës (veçanërisht shërbimet bazë përpopullsinë), arritja e një përmirësimi cilësor të shërbimit edukativ dhe atijshëndetësor dhe rritja e grupeve më pak të disavantazhuara për këto shërbime sidhe përmirësimi i kushteve mjedisore, dhe ngushtimi i hendekut të disbalancaverajonale.358
Një tjetër çështje prioritare ishte Integrimi në Bashkimin Europian, çka do të
përbënte dhe një shtysë të mëtejshme drejt realizmit të objektivave të mësipërme. Kjo do
të realizohej përmes bashkëpunimit dhe integrimit më të madh rajonal të vendit. Fillimi i
negociatave për marrëveshjen e stabilizim-asociimit me Bashkimin Europian
357 Albania Poverty Assessment, Document of the World Bank, Report Number 26213-A, November 5,
2003.p. XX358 National Strategy for Socio-Economic Development, vepër e përmendur, f. .fq. 4.
153
konsiderohej si një hap i madh në kursin e proçesit integrues. Kjo do të sillte dhe një
përqasje të legjislacionit shqiptar me atë europian, përmirësimin e respektimit të të
drejtave të njeriut dhe zbatimin e parimeve demokratike. Qeveria dhe grupet e tjera me
kontribut në këtë strategji duhej të ishin të kujdesshme në monitorimin e zbatimit të
proçesit dhe duhej të merrnin masa për zbatimin dhe ndryshimin e objektivave çdo vit.359
Të tjerë sektorë prioritarë ishin ai i furnizimit me ujë të pijshëm, energjia elektrike
dhe telekomunikacioni. Masat prioritare në sektorin e furnizimit me ujë të pijshëm
konsistonin në investimet për përmirësimin dhe zgjerimin e sistemit të ujësjellësit dhe
cilësisë së ujit, rehabilitimin e rrjeteve kanalizuese, mbulimin e kostove përmes
menaxhimit më të mirë të shërbimit të rregullimit të tarifave dhe matjes me kujdes të
konsumimit të ujit, pakësimin e lidhjeve joligjore, përmirësimin e pagesës,
decentralizmin e investimeve, proçesin e vendimmarrjes si dhe kontrollimin e tij prej
autoriteteve qendrore. Transferimi i pronësisë së infrastrukturës së furnizimit me ujë dhe
kanalizime nga qeverisja qendrore tek ajo lokale ishte një tjetër objektiv në planin afat-
gjatë.360
Përsa i përket sektorit të energjisë, Shqipëria është një vend me një potencial të
lartë hidroenergjitik. Deri në vitin 2000 ishte vlerësuar se vetëm 35% e burimeve ishin
vënë në përdorim pa përmendur burimet e naftës, gazit dhe qymyrit. Ndryshimet
strukturore në ekonomi kishin sjellë pasoja të rëndësishme për konsumin e energjisë,
ndërkohë që kishte patur rënie të dukshme të prodhimit të gazit dhe qymyrit, shoqëruar
edhe me rritje të konsumit të popullsisë. Nevojat e vendit për energji mbuloheshin
pothuajse tërësisht nga burimet ujore, gjë që e bënte atë të varuar nga kushtet atmosferike
dhe ato ujore. Furnizimi i konsumatorit me energji vazhdonte të ishte një përgjegjësi e
qeverisë. Korporata Elektroenergjitike Shqiptare (KESH), e themeluar në vitin 1993 ishte
një kompani shtetërore dhe ekzistonte synimi për ta privatizuar atë. Çmimet e energjisë
elektrike kontrolloheshin nga shteti, por çmimet për burimet alternative të energjisë ishin
tërësisht të liberalizuara.361
359 Po aty, , fq. XVIII-XX.360 Po aty, fq. XIV-XX.361 Po aty, fq. 81.
154
Kështu, qeveria synonte të merrte masat e duhura për të përmirësuar sa më shpejt
cilësinë dhe sasinë e furnizimit të konsumatorit me energji. Masat paraprake do të ishin
ristukturimi i sektorit, ndarja e produktit nga transmetimi dhe shpërndarja, përgatitja e
sektorit për privatizimin, rritja e kapacitetit të energjisë, inkurajimi i sektorit privat dhe
lidhja e rrjetit elektrik të Shqipërisë me rrjetet Europiane dhe ato të Ballkanit.
Përsa i përket telekomunikacionit, infrastruktura globale e informacionit e bazuar
në informacionin dhe teknologjitë e telekomunikacionit, me përdorimin e fibrave optikë
dhe komunikimeve satelitore, krijonin kushte për shërbimin në shkallë të lartë të
shërbimeve të reja në fushën e administrimit publik, tregtisë, bankave, tregjeve
finanicare, edukimit në distancë dhe kujdesit shëndetësor.
Shërbimet e trashëguara të telekomunikacionit në Shqipëri ishin të pamjaftueshme
për përshtatjen dhe përputhjen në atë çka ofronte ky realitet i ri. Telekomunikacioni dhe
shërbimi postar u ndanë në vitin 1992, duke rezultuar në themelimin e kompanisë
Albtelekom, në pronësi të shtetit. Në bazën e një Master Plani të zhvillimit të këtij
sektori me mbështetjen financiare të Bankës Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim dhe
donatorëve ndërkombëtarë, telekomunikacioni përbënte një subjekt të një proçesi të
rëndësishëm ndryshimesh, i cili do të çonte në përmbushjen e nevojave të popullsisë dhe
bizneseve. E gjithë kjo nënkuptonte masa paraprake dhe objektiva për liberalizmin e
sektorit, miratimin e një legjislacioni për rregullimin e aktiviteteve të tij, futjen dhe
zhvillimin e internetit, themelimin e një autoriteti të pavarur rregullator si dhe përfshirjen
e stimuluar të sektorit privat të kësaj industrie.362
Strategjia Kombëtare për zhvillimin social-ekonomik është edhe dokumenti
themeltar në bazë të të cilit do të ndërtoheshin dokumente të tjerë në vazhdim për vitin
2004-2007, 2005-2008, 2007-2013, në varësi të zhvillimeve dhe ndryshimeve që do të
pasonin me kalimin e kohës.
Për ta ndjekur dhe vënë në zbatim këtë strategji do të angazhoheshin përfaqësues
të zgjedhur nga qeveria dhe qeverisja lokale, shoqëria civile, grupet e biznesit, dhe
partnerët ndërkombëtarë. Pranë çdo ministrie u ngritën njësi monitorimi ndërkohë që disa
ministri tashmë i kishin këto njësi të ngritura si pjesë e strukturave të tyre. Strukturat e
362 Po aty, fq. 82.
155
shoqërisë civile gjithashtu do të luanin një rol kyç në proçesin e monitorimit dhe
vlerësimit të objektivave dhe realizimeve të strategjisë. Një rol të rëndësishëm do të
luante dhe INSTAT me mundësimin e të dhënave statistikore. Menjëherë pas përftimit të
të dhënave, institucionet qendrore dhe lokale shtetërore, shoqëria civile, sektori privat dhe
donator të huaj si dhe media, do të ishin ato që do të bënin të mundur shpërndarjen dhe
transmetimin në publik.363
Me qëllim ruajtjen e transparencës dhe besueshmërisë së rezultateve monitoruese
dhe të vlerësimit, qeveria do të kërkonte përfshirjen e agjensive të specializuara dhe të
pavaruara për përmbushjen e vlerësimeve dhe studimeve të monitoruara. Ajo do të vinte
në dispozicion burimet e saj njerëzore dhe materiale për të ngritur dhe për të bërë të
vlefshëm dhe funksional këtë sistem.
Kjo strategji më shumë se sa një “kornizë objektivash, sektorësh prioritar dhe
masash paraprake”, është konsideruar “një instrument për arritjen e një niveli më të lartë
zhvillimi”. Përmbushja e objektivave të saj është konsideruar një eksperincë por edhe
njëkohësisht një sfidë për vendin. Konsultime të njëpasnjëshme dhe të shpeshta janë
zhvilluar me autoritete të qeverisjes lokale për përforcimin e të dhënave, sugjerimeve,
dhe zgjidhjeve të përshtatshme për pakësimin e varfërisë, konsultime edhe me grupet e
bizneseve si dhe një mbështetje e fuqishme nga partnerët ndërkombëtarë, duke ofruar
këshilla dhe sugjerime në faza të ndryshme të këtij proçesi, shoqëruar edhe me
mbështetjen financiare.
Strategjia kombëtare për pakësimin e varfërisë u ideua dhe vlerësua nga
institucionet me rëndësi themelore ndërkombëtare financiare si Fondi Monetar
Ndërkombëtar dhe Banka Botërore, si një zgjidhje për të ndihmuar vendet anëtare në
nevojë për t’u vet-drejtuar, me një metodë planifikuese afat-mesme e afat-gjatë, që do t’i
shërbente mirëfunksionimit transparent ekonomiko-socialo-politik, duke ligjëruar,
publikuar dhe bërë sa më transparente jetën aktive të një shteti, në rang drejtuesish apo
qytetarësh të thjeshtë.
Sipas një tjetër dokumenti të Bankës Botërore, Shqipëria ka patur një performancë
ekonomike të lartë, duke u rritur me 7 % çdo vit, në periudhën 2000- 2003. Inflacioni ka
363 Po aty, fq. 135.
156
qënë në kuotat e 4%, eksportet dhe importet janë rritur dhe defiçiti fiskal financiar vendas
i përmirësuar ndjeshëm. Disa reforma strukturore janë ndërmarrë në 5 vitet e fundit duke
përfshirë sektorin bankar, reformën e tokës dhe privatizimet. Gati të gjitha ndërmarrjet e
vogla dhe të mesme janë privatizuar dhe një progres i madh është bërë në privatizimin e
sektorëve të mëdhenj strategjikë si telekomunikacioni. Gjithashtu rregullimi ligjor është
përforcuar në vitet e fundit. 364
Në faqen e internetit të FMN-së gjenden të publikuara raportet për Shqipërinë që
nga dokumenti themeltar i vitit 2002 deri tek Strategjia për vitin 2007-2013. Programet
janë shoqëruar me raporte, komente dhe analiza të stafeve përkatëse të FMN-së me
mision në Shqipëri, mbi atë çka është arritur nga programet pararendëse, shoqëruar me
programet e reja të planifikuara nga autoritetet qeveritare vendase për t’u realizuar në
vitet në vazhdim. Këto raporte mundësojnë një këndvështrim objektiv të realitetit në
Shqipëri, ato pasqyrojnë iniciativat e qeverisë shqiptare ndër vite, objektivat e synuara
dhe një tablo përmbledhëse të asaj çka është realizuar.
364 Document of the World Bank, Albania Poverty Assessment, Report No. 26213-Alb, november 5, 2003,
p. XII
157
3.4 Objektivat dhe arritjet e Strategjisë për pakësimin e varfërisë
Më datë 12 qershor 2006 Republika e Shqipërisë nënshkroi Marrëveshjen e
Stabilizim Asociimit (MSA) me Bashkimin Evropian, e cila do te hynte në fuqi pas
ratifikimit nga Kuvendi i Shqipërisë dhe parlamentet e Shteteve Anëtare. Marrëveshja ka
për qëllim të afrojë Shqipërinë me BE duke parashikuar të drejta dhe detyrime reciproke
dhe duke krijuar mekanizma për bashkëpunim në fushat me interes të përbashkët, duke
pasur si qëllim final anëtarësimin e Shqipërisë në Bashkimin Evropian. Gjatë zbatimit të
MSA, Republika e Shqipërisë duhet të provojë jo vetëm se ndan të njëjtat vlera me BE
por edhe se disponon kapacitetet e nevojshme për vënien në jetë të detyrimeve të rëna
dakord me Marrëveshjen. Marrëveshja e Stabilizim Asociimit reflekton drejtimet
kryesore të "Kritereve të Kopenhagenit" për anëtarësimin e një vendi aspirant në
Bashkimin Evropian:
demokracia dhe shteti i së drejtës, përfshirë edhe respektimin e të drejtave të
njeriut dhe mbrojtjen e pakicave kombëtare;
krijimi i një ekonomie tregu funksionale, të aftë për të përballuar trysninë
konkurruese;
adoptimi i acquis communautaire në të drejtën e brendshme dhe zbatimi i saj
nëpërmjet strukturave të duhura administrative dhe gjyqësore 365
Procesi i ratifikimit u krye në më pak se 3 vjet dhe u finalizua me ratifikimin e
marrëveshjes nga parlamenti Grek ne 15 Janar 2009, duke i hapur kështu rrugën
Shqipërisë drejt aplikimit në BE për marrjen e statusit të vendit kandidat. Këto zhvillime
do të ishin të rëndësishme për shqipërinë dhe shqiptarët për vetë faktin e rrjedhës që do
të merrte vendi dhe politikave europiane që do të ndërmerrte për tu afruar sa më shumë
me vendet e BE.
Borxhi I brendshëm gjatë vitit 2007 ishte sa 63% e prodhimit të brendshëm
bruto, nga 67.9% që ishte në fund të vitit 2006, ndërsa broxhi i jashtëm parashikohej të
365 Shih burimin Online (Marrëveshja e Stabilizim Asocimit)
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/albania/st08164.06_en.pdf
158
arrinte në 37% të prodhimit të brendshëm bruto , nga 32.1 % që ishte në fund të vitit
2006. Por mendimi zyrtar I Fondit Monetar Ndërkombëtar ka qënë se ende Shqipëria
ende nuk ka arritur një kapacitet të mjaftueshëm për të administruar borxhin e jashtëm,
të tillë që të lejonte emëtimin eparashikuar të një sasie të madhe të bonove të thesarit në
euro. Ka deklaruar kështu Ann-Marget Westin përfaqësues e zyrës së përhershme të
Fondit Monetar Ndërkombëtar në Tiranë. 366 Gjithsesi që nga fillimi I tranzicionit viti
2007, ka treguar një stabilitet makroekonomik tashmë të rrënjosur mirëdhe disa vite me
një rritje ekonomike të lartë jo inflacioniste, por janë ende të nevojshme reforma
strukturore të mëtejshme për të përmirësuar klimën e biznesit dhe për të tërhequr
investime të huaja direkte. 367
Më 20 Mars të vitit 2008, autoritetet shqiptare prezantuan edhe strategjinë më të
fundit të tyre “Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim” (National Strategy for
Development and Integration/NSDI) për vitin 2007-2013.368 Kjo strategji është pasuese e
strategjisë së vitit 2002 prezantuar Bordit Ekzekutiv të FMN-së nga qeveria shqiptare.
Në gusht të vitit 2008 Stafi i Bashkuar Këshillimor (Joint Advisory Staf) i FMN-së
publikoi një raport sugjerues dhe këshillues lidhur me këtë program. Në program
parashtrohen objektivat edhe sfidat e reja për qeverinë shqiptare që nga viti 2007 e deri
në vitin 2013 dhe arritjet, si rezultat i masave të marra.369
Prioritetet strategjikë të shpalosura në këtë program janë angazhimi drejt
integrimit në Bashkimin Europian dhe NATO (pranimi i Shqipërisë në NATO u arrit në
vitin 2009), demokratizimi i shoqërisë, konsolidimi i shtetit ligjor, si dhe arritja e një
zhvillimi të shpejtë e të qëndrueshëm ekonomik dhe social. E bazuar në 36 sektorë dhe
strategji të ndërthura me njëra-tjetrën, ajo u planifikua të integrohej në një Program Afat-
Mesëm Buxhetor tre vjeçar i cili do të identifikonte politikën e objektivave si hapa të
ndërmjetëm në arritjen e qëllimeve të strategjisë.370
366 Revista Monitor nr. 299, “ Shqipëria 100 million Borxh FMN-së, nga Genc Kondi, 31 Tetor 2007, f. 21367 Po aty,368 ShihStrategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013, burimi online
http://www.dap.gov.al/images/Arkiva/SKZHI_2007-2013.pdf369 Joint Advisory Note on Albania’s National Strategy for Devevlopment and Integration (PovertyReduction Strategy Paper), IMF and the International Development Association (IDA), mars 2008, fq. 2.http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2008/cr08270.pdf (parë më 27.06.2013).370 Shih burimin online http://www.dap.gov.al/images/Arkiva/SKZHI_2007-2013.pdf
159
Në analizën e Fondit Monetar ndërkombëtar është vlerësuar se prej vitit 2002 deri
në vitin 2008 janë arritur të përmbushen një sërë objektivash. Është vlerësuar se
megjithëse problemet energjitike kanë qenë ekzistente në vazhdimësi, ka patur rritje
ekonomike si pasojë e politikave lehtësuese në sektorin kyç të infrastrukturës ekonomike,
si rezultat i rritjes së investimit privat dhe publik, si dhe rënie dhe pakësim të dukshëm të
varfërisë, veçanërisht ndërmjet viteve 2002-2005. Por, paralelisht me këto raporti i FMN-
së thekson se ka ende nevojë për përmirësim në sektorin e administrimit publik dhe
qeverisjes. Për më tepër, shpenzimet në shëndetësi dhe edukim janë rritur në mënyrë të
skajshme ndërkohë që regjistrimi në nivelin e mesëm të edukimit ka shfaqur progres të
limituar.371
Nga ana tjetër, Fondi Monetar Ndërkombëtar ka bërë një sërë rekomandimesh
lidhur me pika të tjera orientimi rreth të cilave qeveria shqiptare duhej të fokusohej tek
administrimi më i qëndrueshëm dhe solid publik, mbështetur në një sistem të mirë-
menaxhuar ligjor të shërbimit civil, si dhe një vlerësim më të paanshëm mbi rezultatet e
politikave decentralizuese në efiçencën dhe barazinë e shpërndarjes së shërbimeve në
nivel lokal.372
Përsa i përket progresit në pakësimin e varfërisë është sugjeruar përqendrim në
thellimin e axhendës së përfshirjes sociale. Në bazë të vlerësimeve të bëra prej studimeve
të Matësit të Standardit të Jetesës në vitin 2005 treguesi ka shfaqur rënie nga 25% në
18.5% për vitet 2002-2005, si dhe ka treguar se hendeku ndërmjet të pasurit dhe të
varfërit është ngushtuar dhe pabarazia ka pësuar një rritje modeste. Rritja ekonomike dhe
migracioni (i jashtëm dhe i brendshëm) kanë dhënë gjithashtu një ndikim në pakësimin e
varfërisë.373
Megjithatë ende ekziston hendeku mes zonave rurale dhe atyre urbane, i zgjeruar
në terma absolutë dhe relativë, kjo sepse fermat kanë patur prodhimtari të ulët dhe sepse
programi i mëparshëm për mbështetjen ndaj të ardhurave ka qenë më së shumti i fokusuar
371 Joint Advisory Note on Albania’s National Strategy for Devevlopment and Integratio, vepër e
përmendur , fq.1.372 Po aty, fq. 2.373 Po aty, fq. 2.
160
në pakësimin e varfërisë.374 Për këtë arsye, raporti i FMN sugjeron një angazhim më të
lartë në rritjen e të ardhurave rurale dhe një projektim më të kujdesshëm e të detajuar të
programeve përfshirëse sociale me qëllim përshpejtimin e pakësimit të varfërisë në zonat
rurale. Është vënë theksi gjithashtu edhe mbi rreziqet që mund të shfaqen si pasojë e
rritjes së vazhdueshme të çmimeve të produkteve ushqimore dhe të konsumit të energjisë
elektrike pothuajse në nivelin e çmimeve botërore, fakt që përbën problem kryesisht për
shtresat e varfëra të popullsisë.375
Përsa i përket nivelit të monitorimit të varfërisë nga ana e qeverisë, vihet në dukje
nevoja për njohuri dhe informacion më të thellë rreth tregut të punës dhe kushteve të
varfërisë, të cilat deri në vitin 2008, kanë qenë të pamjaftueshme për vendimmarrjen
politike. Për të arritur këtë, është kërkuar dhe një angazhim më i madh i INSTAT, si një
institucion i sigurimit dhe vlerësimit të të dhënave si dhe miratim, financim dhe zbatim i
një masterplani nga ana e qeverisë për realizimin e të dhënave statistikore.376
Një tjetër aspekt i rëndësishëm për strategjinë e zhvillimit dhe integrimit është
edhe çështja e punësimit për të cilën është hartuar “Strategjia Sektoriale e Punësimit
2007-2013” nga Ministria e Punëve, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta.
Strategjia synon përmirësimin e sistemit të punësimit dhe shërbimit të formimit
profesional. Qeveria synon zbatimin e një reforme tërësore që do të ndihmojë sektorin e
punësimit në nivele europiane dhe atë të edukimit në vazhdimësi që prej nivelit
parashkollor e deri tek ai universitar. Ndër të tjera synohej edhe që shpenzimet publike
për edukimin dhe formimin për vitin 2009 të ishin parësore për buxhetin e shtetit duke
arritur në një nivel prej 5% te PBB-së.377
Për sa i përket politikave makro-ekonomike, me përjashtim të thatësirës dhe
mungesës së mjaftueshme të prodhimit të brendshëm me energji elektrike, performanca
makroekonomike e Shqipërisë për vitin 2007 është konsideruar e fortë dhe ruajtja e
374 Albanian Poverty Assessment, Document of the World Bank, Report No 26213-A, November 5, 2003.
f. XII375 Joint Advisory Note on Albania’s National Strategy for Devevlopment and Integratio, vepër e
përmendur, fq. 2.376 Strategjia Sektoriale E Punesimit 2007 – 2013, Ministria E Punës, Çeshtjeve Sociale Dhe Shanseve Te
Barabarta, Tirane:2007 burimi online http://dsdc.gov.al/dsdc/pub/strategjia_punesim_162_1.pdf377 PO aty,
161
qëndrueshmërisë së kursit monetar të këmbimit në linjë të drejtë me qëllimin fillestar
kryesor të strategjisë kombëtare për zhvillimin social-ekonomik.378
Sipas Fondit Monetar Ndërkombëtar ka patur rritje ekonomike të lartë në nivelin e
6%, përmbajtje të inflacionit edhe pse mbi objektivin e synuar 2-4% si dhe rënie të
huamarrjes së brendshme neto deri në 1.8% të PBB-së (për vitin 2007) dhe proçesi
privatizues ka ndihmuar në financimin e investimit publik si dhe pakësimin pjesor të
borxhit publik deri në 54% të PBB-së, krahasuar me 57 % në vitin 2005. Ka patur rritje të
vazhdueshme të sektorit privat dhe ai bankar është shfaqur i gatshëm për një konkurencë
më të lartë dhe pronësinë e huaj. Me qëllim që të shmangen rreziqet për tregun bankar
janë ndërmarrë masa të kujdesshme dhe hapa mbikëqyrës, për të siguruar dhe ruajtur
qëndrueshmërinë financiare.379
Për sa i përket sektorit të burimeve publike, dhe klimës së biznesit, Fondi Monetar
vlerëson në raport se përpjekjet e autoriteteve vendase shqiptare për modernizmin e planit
strategjik të menaxhimit të investimit publik janë të rëndësishme për vendin por ka ende
shumë për të bërë për transparencën dhe efiçencën e përdorimit të burimeve publike.
Është hedhur ideja për një sistem të kompjuterizuar të thesarit duke mundësuar
transparencën më të madhe në favor të informimit publik si dhe nevojën për të fuqizuar
më tej kapacitetin institucional të vlerësimit dhe prioritarizimit të projekteve të investimit
publik. Është shtruar nevoja për një administratë publike dhe shërbim civil më
profesional duke tërhequr dhe përthithur më shumë staf cilësor dhe të kualifikuar.380
Edhe në sektorin e klimës së biznesit, reformat kanë treguar përmirësim dhe
progres të dukshëm. Por vihet në qendër të vëmendjes nevoja për shkurtimin e kohës së
nevojshme për hapjen e një biznesi që nga regjistrimi, taksimi, doganat, leja e ndërtimit,
ndërtimi etj. FMN ka vlerësuar se vënia e theksit mbi këto qëndrime do të shërbente si
një nxitës i konkurencës në treg dhe sigurues i të drejtës së pronësisë dhe investimeve të
brendshme dhe të huaja.
378 Joint Advisory Note on Albania’s .....vepër e përmendur, fq. 3. Burimi online
http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2008/cr08270.pdf379Po aty, fq. 3.380 Po aty, fq. 4.
162
Përsa i përket sektorit energjitik, raporti i FMN-së i referohet krizës energjitike të
vitit 2006, e cila solli shkurtime të shumta në energjinë elektrike, gjë që ndikoi
negativisht jo vetëm në familjet por edhe bizneset shqiptare, duke nxjerrë në pah edhe
problemaktikën e kostove fiskale. Raporti e vlerëson strategjinë shqiptare për një
prodhim të brendshëm të energjisë elektrike duke shmangur kështu varësinë e lartë në
burimet ujore si dhe privatizimin e sektorit si një plan tejet ambicioz për vitin 2013. Ishte
parashikuar privatizmi pjesor deri në vitin 2008. Ndër të tjera, raporti paralajmëron për
një rrezik të dobësimit të KESH si pasojë e proçesit privatizues, dhe thekson se për
qeverinë lind nevoja e ruajtjes së një përqasjeje efikase të planifikimit dhe kontraktimit të
investimit privat në këtë sektor, gjë që do të mundësonte dhe uljen e kostos së shpenzimit
në Shqipëri, duke minimizuar kështu detyrimet dhe përgjegjësitë ligjore të buxhetit
shterëror ose të KESH. Shtrohet nevoja gjithashtu për një bashkëpunim më të ngushtë
mes donatorëve dhe aksionerëve të brendshëm.381
Në raportin e Fondit Monetar Ndërkombëtar vlerësohet prioriteti që i jepet
infrastrukturës, por paralajmëron se duhet bërë kujdes me kostot që kërkon investimi për
transportin në planin afatgjatë, duke shmangur rreziqet e devijimit të politikës
makroekonomike. Paralelisht me këtë është sugjeruar dhe investim në sektorin
hekurudhor, për shkak të të mirave dhe përfitimeve sociale dhe ekonomike që sektori
hekurudhor sjell.382
Në dy dekadat që prej anëtarësimit të saj në strukturën e Fondit Monetar
Ndërkombëtar, Shqipëria ka kaluar një fazë të gjatë dhe të gjerë transformimi. Shqipëria
ka pësuar një sërë ndryshimesh si rrjedhojë e proçeseve të shumta refomuese dhe
padyshim ekziston nevojë e theksuar për reforma e ndryshime të tjera. Politika e jashtme
e shtetit shqiptar është realizuar përmes pjesëmarrjes aktive dhe mbështetjes në
organizatat e huaja ndërkombëtare dhe rajonale. E anëtarësuar në NATO që prej vitit
2009, e përfshirë edhe në proçesin e liberalizimit të vizave, një sfidë në vazhdim për të
mbetet anëtarësimi në Bashkimin Europian. Bashkëpunimi me vendet dhe institucionet
Euro-Atlantike e ka ndihmuar Shqipërinë të fuqizojë proçeset dhe strukturat e saj
381 Po aty, fq. 5-6.382 Joint Advisory Note on Albania’s .....vepër e përmendur, fq. 6.
163
demokratike si dhe të zbatojë reformat e saj të brendshme, të nevojshme për një
demokraci të fortë dhe funksionale.
Shtypi i kohës do të ishte skeptik për ndihmën e FMN-së dhe do të aludonte herë
pas here se qeveria shqiptare ka hyrë në borxhe të mëdha financiare me FMN-në. Revista
Monitor e 31 Tetor 2007 në hapësirën financiare do të shprehej se Shqipëria i ka 100
milion dollarë Borxh FMN-së383, borxh i cili duhet shlyer deri në vitin 2017, në këtë
artikull theksohet se ky vit është i mbarë dhe detyrimi vjetor ishte 3.7 million dollarë
amerikanë, por viti 2008 do të jetë një sprovë për shqipërinë sepse ajo do paguajë një
deturim prej 16 million dollarësh, shumë e cila do të ulet progresivisht deri në shlyerje
totale të saj. 384
Shqipëria e pas-tranzicionit, në vazhdimësi ka synuar demokratizimin e vendit,
liberalizimin e tregut, privatizmin në shkallë të gjerë dhe stimulimin e pronës private,
thellimin e njëpasnjëshëm të proçeseve reformuese për rimëkëmbjen dhe konsolidimin e
jetës ekonomike dhe sociale në vend. Ruajtja e inflacionit në shifra normale dhe mos-
lejimi i rritjes së e tij e ka klasifikuar Shqipërinë në listën e vendeve me të ardhura të
mesme. Politikat e saj për vitin 2009 u fokusuan drejt qëndrueshmërisë makroekonomike,
rritjes së ekonomisë në tërësi dhe zhvillimit dhe çuarjes më tej të axhendës së politikave
strukturore. Me krizën në Greqi priteshin edhe një sërë devijimesh për shkak të të
ardhurave nga remitancat e emigrantëve të kthyer masivisht në atdhe si dhe në eksporte
dhe kufizime në financimin e jashtëm për shkak të krizës globale.
Ndërsa në vitin 2002, varfëria në Shqipëri shënonte 25.4%, pas një rënie të
vazhdueshme deri në vitin 2008 (12.4%) ajo pësoi rritje në vitin 2012 në 14.3%. Po në
vitin 2012, varfëria ekstreme u rrit në 2.2% nga1.2% që ishte në vititn 2008. Me gjithë
progresin që Shqipëria ka shënuar në rënien e varfërisë, tendencat e fundit ekonomike si
edhe pasojat e krizës globale financiare janë ato që kanë çuar në rritjen e varfërisë. Ajo
çka është interesante të nënvizohet është fakti që rritja e varfërisë, në dallim nga më parë,
ka një karakter urban. Varfëria në zonat urbane sipas LSMS u rrit nga 10.1% in 2008 në
13.6% në 2012, ndërsa varfëria rurale u rrit nga 14.6% në 15.3%. Si rrjedhojë,
383 Revista Monitor, “Shqipëria 100 milion dollarë borxh FMN-së” përgatitur Genc Kondi, 31 Tetor 2007,
f. 21384 Po aty,
164
demografia e të varfërve është normale që të ketë ndryshuar si pasojë e rritjes së
popullsisë urbane që ka rënë në varfëri.385
Për sa i përket strategjisë për vitet 2007-2013, analiza e Fondit Monetar
Ndërkombëtar përcakton si pikat më të forta nivelin më të lartë të përgjegjëshmërisë nga
ana e qeverisë për zbatimin e objektivave të strategjisë, përfshirjen më të madhe të
shoqërisë civile në zbatimin e politikave publike, diagnozë më e mirë për pakësimin e
varfërisë, plane më ambicioze për monitorimin e efektivitetit në tërësi të shpenzimeve
publike për Shqipërinë, heqja e barrierave për zhvillimin e sektorit privat, decentralizimi,
si dhe reforma në sistemin gjyqësor. Është mirëpritur gjithashtu edhe përfshirja e
Parlamentit në proçesin e konsultimeve.386
385 Analiza e Treguesve Sociale Sipas Qarqeve, ANEKS III/2. f. 6 Shih Burimin Online
http://ëëë.parlament.al/ëeb/pub/aneks_treguesit_sociale_16986_1.pdf386 Joint Advisory Note on Albania’s National Strategy..., vepër e përmendur, fq. 2.
165
KAPITULLI IV
LARGIMI I FMN-SE DHE QËNDRIMI I QEVERISË SHQIPTARE
4.1 Rekomandimet e FMN në misionin e fundit 2005-2008
Kryesisht ne raportet e
2005 Fondi Monetar
Ndërkombëtar (FMN) ka
lavdëruar vazhdimisht
autoritetet e Shqipërisë për
arritjen dhe ruajtjen e një
mjedisi të ulët të inflacionit dhe
për ruajtjen e vlerës së jashtme
të lekut. Megjithatë, në vend të
"duke reflektuar rritjen e
besimit”, një numër
vëzhguesish e kanë konsideruar
fuqinë e monedhes vendase se është në kundërshtim me bazën e ngushtë të prodhimit
vendas, defiçitet e larta të saj tregtare, dhe investimet hezituese të huaja direkte. Në vend
të kësaj, ata e kanë parë lekun si të "mbivlerësuar", duke rrezikuar ose një korrigjim të
papritur të kursit të këmbimit apo në rast prirja e tanishme vazhdon, një rënie graduale në
konkurrencën ndërkombëtare. Nëse konfirmohet, pasiguria e një norme "tepër" të
paqëndrueshme të këmbimit nominal ose kostot shtesë përballohen nga bizneset si
rezultat i një mbivleresimi "artificialisht" të monedhës do të dëmtoje investimet. 387 Pra
387 Article IV Consultation, Fifth Review “Under the Poverty Reduction and Growth Facility, Request for
Extension of the Arrangement, and Financing Assurances Review- -Staff , Country Report No. 05/89;
Public Information Notice and Press Release on, the Executive Board Discussion; and Statement by the
Executive Director for Albania,” IMF, 2005,
166
ashtu si tregon dhe tabela e cila është marrë nga INSTAT Banka e Shqipërise ka qenë në
gjendje të marrë masat e duhura për të stabilizuar çmimet.388
Gjatë muajit tetor stafi i FMN-së, i kryesuar nga Z. Istvan Szekely, shefi i ri i
misionit për Shqipërinë viziton Tiranën zyrtare. Qëllimi i vizitës ishte për të diskutuar me
autoritetet rezultatet fiskale të 2005 dhe buxhetin e vitit 2006 , dhe për të arritur
marrëveshje të gjerë mbi parametrat kryesorë fiskalë për vitin e ardhshëm. Prioritetet e
përgjithshme të një marrëveshjeje të mundshme të ardhshme midis FMN-së dhe qeverisë
së Shqipërisë në nëntor u prekën gjithashtu, në veçanti reforma e sektorit financiar,
administrimi i të ardhurave, menaxhimi i borxhit publik dhe reforma të tjera. Misioni u
takua me Kryeministrin, Ministrat e Ekonomisë dhe Financave, Bankën Qendrore së
Shqipërisë, këshilltarë të Kryeministrit dhe zyrtarë të tjerë të lartë të qeverisë, përfaqësues
të donatorëve dhe komunitetit diplomatik, si dhe përfaqësues të sektorit privat.
Përfaqësuesit e FMN dhe qeveria ishin dakord mbi parametrat kryesorë të buxhetit të vitit
2006 dhe me supozimet themelore makro-ekonomike dhe fiskale të politikave.389 Në
veçanti, ka pasur marrëveshje mbi parimet e një platforme fiskale konservative dhe mbi
prioritetet e qeverisë për vitin e ardhshëm fiskal, duke përfshirë zbatimin e një programi
ambicioz të reformave administrative tatimore, bazuar në raportin e asistencës teknike të
përgatitur nga Departamenti i Çështjeve Fiskale të FMN-së ne fillim të vitit. Marrëveshja
e ardhshme 3-vjeçare parashikohet do të ketë shqyrtime të rregullta gjatë qëndrimit të
programit. Në mënyrë të veçantë, rishikimi i parë do të zhvillohet në gjashtë muaj.
Varësisht nga rezultati i këtij shqyrtimi, masa të tjera të politikave fiskale dhe buxhetore
do të mund të mendohet më pas nga autoritetet në konsultim me stafin e FMN-së.390
Kriza e parë reale midis qeverisë shqiptare dhe FMN-së nis në vitin 1996 kur
FMN e këshillon qeverinë shqiptare dhe Presidentin e asaj kohe Sali Berishtën të mbyllte
kompanitë piramidale që po informalizonin ekonominë. Sali Berisha i cili do të rikthehej
388 Jan-Peter Olters “is inflation too low in Albania? Macroeconomic foundations and Socio-economicdevelopment, 2005, f. 136389 Banka e Shqiperise “ Deklarata per shtyp mbi viziten e stafit te FMN-se pergjate 17-21 tetorit 2005”,
data e publikimit 21-10-2005,
http://www.bankofalbania.org/web/PRESS_RELEASE_3783_2.php?kc=0,41,8,8,0390 Po aty, shih burimin online,
http://www.bankofalbania.org/web/PRESS_RELEASE_3783_2.php?kc=0,41,8,8,0
167
në pushtet ne zgjedhjet e vitit 2005 si Kryeministër do të ndiqte politikën e tij të
mëparshme ndaj FMN-së e të cilën nuk e konsideronte më të nevojshme për realitetin
shqiptar, dy vjet pasi u kthye në pushtet ai rinisi luftën ndaj asaj që e kishte quajtur
përgjegjëse për krizën e vitit 1997. Vitet më të padëshiruara ishin midis 2006 dhe deri në
largimin e saj në 2009 ku nuk u nënshkrua më një marrëveshje e re dhe FMN u largua
përfundimisht.
FMN ve në dukje në raportin e Gusht 2008 se është bërë përparim i mirë në
arritjen e një sërë objektivave të mëparshme, por rezultatet nuk u arritën në disa fusha të
tjera. Nga njëra anë, rritja ekonomike është ruajtur pavarësisht krizës energjitike, rezultat
i politikave që kanë për qëllim lehtësimin e mjedisit për investime private dhe zgjerimin e
investimeve publike në ekonomitë kyçe infrastrukturën. Paralelisht, varfëria është ulur
ndjeshëm në mes të 2002 dhe 2005. Qeveria gjithashtu bëri disa përparime në zbatimin e
Planifikimit të Integruar si një mënyrë për të modernizuar proceset e planifikimit dhe të
burimeve strategjike të alokimit dhe të konsolidimit ne lidhjet midis PBA dhe buxhetit
vjetor. Megjithatë, rezultatet në qeverisje dhe forcimin e administratës publike lënë
hapësirë për përmirësim. Për më tepër, shpenzimet për shëndetësinë dhe arsimin janë
rritur vetëm pak si përqindje e shpenzimeve të përgjithshme publike, ndërsa regjistrimi në
arsimin e mesëm ka treguar progres të kufizuar. 391
Pas progresit të ndjeshëm në uljen e varfërisë, më shumë theks në thellimin e
axhendës së përfshirjes sociale është e garantuar. Vlerësimi më i fundit dhe i plotë për
varfërinë duke përdorur Hulumtimin për matjen e Standardit të Jetesës të vitit 2005
tregojnë se shkalla e varfërisë ka rënë nga 25 për qind në 18.5 për qind në mes të 2002
dhe 2005, hendeku midis zonave më të pasura dhe më të varfra nuk pranohet, dhe
pabarazia u rrit vetëm në mënyrë modeste. Rritja e qëndrueshme dhe migrimi (të dy të
brendshëm dhe të jashtëm) kanë pasur ndikimin më të fortë në reduktimin e varfërisë.
Megjithatë, hendeku midis zonave urbane dhe rurale është rritur në vlera absolute dhe
relative, pjesërisht për shkak se fermat familjare kanë produktivitet të ulët dhe programi i
mbështetjes së të ardhurave (Ndhima Ekonomike) ka pasur vetëm një ndikim modest në
391,Albania: Poverty Reduction Strategy Paper—Joint Staff Advisory, IMF Country Report No. 08/270
Note, Washington, D.C., August 2008, f. 1
168
uljen e varfërisë. Për këtë arsye, një angazhim më të madh në rritjen e të ardhurave rurale
dhe dizajnin më efektiv të programeve të përfshirjes sociale është e nevojshme për të
përshpejtuar uljen e varfërisë në zonat rurale. 392
Pavarësisht nga një thatësirë dhe përçarje të prodhimit të brendshëm të energjisë
elektrike, performanca makro-ekonomike e Shqipërisë ka mbetur e fortë në vitin 2007,
Rritja ekonomike është mbajtur lart rreth 6% . Inflacioni u përmbahet, edhe pse
presioneve të veçanta me kosto për të shtyrë normën e inflacionit përkohësisht mbi varg
2-4 për qind të synuar. Korniza fiskale synon në qeveri të vogël, por efikase dhe të
mbajtur një ekuilibër mes reduktimit të borxhit publik dhe mbështetjen e prioriteteve të
zhvillimit. Në vitin 2007, huamarrja e brendshme neto ishte e kufizuar në 1.8 për qind të
PBB; dhe të ardhurat e privatizimit janë përdorur pjesërisht për të financuar investimet
publike dhe pjesërisht për të reduktuar borxhin, pra raporti i borxhit publik në rënie në 54
për qind të PBB, nga 57 për qind në vitin 2005. Kredia për sektorin privat ka vazhduar të
rritet shumë shpejt.; dhe sektori bankar ka hapur dyert e konkurrencës më të madhe dhe
me pronësi të huaj. Autoritetet i dinë rreziqet dhe janë duke marrë veprime të kujdesshme
dhe mbikëqyrëse për të siguruar se stabiliteti financiar është ruajtur.393
Giulio Tremonti Ministri I Ekonomise dhe I Financës dhe Guvernatori I FMN-së
për Italinë, por duke folur dhe në llogari të Shqipërisë, Greqisë, Italisë, Maltës,
Portugalisë, San Marino, dhe Timorin-Lindor në raportin e hartuar për këto vende në
Tetor 2008 thekson rolin e rëndësishëm që FMN ka luajtur në stabilizimin e ekonomisë
shqiptare. Ai shkruan si më poshtë
”Politika makro-ekonomike të shëndosha dhe strukturore, të mbështetur nga
programet e Fondit, kanë hedhur themelet për progresin mbresëlënës të bërë nga
ekonomia shqiptare gjatë dekadës së fundit. Rritja e PBB-së për frymë në terma të
dollarit të SHBA-së është dyfishuar. Inflacioni ka rënë drejt mesatares evropiane. Rritja
është parashikuar të mbetet e fortë në vitin aktual dhe, po aq e rëndësishme, është me
bazë të gjerë. Tregtia optimiste është duke ndjekur diversifikimin e eksportit në të dy
tregjet dhe produktet. Rritja e kredisë, të identifikuar si një rrezik të madh në të kaluarën,
është frenuar disi, por mbetet relativisht e fortë. Shumica e zgjerimit të defiçitit të
392 Po aty,393 Po aty, f. 3
169
llogarisë korente në vitin 2007 reflektuar faktorët e përkohshme dhe hendeku pritet të
bjerë nën 5 për qind të PBB-së në periudhën afatmesme”394
Gjithashtu ai argumenton se shtrëngimi i politikës monetare në kohë, plotësohet
me masa të përshtatshme rregullatore, ishte vendimtar për të arritur stabilizimin makro-
ekonomik. Në anën fiskale, zbatuan reformat e taksave nga ana e ofertës,pati
përmirësime të mëdha në administratën tatimore të cilat kontribuan në forcimin e
financave publike, rritjen e raportit të ardhurave ndaj PBB-së, dhe uljen e borxhit publik.
Buxheti i vitit 2008 përcakton një tavan defiçit prej 5.2 për qind të PBB-së që nuk
gjenerojnë një impuls fiskal; ky boshllëk duhet të bjerë në 3.0 përqind në vitin 2009.
Rezervat e paparashikuara të konsiderueshme rreth 1.5 për qind të PBB-së janë në vend
për të mbrojtur rezultatin e buxhetit 2008. Autoritetet janë të gatshme, në konsultim me
Fondin, për të ndërmarrë veprime të mëtejshme duhet që objektivi i defiçitit fiskal të jetë
në rrezik, 395
Më 23 shtator 2008 përfaqësuesit e FMN-së në Shqipëri Gerwin Bell Shef I
misionit dhe Ann-Margret Westin Përfaqësuese e Përhershme dalin me një deklaratë e
cila paraqet përfundimet e misionit të FMN-së pas prezences së tyre në Shqipëri nga data
17-23 shtator për të diskutuar me autoritetet zbatimin e buxhetit të 2008, buxhetin e 2009,
politikat e sektorit monetar dhe financiar dhe progresin në reformat strukturore, kryesisht
në privatizimin e kompanisë së shpërndarjes së energjisë. Ata rekomandojnë që
formalizimi i ekonomisë në Shqipëri është një qëllim i rëndësishëm. Megjithatë kjo nuk
duhet bërë duke u mbështetetur në masa administrative që janë barrë dhe shtojnë
mundësinë për abuzivizëm dhe korrupsion. Përkundrazi, masa që nxisin vetë-deklarimin
janë të nevojshme. “Në këtë kontekst ne këshillojmë kundër uljes së normës së kontributit
të sigurimeve shoqërore. Hapësira fiskale duhet të ruhet për të financuar një reformë
394 Statement by the Honorable Giulio Tremonti , Minister of Economy and Finance, and Governor of the
IMF for Italy , Speaking on behalf of Albania, Greece, Italy, Malta,Portugal, San Marino, and Timor-Leste,
International Monetary and Financial Committee, Washington, D.C., October 11, 2008 , p. 4395 Po aty,
170
pensioni që do të përmirësonte lidhjen midis kontributeve dhe përfitimeve, duke ofruar
kështu nxitjen e nevojshme për vetëzbatim”.396
Ashtu si do ta shohim dhe analizojmë në cështjen e ardhshme marrëveshja tre-
vjeçare me Fondin Monetar Ndërkombëtar nuk u rinovua në vitin 2009 sepse sipas
pikpamjes që qeverisë shqiptare ekonomia ishte mjaftueshëm e stabilizuar për të
funksionuar pa qënë e nevojshme që të vazhdonte monitorimi nga Fondi Monetar
Ndërkombëtar. Sidoqoftë, Kriza ekonomike botërore e vitit 2009 mund ta bëjë të
nevojshme mbështetjen e mëtejshme të Fondit Monetar Ndërkombëtar për Shqipërinë
396International Monetary Fund resident mission in albania , FMN diskuton me qeverinë për buxhetin e 2009 dhe situatën e
trazuar financiare botërore, Gerwin Bell shef i misionit dhe Ann-Margret Ëestin përfaqësuese e përhershme, Tiranë, 23 shtator2008, faqe 1-2
171
4.2 Largimi i FMN-së dhe Qëndrimi i Qeverisë shqiptare
Bordi i FMN miratoi rishikimin e fundit të programit trevjeçar për Shqipërinë dhe
lëshoi këstin e fundit që llogaritet të jetë 3.6 milionë USD nga 24.5 milione USD të
programuar. Në mbledhjen e tij në 28 Janar FMN përgëzoi arritjet e Shqipërisë në kuadër
të programit, respektimin e politikave ekonomike dhe përparimin që kishte bërë në
reformat strukturore. Këto kanë kontribuar për ruajtjen në nivel të lartë të rritjes
ekonomike dhe mbajtjes se inflacionit në nivele të ulëta. FMN mirëpriti përforcimin e
administrimit të të ardhurave, përafrimin e afatit të privatizimit dhe përmirësimin e
mjedisit të biznesit.397
Përfaqësuesja e Përhershme e Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN) në Shqipëri,
Ann-Margret Westin, bëri deklaratën e mëposhtme në Tiranë me 26 Shtator: “Nëse
autoritetet shqiptare janë të interesuara, FMN-ja është gati për diskutuar një program të
ri”.398 Duket hapur që FMN-ja dëshironte të ndihmonte Shqiërinë me marrëveshje dhe
kredi të reja, por nuk mund të themi të njëjtën gjë për qeverinë shqiptare. Ky program do
të përqëndrohej në ruajtjen e stabilitetit makro-ekonomik, por do të përmbante më pak
kushte për reformat strukturore dhe ndoshta akses për financime nga FMN. Kjo mund të
ketë formën e një marrëveshjeje të rregullt ose paraprake të gatishmërisë (Stand-By
Arrangement). Kërkesa për një marrëveshje të re vjen nga autoritetet e një vendi anëtar të
FMN-së. Kjo mund të diskutohet më tej me qeverinë gjatë mbledhjeve vjetore të FMN-së
dhe Bankës Botërore programuar që të zhvillohen në Uashington në mes të tetorit, si dhe
gjatë misionit të fundit të rishikimit të FMN-së që pritet të vizitojë Tiranën në fillim të
nëntorit. “Së fundmi, Shqipëria do të vazhdojë të ketë askes në asistencën teknike të
FMN-së dhe do të ndërmarrë konsultimet vjetore të Artikullit IV në përfundim të
programit, siç veprohet me të gjitha vendet anëtare të FMN-së.”399
397 Gerwin Bell, Mission Chief & Ann-Margret Westin, Resident Representative Concluding Statement ofthe IMF Mission for Albania, Tirana, November 11, 2008398 Njoftim Shtypi Nr. 08/231 Fondi Monetar Ndërkombëtar , 2 tetor 2008,Uashington, D.C. 20431 SHBA,
399 Po aty,
172
Fondi Monetar Ndërkombëtar, tashmë në fund të misionit të tij në Shqipëri, u ka
lënë një mori porosish dhe rekomandimesh përfaqësuesve të qeverisë shqiptare. Krerët
më të lartë të këtij organizmi, pasi kanë zyrtarizuar largimin e tyre nga Shqipëria, pas
përfundimit të misionit të gjatë të FMN-së në vendin tonë, kërkuan më shumë garanci
nga qeveria shqiptare se si ajo do t’i administrojë financat publike të shqiptarëve.
Ndër rekomandimet që qeveria shqiptare duhet të ketë parasysh, FMN-ja ka
nënvizuar shpenzimet e buxhetit dhe privatizimin e OSSH-së. Fondi Monetar
Ndërkombëtar i këshilloi qeverisë që të përpunojë një strategji dhe një reformë më
nxitëse për pensionet. “Më shumë se udhëzimet duhen reforma tërësore”, - deklaroi shefi
i misionit të FMN-së për Shqipërinë, Gervin Bell. Përfaqësuesi i FMN-së këshilloi
gjithashtu që të mos aplikohet ulja e sigurimeve shoqërore deri në masën 5 për qind, e
parashikuar nga qeveria për vitin e ardhshëm. FMN-ja i rekomandoi qeverisë të mbajë një
pozicion fiskal më të shtrënguar dhe të bëjë rishikim të plotë të buxhetit.
Vëmendje dhe kujdes nga ana e qeverisë FMN-ja kërkoi edhe në lidhje me
shpenzimet e shumta qeveritare, duke porositur që të bëhet gjithmonë një pasqyrë
transparente dhe publike se si janë bërë shpenzimet. FMN-ja largohet në një vit delikat
për Shqipërinë, kur priten të zhvillohen zgjedhjet elektorale, të cilat mbartin me vete edhe
rreziqe financiare, siç janë defiçiti i lartë apo rënia e të ardhurave fiskale. Lidhur me këtë
situatë përfaqësuesit e FMN-së kanë dhënë porosi të qartë edhe për Bankën e Shqipërisë,
duke i tërhequr vëmendjen kësaj të fundit sidomos në marrjen e masave lidhur me
situatën financiare ndërkombëtare. 400
Në 11 Nëntor, 2008 Misioni i FMN-së për Shqipërinë del me një deklaratë e cila
paraqet përfundimin e misionit të FMN-së që vizitoi Shqipërinë në 29 tetor - 11 nëntor
2008, për të diskutuar me autoritetet rishikimin e gjashtë dhe të fundit të marrëveshjes
PRGF/EFF. Ata parashikojnë një përkeqësim të mprehtë të prespektivës së rritjes
ekonomike botërore që tashmë ka filluar dhe rekomandojnë që është e rëndësishme që
politikbërësit shqiptarë të forcojnë më tej themelet ekonomike. Integrimi i kufizuar i
Shqipërisë në tregjet botërore në këtë situatë siguron një mbrojtje të rëndësishme, por
ekonomia nuk është e paprekshme: rritja e eksporteve pritet që të ngadalësohet nga
400 Po aty
173
nivelet e larta të kohëve të fundit, dërgesat e emigrantëve mund të ndikohen dhe
investitorët mund të rivlerësojnë rreziqet. Natyrisht, qeveria nuk mund të ndikojë në
ngjarjet e jashtme botërore, por mundet dhe duhet të ndërmarrë hapa shtesë për të rritur
besimin në vend, pasi në klimën aktuale politikat është më mirë të jenë më të matura se
ç’duhet. Kjo do t’i mundësonte Shqipërisë t’a kalonte furtunën e këtyre kohëve të
turbullta dhe përsëri të regjistronte një rritje ekonomike domethënëse midis 3.5 dhe 4
përqind në vitin 2009, me një inflacion të ulët dhe me një pozicion të përmirësuar të
llogarisë korrente.401
Për vitin 2008, misioni këshillon një rishpërndarje të shpejtë të shpenzimeve për
të siguruar që sektorëve prioritarë po i kushtohet rëndësia e nevojshme dhe njëkohësisht
që defiçiti të kufizohet në 5.2 përqind i PBB-së. Në të ardhmen, misioni rekomandon që
të ruhet defiçiti në vitin 2009 nën 4 përqind të PBB-së. Sipas tyre ky konsolidim i
pozicionit fiskal do të forcojë besimin, do të rrisë qëndrueshmërinë e borxhit dhe do të
kufizojë ngushtimin e aksesit në kredi të sektorit privat. Projekt-buxheti—së bashku me
një rritje të pritshme të tarifës më shumicë të energjisë së KESH-it dhe shtyrjen e
parashikuar të uljes së normës së kontributeve të sigurimeve shoqërore për në 1 maj
2009—është në përputhje me këtë synim. Përveç domosdoshmërisë makro-ekonomike,
misioni do të rekomandonte që çdo ulje në normat e sigurimeve shoqërore, të presë një
reformë të gjerë të pensioneve, që do të forconte lidhjen midis kontributeve dhe
përfitimeve dhe do të jepte shtysa të rëndësishme për vetëzbatim. Kjo do të ndihmonte
luftën kundër informalitetit dhe do t’i lejonte autoritetet që të mbështeten më pak në
rregulloret administrative penguese që aktualisht krijojnë hapësirat të konsiderueshme për
interpretim dhe korrupsion. Pas përfundimit të programit të FMN-së, i nxit autoritetet që
të angazhohen për zbatimin e një rregulli fiskal të qartë për të ankoruar politikat
buxhetore, si p.sh. një kufi të përshtatshëm për shpenzimet, defiçitin ose borxhin
publik.402
Më 10-17 tetor 2008, një delegacion i Bankës së Shqipërisë, të kryesuar nga
Guvernatori, Z. Ardian Fullani, edhe Guvernatori i Shqipërisë në Fondin Monetar
401 International Monetary Fund Resident Mission In Albania “Deklarata E Misionit Të FMN-Së PërShqipërinë” Tiranë, 11 Nëntor, 2008, Faqe 1402 Po Aty, Faqe 1-2
174
Ndërkombëtar, morën pjesë në takimet vjetore të FMN-së dhe Grupit të Bankës Botërore,
mbajtur në Uashington DC, SHBA. Mbledhjet vjetor të FMN-së dhe të Grupit të Bankës
Botërore u zhvilluan në formën e një forumi të hapur, i cili kishte në fokus të tij gjendjen
financiare të ekonomisë globale, pasojat e saj mbi vendet anëtare dhe tejkalimi i tyre.
Mbledhjet e Guvernatorit Fullani për qëllim prezantimi zyrtar të lartë të FMN-së dhe
Bankës Botërore për zhvillimet ekonomike në Shqipëri, progresin e bërë gjatë vitit të
kaluar dhe për fushat ku përmirësimi dhe reformat janë të nevojshme më tej. Ministri i
Financave, zoti Ridvan Bode, ishte i pranishëm në disa prej këtyre takimeve. 403
Përveç takimeve me përfaqësues të FMN-së dhe Bankës Botërore, zoti Fullani u
takua me zyrtarë të lartë të bankave qendrore, më specifikisht me guvernatorët e bankave
qendrore të rajonit, Znj Barbro Ëickman-Parak, Zëvendësguvernatori i të Sveriges
riksbank, përfaqësuesit e vendeve të tjera nga Italia, Izraeli, Belgjika, Kanada, etj Me
ftesë të Guvernatorit të Bankës së Kanadasë, z Mark Carney, Guvernatori i Bankës së
Shqipërisë, Z. Ardian Fullani, kishte një zyrtar takim në Bankën e Kanadasë më 15 tetor,
2008. Në qendër të këtyre takimeve ishin çështjet aktuale që karakterizojnë tregjet
financiare, masat e ndërmarra nga vendet e ndryshme në fushat ku u ofrua asistenca. 404
Fondi Monetar Ndërkombëtar i këshilloi qeverisë që të përpunojë një strategji dhe
një reformë më nxitëse për pensionet. “Më shumë se udhëzimet duhen reforma tërësore”,
- deklaroi shefi i misionit të FMN-së për Shqipërinë, Gervin Bell. Përfaqësuesi i FMN-së
këshilloi gjithashtu që të mos aplikohet ulja e sigurimeve shoqërore deri në masën 5 për
qind, e parashikuar nga qeveria për vitin e ardhshëm. FMN-ja i rekomandoi qeverisë të
mbajë një pozicion fiskal më të shtrënguar dhe të bëjë rishikim të plotë të buxhetit.
Vëmendje dhe kujdes nga ana e qeverisë FMN-ja kërkoi edhe në lidhje me shpenzimet e
shumta qeveritare, duke porositur që të bëhet gjithmonë një pasqyrë transparente dhe
publike se si janë bërë shpenzimet. FMN-ja largohet në një vit delikat për Shqipërinë, kur
priten të zhvillohen zgjedhjet elektorale, të cilat mbartin me vete edhe rreziqe financiare,
siç janë deficiti i lartë apo rënia e të ardhurave fiskale. Lidhur me këtë situatë
përfaqësuesit e FMN-së dhënë porosi të qarta edhe për Bankën e Shqipërisë, duke i
403 Economic bulletin, Bank of Albania News over October-December, volume 11, number 4, 2008, p. 119404 Po aty, f. 119
175
tërhequr vëmendjen kësaj të fundit sidomos në marrjen e masave lidhur me situatën
financiare ndërkombëtare. Qeveria shqiptare duhet të punonte fort për:
Privatizimet - Fondi Monetar, megjithëse konstatoi përmirësime në punën e
KESH-it, theksoi se “ky sektor mbetet ende larg objektivave”. Sa i përket KESH-it,
FMN-ja shprehej se ky institucion duhet të tregohet i kujdesshëm dhe të respektojë
limitet për importet. Gjithashtu vlerësohet edhe ecurinë e procesit të privatizimeve në
sektorin e energjisë elektrike, duke theksuar faktin se shoqëria e re e Operatorit të
Shpërndarjes, OSSH, ka përmirësuar arkëtimet dhe humbjet, ndërsa rekomandoi
drejtuesit e KESH-it të respektojnë limitet për importin në mënyrë që të mos ketë ndikim
negativ në buxhetin e shtetit. 405
Korniza Makro-ekonomike - Duhet të mbahet rritja e shpejtë, stabilitetit i
çmimeve, dhe remitancat e vazhdueshme të mëdha, gjithashtu janë përmirësuar dukshëm
kushtet socil-ekonomike dhe vendi ka bërë progres drejt Objektivave të Zhvillimit të
Mijëvjeçarit. Makroekonomik. Stabiliteti është ruajtur dhe inflacioni është ndër më të
ulëtat në rajon. 406
Investimet - Drejtorët vërejtur se, me fitimet e efikasitetit nga procesi i
tranzicionit ka të ngjarë të venitet gradualisht, duke ruajtur një rritje të fortë si një vend
me të ardhura mesatare gjithnjë e më shumë do të varet nga përmirësimet në të dy cilësi
dhe infrastrukturës institucionale. Kjo do të ndihmojë për të tërhequr investimet e huaja
direkte dhe për të përmirësuar produktivitetin. Në këtë drejtim, Drejtorët konsiderohet se
iniciativat e kaluara, si procedurë one-stop liçencimit të biznesit, ka qenë efektive, dhe
inkurajoi autoritetet për të nisur reforma të mëtejshme të biznesit miqësore. Përveç kësaj,
ata inkurajuan autoritetet për të përmirësuar qeverisjen, forcimin e sistemit gjyqësor, dhe
luftuar korrupsionin.407
Gjatë vitit 2009 qeveria shqiptare kishte parashikuar të investonte edhe 30
miliardë lekë për përfundimin e autostradës Durrës-Kukës. Ministri i Financave, Ridvan
405 IMF Country Report No. 08/267, Washington, August 2008, p. 13 -23
406 IMF Executive Board Concludes 2008 Article IV Consultation ëith Albania, Public Information Notice
(PIN) No. 08/94 FOR IMMEDIATE RELEASE July, 29, 2008, IMF Washington, f. 1 Shih Burimin Online
http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2008/cr08267.pdf
407 Po aty, f. 3 Shih Burimin Online http://ëëë.imf.org/external/pubs/ft/scr/2008/cr08267.pdf
176
Bode, deklaroi se, “janë marrë të gjitha masat që rruga Durrës-Kukës të përfundojë
brenda vitit 2009, ku financimeve do t'u shtohen edhe 30 miliardë lekë të tjera”. Sipas
ministrit të Financave, Ridvan Bode, në buxhetin e ardhshëm 250 milionë euro do të
shkojnë për ndërtimin e rrugës Durrës-Kukës. “Përgatitja e buxhetit për vitin 2009
përbënte thelbin e debatit dhe të diskutimeve me FMN-në, duke theksuar se është një vit i
rëndësishëm për investim, sepse do të shoqërojë një vit zgjedhor, dhe hartohet në një
moment kur problemet në tregun financiar botëror janë evidente. Sigurisht që ka ministri
që edhe në programin e investimeve kanë probleme në ecurinë e tyre gjatë vitit por në
tërësi ecuria e investimeve publike konfirmon një performancë më të mirë të
administratës në disbursimin e fondeve dhe përfundimin e veprave të nisura”, - tha
ministri Bode. Pjesën kryesore të investimeve publike e përbëjnë investimet në
infrastrukturën rrugor dhe projektet e mëdha, që përbëjnë bazën kryesore të realizimit të
programit të investimeve për vitin 2008. 408
Qeveria shqiptare, e vendosur t’i thotë “lamtumirë” FMN-së . Ndonëse FMN-ja e
pranonte me kënaqësi ftesën të qëndronte ende në Shqipëri, duket se kështu nuk mendon
qeveria shqiptare. “Kjo është një çështje për autoritetet shqiptare për të vendosur. Nuk i
detyrojmë ne qeveritë të kenë programe me ne. Por vende të ndryshme e kanë bërë këtë
në vite elektorale. Kanë kërkuar zgjatjen e marrëveshjeve me ne, por deri tani autoritetet
shqiptare nuk e kanë bërë një gjë të tillë”,- u shpreh përfaqësuesi i FMN-së, Bell. Edhe
pse FMN-ja nuk ishte larguar ende, që tani qeveria shqiptare kishte shprehur
kryeneçësinë e saj për t’iu kundërvënë disa sugjerimeve të Fondit. Një gjë e tillë është
çështja e uljes së kontributeve që paguan biznesi. Lidhur me këtë, përfaqësuesi i Fondit
Monetar, Gervin Bell, shprehu rezerva, sidomos lidhur me uljen e normës së sigurimeve
shoqërore, ndërsa sugjeroi qeverinë të ndërmarrë një reformë pensionesh, e cila do të
bënte një lidhje më të fortë mes kontributit dhe përfitimit. Por nuk ka menduar kështu
ministri i Financave, Ridvan Bode, i cili ka deklaruar se “qeveria ka treguar se është e
aftë të menaxhojë situata edhe më komplekse se zgjedhjet dhe të tregojë aftësi për t’i
përballuar me sukses këto zhvillime”. Lidhur me këtë çështje ministri Bode u shpreh se
408 IMF Executive Board Completes the Sixth and Final Review Under the PRGF and EFF Arrangementswith Albania and Approves US$3.6 Million Disbursement, Press Release No.09/16January 28, 2009
177
ulja e taksave dhe administrimi i mirë i tyre, zgjerimi i bazës së kontribuesve përbën
rrugën më të mirë për të rritur të ardhurat e buxhetit dhe po ashtu instrumentin më të mirë
për të nxitur zhvillimin e ekonomisë dhe të bizneseve private. Sipas tij, politika e zbutjes
së taksave dhe zgjerimi i bazës kontribuese, e shoqëruar me një administrim të mirë,
ndihmon shumë në mënjanimin dhe eliminimin e informalitetit, si dhe në uljen e nivelit të
korrupsionit në administratë. Misioni i FMN-së ka mbërritur në Tiranë për të monitoruar
hartimin e buxhetit të vitit 2009, i cili do të ketë sërish investime të larta 7.5 për qind të
PBB-së dhe ku gati 400 milionë dollarë të tjerë do të shkojnë vetëm për rrugën Durrës-
Kukës.
Në përfundimin e programit të FMN -së të miratuar në janar 2006. Qeveria
Shqiptare I drejtohet me një komunikatë për shtyp Bordit Ekzekutiv të FMN-së në Janar
të 2009. Kjo letër mban nënshkrimet e Sali Berishës kryeministër I vendit, Ridvan Bodes
Ministër I Financave dhe Ardian Fullanit Guvernator I bankës së Shqipërisë. e cila
përshkruan politikat që Shqipëria synon të zbatojë në kontekstin e saj kërkesa për
mbështetje financiare nga FMN. Dokumenti, i cili është pronë e Shqipërisë, është në
dispozicion në faqen e internetit të FMN-së.
Në këtë komunikatë ata përfaqësuesit më të lartë dhe politikbërësit e politikave
ekonomike shprehen se gjatë tre viteve të programit, Shqipëria ruajti stabilitetin
makroekonomik, përmirësoi pamjen e saj të qëndrueshmërisë së borxhit, dhe u bë
përparim thelbësor me reformat strukturore. Në vitin 2008, inflacioni mbeti i ulët, dhe
rritja e gjallë në rreth 6 për qind. Deficiti buxhetor ishte rreth 5.2 për qind të PBB-së, në
përputhje me objektivin e programit. Qëndrimi I qeverisë për politikën monetare ishte në
nivelin e duhur dhe sistemi bankar mbeti tretës, i lëngshëm, dhe fitimprurës.409
Gjithashtu në këtë letër ata shprehen se politikat në vitin 2009 do të udhëhiqen
nga synimi për të ruajtur stabilitetin makro-ekonomik, të mbështetur në rritjen dhe
avancimin e axhendës së politikave strukturore. Ne presim një përkeqësim në mjedisin e
jashtëm me kërkesën për eksporte dhe remitancave në rënie, dhe shtrëngimin e financimit
të jashtëm. Duke pasur parasysh mjedisin aktual sfidues, qëllimi kryesor I shpallur në
409 “Albania: Letter of Intent”drejtuar Mr. Dominique Strauss-Kahn, Managing Director, IMF, Washington,D.C. 20431, Tirana, January 8, 2009, p. 1 ( Komunikatë për shtyp I qeverise shqiptare, ministrit tefinancave dhe guvernatorit
178
këtë komunikatë kryesor ishte forcimi i bazave ekonomike dhe reduktimi më tej i
dobësive, shprehet vendosmëria për një politikë fiskale të kujdesshme: privatizimin e
kompanive kryesore shtetërore si INSIG dhe KESH dhe përdorimi i të ardhurave nga
këto privatizime për reduktimin e borxhit publik dhe projekte rrugore prioritare. Mbi
këto baza ata kërkonin kompletimin e shqyrtimit të garancive financiare dhe përfundimin
e analizës së gjashtë të marrëveshjes tre-vjeçare dhe rishikimin e marrëveshjes së gjashtë
sipas EFF-së tre-vjeçare, dhe gjithashtu kërkonin disbursimin e shtatë sipas këtyre
marrëveshjeve në një shumë totale prej 2.435.000 SDR. Pas kësaj marrëveshje, dhe për sa
kohë që Shqipëria ka obligimet e pakryera financiare të FMN-së që dalin nga disbursimet
e kredisë në bazë të marrëveshjes aktuale, Shqipëria do të konsultohet me FMN për
politikat ekonomike dhe financiare, me iniciativën e qeverisë apo Bankës së Shqipërisë,
ose nëse Administratori i kërkesës së FMN-së kërkon konsultime. Këto konsultime mund
të përfshijnë korrespondencë dhe vizita të zyrtarëve të FMN-së në Shqipëri, ose të
përfaqësuesve të Shqipërisë ndaj FMN-së. 410
Ata konkluduan se ka pasiguri të mëdha përsa i përket të dhënave të llogarive
kombëtare dhe nxisnin INSTAT-in që të vazhdojë të përdorë mirë asistencën teknike të
huaj që është e disponueshme në këtë fushë. Misioni mirëpret fillimin e procesit të
privatizimit për kompaninë e shpërndarjes së energjisë KESH dhe ARMO . Pavarësisht
nga ky proces, do të jetë e rëndësishme që të ruhet përqëndrimi dhe të vazhdohet me
përmirësimin e treguesve të arkëtimeve dhe humbjeve, pasi megjithë progresin e bërë
kohët e fundit, arkëtimet mbeten poshtë nivelit objektiv, duke reflektuar pjesërisht edhe
mospagesën nga institucionet publike. Për të kufizuar humbje të reja për KESH-in dhe në
përputhje me programin aktual PRGF/EFF, është mjaft e rëndësishme që kufizimet
ekzistuese në sasinë e importeve të respektohen. Një mision rishikimi i FMN-së do të
vizitojë Tiranën në fillim të nëntorit. Në rast se arrihet marrëveshje për politikat, përfshirë
këtu edhe buxhetin e vitit 2009, pritet që rishikimi i gjashtë dhe i fundit i programit t’i
paraqitet bordit ekzekutiv të FMN-së në janar të 2009. 411
410 Po aty 1-2411 International Monetary Fund resident mission in albania , FMN diskuton me qeverinë për buxhetin e2009 dhe situatën e trazuar financiare botërore, Gerwin Bell shef i misionit dhe Ann-Margret Westinpërfaqësuese e përhershme, Tiranë, 23 shtator 2008, faqe 1-2
179
Sidoqoftë, FMN ka shprehur shqetësimin mbi dobësinë e Shqipërisë në klimën
korrente globale, duke vënë në dukje ulje të remitancave dhe eksporteve e cila bëri të
mundur që vendi po përballet me një tkurrje të kushteve financuese. Në adresë të këtyre
paqartësive FMN-ja këshillon qeverinë të mbajë një qëndrim të rrepte fiskal për vitin
2009, në mënyrë që të ulen nevojat për financim të buxhetit. FMN bëri thirrje për
kontroll të lartë mbi shpenzimet dhe për vazhdimin e reformave, duke këmbëngulur në
përshtatjen e një rregulli formal fiskal si një mjet për të forcuar disiplinën fiskale për të
ulur borxhin publik. Ajo gjithashtu rekomandoi reformë në skemën e pensioneve, me
qëllim rritjen stimujve për punonjësit për të marrë pjesë në kete skemë dhe duke
ndihmuar në luftën kundvr evazionit fiskal.412
Me përhapjen e krizës ndërkombëtare, Shqipëria po ndesh një situatë të vështirë
ekonomike në 2009. FMN parashikon rritje zero apo minimale ekonomike gjatë 2009.
"Tani, ne po shohim një shifër [rritjeje] nga 0 në 1%", tha Gervin Bell, ish shefi i FMN
në Shqipëri, gjatë një konferencë shtypi në 7 prill në Tiranë. FMN po vëzhgon nga afër
ekonominë shqiptare edhe megjithëse vendi mbylli marrëveshjen e saj të ndihmës me
Fondin në janarin e shkuar shprehet ai. Qeveria, megjithatë, u mbahet parashikimeve të
saj për 6% rritje të GDP në 2009.413
Prandaj, për të arritur objektivin e në nivelin e defiçitit buxhetor, rialokimi i
shpenzimeve publike sipas rëndësisë, në sasia e nevojshme dhe përgjatë gjithë vitit
financiar është e nevojshme. Në terma praktikë kjo do të thotë se kur është e mundur,
duhet të bëhen të gjitha përpjekjet për të ruajtur burimet e të ardhurave, për të gjetur
burime alternative financimi, për të anulluar shpenzimet jo-urgjente, për të ripërcaktuar
shpenzimet për këtë vit, të cilat ende nuk janë parashikuar kontraktuar ose kryer.414
Banka e Shqipërisë, ka paralajmëruar se ekonomia po bie dhe kërcënon
mbledhjen e të ardhurave. Në një raport të fundit, banka qendrore kërkonte masa
parandaluese. "Qeveria duhet të shtyjë shpenzimet...që nuk janë kontraktuar apo
412 Po aty,413 IMF: Albania to see minimal GDP growth in 2009, Gerëin Bell, 28-04-2009, press conference,414 “Risks for Albania’s financial stability”, Speech by Mr Ardian Fullani, Governor of the Bank of
Albania, at the joint press conference with the IMF Mission Chief for Albania, Mr Gerwin Bell and the
Minister of Finance, Mr. Ridvan Bode, Tirana, 7 April 2009. Burimi online
http://www.bis.org/review/r090423c.pdf
180
përfunduar ende,"415 tha guvernatori i Bankës, Ardian Fullani. Tirana këmbëngul se ka
fondet që i duhen. Ministri i financave Ridvan Bode tha se buxheti ka fonde të mëdha për
ngjarje të paparashikuara dhe qeveria kishte fituar 260 milion euro vitin e kaluar nga
privatizimi. Ajo po kërkon gjithashtu një kredi 250 deri në 350 milion euro nga bankat e
huaja. Ai tha se qeveria do të "rritë konsumin" për tia dalë problemeve të krijuara nga
kriza globale.
Përfundimi i programit të FMN-së u përshëndet nga qeveria si përfundim i fazës
së tranzicionit dhe si një shenjë se Shqipëria është maturuar mjaftueshëm për tu zhvilluar
edhe pa ndihmën e Fondit. Në një të përditshme të orientuar shkruhet kështu: Progresi
reformator i kabinetit “Berisha”, solli reforma të mëdha fiskale, duke mbyllur periudhën
e tranzicionit me finalizimin e marrëveshjes trevjeçare me Fondin. Megjithatë,
bashkëpunimi i Shqipërisë me FMN-në, nuk do të ndalet. FMN parashikon vazhdimin e
ndihmës në drejtim të vendit tonë, nëpërmjet asistencës dhe konsultimeve.416.
Programi ishte i gjashti që Shqipëria kishte me FMN-në, si dhe i katërti afatgjatë.
Që në fillim të tij, pritej që ky do të ishte programi i fundit PRGF me Shqipërinë, i cili
ishte konceptuar për vendet më të varfra. Por largimi i Fondit Monetar Ndërkombëtar
ishte në një moment kritik për vendin, para fushatës elektorale. Në lidhje me këtë reagon
dhe opozita në konferenca për shtyp por dhe të përditshmet e kohës. Ne po citojmë një
reagim Harasanit në të përditshmen “Shekulli”,
Jemi sot përpara jush, për të rishprehur shqetësimin tonë për arrogancën
dhe mendjelehtësinë me të cilën qeveria Berisha pa trajton një institucion
të përmasave të Fondit Monetar Ndërkombëtar. Jemi të gjithë të
ndërgjegjshëm dhe falënderojmë publikisht FMN për ndihmën dhe
kontributin e jashtëzakonshëm që ka dhënë në rikonstruktimin e financave
publike shqiptare dhe të sistemit bankar shqiptar, opozita kerkon qe te
behet kujdes me vendimin për të mos kërkuar një program pasues me
FMN-në, veçanërisht në një vit zgjedhor dhe në një kohë të pasigurive
globale. ku qeveria mund të përdorë fondet buxhetore pa kriter. Situata të
415 Po aty416 “Mbyllja e marrarrëvshjes me FMN-në, fundi i tranzicionit”, Gazeta 55, , 9 janar 2009, f. 2
181
tilla kanë qenë prezente në shumë zgjedhje dhe mbikëqyrja e FMN ka qënë
mëse e domosdoshme. 417
Shqipëria ka qenë e përfshirë në programin e FMN, me shumë pak ndërprerje, që
nga fillimi i tranzicionit në vitin 1991. Ajo ka përfituar shumë nga programet e reduktimit
të varfërisë për të cilat nuk është i drejtë duke pasur parasysh faktin se GDP-se se saj per
fryme e ka tejkaluar kufirin e sipërm për të qenë vendi me të ardhura të ulëta.
Marrëveshja trevjecare e Shqipërisë me FMN skadoi në fund të muajit Janar
2009. Qeveria e Z.Berisha ka thënë se Shqiperisë nuk I nevojitet një marreveshje
pasuese, duke e berë të qartë qendrimin e saj, ekonomia Shqiptare eshte mjaft e maturuar
sa te manaxhohet pa te tilla marreveshje. Partia Socialiste e Shqiperise në kundërshtim
me këte ka treguar që do ti pelqente që të konkludonte në një marrëveshje pasardhëse.
Gjatë 2009 FMN ishte duke vazhduar rolin e saj në monitorimin e zhvillimit ekonomik të
Shqipërise dhe tregohet e gatshme të japë këshilla përgjatë vijave të kërkesës për
autoritetet lokale për të mbajtur një strukture afatmesme të matur fiskale.
“Ne presim që politka të mbetet në përgjithesi e matur pas ekspasionit të
buxhetit në 2008 në financimin e investimeve në infrastrukturë edhe pse ka
të ngjarë që të ndodhë një thellim I mëtejshëm I përkohshëm në politikën
fiskale si pasojë e përafrimit të zgjedhjeve parlamentare.418
FMN dhe huadhënës të shumanshëm theksonin nevojën për reforma strukturore
dhe institucionale dhe për përmirësim të mjedisit të biznesit në Shqipëri. Klima e
investimeve ka të ngjarë që të mbetet më e vështira në rajon për shkak të mangësive në
administratën publike dhe sistemin ligjor, korrupsioni i përhapur, defiçenca në furnizimin
me energji elektrike dhe infrastrukture. Qeveria është duke përmirësuar sistemin e
transportit si p,sh duke ndërtuar rrugën e re që lidh portin e Durrësit me Kuksin por kjo
do të jetë shumë e vështire të ruajë ritmin e përmirësitmit të rënies ekonomike duke
reduktuar taksat e duke bërë qasje më të vështirë në financim.419
417 “FMN: Në pritje të një marrëveshjeje nga qeveria”, Gazeta Shekulli, 27 shtator 2008, f. 3418 “Country Report Albania” The Economist Intelligence Unit, London: March 2009 , p. 8-9419 Po aty, f. 9
182
Megjithë interesin e Fondit Monetar Ndërkombëtar Qeveria Shqiptare e drejtuar
nga Z. Sali Berisha ishte e vendosur të mos e rivendoste një marrëdhënie financiare me
këtë institucion duke e konsideruar situatën ekonomike stabel dhe jo më në tranzicion, e
aftë të përballojë investime dhe eci me këmbët e veta. Megjithëse në raportet e fundit të
FMN-së shprehet dëshira për bashkëpunim dhe optimizmi për një marrëdhënie efiçente
autoritetet shqiptare tashmë nuk donin më t’ia kishin nevojën FMN-së dhe mezi po
prisnin të mbaronte mandate për ti ndërprerë ato.
183
4.3. Rikthimi i FMN-së në Shqipëri në 2013
Rreth 5 vjet pas largimit, qeveria socialiste riktheu sërish Fondin Monetar
Ndërkombëtar në Shqipëri. Palët njoftuan arritjen e marrëveshjes në një konferencë për
shtyp, e cila i jep FMN-së një rol më të fortë në mbikqyrjen e ekonomisë dhe financave
publike, përkundrejt një kredie prej 300 milionë euro.
“Ne kemi arritur sot një marrëveshje, sipas së cilës FMN do të mbështesë
programin ekonomik të qeverisë me asistencë financiare rreth 300 milionë euro, që do të
lëvrohet për një periudhë 3-vjeçare. Marrëveshja përcakton një program, që do të ofrojë
një mbështetje të fuqishme për ekonominë dhe e vendos atë në rrugën e ringritjes, për një
periudhë 3 deri në 5-vjeçare”, tha Nadeem Ilahi, shef i misionit të FMN për Shqipërinë.
420
Ministri i Financave nënvizoi se marrëveshja nuk është e ngurtë, por i lejon
qeverisë që të përdorë buxhetin për të ndihmuar ekonominë, nëse kjo është e nevojshme.
“Politika fiskale në vitin 2014, por dhe në vitet në vazhdim, do të jetë
elastike: do të lehtësohet nëse ekonomia nuk shkon mirë, por do të
shtrëngohet në rast se do të na krijohen burime, e në këtë mënyrë do të
mund të shlyhen më shumë borxhe”,421 tha ministri Shkëlqim Cani.
Kredia prej 300 milionë euro do të përdoret për të shlyer borxhet e prapambetura
ndaj biznesit. Përkundrejt kësaj mbështetje, qeveria është angazhuar të ndërmarrë disa
reforma kritike. Që pas vitit 2008, FMN ka pasur rol këshillues mbi qeverinë shqiptare,
pasi në atë vit demokratët nuk pranuan të shtynin marrëveshjen e ngushtë të
bashkëpunimit, edhe pse nga Fondi pati sinjale të forta për këtë.
Në marrjen e fjalës, guvernatori i Bankës së Shqipërisë, Ardian Fullani parashtroi
disa nga sfidat më të mëdha që përballet ekonomia e vendit tonë, ndërsa vërtetoi se
bisedimet me FMN kanë qenë të suksesshme.“Marrëveshja me FMN ofron garanci
financiare me kosto të ulët për vendit. Në këtë mënyrë ajo forcon besimin e investitorëve
420 FMN rikthehet në Shqipëri ,kronike informuese 17/12/2013 burimi online http://top-
channel.tv/lajme/artikull.php?id=269493421 Po aty
184
të brendshëm e të huaj, duke pasur efekte pozitive në rritjen e besimit. Mbështetja
financiare e FMN dhe BB sjell reduktim të huamarrjes në tregun e brendshëm dhe
njëkohësisht, shmang tkurrjen dhe interesat e larta me të cilat Shqipëria do të përballej
në tregjet e tjera financiare”, 422komentoi Fullani
Në këtë kontekst, Banka e Shqipërisë gjykon se marrëveshja me FMN-në i
shërben pozitivisht zgjidhjes së këtij ngërçi.
Së pari, nënshkrimi i kësaj marrëveshjeje shërben si garanci për konsistencën
e politikave tona ekonomike dhe ofron garanci financiare me kosto të ulët për
vendin. Si e tillë, ajo forcon besimin e investitorëve të brendshëm e të huaj në
ekonominë shqiptare dhe ka efekte pozitive në investime dhe në konsum.
Së dyti, marrëveshja i hap rrugë një korrektimi më të butë fiskal se ai të cilin
mund të ishim të detyruar të bënim në mungesë të saj. Me fjalë të tjera,
asistenca financiare e parashikuar shmang një tkurrje më të fortë fiskale të
cilën mund të na e impononin tregjet financiare.
Së treti, mbështetja financiare e FMN-së dhe e Bankës Botërore nënkupton
reduktim të huamarrjes së qeverisë në tregun e brendshëm duke krijuar më
shumë hapësirë likuiditeti për kreditimin e sektorit privat. 423
FMN vlerëson se rritja e prodhimit të Brendshëm Bruto të Shqipërisë ka qenë
1.3% në vitin 2012, të dhënat janë bërë të ditura në raportin e prillit të Pasqyrës
Ekonomike Globale, të publikuar nga Fondi Monetar Ndërkombëtar. Për vitin 2013,
FMN pret një rimëkëmbje të lehtë, me një rritje prej 1.3%. Deri në vitin 2018 nuk pritet
që të shihen ritmet e larta të rritjes, prej mesatarisht 6%, të konstatuara para 2008-s.
Përkundrazi ekonomia shqiptare do të vazhdojë të rritet me ritme të dobëta prej
mesatarisht 2.5%. Rritja në vitin 2013 do të jetë më e ulët se mesatarja prej 2.2% që pritet
për Europën Qendrore dhe Lindore. Megjithatë, çmimet e konsumit pritet të mbahen nën
kontroll, me inflacionin që do të luhatet midis 2-3% n një periudhë afatmesme, ndërsa
422 Po aty423 Konferencë për Shtyp, Fjala e Guvernatorit të Bankës së Shqipërisë, z. Ardian Fullani, në konferencën e
përbashkët për shtyp me Ministrinë e Financave dhe Misionin e Fondit Monetar Ndërkombëtar, data e
publikimit 18.12.2013, burimi online
https://www.bankofalbania.org/web/KONFERENCE_PER_SHTYP_6880_1.php?kc=0,41,8,17,0
185
deficiti i llogarive korente pritet të zbresë me 1 pikë përqindjeje në 2013, nga -10% e
PBB-së që ishte në vitin 2012, për t’u reduktuar në 2018-n në -5.5% të PBB-së. 424
Në 27shtator 2013 Misioni i Stafit të FMN-së në Tiranë del me një deklaratë ku
ve në dukje prioritetet e Shqipërisë. 1) Ekonomia është i ngadaltë për shkak të kërkesës së
dobët të brendshëm. Rritja pritet të mbetet e ulët si në 2013. 2) pabarazitë e brendshme
janë përkeqësuar në mënyrë të konsiderueshme. rrëshqitjet fiskale në gjysmën e parë të
2013-burojnë kryesisht nga performanca e dobët e të ardhurave tatimore, së bashku me
akumulimin e një gjendje të madhe të faturave të papaguara dhe borxheve. 3)
Mosveprimi i politikës do të paraqesi rreziqe serioze për stabilitetin makroekonomik.425
Më 28 shkurt 2014, Bordi Ekzekutiv i Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN) në
përfundim të artikullit IV “Konsultimi me Shqiperine”, sipas mendimit të tyre, Shqipëria
shmangu me sukses recesionin si pasojë e krizës globale dhe pësoi një goditje të butë të
rritjes sesa vendet fqinje. Kohët e fundit, ekonomia ka treguar shenja dobësie se dobësia e
zgjatur e zhbalancave makroekonomike është zgjatur. Besimi I dobët I investitorëve,
paralajmërimet e riskut bankar, si dhe reformat jo të plota klimatike të investimeve, kanë
përforcohet ngadalësimin. Rritja reale e PBB pritet të bjerë në 0.7 për qind në vitin 2013,
më e ulëta në më shumë se një dekadë. Inflacioni ka mbetur i ulët, kryesisht brenda 2-4
për qind të Bankës Qendrore, që reflekton hendekun negativ të prodhimit. Deficiti i
llogarisë korrente të jashtëme ka filluar të rregullohet për shkak të eksporteve të naftës.
426
Fondi Monetar Ndërkombëtar, në raportin e fundit para se të lidhej marrëveshja
në pasqyrën ekonomike globale kishte vlerësuar se Shqipërisa do të kishte rritje
ekonomike të ulët në afatin e mesëm. Sipas parashikimeve të raportit, rritja për vitin 2013
parashikohej në 1.7%, në nivele të ngjashme me pritshmëritë e qeverisë së re shqiptare.
Për vitin 2014 pritet që rritja të përshpejtohet lehtë në 2.1%. Bie në sy gjithsesi pesimizmi
424 International Monetary Fund, World Economic outlook , Growth Resuming, Dangers Remain, April
2012 , page 52- 100, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/pdf/text.pdf
425 International Monetary Fund, Albania: Concluding Statement of the Staff Visit, September 27, 2013,
online source http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/28/04/52/mcs092713426 IMF Executive Board Concludes 2013 Article IV Consultation with Albania, Press Release: No. 14/109
March 19, 2014 Online source http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/14/01/49/pr14109
186
për rritjen afatgjatë të vendit, që deri në vitin 2018 nuk pritet të jetë më shumë se 2.5%,
duke vështirësuar në këtë mënyrë planet e qeverisë për uljen e borxhit dhe hapjen e
vendeve të reja të punës.. 427
Pas diskutimeve të Bordit Ekzekutiv për Shqipërinë, Z. David Lipton, Zëvendës i
parë Drejtor Menaxhues dhe kryetari i radhës tha: "Perspektiva ekonomike e Shqipërisë
pritet të përmirësohet në vitin 2014, nxitur nga reduktimi i planifikuar i rreziqeve
themelore në fushën fiskale, pastrimin e borxheve, trajtimin e kredive të larta me
probleme (NPL), dhe nisjen e reformave strukturore. Megjithatë, rreziqet janë të
rëndësishme dhe nevojat e rifinancimit janë të mëdha. EFF do të ndihmojë Shqipërinë të
përmbushur nevojat e saj të financimit të jashtëm, duke i siguruar mbështetjen e
nevojshme për të forcuar qëndrueshmërinë fiskale dhe të borxhit, më të ulët rrezikun e
financimit publik, dhe të vënë ekonominë në një rrugë të qëndrueshme të rritjes afat-
mesme.
Borxhi i lartë publik i Shqipërisë bën thirrje për konsolidimin fiskal, që synon të
ulë raportin e borxhit publik në nën 60 për qind të PBB-së në afat të mesëm. Kjo do të
kërkojë taksa të konsiderueshme dhe marrjen e masave të politikës së shpenzimeve, të
mbështetur nga menaxhimi i administratës tatimore, reformave të gjera publike
financiare, etj. Planet e autoriteteve për pensionet, reformave të energjisë, financat e
qeverisjes vendore, të administratës publike, si dhe mjedisit të biznesit janë të
mirëseardhura. Nëse zbatohen siç duhet, këto reforma do të forcohet aftësia e Shqipërisë
për të tërhequr investime, për të përmirësuar perspektivat për rritje të qëndrueshme
afatmesme, dhe për të zvogëluar rreziqet fiskale” ka deklaruar z Lipton. 428
Një mision i Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN) i udhëhequr nga Nadeem Ilahi
vizitoi Tiranën gjatë marsit 2015 nga data 4 deri 17 për të zhvilluar diskutime për
rishikimin e katërt të marrëveshjes Extended Fond Facility Shqipërisë (EFF).
Në përfundim të vizitës, z Ilahi bëri deklaratën e mëposhtme: "Programi
ekonomik i Shqipërisë mbetet në rrugën e duhur. Ekipi i FMN-së arritën marrëveshje të
427 Gazeta Shqiptarja.com, FMN: Rritja ekonomike në Shqipëri për 2013 do jetë 1.7%, EKONOMI NGA
GENC KOND, 08 TETOR 2013, Burimi online http://shqiptarja.com/Ekonomi/2733/fmn-rritja-ekonomike-
n--shqip-ri-p-r-2013-do-jet--1-7-181271.html428 Press Release: Bordi Ekzekutiv i FMN miraton € 330,9 milion Marrëveshjen Extended për Shqipërinë, ,
Press Release No. 14/81 28 shkurt 2014, http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2014/pr1481.htm
187
stafit të nivelit me autoritetet, për politikat e nevojshme për të përfunduar shqyrtimin e
katërt të EFF. "Rritja ekonomike parashikohet të vazhdojë shërimin e saj të moderuar në
vitin 2015, duke arritur në rreth 3 për qind, pavarësisht përmbytjeve të fundit dhe një
ngadalësimi në sektorin e naftës. Rritja do të jetë nxitur nga një rimëkëmbje e
qëndrueshme e kërkesës së brendshme, duke përfituar nga çmimet e ulëta të energjisë dhe
normat e interesit, dhe një përmirësim gradual në kreditë bankare. Megjithatë, prodhimi
mbetet nën potencial, dhe së bashku me të presioneve të jashtme të shuara, do të
kontribuojnë në inflacion qëndruar të ulët. "Performanca fiskale në tremujorin e katërt të
vitit 2014 ka qenë përgjithësisht në përputhje me objektivat e programit. Autoritetet
mbeten të angazhuar për arritjen e objektivit të deficitit fiskal për vitin 2015, si dhe
kufizimin e shpenzimeve brenda zarfit të programuar. Zbatimi i reformës së sektorit të
energjisë është në rrugën e duhur. Reforma është zhvilluar në konsultim me Bankën
Botërore dhe ka në fokus uljen e rreziqeve fiskale. Vjedhja e energjisë elektrike, edhe pse
ende e lartë, është duke u zvogëluar; Tarifat janë rregulluar dhe të ardhurat në rritje; dhe
ndërmarrjet shtetërore në sektorin e energjisë janë duke u reformuar. 429
Bordi Ekzekutiv i FMN-së pritet të diskutojë rishikimin e katërt në mes të vitit
2015. Miratimi i rishikimeve do të mundësojë lëvrimin e 28.9 milionë SDR (rreth 37.4
milion €). Marrëveshje EFF 36-mujore e Shqipërisë është miratuar më 28 shkurt 2014.
Fondi Monetar ndërkombëtar paralajmëron se reforma në drejtësi do të jetë kritike
për ecurinë e ekonomisë shqiptare. Në raportin e fundit për ekonomitë e rajonit, FMN
vlerëson se dy reformat që mund të përshpejtojnë më shumë rritjen ekonomike të
shqipërisë janë ajo e gjyqësorit dhe siguria e pronës. Sipas Fondit, përmirësimi i sistemit
gjyqësor dhe forcimi i të drejtës së pronës mund të rrisin produktivitetin e ekonomisë
shqiptare deri në 35 për qind, çka do të përshpejtonte ndjeshëm rritjen e prodhimit
kombëtar. Ngadalësimi i rritjes së produktivitetit është shkaku kryesor se pse rritja
ekonomike në Shqipëri u tkurr me ritme dramatike nga 6 për qind që ishte para krizës, në
gati 0 në periudhën 2012-2013. Nga ana tjetër shoqatat e investitorëve të huaj vendosin
429 Press Release: Deklarata në përfundim të Misionit të FMN-së në Shqipëri, March 17, 2015, Press
Release No. 15/119, March 17, 2015 http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2015/pr15119.htm
188
mungesën e besimit tek gjykatat si një nga pengesat kryesore për investimet e huaja dhe
zgjerimin e aktivitetit të tyre në Shqipëri.430
Një mision i Fondit Monetar Ndërkombëtar mbërriti në 16 Qershor 2016 në
Tiranë, në fokus të vizitës ishte analizimi i financave publike. Sipas burimeve nga
Ministria e Financave dhe konferenca per shtyp, ekipi i FMN-së gjatë qëndrimit në
kryeqytetin shqiptar zhvilloi takime me disa nga autoritetet shqiptare. Axhenda e
bisedimeve me qeverinë shqiptare përfshiu diskutimet mbi zhvillimet makroekonomike,
perspektivën e rritjes dhe situatën fiskale. Në fund të muajit maj të vitit 2016. Bordi
Ekzekutiv i Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN) ka publikuar konkluzionet e rishikimit
të shtatë të performancës ekonomike të Shqipërisë në kuadrin e programit trevjeçar me
qeverinë shqiptare. FMN vlerëson performancën e ekonomisë shqiptare dhe inkurajon
reformat ambicioze të saj. “Rimëkëmbja ekonomike e Shqipërisë po përshpejtohet.
Perspektiva afatmesme mbetet e favorshme, nëse ritmi i reformave do të vijojë”, thuhet
në konkluzionet e FMN-së. Në kuadër të marrëveshjes së nënshkruar në 2014-n në shumë
295.4 milionë SDR janë dhënë deri tani 7 transhe me prej 139.3 SDR.431
Foto gjatë Konferencës së shtypit
432
430 FMN: Reforma në drejtësi do të përshpejtojë rritjen ekonomike07/05/2016 15:00, Top Chanel, artikull burimi online http://top-channel.tv/lajme/artikull.php?id=326031431 Gazeta Shqip, Misioni i FMN-së, këtë javë në Tiranë, 14 Qershor 2016 burimi onlinehttp://gazeta-shqip.com/lajme/2016/06/14/misioni-i-fmn-se-kete-jave-ne-tirane/432 Burimi online https://seenews.com/news/imf-unhappy-with-arrears-in-public-investment-projects-in-
albania-530740
189
Fondi Monetar Ndërkombëtar sqaron për herë të parë në publik pse nuk e
nënshkroi marrëveshjen e radhës me qeverinë shqiptare. Përfaqësuesi rezident i
Fondit në Tiranë, Jens Reinke zbuloi për Top Channel se shkaku është ecuria e dobët
e të ardhurave në buxhet, për të cilat FMN i ka kërkuar qeverisë të marrë masa.
“Gjatë këtij viti të ardhurat kanë rënë në mënyrë thelbësore nga
pritshmëritë dhe plani. Në këtë pikë, për të kompletuar nënshkrimin e
marrëveshjes ne diskutuam me qeverinë për masat në krahun e
taksave, të cilat do të mbyllnin gropën. Por qeveria vendosi të punojë
njëherë në drejtim të administrimit përpara se të angazhohet në
diskutime për politika të reja taksash, çka në gjykimin tim është një
rrugë e përshtatshme, por edhe fisnike për të lëvizur përpara”,
deklaron Reinke433.
Në 5 muajt e parë të vitit, të ardhurat nga tatimet dhe doganat ishin 11
miliardë lekë më pak se plani. Shqetësimi i FMN-së është se shkaqet e rënies janë
afatgjata dhe kjo mund të vërë në rrezik programin për uljen e borxhit.
“Disa nga arsyet reflektojnë faktorë të jashtëm, si rënia e çmimit të
naftës, interesat apo dhe inflacioni i ulët. Por disa të tjera lidhen me
zbatimin e ligjit dhe rregullave tatimore. Pra, ka një problem
administrimi. Taksat nuk janë aq të ulëta në Shqipëri, por
performanca e të ardhurave nuk është e fortë”434, nënvizon Reinke.
Përballë kësaj situate dhe nën trysninë e shtuar të ndërkombëtarëve, një ditë
më parë kryeministri Rama lajmëroi një operacion të gjerë antievazion. “Mënyra se
si qeveria do të përballet me këtë problem është sigurisht vendim i saj. Ky aksion
shkon në linjë me temën kryesore, që është përmirësimi i administrimit fiskal,
forcimi i shtetit ligjor dhe disiplinës në sektorin privat. Por, ne do mund ta gjykojmë
atë vetëm kur të shohim rezultatet”, shprehet Reinke.
433 FMN sqaron pse nuk firmosi këstin e rradhës me Qeverinë; Të ardhura të dobta në tatimet dhe doganat31 Korrik 2015 - 16:16 , Top Channel
434 Po aty,
190
Për momentin, bisedimet janë pezull. Por në tetor misioni i FMN-së do të
rikthet sërish në Tiranë dhe nëse deri atëherë qeveria nuk i ka përmirësuar të
ardhurat, menuja që do t’i ofrohet nuk do të ketë shumë mundësi zgjedhjeje.
“Programi është i ankoruar në performancën fiskale dhe reduktimin e
borxhit. Nëse disa tregues nuk ecin sipas planit të paracaktuar,
atëherë duhen masa korrektuese. Qeveria mund të shohë për kursime,
të shkurtojë shpenzime të panevojshme. Por, nëse këto nuk do të
mjaftojnë, atëhere do të duhen masa në krahun e taksave. Por i takon
qeverisë të vendosë se cilën nga këto instrumenta do të zgjedhë, nëse
do të dojë të ulë shpenzimet apo të rrisë taksat” 435, përfundon Reinke
Arben Ahmetaj zbuloi për herë të parë në Top Channel se çfarë do të ndodhë pas
përfundimit të marrëveshjes me Fondin Monetar Ndërkombëtar në shkurt të vitit të
ardhshëm. Nuk do të ketë një marrëveshje të re të tipit të artikullit tre, pra një
marrëveshje detyruese kushtëzuese. Do të preferonim të kishim një marrëveshje të bazuar
në artikullin katër, pra thjesht një monitorim dhe këshillim edhe për një arsye se reforma
makrofiskale tashmë i ka njohur sukseset e veta”, tha Ahmetaj.
Qeveria kërkon më shumë hapësirë buxhetore për 2017-ën, pasi sipas saj duhet të
financojë programin e reformave: “Është reforma në drejtësi, është reforma e
decentralizimit, reforma e ujit dhe reforma në administratën publike, që përfshin sigurisht
rritjen e pagave dhe pensioneve”. Por, sipas Ahmetajt, marrëdhënia e re me FMN-në nuk
e ndryshon vendosmërinë e qeverisë për të forcuar financat dhe ulur borxhin. “A është e
rastësishme që në një vit zgjedhor nuk shpërfillet ligji i buxhetit, nuk prishen financat
publike, përkundrazi ulet borxhi, mbahet suficiti primar, vendoset deficiti më i ulët në
gati 10 apo më shumë vite dhe garantohet rritje ekonomike mbi 3.5 për qind. 436
Së fundi, sistemi bankar ka qenë dhe vazhdon të mbetet i shëndetshëm dhe
fitimprurës. Programi i vlerësimit të sistemit financiar, FSAP, vlerëson se sistemi bankar
shqiptar është i shëndetshëm, i aftë të përballojë goditje, i mbikëqyrur dhe i rregulluar
435 Po aty436 Marrëveshja me FMN-në, Ahmetaj: Në vitin 2017, vetëm raport konsulence
21/10/2016 15:15, Artikull Top Channel, burimi online http://top-channel.tv/lajme/artikull.php?id=338484
191
sipas parimeve të shëndosha. Banka e Shqipërisë është e angazhuar që edhe në kuadrin e
rekomandimeve të FSAPit, të përmirësojë më tej infrastrukturën mbikëqyrëse dhe
rregullatore, për t’i siguruar ekonomisë një sistem bankar të shëndetshëm. Po ashtu,
Banka e Shqipërisë do të synojë që, në kuadrin e nismave shumëpalëshe si ajo e Vjena 2
apo të bashkëpunimit dypalësh me institucione homologe, të rrisë vëmendjen e
institucioneve financiare, publike apo private, ndaj investimit në ekonominë shqiptare.
192
PËRFUNDIME
Fillimi i viteve 1990-të dhe vendosja e pluralizmit politik në Shqipëri e gjetën
vendin në një situatë të vështirë ekonomike që kishte ardhur si rrjedhojë e politikave
ekonomike të zbatuara në Shqipëri gjatë regjimit komunist dhe izolimit të plotë të vendit
pas shkëputjes së marrëdhënieve me Kinën në vitin 1978. Zbatimi me rigorozitet i
organizimit të ekonomisë sipas modelit sovjetik, zhdukja e pronës private dhe
këmbëngulja në parimin e mbështetjes në forcat e veta vazhduan të përfaqësonin kursin
zyrtar ekonomik në Shqipëri edhe pas vdekjes së Enver Hoxhës në vitin 1985.
Qeveria e koalicionit e krijuar në qershor të vitit 1991 shpalli se do të ndërmerrte
reforma ekonomike radikale që do të përfshinin privatizimin e tokës bujqësore, krijimin e
kornizës së nevojshme ligjore për funksionimin e ekonomisë së tregut, privatizimin e
ndërmarrjeve shtetërore, politika monetare dhe fiskale të ashpra, liberalizimin e çmimeve
dhe tregtisë së jashtme. Neni 1 i ligjit për aktivitetet ekonomike i shpallur në gusht të vitit
1991 i dha fund elementit kryesor të sistemit stalinist, duke garantuar mbrojtjen për
pronën private dhe investimet e huaja dhe legalizimin e punësimit privat të punonjësve,
privatizimin e pronës shtetërore dhe zgjerimin dhe pranimin e sistemit të kredive.
Gjithashtu në gusht të vitit 1990 mori fund edhe monopoli i qeverisë në tregtinë e jashtme
kur u lejua ushtrimi i tregtisë së jashtme nga ndërmarrjet shtetërore dhe një vit më vonë
edhe ndërmarrjet private fituan të drejtën të eksportonin mallra.
Më 15 tetor të vitit 1991, Shqipëria bëhet anëtare e Fondit Monetar
Ndërkombëtar. Krahas zhvillimeve politike të rëndësishme si përmbysja e sistemit
komunist dhe zhvillimi i zgjedhjeve të lira pluraliste dhe demokratike që do të sillnin një
qeveri me aspirata dhe ideale të reja perëndimore, vendi do të përballej me ndryshime të
rëndësishme përsa i përket zhvillimit ekonomik. Vendosja e marrëdhënieve të Shqipërisë
me Fondin Monetar Ndërkombëtar shënon një moment të rëndësishëm në zhvillimin
ekonomik të vendit gjatë periudhës së tranzicionit.
193
Me ndihmën e konsulentëve nga Komuniteti Europian, Fondi Monetar
Ndërkombëtar dhe Banka Botërore, Këshilli i Ministrave filloi punën për hartimin e një
ligji të ri mbi veprimtarinë e ndërmarrjeve shtetërore. Projektligji parashikonte
mbikqyrjen shtetërore mbi ndërmarrjet shtetërore ekzistuese por iu siguronte një pavarësi
të gjerë menaxherëve të këtyre ndërmarrjeve. Projektligji parashikonte gjithashtu edhe
krijimin e këshillave drejtuese për çdo ndërmarrje, që do të merrte vendimet kryesore në
lidhje me menaxhimin, do të hartonte planin e biznesit, do të rregullonte marrëdhëniet me
qeverinë, ndërmarrjet e tjera dhe punonjësit, dhe do të përcaktonte pagat dhe shpërblimet.
Përmes liberalizimit të çmimeve, zbatimit të kritereve bankare për kreditë dhe përcaktimit
të politikave të reja mbi normat e interesit, qeveria shqiptare krijoi gradualisht një kornizë
të re ligjore për të mundësuar zhvillimin e veprimtarive private në vend.
Një aspekt shumë i rëndësishëm i rolit të Fondit Monetar Ndërkombëtar në
Shqipëri është mbështetja e dhënë nga Fondi Monetar dhe Banka Botërore për realizimin
e reformave të rëndësishme ekonomike dhe hartimin e politikave makroekonomike që do
të krijonin hapësirën e nevojshme për zhvillimin e ekonomisë së lirë të tregut në Shqipëri.
Qeveria shqiptare me asistencën e Fondit Monetar Ndërkombëtar, përgatitën një sistem
bankar në dy nivele që do të funksiononte nga ligje mbi bankën qëndrore dhe sistemin
bankar tregtar.
Me metodat e tij mbikëqyrëse, këshilluese dhe financuese, FMN do të ndihmonte
Shqipërinë gjatë periudhës së tranzicionit. Me fillimin e reformave në Shqipëri në vitet
1991-92, FMN do të fuste për herë të parë konceptin e “Produktit të Brendshëm Bruto”.
Pas shfuqizimit të Kushtetutës së vitit 1976, në prill të vitit 1991, qeveria e re futi për
herë të parë një program reformues të aprovuar në parlament në fund të muajit tetor, çka
përfshinte një seri ligjesh për liberalizmin e çmimit, heqjen e rregullave për investimin,
ndërhyrjen makroekonomike, një politikë më të shtrënguar monetare dhe buxhetore,
shpërndarjen e tokës si dhe privatizmin në një shkallë më të vogël.
Qeveria e re e koalicionit u përpoq të bënte disa ndërhyrje makroekonomike.
Politika e shtrënguar monetare u përpoq të parandalonte rritjen e menjëhershme dhe të
shpejtë të shpenzimeve. U instalua një sistem taskash dhe detyrimesh, me qëllim krijimin
dhe mundësimin e një burimi të nevojshëm të ardhurash për buxhetin. Pati një rënie të
194
importeve dhe eksporteve, duke përjashtuar produktet ushqimore, për shkak të nevojës
emergjente për ushqime në atë kohë.
Monedha u zhvleftësua thellësisht kundrejt dollarit. Filloi ristrukturimi i sistemit
bankar, megjithatë legjislacioni për të u aprovua vetëm në vitin 1992. Privatizimi në
shkallë më të vogël i dyqaneve me pakicë dhe shërbimeve të tjera tregtare po përparonte,
por monitorimi i këtij proçesit linte shumë për të dëshiruar, për shkak të çorganizimit
njëkohësisht edhe një përvijimi disi të pandershëm dhe joligjor. Arritja më e madhe
mbetej privatizimi i tokës, në pranverën e vitit 1992, rreth 70-75% e tokës së punueshme
në pronësinë e kooperativave, u shpërnda lirisht por proçesi i shitjes dhe transferimit të
tokës vazhdonte ende të mbetej i ndaluar. I gjithë konfuzioni i krijuar dhe pasiguria rreth
të drejtave të pronësisë, qëndrimet e paqarta rreth dëmshpërblimit të pronarëve të
mëparshëm, tregoi se proçesi i privatizimit mbetej i papërfunduar dhe i kontribuonte
rënies së mëtejshme të prodhimit bujqësor që u shpreh në mungesa drastike në produktet
ushqimore.
Por duhet theksuar se nga viti 1992 deri ne vitin 1996, pati një stabilizim të
situatës eknomike. Fondi Monetar Ndërkombëtar vuri në dizpozicion një investim 12
mujor prej 29 milion dollarësh amerikan. Ndihma financiare pati edhe prej shteteve si
Turqia, Italia, Gjermani, SHBA dhe Greqia. Programi u realizua në dy faza. Nga mesi i
vitit 1992 deri në mesin e vitit 1993, gjatë një programi një-vjeçar, u fut kontrolli fiskal
dhe monetar i kombinuar me një sistem reformues, i përshtatshëm për përcaktimin e
çmimit dhe kursit të këmbimit, i mbështetur gjerësisht nga burime teknike dhe financiare
ndërkombëtare.
Programi shqiptar i FMN fokusohej kryesisht në çështjet monetare. Duke patur
parasysh inflacionin e vitit 1991-1992, i cili arriti deri në pothuaj 200%, reduktimi deri
nën 20% u vlerësua si një objektiv kyç. Rezultatet e para të strategjisë së përdorur sollën
ndryshime makroekonomike. Pati një rritje të qëndrueshme të produktit dhe dobësim të
defiçitit buxhetor dhe të inflacionit. Papunësia, edhe pse vazhdonte të mbetej e lartë,
pësoi rënie shoqëruar me një zhvillim dhe përhapje të gjerë të sektorit privat. Ajo u
konsiderua dhe si arritja më e madhe në përmbushjen e proçesit reformues ekonomik në
195
Shqipëri ishte rënia e menjëhershme e inflacionit nga 237% në fund të vitit 1992 në 6%
në fund të vitit 1995.
Një tjetër çështje me rëndësi në proçesin e ndryshimeve e reformimeve
ekonomike ishte dhe përparimi i sistemit bankar. Sëbashku me konsolidimin e sistemit
bankar, përmirësimin e situatës së borxhit të jashtëm edhe instrumentet indirekte të
kontrollit monetar do të fuqizoheshin më shumë me plotësimin e rezervave të kërkuara,
kërkesën për likuidim dhe krijimin e një “dritareje të re rifinancuese”. Lejimi i bankave të
reja private në treg do të kishte gjithashtu një ndikim pozitiv në përdorimin më aktiv të
instrumentëve indirekt të kontrollit monetar dhe rritjen e konkurencës ndër-bankare. Në
fillim të vitit 1996, disa liçenca mbi aktivitetin privat të bankave iu lëshuan disa bankave
të huaja, duke shtruar kështu rrugën për një të treg të vërtetë bankar.
Përqindjet e interesit ishin një tjetër çështje e rëndësishme sa i përket politikës
monetare në Shqipëri gjatë tranzicionit. Vetëm në çerekun e parë të vitit 1993, kur
inflacioni ra dhe kurset e këmbimit u bënë më të qëndrueshme, përqindjet e vërteta të
interesit arritën shifra pozitive. Politika e përqindjeve të interesit vazhdonte të
administrohej nga Banka Qendrore.
Një prej objektivave kryesore të programit të stabilizimit për Shqipërinë ishte
edhe pakësimi i defiçitit fiskal dhe përshtatja graduale e rëndësisë së të ardhurave dhe
shpenzimeve në buxhet. Një aspekt i rëndësishëm i reformave ekonomike ishte
liberalizimi i çmimeve i cili filloi në çerekun e fundit të vitit 1991. Në gusht të vitit 1992,
si një hap i parë i programit afat-shkurtër të emergjencës, qeveria liberalizoi pothuaj 75%
të çmimeve, njëherazi me përcaktimin e politikave të shtrënguara për kredinë e
brendshme. Në mënyrë të dukshme, proçesi i liberalizimit të çmimeve sëbashku me
vështirësi të tjera që karakterizuan situatën makroekonomike në ditët e para të programit
reformues u shoqërua me përqindjet më të larta të inflacionit. Proçesi i liberalizimit të
çmimeve u shtri edhe në tregtinë e jashtme, duke krijuar mundësi për një integrim të
ekonomisë së Shqipërisë në ekonominë botërore. U hoq monopoli tradicional i shtetit mbi
tregtinë me jashtë. Nuk kishte më asnjë kufizim sasior mbi importet, ndërkohë që nga viti
1994, u hoqën liçensat dhe të gjitha taksat për eksportin.
196
Marrëdhënia e Shqipërisë së fillim-viteve të tranzicionit karakterizohet
veçanërisht nga reagimi dhe mbështetja që FMN dha para, gjatë dhe pas lulëzimit të
firmave piramidale, madje kurdoherë që flitet për zhvillimet ekonomike në Shqipërinë
pas-komuniste, në kujtesë vjen gjithmonë ajo që lanë pas këto organizma të
jashtëligjshme. FMN si një institucion i ligjëruar ndërkombëtar, me të drejta të plota për
të asistuar dhe ndihmuar vendet në tranzicion, pati një reagim disi të vonë, për t’i
parandaluar dhe ndihmuar vendet tranzitive. Ende mbetet një pikëpyetje edhe sot se pse
nuk erdhi një reagim nga aktorët ndërkombëtarë në kohë, i cili të mund t’i jepte drejtimin
e duhur situatës e t’i shpëtonte kaosit.
Kolapsi i vitit 1997 i ekonomisë shqiptare i atribuohet kushteve specifike të një
ekonomie të brishtë që solli një rrast ekstrem por jo unik në rajon. Gjatë tranzicionit të
ashpër drejt rrugës së kapitalizmit, skemat piramidale ishin shfaqur edhe në vendet e tjera
ish-komuniste të Evropës Lindore si Rumani, Bullgari, Rusi dhe Serbi por asnjë nga këto
vende komuniste nuk ka vuajtur aq sa Shqipëria ku pothuajse çdo shtresë e popullsisë u
përfshi, si fermerët, pensionistët, punonjësit shtetërorë, intelektualët etj, pra grabitësit
merrnin avantazh nga tregjet praktikisht të parregullta dhe të paditura me procedurat e
tregut të lirë.
Në rajonin e ballkanit perëndimor gjithashtu FMN-ja ka luajtur një rol vendimtar
jo vetëm në ndihmën ekonomike por asistenca teknike dhe trajnimet që ka ofruar kanë
luajtur një rol kritik në avancimin e reformave strukturore, dhe kanë ndihmuar vendet të
krijojnë dhe mirëmbajnë institucionet efektive, ligjet dhe kornizat, si dhe formulimin dhe
zbatimin e politikave të shëndosha që janë të favorshme për stabilitetin dhe rritjen
ekonomike. Asistenca teknike dhe trajnimet kanë qenë veçanërisht të rëndësishme në
shtetet e reja të pavarura ku institucionet do të ndërtoheshin nga e para.
Mungesa e kuadrit të përshtatshëm ligjor përbën një nga shkaqet kryesore të
zhvillimit të skemave piramidale dhe të krizës financiare të vitit 1997. Shoqëritë që
vepronin në tregun joformal mbështeteshin në kodin civil që u lejonte atyre huamarrjen
në bazë shoqërie, por pa qenë të detyruara të mbikëqyreshin nga një autoritet i cili ishte i
domosdoshëm për institucionet që pranojnë depozita dhe japin hua.
197
Koha më e errët e raportit Shqipëri-FMN i përket periudhës së skemave
piramidale, qershor 1996 - mars 1997. Këshillat e ekspertëve të FMN-së për të mbyllur
në kohë skemat u injoruan tërësisht, edhe pse ministri i Financave i asaj kohe, Ridvan
Bode, pati kurajon në nëntor 1996, në mes të dalldisë së plotë të fajdeve, të denonconte
skemat. Por askush nuk e dëgjoi atë dhe vetë ekspertët e FMN-së
Në vitin 1997, pas përpjekjeve për të mbyllur firmat piramidale dhe për të
zbardhur aktivitetin e tyre të jashtëligjshëm, edhe pse pa bërë të mundur
dëmshpërmblimin financiar të atyre që depozituan para në to, FMN do të mundohej të
asistonte vendin për të dalë nga kriza dhe për të rimëkëmbur dimensionin
makroekonomik, duke vendosur në dispozicion të qeverisë shqiptare një kredi prej
pothuaj 12 milion dollarë amerikanë, çka do të bënte të mundur realizmin e programit
ekonomik të vitit 1997-98.
Shqipëria mbetet rasti tipik, në të cilin vërtetohet, veçanërisht përmes FMN-së
(duke mos lënë mënjanë edhe kontributin e Bankës Botërore) se komuniteti
ndërkombëtar dha një kontribut tejet kuptimplotë në rimëkëmbjen e Shqipërisë në
periudhën e firmave piramidale. Institucionet u angazhuan thellësisht për një proçes të
suksesshëm reformues. Ajo që vlen për t’u përmendur është se këto institucione dhanë
një kontribut tejet të madh edhe në hartimin e politikave makroekonomike. Në çdo rast,
ato ishin të disponueshme dhe në pozicion favorizues për të shprehur me zë të lartë
shqetësimet e tyre dhe për t’i evidentuar ato, sigurisht dhe duke propouar zgjidhje dhe
dhënë rekomandime, pavarësisht se interesa të ndryshme politike në Shqipëri nuk ndajnë
të njëjtin opinion
Dekada e dytë e tranzicionit ekonomik shqiptar u karakterizua nga zbatimi i
Strategjisë për Pakësimin e Varfërisë, një ide e propozuar nga Fondi Monetar
Ndërkombëtar dhe Banka Botërore në vitin 1999. Kjo ishte edhe tentativa e
institucioneve ndërkombëtare, në kuadrin e strategjive për pakësimin e varfërisë, e ideuar
me qëllim asistimin dhe orientimin ekonomik, social dhe politik të vendeve në nevojë,
anëtare në këto organizata.
Kjo strategji është vlerësuar si mjet kyç për Fondin Monetar Ndërkombëtar dhe
Bankën Botërore, si edhe donatorë të tjerë ndërkombëtarë, në realizimin e paketave të
198
shumta të asistencës teknike, konsultave dhe huadhënies. Për herë të parë u fut koncepti i
“pjesëmarrjes” dhe i të “drejtës së pronësisë” që do të thotë se Fondi Monetar
Ndërkombëtar dhe Banka Botërore nuk do të hartonin strategjinë për secilin vend
përkatës, ato hodhën idenë fillestare për një orientim të tillë, por do të ishin qeveritë
drejtuese në bashkëpunim me qeverisjen lokale, shoqërinë civile, dhe donatorët e
partnerët e huaj ndërkombëtarë që do ta bënin të mundur këtë. Kjo do të shërbente edhe si
një princip udhëzues, për shkak se janë autoritetet vendase, ata që i njohin më në thellësi
problematikat për vendet e tyre, dhe një strategji e ideuar nga autoritete të jashtme, nuk
do të mund të ndihmonte në thellësi. Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore
do të jepnin sugjerime për përpilimin dhe formësimin e kornizës së strategjisë në parim
Strategjia për pakësimin e varfërisë në Shqipëri e miratuar në vitin 2001 në
kuadrin e një politike më të gjerë të Fondit Monetar Ndërkombëtar që synonte pakësimin
e varfërisë, përmes asistimit dhe orientimit ekonomik, social dhe politik të vendeve në
nevojë që ishin anëtare të Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe Bankës Botërore. Përpjekjet
e shumta për ta vënë në zbatim këtë strategji gjatë vitit 2002, për ta zgjeruar atë në një
sërë fushash dhe sektorësh me qëllim rritjen e pjesëmarrrjes, e shndërruan gradualisht në
një Strategji Kombëtare për Zhvillimin Social-Ekonomik. Me fillimin e negociatave për
Marrëveshjen e Stabilizim-Asocimit, përmbajtja e kësaj strategjie ndryshoi në atë të një
dokumentacioni kyç për çuarjen e vendit drejt integrimit europian.
Në analizën e Fondit Monetar ndërkombëtar është vlerësuar se prej vitit 2002 deri
në vitin 2008 janë arritur të përmbushen një sërë objektivash. Është vlerësuar se
megjithëse problemet energjitike kanë qenë ekzistente në vazhdimësi, ka patur rritje
ekonomike si pasojë e politikave lehtësuese në sektorin kyç të infrastrukturës ekonomike,
si rezultat i rritjes së investimit privat dhe publik, si dhe rënie dhe pakësim të dukshëm të
varfërisë, veçanërisht ndërmjet viteve 2002-2005. Por, paralelisht me këto raporti i FMN-
së thekson se ka ende nevojë për përmirësim në sektorin e administrimit publik dhe
qeverisjes. Për më tepër, shpenzimet në shëndetësi dhe edukim janë rritur në mënyrë të
skajshme.
Për sa i përket strategjisë për vitet 2007-2013, analiza e Fondit Monetar
Ndërkombëtar përcakton si pikat më të forta nivelin më të lartë të përgjegjëshmërisë nga
199
ana e qeverisë për zbatimin e objektivave të strategjisë, përfshirjen më të madhe të
shoqërisë civile në zbatimin e politikave publike, diagnozë më e mirë për pakësimin e
varfërisë, plane më ambicioze për monitorimin e efektivitetit në tërësi të shpenzimeve
publike për Shqipërinë, heqja e barrierave për zhvillimin e sektorit privat, decentralizimi,
si dhe reforma në sistemin gjyqësor. Është mirëpritur gjithashtu edhe përfshirja e
Parlamentit në proçesin e konsultimeve.
Marrëveshja tre-vjeçare me Fondin Monetar Ndërkombëtar nuk u rinovua në vitin
2009 sepse sipas pikpamjes që qeverisë shqiptare ekonomia ishte mjaftueshëm e
stabilizuar për të funksionuar pa qënë e nevojshme që të vazhdonte monitorimi nga Fondi
Monetar Ndërkombëtar. Sidoqoftë, Kriza ekonomike botërore e vitit 2009 mund ta bëjë të
nevojshme mbështetjen e mëtejshme të Fondit Monetar Ndërkombëtar për Shqipërinë
Megjithë interesin e Fondit Monetar Ndërkombëtar Qeveria Shqiptare e drejtuar
nga Z. Sali Berisha ishte e vendosur të mos e rivendoste një marrëdhënie financiare me
këtë institucion duke e konsideruar situatën ekonomike stabel dhe jo më në tranzicion, e
aftë të përballojë investime dhe eci me këmbët e veta. Megjithëse në raportet e fundit të
FMN-së shprehet dëshira për bashkëpunim dhe optimizmi për një marrëdhënie efiçente
autoritetet shqiptare tashmë nuk donin më t’ia kishin nevojën FMN-së dhe mezi po
prisnin të mbaronte mandate për ti ndërprerë ato.
Rreth 5 vjet pas largimit, qeveria socialiste riktheu sërish Fondin Monetar
Ndërkombëtar në Shqipëri. Palët njoftuan arritjen e marrëveshjes në një konferencë për
shtyp, e cila i jep FMN-së një rol më të fortë në mbikqyrjen e ekonomisë dhe financave
publike, përkundrejt një kredie prej 300 milion
200
BIBLOGRAFIA
1. Burime Arkivore
2. AQSH, Fondi 490, V.1992, Dosje 14, 201, 202, 486, 738, 814
3. AQSH, Fondi 490, V. 1993. Dosje 509
4. AQSH, Fondi 490, V. 1994. Dosje 704
5. AQSH, Fondi 490, Viti 1997, Dosje 618
2. Shtypi i Kohës
6. Agjencia Telegrafike Shqiptare :2 Mars 1997
7. Attikull I Agjensisë Telegrafike Shqiptare, Marrëdhëniet Shqipëri-FMN nga viti
1991 , 3 Maj 2014 nga Arlinda Gjonaj, burimi online
http://www.ata.gov.al/marredheniet-shqiperi-fmn-nga-viti-1991-102917.html
8. Gazeta Albania, “Marrëveshja e re Shqipëri-FMN, nuk është larg”, artikull i A.
Nikolla, 7 shkurt 1997,
9. Gazeta Panorma, 23 qershor 2009
10. GAzeta Koha Jonë, 16 janar 1997,
11. Gazeta 55, e perditshme e pavarur, Mbyllja e marrë«veshjes me FMN-në, fundi i
tranzicionit, 9 janar 2009,
12. Gazeta Shekulli, Artikulli : “FMN: Në pritje të një marrëveshjeje nga qeveria”,
27 shtator 2008,
13. Gazeta Shqip, Artikulli: Misioni i FMN-së, këtë javë në Tiranë, 14 Qershor 2016,
14. The New York Times “Revolt Spreads to Albanian Capital's Outskirts” Published:
March 13, 1997, Burimi online http://www.nytimes.com/1997/03/13/world/revolt-
spreads-to-albanian-capital-s-outskirts.html
201
15. The New York Times. "Croatia Clashes Rise; Mediators Pessimistic", December 19,
1991. Archived from the original on July 29, 2012. Retrieved July 29, 2012.
16. The New York Times. "Serbs Refuse to Negotiate in Croatia", By Chuck
Sudetic ). August 5, 1991
17. The New York Times, Serb-Led Presidency Drafts Plan for New and Smaller
Yugoslavia", December 27, 1991.
18. The SUN “It's bad in Albania and it's about to get ëorse Failed pyramid deals
spread fear, unrest Prepared by Bill Glauber, February 23, 1997, burimi online
http://articles.baltimoresun.com/1997-0223/neës/1997054002_1_pyramid-
schemes-albania-lato
19. TIME ” The ponzi revolution :Albanians, infuriated by their losses in a huge
swindle, turn violently against the government” By bruce ë. Nelan monday, mar.
17, 1997, http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,986050,00.html
20. Revista Monitor, “Shqipëria 100 milion dollarë borxh FMN-së” përgatitur Genc
Kondi, 31 Tetor 2007
21. Revistën “Monitor” AleksanderMeksi Intervistë dhene gazetarit Bardhi Sejdarasi,
Mars 2001,burimi online, http://aleksandermeksi.com/ëp-content/uploads/ëp-post-
to-pdf-cache/1/interviste-me-bardhi-sejdarasi.pdf
3. Raporte Zyrtare të FMN-së
22. Albania Enhanced Structural Adjustment Facility, Policy Framework Paper for
1999–2001, Prepared by the Albanian authorities in collaboration with the staffs of
the International Monetary Fund and the World Bank, May 28, 1999
23. Albania Poverty Assessment, Document of the World Bank, Report Number 26213-
A, November 5, 2003
24. Article IV Consultation and Review Under the Poverty Reduction and Growth
FacilityóStaff Report and Public Information Notice, Washington: IMF Country
Report No. 01/117, 2001
202
25. Austrian Development Agency, Referati pёr Shqipёrinё, “Shqipëri plani 2007-
2009”, botuar nga Ministria Federale pёr Çёshtjet Evropiane dhe Ndёrkombёtare,
Vjenë Austri
26. Bléjer, Mario I, Mecagni, Mauro, Sahay, Ratna, Hides, Richard, Johnston, Barry,
Piroska Nagy, and Roy Pepper, Albania: From Isolation Toward Reform,” IMF
Occasional Paper No. 98 Washington: 1992
27. Boughton, James M, IMF and the Force of History: Ten Ideas and Events that Have
Shaped the Institution”, IMF working paper WP 04/75, 2004.
http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2004/wp0475.pdf
28. Bulletin Of The Bank Of Albania, 2012 H1, Shih Burimin Online
file:///C:/Users/ccc/Downloads/Bulletin_of_the_Bank_of_Albania_H_I_2012.pdf
29. Country Report Albania, The Economist Intelligence , 1st quarter 1997, 4LR,
United Kingdom, February 12, 1997,
30. Country Report Albania” The Economist Intelligence Unit, United Kingdom: March
2009
31. Country Report, 3th quarter 1999, The Economist Intelligence Unit, London, 199
Document of the World Bank, Albania Poverty Assessment, Report No. 26213-Alb,
november 5, 2003,
32. Country Report”, 4th quarter 1999, The Economist Intelligence Unit, 1999
33. Deficiti korent në periudhën 1992-1997. A Përbën ai problem? Buletini Ekonomik,
vëllimi 1, numër 3.f. 9
34. Economic bulletin, Bank of Albania News over October-December, volume 11,
number 4, 2008,
35. Enhanced Structural Adjustment Facility Policy Framework Paper for 1999-2001,
IMF and World Bank, 1999
http://www.imf.org/external/np/pfp/1999/albania/index.htm#II
36. "Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to
security council resolution 780 (1992), Annex IV – The policy of ethnic cleansing;
Prepared by: M. Cherif Bassiouni.". United Nations: December 28, 1994.
203
37. IMF Concludes Article IV Consultation with Albania, Public Information Notice No.
99/51, June 1999, http://www.imf.org/external/np/sec/pn/1999/pn9951.htm (parë më
01.07.2013).
38. IMF Completes Albania Review and Approves US$13 Million Credit Tranche,
News Brief No. 00/4 January 19, 2000,
http://www.imf.org/external/np/sec/nb/2000/nb0004.htm
39. IMF Country Report No. 05/89, “Albania: 2004 Article IV Consultation, Fifth
Review “Under the Poverty Reduction and Growth Facility, Request for Extension
of the Arrangement, and Financing Assurances Review, Washington: 2005,
40. IMF Country Report No. 08/270, Albania: Poverty Reduction Strategy Paper—Joint
Staff Advisory Note, Washington, D.C: August 2008
41. IMF Country Report No. 08/267, Washington: August 2008,
42. IMF Country Report No. 03/218, Albania: Second Review Under the Three-Year
Arrangement Under the Poverty Reduction and Growth Facility--Staff Report; Staff
Statemen, Washington: 2003
43. IMF Country Report No 03/219, Albania: Joint Staff Assessment of the Poverty
Reduction Strategy Paper Annual Progress Report, Washington D. C: 2003
44. IMF Executive Board Concludes Article IV Consultation with Albania, Public
Information Notice (PIN) No. 08/94 FOR IMMEDIATE RELEASE Washington:
July, 29, 2008,
Shih Burimin Online http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2008/cr08267.pdf
45. IMF , Fund Republic of Kosovo, Staff Report for the 2011 Article IV Consultation
and the Initiation of a Staff-Monitored Program Prepared by Staff Representatives
for the 2011 Consultation ëith the Republic of Kosovo Approved by Juha Kähkönen
and Jan Kees Martijn June 21, 2011,
46. IMF, Former Yugoslav Republic of Macedonia, Financial system stability
assessment, prepared By theMonetary and Financial System and European I
departments, September 29, 2003, IMF country report no 03/374, p. 1
204
47. IMF, The western Balkans Economic Transition , Zuzana Murgasova, Nadeem
llahi, Jacques Miniane, Alasdair Scoot, Ivanna Vladkova- Hollar, Washington, D.C:
15 march 2015,
48. IMF Special Report, “25 Years of Transition Post-Communist Europe and the IMF”,
prepared byJames Roaf, Ruben Atoyan, Bikas Joshi, Krzysztof Krogulski and an
IMF Staff Team, October , 2014,
49. IMF report “The Economic Consequences of the Kosovo Crisis: An Updated
Assessment”, Prepared by staff of the International Monetary Fund in consultation
with the World Bank staff Approved by Michael C. Deppler and G. Russell Kincaid
May 25, 1999,
Online source https://www.imf.org/external/pubs/ft/kosovo/052599.htm#II
50. IMF Special Report, “The Western Balkans, 15 Years of Economic Transition”,
prepared by Zuzana Murgasova, Nadeem Ilahi, Jacques Miniane, Alasdair Scott,
Ivanna Vladkova-Hollar, and an Staff Team, march 15, burimin Online
https://www.imf.org/external/pubs/ft/reo/2015/eur/eng/pdf/erei_sr_030915.pdf
51. Jarvis, Christopher , The Rise and Fall of Pyramid Schemes in Albania, Finance&
Development: A Quarterly Magazine of the IMF, March 2000, Volume 37, number 1
52. Jarvis, Chris, The Rise and Fall of Pyramid Schemes in Albania, IMF working paper
No 99/98, July 1999
Burimi online http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf
53. Jarvis, Chris “The Rise and Fall of the Pyramid Schemes in Albania”, IMF Staff
Papers, Volume 47, Number 1, 2000
54. Jan-Peter Olters, IMF Resident Representative , Albaniaís Informal Economy: An
Impediment to Economic Development?∗”, 2001, f. 6 burimi online
http://www.bankofalbania.org/web/pub/JanPeterOlters_240_1.pdf
55. Joint Advisory Note on Albania’s National Strategy for Devevlopment and
Integration (Poverty Reduction Strategy Paper), IMF and the International
Development Association (IDA), mars 2008, fq. 2.
http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2008/cr08270.pdf
205
56. Kalra, Sanjay, Inflation and Money Demand in Albania, IMF Working Paper
WP/98/101, 1998,
Burimi Online http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/wp98101.pdf
57. Kushtetuta e Shqipërisë, viti 1944, neni 25
58. Letër Qëllimi e Pandeli Majko kryeministër I Shqipërisë, Ministri I Financave
Anastas Angjeli dhe Guvernatori të Bankës së Shqipërisë Shkëlqim Cani drejtuar
Michel Menaxhues të FMN-së Shih http://www.imf.org/external/np/loi/121298.htm
59. Letter of Intent of the government of Albania, which describes the policies that
Albania, intends to implement in the context of its request for financial support from
the IMF. Tirana, December 12, 1998 Shih burimin online
http://www.imf.org/external/np/loi/121298.htm
60. Ligj nr.7505, datë 31.7.1991. Për Bankën e Kursimeve.- Fletorja Zyrtare 5, Gusht
1991, f.283; 15 nene
61. Ligjin Nr 7501”Për Tokën” të miratuar nga Kuvendi Popullor i Republikës së
Shqipërisë në datë 19.7.1991, Gazeta zyrtare nr. 5
62. Ligj nr.7512, datë 8.10.1991. Për sanksionimin dhe mbrojtjen e pronës private, të
nismës së lirë, të veprimtarive private të pavarura dhe privatizimit.- Gazeta Zyrtare
6, Gusht 1991
63. Ligjin nr. 8075 date 22/02/1996 Për sistemin bankar në Republikën e Shqiperisë;
64. Marrëveshja e Stabilizim Asocimit Shih burimin Online
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/albania/st08164.06_en.pdf
65. OSCE, Observation Of The Parliamentary Elections Held In The Republic Of
Albania May 26 And June 2, 1996, burimi online
http://www.osce.org/odihr/elections/albania/13567?download=true
66. Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013, burimi online
http://www.dap.gov.al/images/Arkiva/SKZHI_2007-2013.pdf
67. Strategjia Sektoriale E Punesimit 2007 – 2013, Ministria E Punës, Çeshtjeve Sociale
Dhe Shanseve Te Barabarta, Tiranë: 2007.
Burimi online http://dsdc.gov.al/dsdc/pub/strategjia_punesim_162_1.pdf
206
68. Shqipëria, Raporti i Stabilizim Asocimit 2003”, Komisioni i Komuniteteve
Evropiane, Bruksel 26.3.2003, fq. 3 burimi online http://www.mie.gov.al/
69. The Poverty Reduction and Growth Facility (PRGF), Washington: IMF, July 31,
2009 shih burimin Online http://www.imf.org/external/np/exr/facts/prgf.htm
70. UNDP, Albanian Human Development Report 1998. Tirana: United Nations
Development Program, 1999.
71. Vendim Këshilli I Ministrave nr.248, datë 27.5.1993. Për disa masa për shpejtimin e
privatizimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme.- Fletorja Zyrtare 8, Qershor
1993
72. Vendim KM nr.283, datë 25.6.1992. Për një ndryshim në vendimin e Këshillit të
Ministrave nr.307, datë 29.8.1991 “Për detyrat e të drejtat e Agjencisë Kombëtare të
Privatizimit dhe komisionit përgatitor të procesit të privatizimit”.- Fletorja Zyrtare 5,
Shtator 1992
73. World Bank Document, Raport No. 24189-ALB, burimi online
http://lnweb90.worldbank.org/caw/cawdoclib.nsf/0/56A12134B0F2403285256E3F0
05A8C8A/$file/24189.pdf
4. Komunikata dhe Deklarata për shtyp
74 . Attikull I Agjensisë Telegrafike Shqiptare, Marrëdhëniet Shqipëri-FMN nga viti
1991 burimi online http://ww.ata.gov.al/marredheniet-shqiperi-fmn-nga-viti-
1991-102917.html
75 . Article, “Decision to Intervene: How the War in Bosnia Ended”, by Ivo H.
Daalder, Tuesday, December 1, 1998,
Burimi online https://www.brookings.edu/articles/decision-to-intervene-how-the-
war-in-bosnia-ended/
76 . Albania: Letter of Intent”drejtuar Mr. Dominique Strauss-Kahn, Managing
Director, International Monetary Fund, Ëashington, D.C. 20431, Tirana, January
8, 2009, p. 1 Komunikatë për shtyp I qeverise shqiptare, ministrit te funancave
dhe guvernatorit
207
77 . Bosnia and Herzegovina Becomes a Member of the IMF; Receives IMF Credit
from Emergency Window, Press Release No. 95/70, December 20, 1995,Shih
burimin Online https://www.imf.org/external/np/sec/pr/1995/pr9570.htm
78 . Fatos Nano deklarate http://www.imf.org/external/am/speeches/pdf/pr27ale.pdf
Press Release No. 27 September 23 - 25, 1997, Banka e Shqiperise
79 . Deklarata per shtyp mbi viziten e stafit te FMN-se pergjate 17-21 tetorit 2005”,
data e publikimit 21-10-2005, Tirane: Burimi online
http://www.bankofalbania.org/ëeb/PRESS_RELEASE_3783_2.php?kc=0,41,8,8,0
80 . Deklarata e Stanley Fischer, IMF Completes Albania PRGF Revieë and
Approves US$3 Million Credit Tranche, News Brief No. 00/43 June 9, 2000
81 . IMF Approves Emergency Post Conflict Assistance for Albania, IMF Press
Release No 97/51, Washington, 1997. Burimi Online
https://www.imf.org/external/np/sec/pr/1997/pr9751.htm
82 . IMF Approves US$249 Million Stand-By Credit for the Federal Republic of
Yugoslavia, International Monetary Fund, 700 19th Street, Washington D. C:
Press Release No. 01/31, June 11, 2001
83 . IMF Approves US$64 Million Tranche Under Stand-By Credit and US$829
Million Extended Arrangement for the Federal Republic of
Yugoslavia(Serbia/Montenegro), International Monetary Fund, 700 19th Street,
Washington, D.C. 20431 USA, Press Release No. 02/25 May 13, 2002
84 . International Monetary Fund Resident Mission In Albania “Declaration of
Mission of IMF about Albania”, Washington D. C: IMF Press Release No.
08/231, 2 October 2008,
85 . IMF: Albania to see minimal GDP growth in 2009, Gerwin Bell press
conference, 28-04-2009,
86 . IMF, press Release No. 94/72 , October 14, 1994
87 . IMF working paper 96/96, August - September, burimi online
http://www.imf.org/external/pubs/cat/longres.aspx?sk=2063.0
88 . IMF, Press Release No 95/20, April 11, 1995
89 . IMF, Press Release Number 97/12, March 13, 1997
208
90 . IMF Executive Board Completes Fourth Review Under Stand-By Arrangement
for Kosovo; Approves €4.9 Million Disbursement, , London: Press Release No.
13/259, July 15, 2011
91 . IMF Executive Board Approves € 108.9 Million 18-Month Stand-By
Arrangement for the Republic of Kosovo Press Release No. 10/300, July 21, 2010
92 . IMF Executive Board Approves Albania's Second Annual Program under ESAF
and Augmentation; Releases US$30 million Credit Tranche, News Brief No.
99/27, Washington, D.C: June 14, 1999, IMF,
93 . IMF Gives Final Approval of PRGF Loan for the Former Yugoslav Republic of
Macedonia, Washington, D.C : IMF News Brief No. 00/116 , December 15, 2000
94 . IMF Executive Board Completes the Sixth and Final Revieë Under the PRGF
and EFF Arrangements with Albania and Approves US$3.6 Million
Disbursement, Press Release No.09/16, January 28, 2009
95 . IMF Annual Report of the Executive Board for the Financial Year Ended April 30, 1992
Washington, D.C,
96 . “Risks for Albania’s financial stability”, Speech by Mr Ardian Fullani,
Governor of the Bank of Albania, at the joint press conference With the IMF
Mission Chief for Albania, Mr Gerëin Bell and the Minister of Finance, Mr.
Ridvan Bode, Tirana, 7 April 2009. Burimi online
http://www.bis.org/review/r090423c.pdf
97 . Montenegro Joins the IMF as 185th Member, Press Release No. 07/7
January 18, 2007
98 . Kosovo Becomes the International Monetary Fund’s 186th Member, Press
Release No. 09/240, June 29, 2009
99 . Press Release No. 27 September 23 - 25,
1997http://www.imf.org/external/am/speeches/pdf/pr27ale.pdf
100 . New IMF Report Urges Balkan Countries to Complete Reform Process,
Press Release No. 15/97, March 9, 2015
101 . Bell, Gerwin, Mission Chief & Ann-Margret Westin, Resident
Representative Concluding Statement of the IMF Mission for Albania, Tirana,
November 11, 2008
209
102 . Statement by Fatos Nano at the Joint Annual Discussion, IMF Press
Release No. 27, September 23 - 25, 1997, HONG KONG: 03. October 1997
5. Literature
103 . Alia. Ramiz , Raport për Kongresin e 9-të Partisë së Punës së
Shqipërisë , Shtëpia Botuese 8 Nëntori , Tiranë: 1986,
104 . Artikulli “Regjimi I politikws Monetare dhe Prirja e Bankës së
Shqipërisë nga Gramoz Kolosi, tek Vwllimi 1. Banka e Shqipwrisë, 2007 F. 319
105 . Backer, Berit , Self-Reliance under Socialism. The case of Albania,
Journal of Peace Research, 19:4, 1982
106 . Banka e Shqipërisë, Deficiti Korent në Periudhën 1992-1997. A përbën
ai problem. Gramoz Kolosi, Altin Tanku. Dhjetor 1998, Artikull, marrë tek
vëllimi 1 I Bankesse Shqiperise, 2007
107 . Bezner Drik J. “Post-Socialist Financial Fragility: the Case of Albania”,
2001, Cambridge Journal of Economics
108 . Boughton, James M, The Evolving Global Role of the IMF: World
Without Walls: The Global Economy and the IMF, 1990–1999
http://www.imf.org/external/pubs/ft/history/2012/pdf/c1.pdf
109 . Buletinin Ekonomik të Bankës së Shqipërisë gjatë një decade (1998-
2000), Vëllimi 1, Tiranë, 2007
110 . Bufi,Ylli, “Anëtarësimi i Shiqipërisë në FMN dhe fillimet e reformës
ekonomike”, Kryetar i Komisionit të Ekonomisë, Financave dhe Privatizimit,
Kuvendi Republikës së Shqipërisë, fq 18 Burimi Online
http://www.bankofalbabia.org/
111 . Cani, Shkëlqim & Hadëri, Sulo, Sistemi financiar shqiptar në tranzicion:
progres apo brishtësi? , Konferenca III e Bankës së Shqipërisë, Botim Shkencor
,Tiranë: dhjetor 2002,
112 . Carole, Rogel, The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath.
Greenwood Publishing Group, 2004.
210
113 . Chossudovsky , Michel, “The globalization of poverty and the new
world order”, Second Edition, Quebec,Canada: Marquis publisher, 2007
114 . Clunies-Ross, Anthony & Sudar,Petar, Albania’s economy in transition
and turmoil, 1990-1997, Ashgate 1998,
115 . Duka, Valentina, Histori e Shqipërisë 1912-2000, Tiranë, Kristalina-KH,
2007,
116 Ekonomia politike, Botim I akademisë së Shkencave të RPSSH, Tiranë,
1981
117 Fishta. Iljaz/ Ziu. Mihal, Historia e ekonomisë së Shqipërisë 1944-1960,
Tiranë, Dita, 2004
118 File. Luljeta, Bujqësia shqiptare në periudhën e tranzicionit, Artikull I
botuar në
119 Geço, Pandi, Shqipëria. Pamje fiziko-ekonomike, Tiranë: 1959,
120 Goldstein. Joshua S, Marrëdhëniet Ndërkombëtare, Tiranë: Dituria, 2003
121 Hartat e varfërisë dhe Pabarazisë në Shqipëri = Poverty and Inequality
mapping 2001-2021, Instituti I Statistikës, Tiranë: Instat, 2004,
122 Historia e popullit shqiptar. Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe
pas saj, 1939-1990, vëll.4, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Tiranë, Toena,
2008
123 Hoti, Erudita, Remittances and Poverty in Albania, Department of
Economics at the University of Lund, 2009:6 Minor Field Study Series No. 192,
http://www.nek.lu.se/Publ/mfs/192.pdf
124 Hoxha. Enver, Vepra, Vëllimi 14, f. 28 cituar prej Prof.Dr. V. Misja , Y
Vejsiu, Doc A. Bërxolli në Popullsia e Shqipërisë, 1987
125 Ibrahimi, Fatos, Zëvendësguvernator i Parë i Bankës së Shqipërisë dhe
Salko, Drini Anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë “Sistemi
Financiar Në Shqipëri”
126 Jacques. Edwin, Shqiptarët, Tiranë: Kartë e Pendë, 1999, f. 58
127 Kamruzzaman, Palash, Poverty Reduction Strategy Papers and the
Rhetoric of Participation, tek Development in Practice, 19:1, 2009
211
128 Kondonassis, Alexander J. Asymmetrical economic and institutional
changes in the Western Balkans: Cooperation with the European Union,
European Research Studies Volume VIII, Issue (1-2), 2005,
129 Kolasi, Gramoz dhe Tanku, Altin, Deficiti Korent në periudhën 1992-1997. A
përbën ai problem “ Artikuj të botuar në Buletitnin Ekonomik të Bankës së
Shqipërisë gjatë një decade” Vëllimi I , Tiranë: 2007
130 Krasniqi, Afrim, “Sistemet politike në Shqipëri, 1912-2008”, Botimi i dytë,
Ermal, Tiranë
131 Lampe .John R., Balkans into Southeastern Europe. A century of ëar and
transition, Palgrave Macmillan, 2006,
132 . Laërence J. McQuillan, The Case Against the International Monetary Fund,
http://www.hoover.org/publications/monographs/27195
133 . Maglajlić, Reima Ana & Rašidagić, Ešref Kenan, Welfare states in Transition,
20 years after the yougoslav ëelfare model, Bulgaria: Published Friederich Ebert
Foundation, , 2011
134 . Meksi, Aleksandër, “Aleksandër Meksi përmes fjalës së tij”, Tirane: Luarasi,
1997, f. 205
135 . Mema. Fatmir, Privatizimi në Shqipëri, Monografi, Tiranë: Toena, 1997
136 . Muço, Marta, Economic Transition in Albania: Political Constraints and
Mentality Barrier, Office of Information and Press at NATO, 1997 fq. 18, burimi
online http://www.otan.nato.int/acad/fellow/95-97/muco.pdf
137 . Narayansëamy, Ramnath, Albania: Economic Disequilibrium and Political
Instability, Economiuc and Political Weekly, September 1-8, 1990
138 . National Strategy for Socio-Economic Development: Medium-term Program of
the Albanian Government: Growth and Poverty Reduction Strategy: GPRS 2002-
2004, Nov.2001, Tiranë, Nëntor 2001,
139 . Nicholas V. Gianaris, The economies of the Balkan countries. Albania, Bulgaria,
Greece, Romania, Turkey, and Yugoslavia, New York: Praeger, 1982
212
140 . Olters,, Jan-Peter, IMF Resident Representative , Albaniaís Informal Economy:
An Impediment to Economic Development?∗”, 2001, burimi online
http://www.bankofalbania.org/ëeb/pub/JanPeterOlters_240_1.pdf
141 . Olters, Jan-Peter “is inflation too low in Albania? Macroeconomic foundations
and Socio-economic development, 2005,
142 . Roberto Morozzo Della Rocca, Shqipëria rrënjët e krizës, Tiranë: Shtëpia e
Librit dhe e Komunikimit, 2000, f.19
143 . Smirnova. Nina, Historia e Shqipërisë përgjatë Shekullit XX, Tiranë: Ideart,
2004
144 . Smith,Edward and Edwin Pechous “Crisis Management and Conflict Resolution
in the Late 20th Century Europe: Albania — A Case Study”, Institute for Defense
Analyses , Alexandria, Virginia, U.S.A,
www.thecornëallisgroup.org/pdf/1999_09_Pecous-CIV-oct99.pdf
145 . Statement by the Honorable Giulio Tremonti , Minister of Economy and
Finance, and Governor of the IMF for Italy , Speaking on behalf of Albania,
Greece, Italy, Malta,Portugal, San Marino, and Timor-Leste, International
Monetary and Financial Committee, Washington, D.C., October 11, 2008
146 . Söjberg. Örjan, Economic change in the Balkan States: Albania, Bulgaria,
Romania and Yugoslavia, London:, Pinter Publishers, 1991
147 . Tafili (Hyskaj). Eva, Ballkani përgjatë periudhës moderne, Tirane: Progresi,
2006,
148 . Toçi. Veniamin, Zhvillimi i industrisë në Shqipëri në vitet 1960-1980, Tiranë,
Akademia e Shkencave të Shqipërisë, 1989
149 . Truman, M, The IMF and the Global Crisis: Role and Reform, Washington:
Peterson Institute for International Economics, 2009, Burimi online
http://www.piie.iie.com/publications/papers/truman0109.pdf
150 . Ugalde, Esteban, The role and evolution of the International Monetary Fund,
http://www.neumann.edu/academics/divisions/business/journal/Review2011/Ugald
e.pdf
213
151 . Zickel, Raymond & Iwaskiw, Walter R. (eds) Albania: A country study,
Washington D.C., Library of Congress, 1994
152 . Walsh, Martha, Women and Civil War: Impact, Organizations, and Action. Lynne
Rienner Publishers, 2001.
6. Burime online
http://www.imf.org/external/np/sec/nb/2000/nb0043.htm
http://www.parlament.al/web/pub/aneks_treguesit_sociale_16986_1.pdf
http://europa.eu/about-eu/eu-history/1990-1999/index_en.htm
http://ba.one.un.org/content/unct/bosnia_and_herzegovina/en/home/un-
agencies/imf.html
http://ba.one.un.org/content/unct/bosnia_and_herzegovina/en/home/un-
agencies/imf.html
http://planipolis.iiep.unesco.org/upload/Albania/PRSP/Albania%20PRSP.pdf
http://ba.one.un.org/content/unct/bosnia_and_herzegovina/en/home/un-
agencies/imf.html
http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2008/cr08267.pdf
http://www.imf.org/external/pubs/cat/longres.aspx?sk=2063.0
http://www.shqiptarja.com/analiza/2709/e-verteta-mbi-shqiperi-fmn-207516.html
http://www.imf.org/external/np/sec/pr/1997/pr9751.htm
http://www.imf.org/external/np/loi/121298.htm
https://www.50minutes.com/title/ponzi-scheme/