Republika e Shqipris

Republika e

Shqipris 2008-09

Studimi Demografik dhe Shndetsor n Shqipri 2008-09

Studimi D

emografik dhe Shndetsor n Shqipri

REPUBLIKA E SHQIPRIS

Studimi Demografik dhe Shndetsor n Shqipri

2008-09

Instituti i Statistiks Instituti i Shndetit Publik

Tiran, Shqipri

ICF Macro Calverton, Maryland, USA

Mars 2010

Ministria e Shndetsis

Ky raport eshte nj prmbledhje e gjetjeve t Studimit Demografik e Shndetsor t Shqipris 2008-09 (ADHS 2008-09), i cili u krye nga Instituti Kombtar i Statistiks (INSTAT) dhe Instituti i Shndetit Publik (ISHP). ICF Macro, pjes e kompanis ICF International, dha asistenc teknike gjat planifikimit e zbatimit t projektit me mbshtetjen e fondeve nga UNICEF dhe MEASURE DHS, nj projekt i mbshtetur me fonde nga USAID, i cili jep asistenc teknike pr studime demografike e shndetsore n nivel popullate n t gjith botn. Fondet pr ADHS 2008-09 u dhan nga USAID, UNICEF, UNFPA, Zyra Zviceriane pr Bashkpunim n Shqipri (SCO-A), Organizata Botrore e Shndetsis (OBSH), dhe Agjensia Spanjolle pr Zhvillim dhe Bashkpunim (AECID). Opinionet e shprehura ktu jan te autorve dhe nuk pasqyrojn domosdoshmrisht pikpamjet e USAID-it, UNICEF, UNFPA, SCO-A, OBSH, AECD apo t Qeveris Shqiptare. Informacion plotsues mbi ADHS 2008-09 mund t merret nga: Instituti i Statistiks Lantona Sado, Kordinatore e ADHS Adresa: Blvd Gergj Fishta #3, Tiran, Shqipri Telefon: +355 (4) 2222411, Fax: +355 (4) 2228300, Email: lsado@instat.gov.al ose Instituti i Shndetit Publik Elizana Petrela, Koordinatore e ADHS Adresa: Aleksander Moisiu # 80, Tiran, Shqipri. Telefon: +355 (4) 2363195, Fax: +355 (4) 2370058, Email: elapetrela@ishp.gov.al M tepr informacion mbi projektin MEASURE DHS mund t merret nga ICF Macro, MEASURE DHS, 11785 Beltsville Drive, Suite 300, Calverton, MD 20705 USA; Telefon: 301-572-0200, Fax: 301-572-0999, E-mail: reports@macrointernational.com, Internet: http://www.measuredhs.com. Citimi i rekomanduar: Institute of Statistics, Institute of Public Health [Albania] and ICF Macro. 2010. Albania Demographic and Health Survey 2008-09. Tirana, Albania: Institute of Statistics, Institute of Public Health and ICF Macro.

Hyrje | iii

HYRJE

Fillimi e mesi i viteve 1990 i eln Shqipris rrugn e ndryshimit t madh, hopin e madh cilsor nga sistemi totalitar n at demokratik, duke e futur vendin n shinat e ekonomis s tregut t lire. T tilla ndryshime rrnjsore u shoqruan natyrshm edhe me nj sjellje t re t profilit shoqror shqiptar n kndvshtrimin demografik e shndetsor t saj.

Studimi Demografik dhe Shndetsor i Shqipris (ADHS) 2008-09, sht nj studim i realizuar mbi nj kampion prfaqsues t popullats shqiptare, me qllim q t siguroj informacion mbi popullatn, karakteristikat demografike dhe shndetin e saj n Shqipri. Studimet e kryera n popullat jan frut i puns dhe i prpjekjeve t vlersueshme q jan br n kto fusha studimi, t cilat sigurojn nj grup t rndsishm t treguesve t zhvillimit.

Rezultatet e ADHS kan si qllim t sigurojn t gjith informacionin e nevojshm q do t shfrytzohet pr t vlersuar programet ekzistuese n vend, si dhe tu ofroj vendim-marrsve shqiptar informacionin e nevojshm pr hartimin e politikave dhe strategjive t reja n lidhje me shndetin dhe shrbimin shndetsor q i sigurohet popullats shqiptare.

Njkohsisht informacioni i mbledhur nga Studimi Shqiptar mbi Demografin dhe Shndetin 2008-09 do t prdoret jo vetm nga vendim-marrsit shqiptar, por edhe nga drejtues t programeve pr planifikimin e ndrhyrjeve, nga partner dhe donator t huaj q japin ndihmesn e tyre n fusha t ndryshme, si dhe nga institucionet akademike pr t vn n zbatim analiza m t thelluara t t dhnave t prftuara.

Ky studim sht rezultat i puns dhe prpjekjeve t lavdrueshme t shum institucioneve dhe organizmave kombtare e ndrkombtare, t cilt e kan realizuar at me profesionalizem duke konsoliduar njhersh vijimsin e nj tradite n trajtimin e ksaj problematike. Petrit VASILI Ministr i Shndetsis

Permbajtja | v

PERMBAJTJA

Faqe

HYRJE........................................................................................................................... iii TABELAT DHE FIGURAT ........................................................................................................xi PARATHNIE ......................................................................................................................... xix FALENDERIME....................................................................................................................... xxi KONTRIBUAN N RAPORT............................................................................................... xxiii PRMBLEDHJA E GJETJEVE ................................................................................................ xxv TREGUES T OBJEKTIVAVE T ZHVILLIMIT T MIJVJEARIT ...............................xxxiii HARTA E SHQIPRIS .......................................................................................................xxxiv KAPITULLI 1 HYRJE 1.1 Gjeografia dhe Popullsia...................................................................................1 1.2 Historia ............................................................................................................1 1.2.1 Gjuha Shqipe .......................................................................................3 1.2.2 Flamuri Shqiptar ...................................................................................3 1.3 Ekonomia.........................................................................................................3 1.4 Karakteristika t Sistemit Shndetsor...............................................................4 1.4.1 Sistemi i Kujdesit Shndetsor ..............................................................4 1.4.2 Kujdesi Shndetsor Parsor .................................................................5 1.4.3 Profili Epidemiologjik i Vendit...............................................................6 1.4.4 Shrbimet Spitalore ..............................................................................7 1.4.5 Shrbimet Farmaceutike .......................................................................7 1.4.6 Instituti i Sigurimeve Shndetsore .......................................................8 1.4.7 Burimet Njerzore ................................................................................8 1.4.8 Burimet e Financimit Publik t Shndetsis .........................................8 1.5 Objektivat dhe Organizimi i Studimit ...............................................................9 1.5.1 Dizenjimi i Kampionit dhe Zbatimi .....................................................10 1.5.2 Pyetsort...........................................................................................11 1.5.3 Testet Bio ...........................................................................................12 1.5.4 Stafi i Terrenit dhe Puna n Terren .....................................................13 1.5.5 Prpunimi i t Dhnave......................................................................14 1.5.6 Niveli i Prgjigjeve ..............................................................................15 KAPITULLI 2 POPULLSIA E FAMILJEVE DHE KARAKTERISTIKAT E STREHIMIT 2.1 Popullsia e Familjeve sipas Moshs dhe Gjinise ..............................................18 2.2 Prbrja e Familjeve.......................................................................................19 2.3 Jetesa e Fmijve dhe Prshtatjet n Familje ................................................20 2.4 Arritjet Arsimore t Antarve t Familjeve.....................................................21 2.5 Ndjekja e Sistemit Parashkollor dhe Pjesmarrja n Shkolln Fillore ...............26 2.6 Karakteristika t Strehimit...............................................................................28

vi Permbajtja

2.6.1 Uji i Pijshm .......................................................................................30 2.6.2 Shrbimet Sanitare Brenda n Familje ................................................31 2.6.3 Zotrimet e Familjeve.........................................................................32 2.7 Indeksi i Pasuris............................................................................................33 2.8 Regjistrimi i Lindjeve ......................................................................................34 KAPITULLI 3 KARAKTERISTIKA T T INTERVISTUARVE N STUDIM 3.1 Karakteristika t t Intervistuarve ....................................................................37 3.2 Niveli Arsimor i t Intervistuarve.....................................................................39 3.3 Aftsia pr t Lexuar dhe Shkruar...................................................................41 3.4 Ndjekja e Mjeteve t Komunikimit Masiv .......................................................42 3.5 Punsimi ........................................................................................................44 3.6 Profesioni.......................................................................................................47 3.7 Karakteristikat e Punsimit..............................................................................50 KAPITULLI 4 LINDSHMRIA 4.1 Niveli Aktual i Lindshmris ...........................................................................53 4.2 Indekset e Lindshmris sipas Karakteristikave t Przgjedhura.......................55 4.3 Tendencat e Lindshmris..............................................................................56 4.4 Fmij t Lindur dhe Fmij q jetojn ..........................................................57 4.5 Intervalet e Lindjeve.......................................................................................58 4.6 Mosha n Lindjen e Par................................................................................60 4.7 Shtatznia dhe Mmsia n Adoleshenc.......................................................61 KAPITULLI 5 PLANIFIKIMI FAMILJAR 5.1 Njohurit pr Metodat Kontraceptive .............................................................63 5.2 Prdorimi i Mparshm i Kontracepsionit.......................................................66 5.3 Prdorimi Aktual i Metodave Kontraceptive ...................................................69 5.4 Tendenca n Prdorimin e Kontraceptivve ...................................................71 5.5 Ndryshimet n Prdorimin e Kontraceptivve sipas Karakteristikave t Przgjedhura ..............................................................................................71 5.6 Forma t Tjera t Rregullimit t Fertilitetit.......................................................73 5.7 Numri i Fmijve n Prdorimin e Par t Kontracepsionit.............................73 5.8 Njohuri pr Periudhn e Fertilitetit .................................................................75 5.9 Burimi i Kontracepsionit .................................................................................75 5.10 Kostot e Kontracepsionit.................................................................................79 5.11 Zgjedhje e Informuar......................................................................................80 5.12 Ndrprerja e Metods Kontraceptive..............................................................81 5.13 Plani pr t Prdorur Kontracepsionin nga Mosprdoruesit.............................81 5.14 Arsyet e Mosprdorimit t Kontracepsionit n t ardhmen ............................82 5.15 Metoda e Preferuar pr Prdorim n t Ardhmen...........................................83 5.16 Ekspozimi ndaj Mesazheve t Planifikimit Familjar .........................................83 5.17 Kontakti i Joprdoruesve me Ofruesit e Planifikimit Familjar...........................84 5.18 Qndrimet Ndaj Planifikimit Familjar .............................................................85

Permbajtja | vii

KAPITULLI 6 PRCAKTUES T TJER T PRAFRT T LINDSHMRIS 6.1 Hyrje..............................................................................................................87 6.2 Gjendja Civile ................................................................................................87 6.3 Mosha n Martesn e Par .............................................................................88 6.4 Mosha n Marrdhnien e Par Seksuale .......................................................93 6.5 Veprimtaria Seksuale e Kohve t Fundit........................................................96 6.6 Mungesa e Ciklit Pas lindjes, Abstinenca, dhe Mungesa e Riskut.....................99 6.7 Fundi i Ekspozimit ndaj Shtatznis............................................................. 101 KAPITULLI 7 PREFERENCAT PR LINDSHMRIN 7.1 Dshira pr m Shum Fmij .................................................................... 103 7.2 Nevoja pr Shrbime t Planifikimit Familjar ............................................... 107 7.3 Numri Ideal i Fmijve................................................................................ 110 7.4 Lindshmria e Dshiruar dhe e Padshiruar ................................................ 113 7.4.1 Statusi i Planifikimit t Lindjeve........................................................ 113 7.4.2 Lindshmria e Dshiruar.................................................................. 114 KAPITULLI 8 VDEKSHMRIA E FOSHNJAVE DHE E FMIJVE 8.1 Prkufizime dhe Metodologjia..................................................................... 115 8.2 Vlersimi i Cilsis s t Dhnave................................................................ 116 8.3 Nivelet dhe Prirjet n Vdekshmrin e Foshnjave dhe t Fmijve .............. 117 8.4 Ndryshimet Social-ekonomike n Vdekshmrin Foshnjore......................... 119 8.5 Ndryshimet Demografike n Vdekshmrin e Fmijve............................... 120 8.6 Vdekshmria Perinatale............................................................................... 121 8.7 Sjellje e Rrezikmshme pr Fertilitetin........................................................... 122 KAPITULLI 9 SHNDETI I NNS 9.1 Kujdesi Para Lindjes .................................................................................... 126 9.1.1 Punonjsi i Kujdesit Para Lindjes...................................................... 126 9.1.2 Numri dhe Koha e Vizitave t Kujdesit Para Lindjes ......................... 128 9.1.3 Prbrsit e Kujdesit Para Lindjes..................................................... 128 9.1.4 Imunizimi Kundr Tetanozit ............................................................ 130 9.2 Kujdesi pr Lindjen ..................................................................................... 131 9.2.1 Vendi ku sht br Lindja .............................................................. 132 9.2.2 Ndihma Gjat Lindjes ...................................................................... 133 9.3 Kujdesi Pas Lindjes ...................................................................................... 134 KAPITULLI 10 SHNDETI I FMIJS 10.1 Pesha e Fmijs dhe Madhsia n Lindje .................................................... 137 10.2 Vaksinimi .................................................................................................... 139 10.3 Infeksionet Akute t Frymmarrjes dhe Ethet............................................... 142 10.4 Diarreja....................................................................................................... 144 10.5 Largimi i Jashtqitjeve.................................................................................. 148

viii Permbajtja

10.6 Mbshtetja e Familjes pr t Msuar ........................................................... 150 10.7 Fmijt e Ln Vetm ................................................................................. 152 10.8 Disiplina e Fmijs ...................................................................................... 153 KAPITULLI 11 T USHQYERIT 11.1 Ushqyerja me gji dhe Shtesat ...................................................................... 156 11.1.1 Fillimi i Ushqyerjes me Gji ............................................................... 156 11.1.2 Statusi i Ushqyerjes me Gji sipas Moshs ......................................... 158 11.1.3 Kohzgjatja dhe Shpeshtsia e Ushqyerjes me Gji............................ 160 11.1.4 Llojet e Ushqimeve Plotsuese......................................................... 161 11.1.5 Ushqime dhe Lngje t Konsumuara nga Femrat ............................. 164 11.2 Jodizimi i Krips .......................................................................................... 165 11.3 Marrja e mikroelementeve te Fmijt e Vegjl............................................ 167 11.4 Marrja e Mikroelementeve te Nnat............................................................ 169 11.5 Prevalenca e Anemis ................................................................................. 171 11.5.1 Prevalenca e Anemis te Fmijt ..................................................... 171 11.5.2 Prevalenca e Anemis te Femrat dhe Meshkujt ................................ 172 11.6 Statusi i t Ushqyerit te Fmijt ................................................................... 175 11.7 Tendenca n t Ushqyerit e Fmijve ......................................................... 178 11.8 Statusi i t Ushqyerit t Femrave dhe Meshkujve ......................................... 179 KAPITULLI 12 NJOHURIT, QNDRIMET DHE SJELLJA N LIDHJE ME HIV/AIDS 12.1 Njohurit pr HIV/AIDS .............................................................................. 184 12.2 Njohurit Lidhur me Rrugt Pr Paksimin e Transmetimit t AIDS ............. 185 12.3 Njohurit e Plota pr HIV/AIDS................................................................... 187 12.4 Njohurit pr Transmetimin nga Nna te Fmija ......................................... 190 12.5 Qndrimet Pranuese ndaj Njerzve q Jetojn me HIV/AIDS ...................... 192 12.6 Qndrimet ndaj Bisedimeve pr Seks m t Sigurt ...................................... 195 12.7 Mbshtetja e t Rriturve pr Edukimin n Lidhje me Prdorimin e Prezervativit pr t Parandaluar AIDS .......................................................... 196 12.8 Partner t Shumt Seksual dhe Seksi me Rrezik t Lart........................... 197 12.9 Testimi pr HIV........................................................................................... 202 12.10 Brja Synet te Meshkujt............................................................................... 204 12.11 Raportet pr Infeksionet Seksualisht t Transmetueshme ............................. 205 12.12 Plotshmria e Njohurive pr HIV/AIDS dhe Burimi i Prezervativve ndr t Rinjt .............................................................................................. 207 12.13 Mosha n Aktin e ppar Seksual.................................................................. 209 12.14 Prdorimi i Prezervativit n Aktin e Par Seksual ......................................... 211 12.15 Seksi Prpara Martess dhe Prdorimi i Prezervativit Ndr t Rinjt dhe t Rejat ................................................................................................ 212 12.16 Seksi me Rrezik t Lart dhe Prdorimi i Prezervativit tek t Rinjt .............. 214 12.17 Przierja e Moshave q Hyjn n Marrdhnie Seksuale............................. 215 12.18 Gjendje e Dehur Gjat Aktit Seksual tek t Rintje........................................ 216 12.19 Testimi i Fundit pr HIV ndr t Rinjt ........................................................ 218

Permbajtja | ix

KAPITULLI 13 SHNDETI I T RRITURVE 13.1 Statusi Aktual Shndetsor .......................................................................... 219 13.2 Smundjet Kronike dhe Akute..................................................................... 222 13.3 Njohuri pr Kontrollet pr Kancer ............................................................... 223 13.4 Prdorimi i Duhanit .................................................................................... 224 13.5 Konsumi i Alkoolit ....................................................................................... 229 13.6 Hipertensioni .............................................................................................. 231 13.6.1 Prevalenca e Hipertensionit ............................................................. 232 13.6.2 Ndrgjegjsimi n lidhje me Hipertensionin dhe Statusi i Trajtimit........................................................................................ 236 13.7 Problemet n Lidhje me Kujdesin ndaj Shndetit ........................................ 237 13.8 Prdorimi dhe Cilsia e Shrbimeve Shndetsore ...................................... 239 13.9 Sigurimet Shndetsore............................................................................... 241 13.10 Pagesat pr Kujdesin Shndetsor ............................................................... 244 KAPITULLI 14 MIGRIMI 14.1 Familjet Me t Paktn Nj Antar q Ka Migruar ......................................... 251 14.2 Karakteristikat e Familjeve t Migrantve..................................................... 253 14.3 Popullsia Migratore ..................................................................................... 256 14.4 Karaktersitikat e Prgjithshme t Migrantve................................................ 258 14.5 Arsyet e Migrimit ......................................................................................... 260 14.6 Prirjet n Migrim ......................................................................................... 261 14.7 Destinacioni i Migrantve............................................................................ 262 14.8 Fmijt e Ln nga Migrantt n Familjet e Tyre n Shqipri....................... 268 14.9 Para ose Sende t Drguara nga Migrantt n Familje ................................. 271 14.10 Emigrimi Afat-shkurtr................................................................................. 274 KAPITULLI 15 FUQIZIMI I GRUAS DHE PRFUNDIMET DEMOGRAFIKE E SHNDETSORE 15.1 Punsimi dhe t Ardhurat n Para ............................................................... 275 15.2 Prdorimi i t Ardhurave ............................................................................. 277 15.3 Vendim-Marrja n Familje........................................................................... 279 15.4 Qndrimet e Meshkujve pr Vendim-marrjen n Familje ............................ 281 15.5 Qndrimet ndaj Rrahjes s Bashkshortes ................................................... 284 15.6 Qndrimet ndaj Refuzimit t Marrdhnieve Seksuale ................................ 287 15.7 Tregues t Fuqizimit t Gruas ...................................................................... 291 15.8 Prdorimi Aktual i Kontraceptivve Sipas Statusit t Femrs......................... 292 15.9 Statusi I Femrave, Madhsia Ideale e Familjes dhe Nevojat e Paplotsuara ............................................................................................... 293 15.10 Statusi i Femrave dhe Kujdesi Shndetsor Riprodhues ............................... 294 REFERENCES ............................................................................................................. 297 SHTOJCA A ZBATIMI I KAMPIONIT A.1 Hyrje........................................................................................................... 303

x Permbajtja

A.2 Kuadri i Kampionit ...................................................................................... 303 A.3 Caktimi i Kampionit .................................................................................... 304 A.4 Procedura e Kampionit dhe Prditsimi i Kuadrit t Kampionit.................... 305 A.5 Nn-Kampioni i Meshkujve ......................................................................... 306 A.6 Probabilitetet e Kampionit........................................................................... 307 A.7 Peshimi dhe Prfaqsueshmria .................................................................. 307 A.8 shtje t Posame ..................................................................................... 309 SHTOJCA B PRLLOGARITJET E GABIMEVE T KAMPIONIT.............................. 313 SHTOJCA C TABELAT E CILSIS S T DHNAVE .................................................. 323 SHTOJCA D PERSONA T PRFSHIR N STUDIMIN DEMOGRAFIK DHE T SHNDETIT N SHQIPRI 2008-09 ................................................ 331 SHTOJCA E PYETSORT ............................................................................................ 335

Tabelat dhe Figurat | xi

TABELAT DHE FIGURAT

Faqe KAPITULLI 1 HYRJE Tabela 1.1 Rezultatet e intervistave t familjeve dhe individve......................................15 Figura 1.1 Organizimi i Shrbimeve Shndetsore Diagnostikuese dhe Kuruese n Shqipri........................................................................................5 Figura 1.2 Shprndarja e Profesionistve t Shndetsis Pr 100,000 Banor ................8 Figura 1.3 Shprndarja e Fondeve t Shndetsis Sipas Llojit t Shrbimit .....................9 KAPITULLI 2 POPULLSIA E FAMILJEVE DHE KARAKTERISTIKAT E STREHIMIT Tabela 2.1 Popullsia e familjeve sipas moshs, seksit dhe vendbanimit ...........................18 Tabela 2.2 Prbrja e familjeve ......................................................................................20 Tabela 2.3 Prshtatja e jetess s fmijve dhe te qenit jetim .........................................21 Tabela 2.4.1 Arritjet arsimore t popullats femrore t familjeve .....................................22 Tabela 2.4.2 Arritjet arsimore t popullsis mashkullore t familjeve .................................23 Tabela 2.5 Prqindjet e ndjekjes s shkolls ...................................................................24 Tabela 2.6 Arsimimi n fmijrin e hershme.................................................................26 Tabela 2.7 Hyrja n shkolln fillore ................................................................................27 Tabela 2.8 Prfundimi i shkolls fillore ...........................................................................28 Tabela 2.9 Karakteristika t strehimit ..............................................................................29 Tabela 2.10 Uji i pijshm i familjeve ................................................................................30 Tabela 2.11 Shrbimet sanitare n familje ........................................................................32 Tabela 2.12 Zotrimet e familjeve....................................................................................33 Tabela 2.13 Indeksi i pasuris ..........................................................................................34 Tabela 2.14 Regjistrimi i lindjes s fmijve nn moshn 5 vje .......................................35 Figura 2.1 Piramida e Popullsis ....................................................................................19 Figura 2.2 Raportet e Ndjekjes s Shkolls Sipas Moshs pr Popullsin de facto t Moshs 6 deri 24 Vje ..............................................................................25 KAPITULLI 3 KARAKTERISTIKA T T INTERVISTUARVE N STUDIM Tabela 3.1 Karakteristika t t intervistuarve ...................................................................38 Tabela 3.2.1 Arritjet arsimore: Femrat ...............................................................................39 Tabela 3.2.2 Arritjet arsimore: Meshkujt............................................................................40 Tabela 3.3.1 Aftsia pr t lexuar dhe shkruar: Femrat ......................................................41 Tabela 3.3.2 Aftsia pr t lexuar dhe shkruar: Meshkujt...................................................42 Tabela 3.4.1 Ndjekja e mjeteve t komunikimit masiv: Femrat..........................................43 Tabela 3.4.2 Ndjekja e mjeteve t komunikimit masiv: Meshkujt ......................................44 Tabela 3.5.1 Statusi i punsimit: Femrat............................................................................45 Tabela 3.5.2 Statusi i punsimit: Meshkujt ........................................................................46 Tabela 3.6.1 Profesioni: Femrat.........................................................................................48 Tabela 3.6.2 Profesioni: Meshkujt .....................................................................................49 Tabela 3.7 Lloji i punsimit ............................................................................................50

xii | Tabelat dhe Figurat

Figura 3.1 Gjendja e Punesimit per Grate dhe Burrat ne 12 Muajt e Fundit ...................47 KAPITULLI 4 LINDSHMRIA Tabela 4.1 Lindshmria aktuale......................................................................................53 Tabela 4.2 Lindshmria sipas karakteristikave historike...................................................56 Tabela 4.3 Tendenca n nivelet e lindshmris sipas moshs .........................................56 Tabela 4.4 Fmij t lindur dhe q jetojn .....................................................................58 Tabela 4.5 Intervalet e Lindjeve .....................................................................................59 Tabela 4.6 Mosha n lindjen e pare ...............................................................................60 Tabela 4.7 Mosha mesatare n lindjen e par ................................................................61 Tabela 4.8 Shtatznia dhe mmsia n adoleshenc ......................................................62 Figura 4.1 Nivelet e Lindshmris Sipas Moshs pr Periudhn Trevjeare Prpara Studimit, Sipas Vendbanimit Urban-Rural ........................................54 Figura 4.2 Tendencat n Nivelet e Lindshmris sipas Moshs pr Periudhat Pesvjeare Prpara Studimit ........................................................................57 KAPITULLI 5 PLANIFIKIMI FAMILJAR Tabela 5.1 Njohuri mbi metodat kontraceptive ..............................................................64 Tabela 5.2 Njohurit pr metodat kontraceptive sipas karakteristikave t przgjedhura ................................................................................................66 Tabela 5.3.1 Prdorimi i mparshm i kontracepsionit: Femra ..........................................67 Tabela 5.3.2 Prdorimi i mparshm i kontracepsionit: Meshkuj.......................................68 Tabela 5.4 Prdorimi aktual i kontracepsionit sipas moshs ............................................69 Tabela 5.5 Prdorimi aktual i kontracepsionit sipas karakteristikave t przgjedhura.......72 Tabela 5.6 Numri i fmijve n prdorimin e par t kontracepsionit ............................74 Tabela 5.7 Njohuri pr periudhn e fertilitetit ................................................................75 Tabela 5.8 Burimi i metodave moderne t kontracepsionit.............................................76 Tabela 5.9 Burimi i metodave kontraceptive moderne sipas karakteristikave t przgjedhura ................................................................................................77 Tabela 5.10 Prdorimi i prezervativve t markave t marketingut social..........................78 Tabela 5.11 Kostot e metodave kontraceptive moderne ...................................................79 Tabela 5.12 Zgjedhje e informuar ....................................................................................80 Tabela 5.13 Nivelet e ndrprerjes s metods kontraceptive n vitin e par ....................81 Tabela 5.14 Prdorimi i kontracepsionit n t ardhmen tek mosprdoruesit.....................82 Tabela 5.15 Arsye pr munges planesh pr t prdorur kontracepsion n t ardhmen.......................................................................................................82 Tabela 5.16 Metoda e preferuar e kontracepsionit pr prdorim n t ardhmen ..............83 Tabela 5.17 Ekspozimi ndaj mesazheve mbi planifikimin familjar .....................................84 Tabela 5.18 Kontakti i joprdoruesve me ofrues t planifikimit familjar ............................85 Tabela 5.19 Dijeni e bashkshortit/partnerit mbi prdorimin e kontracepsionit nga femrat ....................................................................................................86 Figura 5.1 Prdorimi i Kontraceptivve Tek Femrave Aktualisht t Martuara Mosha 15-49 Vje ........................................................................................70 KAPITULLI 6 PRCAKTUES T TJER T PRAFRT T LINDSHMRIS Tabela 6.1 Gjendja civile aktuale....................................................................................88 Tabela 6.2 Mosha n martesn e par............................................................................89

Tabelat dhe Figurat | xiii

Tabela 6.3 Martesa e hershme .......................................................................................90 Tabela 6.4.1 Mosha mediane n martesn e par: Femrat ................................................91 Tabela 6.4.2 Mosha mediane n martesn e par: Meshkujt .............................................92 Tabela 6.5 Dallimi moshor mes bashkshortve .............................................................93 Tabela 6.6 Mosha n kohn e marrdhnies s par seksuale ........................................94 Tabela 6.7.1 Mosha mediane n kohn e marrdhnies s par: Femra............................95 Tabela 6.7.2 Mosha mediane n kohn e marrdhnies s par: Meshkuj ........................96 Tabela 6.8.1 Veprimtaria seksuale e kohve t fundit: Femra ............................................97 Tabela 6.8.2 Veprimtaria seksuale e kohve t fundit: Meshkuj.........................................98 Tabela 6.9 Mungesa e ciklit pas lindjes, abstinenca, dhe mungesa e riskut................... 100 Tabela 6.10 Kohzgjatja mediane e mungess s menstruacioneve pas lindjes, abstinencs pas lindjes, dhe mungess s riskut t shtatznis pas lindjes.................................................................................................. 101 Tabela 6.11 Menopauza ............................................................................................... 101 KAPITULLI 7 PREFERENCAT PR LINDSHMRIN Tabela 7.1 Preferencat pr lindshmrin sipas numrit t fmijve q jetojn ............... 104 Tabela 7.2.1 Dshira pr t kufizuar lindjen e fmijve: Femra ...................................... 106 Tabela 7.2.2 Dshira pr t kufizuar lindjen e fmijve: Meshkuj................................... 107 Tabela 7.3.1 Nevoja dhe krkesa pr planifikim familjar mes femrave aktualisht t martuara ................................................................................................ 108 Tabela 7.3.2 Nevoja dhe krkesa pr planifikim familjar pr t gjitha femrat dhe pr femrat q nuk jan t martuara aktualisht ............................................ 109 Tabela 7.4 Numri ideal i fmijve ............................................................................... 111 Tabela 7.5 Mesatarja ideale pr numrin e fmijve ..................................................... 112 Tabela 7.6 Statusi i planifikimit t lindshmris ........................................................... 113 Tabela 7.7 Nivelet e lindshmris s dshiruar ............................................................ 114 Figura 7.1 Preferencat pr Lindshmrin mes Femrave dhe Meshkujve Aktualisht t Martuar n Moshn 15-49 Vje ............................................................. 105 Figura 7.2 Shprndarja e lindjeve n Pes Vitet Prpara Studimit Sipas Statusit t Planifikimit t Lindshmris ................................................................... 114 KAPITULLI 8 VDEKSHMRIA E FOSHNJAVE DHE E FMIJVE Tabela 8.1 Shkalla e Vdekshris s Hershme t Fmijve.......................................... 117 Tabela 8.2 Shkalla e vdekshmris s fmijve sipas tipareve social-ekonomike .......... 120 Tabela 8.3 Shkalla e vdekshmris n fmijrin e hershme sipas karakteristikave demografike............................................................................................... 121 Tabela 8.4 Vdekshmria perinatale ............................................................................. 122 Tabela 8.5 Sjellje e rrezikshme pr fertilitetin .............................................................. 123 Figura 8.1 Tendencat e Vdekshmris Foshnjore, Shqipri, 1990-2008...................... 119 KAPITULLI 9 SHNDETI I NNS Tabela 9.1 Kujdesi para lindjes .................................................................................... 127 Tabela 9.2 Numri i vizitave t kujdesit antenatal dhe koha e vizits s par................. 128 Tabela 9.3 Prbrsit e kujdesit antenatal.................................................................... 129 Tabela 9.4 Injeksionet kundr tetanozit....................................................................... 131 Tabela 9.5 Vendi i lindjes............................................................................................ 132 Tabela 9.6 Ndihma gjat lindjes .................................................................................. 134

xiv | Tabelat dhe Figurat

Tabela 9.7 Koha e kontrollit t par pas lindjes ........................................................... 135 Tabela 9.8 Lloji i punonjsit shndetsor q bn kontrollin e par pas lindjes.............. 136 KAPITULLI 10 SHNDETI I FMIJS Tabela 10.1 Pesha e fmijs dhe madhsia e tij n lindje .............................................. 138 Tabela 10.2 Vaksinimi sipas burimit t informacionit ..................................................... 140 Tabela 10.3 Vaksinimi sipas tipareve t formimit ........................................................... 141 Tabela 10.4 Vaksinimet n vitin e par t jets.............................................................. 142 Tabela 10.5 Prevalenca e simptomave t ARI-s dhe prevalenca dhe trajtimi i etheve ... 143 Tabela 10.6 Prevalenca e diarres ................................................................................. 145 Tabela 10.7 Trajtimi i diarres....................................................................................... 146 Tabela 10.8 Praktikat e ushqyerjes gjat diarres........................................................... 147 Tabela 10.9 Njohurit pr paketat ORS apo pr lngjet e paketuara ............................. 148 Tabela 10.10 Largimi i jashtqitjeve t fmijs................................................................. 149 Tabela 10.11 Mbshtetja e familjes pr t msuarit ......................................................... 151 Tabela 10.12 Fmijt e ln vetm ose me fmij t tjer ............................................... 152 Tabela 10.13 Disiplinimi i fmijve ................................................................................. 154 KAPITULLI 11 T USHQYERIT Tabela 11.1 Ushqyerja fillestare me gji .......................................................................... 157 Tabela 11.2 Statusi i ushqyerjes me gji sipas moshs ..................................................... 159 Tabela 11.3 Kohzgjatja mediane dhe shpeshtsia e ushqyerjes me gji.......................... 161 Tabela 11.4 Ushqime t konsumuara nga fmij n 24 ort prpara intervists ............. 162 Tabela 11.5 Praktikat e ushqyerjes s foshnjave dhe fmijve t vegjl (IYCF)................ 163 Tabela 11.6 Ushqime t konsumuara nga nnat n ditn dhe natn prpara intervists................................................................................................... 165 Tabela 11.7 Prania e krips s jodizuar n familje ......................................................... 166 Tabela 11.8 Marrja e mikroelementeve mes fmijve.................................................... 168 Tabela 11.9 Marrja e mikroelementeve mes nnave...................................................... 170 Tabela 11.10 Prevalenca e anemis te fmijt ................................................................. 172 Tabela 11.11.1 Prevalenca e anemis te femrat.................................................................. 173 Tabela 11.11.2 Prevalenca e anemis tek meshkujt............................................................ 174 Tabela 11.12 Statusi i t ushqyerit tek fmijt.................................................................. 177 Tabela 11.13.1 Statusi i t ushqyerit t femrave.................................................................. 180 Tabela 11.13.2 Statusi i t ushqyerit i meshkujve................................................................ 181 Figura 11.1 Mes Fmijve t Fundit Lindur n Pes Vitet Prpara Studimit q Morn nj Lng para Qumshtit, Prqindja q Mori Lngje Specifike ........ 158 Figura 11.2 Praktikat e Ushqyerjes s Foshnjeve sipas Moshs ...................................... 160 Figura 11.3 Statusi i t Ushqyerit t Fmijve Sipas Moshs.......................................... 178 Figura 11.4 Statusi i t Ushqyerit t Fmijve nn Pes Vje Shqipri 2000, 2005, dhe 2008-09 Bazuar mbi Referencn NCHS/CDC/WHO ................ 179 KAPITULLI 12 NJOHURIT, QNDRIMET DHE SJELLJA N LIDHJE ME HIV/AIDS Tabela 12.1 Dijet pr AIDS ........................................................................................... 185 Tabela 12.2 Dijet lidhur me metodat pr parandalimin e HIV ....................................... 186 Tabela 12.3.1 Njohuri t Plota pr AIDS: Femrat ............................................................. 188 Tabela 12.3.2 Plotshmria e njohurive pr AIDS: Meshkujt .............................................. 189

Tabelat dhe Figurat | xv

Tabela 12.4 Njohurit pr parandalimin e transmetimit t HIV nga nna tek fmija ...... 191 Tabela 12.5.1 Qndrimet pranuese ndaj atyre q jetojn me HIV: Femrat ....................... 193 Tabela 12.5.2 Qndrimet pranuese ndaj atyre q jetojn me HIV: Meshkujt.................... 194 Tabela 12.6 Qndrimet ndaj bisedimeve pr marrdhnie seksuale m t sigurta me burrin .................................................................................................. 195 Tabela 12.7 Mbshtetja e t rriturve pr edukimin n lidhje me prdorimin e prezervativit pr parandalimin e AIDS........................................................ 197 Tabela 12.8.1 Partnert e shumt seksual dhe aktet seksuale m t rrezikshme gjat 12 muajve t kaluar: Femrat .............................................................. 199 Tabela 12.8.2 Partnert e shumt seksual dhe aktet seksuale m t rrezikshme gjat 12 muajve t kaluar: Meshkujt........................................................... 200 Tabela 12.9 Seks me pages: Meshkujt ......................................................................... 202 Tabela 12.10.1 Mbulimi me testim pr HIV: Femrat........................................................... 203 Tabela 12.10.2 Mbulimi me testin e HIV: Burra ................................................................. 204 Tabela 12.11 Brja synet te meshkujt .............................................................................. 205 Tabela 12.12 Prevalenca e Infeksioneve Seksualisht t Transmetueshme (STI) raportuar nga vet njerzit dhe simptomat e STI ........................................ 206 Tabela 12.13 Plotshmria e njohurive pr AIDS dhe e burimit t prezervativve ndr t rinjt.............................................................................................. 208 Tabela 12.14 Mosha n aktin e par seksual pr t rinjt ................................................ 210 Tabela 12.15 Prdorimi i prezervativit n aktin e par seksual tek t rinjt ...................... 211 Tabela 12.16 Akti seksual paramartesor dhe prdorimi i prezervativit gjat aktit seksual paramartesor tek t rinjt ............................................................... 213 Tabela 12.17 Akti seksual me rrezik t lart ndr t rinjt dhe prdorimi i prezervativve gjat aktit t fundit me rrezik t lart n 12 muajt e kaluar....................................................................................... 214 Tabela 12.18 Przierja e moshave n marrdhnie seksuale ndr femrat e moshs 15-24............................................................................................ 216 Tabela 12.19 T dehur gjat aktit seksual ndr t rinjt ................................................... 217 Figura 12.1 Femrat dhe Meshkujt q krkojn Kshilla ose Trajtim pr STI ................... 207 Figura 12.2 Abstinenca, Besnikria dhe Prdorimi i Prezervativit (ABC) midis t Rejave dhe t Rinjve t Moshs 15-24 ....................................................... 209 KAPITULLI 13 SHNDETI I T RRITURVE Tabela 13.1.1 Statusi shndetsor aktual: Femra .............................................................. 220 Tabela 13.1.2 Statusi shndetsor aktual: Meshkuj........................................................... 221 Tabela 13.2 Statusi shndetsor aktual krahasuar me si ishte 12 muaj prpara studimit ..................................................................................................... 222 Tabela 13.3 Smundje kronike dhe akute ..................................................................... 223 Tabela 13.4 Njohuri pr mamogramn dhe Pap-testin .................................................. 224 Tabela 13.5.1 Konsumi i duhanit: Femra.......................................................................... 226 Tabela 13.5.2 Konsumi i duhanit: Meshkuj ...................................................................... 227 Tabela 13.6 Sjellja ndaj duhanpirjes .............................................................................. 228 Tabela 13.7 Perceptimi i problemeve shndetsore shkaktuar nga duhanpirja............... 229 Tabela 13.8.1 Konsumii alkoolit: Femra ........................................................................... 230 Tabela 13.8.2 Konsumi i alkoolit: Meshkuj ....................................................................... 231 Tabela 13.9 Historia e hipertensionit dhe veprimet e ndrmarra pr t ulur tensionin e gjakut....................................................................................... 232 Tabela 13.10.1 Nivelet e hipertensionit: Femra .................................................................. 234 Tabela 13.10.2 Nivelet e hipertensionit: Meshkuj............................................................... 235 Tabela 13.11.1 Problemet n mundsin pr t marr kujdes shndetsor: Femrat............ 238

xvi | Tabelat dhe Figurat

Tabela 13.11.2 Problemet n mundsin pr t marr kujdes shndetsor: Meshkujt ........ 239 Tabela 13.12 Prdorimi dhe cilsia e shrbimit shndetsor............................................ 240 Tabela 13.13.1 Mbulimi nga sigurimet shndetsore: Femrat ............................................. 242 Tabela 13.13.2 Mbulimi nga sigurimet shndetsore: Meshkuj........................................... 243 Tabela 13.14 Sugjerime pr pagesat n qendrat shndetsore publike ............................ 244 Tabela 13.15 Pagesa pr shrbimin shndetsor ............................................................. 247 Tabela 13.16 Pamundsia e pagess pr kujdesin shndetsor dhe pasojat ..................... 250 Figura 13.1 Ndrgjegjsimi n Lidhje me Hipertensionin dhe Statusi i Trajtimit t Grave dhe Burrave Hipertensive t Moshs 15-49 Vje.......................... 236 KAPITULLI 14 MIGRIMI Tabela 14.1 Statusi i migrimit n familje ........................................................................ 252 Tabela 14.2 Karakteristikat e familjeve nga t cilat ish-antart e saj kan migruar......... 254 Tabela 14.3 Popullsia migratore e brendshme sipas moshs dhe gjinis......................... 256 Tabela 14.4 Popullsia emigrante sipas moshs dhe gjinis ............................................. 257 Tabela 14.5 Karakteristikat e migrantve n astin e migrimit ........................................ 258 Tabela 14.6 Mosha aktuale dhe gjinia e migrantve ...................................................... 260 Tabela 14.7 Arsyeja kryesore e migrimit ........................................................................ 261 Tabela 14.8 Destinacioni i migrantve........................................................................... 263 Tabela 14.9.1 Migrimi i brendshm: prefektura e origjins dhe prefektura pritse ............ 264 Tabela 14.9.2 Migrimi i brendshm, rajonet e origjins dhe ato pritse ............................ 265 Tabela 14.10 Shtetet pritse t emigrantve sipas gjinis dhe moshs n kohn e emigrimit ................................................................................................ 266 Tabela 14.11 Emigracioni: Shteti prits sipas rrethit t origjins, prefekturs dhe rajonit n Shqipri ..................................................................................... 267 Tabela 14.12 Karakteristikat e familjeve q kujdesen pr fmij t migrantve ................ 268 Tabela 14.13 Karakteristikat e migrantve q kan ln fmij........................................ 269 Tabela 14.14 Para dhe sende t drguara nga migrantt n familjet e tyre t mparshme................................................................................................ 272 Tabela 14.15 Emigrimi afat-shkurtr ................................................................................ 274 Figura 14.1 Prqindja e Familjeve me t Paktn nj Antar t Saj q ka Migruar, sipas Rajoneve dhe Vendbanimit ............................................................... 253 Figura 14.2 Prqindja e Familjeve me Antar q Kan Migruar Brenda ose Jasht Shqipris, me t Paktn nj Fmij t Migrantit q Aktualisht Jeton n Familje, sipas Rajoneve dhe Vendbanimit .................................................. 255 Figura 14.3 Prqindja e Meshkujve dhe Femrave q Kan Migruar Brenda dhe Jasht Vendit.............................................................................................. 257 Figura 14.4 Shprndarja n Prqindje e Migrantve sipas Vitit t Par t Migrimit Brenda ose Jasht Shqipris...................................................................... 261 Figura 14.5 Shtetet Pritse t Emigrantve ................................................................... 263 Figura 14.6 Shprndarja e Grupmoshave t Fmijve t Migrantve q Jetojn n Familjet e Intervistuara: Migrimi i Brendshm........................................ 270 Figura 14.7 Shprndarja e Grupmoshave t Fmijve t Migrantve q Jetojn n Familjet e Intervistuara: Migrimi i Jashtm............................................. 270

Tabelat dhe Figurat | xvii

KAPITULLI 15 FUQIZIMI I GRUAS DHE PRFUNDIMET DEMOGRAFIKE E SHNDETSORE Tabela 15.1 Punsimi dhe t ardhurat n t holla t femrave dhe meshkujve aktualisht t martuar .................................................................................. 276 Tabela 15.2.1 Kontrolli mbi t ardhurat n t holla t femrave dhe niveli relativ i t ardhurave t femrave: Femrat .................................................................... 277 Tabela 15.2.2 Kontrolli mbi t ardhurat n t holla t meshkujve ..................................... 278 Tabela 15.3 Kontrolli i femrs mbi t ardhurat e saj dhe ato t bashkshortit................. 279 Tabela 15.4.1 Pjesmarrja e femrave n vendim-marrje ................................................... 280 Tabela 15.4.2 Pjesmarrja e femrave n vendim-marrje sipas meshkujve ......................... 281 Tabela 15.5.1 Pjesmarrja e femrave n vendim-marrje sipas karakteristikave t przgjedhura ............................................................................................. 282 Tabela 15.5.2 Qndrimet e meshkujve ndaj pjesmarrjes s bashkshorteve n vendim-marrje ........................................................................................... 283 Tabela 15.6.1 Qndrimet ndaj rrahjes s bashkshortes: Femrat ...................................... 285 Tabela 15.6.2 Qndrimet ndaj rrahjes s bashkshortes: Meshkujt................................... 286 Tabela 15.7.1 Qndrimet ndaj refuzimit t marrdhnieve seksuale me bashkshortin: Femrat................................................................................ 288 Tabela 15.7.2 Qndrimet ndaj refuzimit t marrdhnieve seksuale me bashkshortin: Meshkujt ............................................................................ 289 Tabela 15.7.3 Qndrimet e meshkujve ndaj t drejtave t nj bashkshorti kur bashkshortja refuzon t kryej marrdhnie seksuale ............................... 290 Tabela 15.8 Treguesit e fuqizimit t gruas...................................................................... 292 Tabela 15.9 Prdorimi aktual i kontracepsionit sipas statusit t femrave......................... 293 Tabela 15.10 Fuqizimi i gruas dhe numri ideal i fmijve dhe nevoja e paplotsuar pr planifikim familjar ................................................................................ 294 Tabela 15.11 Kujdesi shndetsor riprodhues sipas fuqizimit t gruas.............................. 295 Figura 15.1 Numri i Vendimeve n Familje n t Cilat Marrin Pjes Femrat Aktualisht t Martuara................................................................................ 280 Figura 15.2 Prqindja e Femrave n Moshn 15-49 Vje q Morn Kujdes Paslindjes nga Personeli Shndetsor Brenda Dy Ditve t Para Pas Lindjes, sipas Treguesve t Fuqizimit t Gruas ............................................ 296 SHTOJCA A ZBATIMI I KAMPIONIT Tabela A.1 Shprndarja e zonave t renditjes dhe e banesave n kuadrin e kampionit sipas rajonit dhe vendbanimit, Shqipria 2001 ....................... 304 Tabela A.2 Caktimi i zonave t renditjes pr seciln zon dhe shtres ......................... 305 Tabela A.3 Zbatimi i kampionit: Femrat ...................................................................... 311 Tabela A.4 Zbatimi i kampionit: Meshkujt ................................................................... 312 SHTOJCA B PRLLOGARITJET E GABIMEVE T KAMPIONIT Tabela B.1 Lista e variableve t przgjedhura pr gabimet e kampionit........................ 315 Tabela B.2 Gabimet e kampionit pr kampionin Kombtar ......................................... 316 Tabela B.3 Gabimet e kampionit pr kampionin Urban............................................... 317 Tabela B.4 Gabimet e kampionit pr kampionin Rural ................................................ 318 Tabela B.5 Gabimet e kampionit pr kampionin Bregdetar.......................................... 319 Tabela B.6 Gabimet e kampionit pr kampionin Qendror ........................................... 320 Tabela B.7 Gabimet e kampionit pr kampionin Malor ............................................... 321

xviii | Tabelat dhe Figurat

Tabela B.8 Gabimet e kampionit pr kampionin Tirana Urbane .................................. 322 SHTOJCA B TABELAT E CILSIS S T DHNAVE Tabela C.1 Shprndarja e moshs s familjeve............................................................. 324 Tabela C.2.1 Shprndarja e moshs e femrave t kualifikueshme dhe t intervistuara ..... 325 Tabela C.2.2 Shprndarja e moshs te meshkujt e kualifikueshm dhe t intervistuar ..... 325 Tabela C.3 Plotsia e raportimit ................................................................................... 326 Tabela C.4 Lindjet sipas viteve kalendarike .................................................................. 327 Tabela C.5 Raportimi i moshs n kohn e vdekjes n dit.......................................... 328 Tabela C.6 Raportimi i moshs n kohn e vdekjes n muaj........................................ 328 Tabela C.7 Statusi i t ushqyerit t fmijve bazuar mbi Popullsin e Referencs Ndrkombtare NCHS/CDC/OBSh .......................................... 329

Parathnie | xix

PARATHNIE

Studimi Demografik dhe Shndetsor i Shqipris (ADHS) 2008-09 ishte nj studim kombtar i realizuar mbi nj kampion prfaqsues kombtar, i projektuar pr t dhn informacione mbi shtjet e shndetit dhe t popullsis n Shqipri. ADHS u krye nga Instituti Kombtar i Statistiks (INSTAT) dhe Instituti i Shndetit Publik (ISHP), nn drejtimin e Ministris s Shndetsis t Republiks s Shqipris.

ADHS ka pasur mbshtetje financiare nga agjencit ndrkombtare: SHBA Agjencia pr Zhvillim Ndrkombtar (USAID), Zyra Zviceriane pr Bashkpunim n Shqipri (SCO-A), Fondi i Fmijve i Kombeve t Bashkuara (UNICEF), Fondi i Popullsis i Kombeve t Bashkuara (UNFPA), Organizata Botrore e Shndetsis (OBSH), dhe dhe Agjensia Spanjolle pr Zhvillim dhe Bashkpunim (AECID). Asistenc teknike sht dhn nga ICF Macro si pr t siguruar cilsin e studimit ashtu dhe pr ngritjen e kapaciteteve n vend.

Studimi Demografik dhe Shndetsor i Shqipris 2008-09 jep vlersimet m t fundit t vdekshmris foshnjore dhe asaj t fmijve. Prve t dhnave mbi vdekshmrin, objektivat e ADHS 2008-09 ishin t mbledh t dhna n nivel kombtar dhe rajonal pr lindshmrin dhe prdorimin e metodave kontraceptive, shndetin e nns dhe t fmijs, shndetin e t rriturve, HIV/AIDS-in dhe smundje t tjera seksualisht t transmetueshme. Studimi mbledh informacione t detajuara mbi kto tema nga grat e moshs riprodhuese (15-49 vje) dhe pr tema t caktuara, edhe nga meshkujt e t njjts mosh. Sigurisht studimi do t jap vlersime dhe pr nj sr treguesish demografik, duke perfshire migrimin. Rezultatet mbi migrimin do t ndihmojn pr t kuptuar m mir sjelljet e dinamiken migrimit n popullatn shqiptare.

ADHS 2008-09 gjithashtu kontribon n pasurimin e bazs s t dhnave n nivel kombtar dhe ndrkombtar me tregues t demografis dhe shndetit. Ines Nurja Alban Ylli Drejtor i Prgjithshm Drejtor Instituti Kombtar i Statistiks (INSTAT) Instituti Shndetit Publik (ISHP)

Falenderime | xxi

FALENDERIME

Ministria e Shndetsis e Republiks s Shqipris dhe Instituti Kombtar i Statistikave dshirojn t shprehin vlersimin e tyre pr ata q jan prfshir n zbatimin e Studimit Demografik dhe Shndetsor n Shqipri (ADHS), 2008-09 dhe n prgatitjen e ktij raporti.

Nj falenderim i veant shkon pr:

Ministrin e Shndetsis pr kryesin e saj n Task Force gjat realizimit t ADHS;

Institutin Kombtar t Statistiks (INSTAT) n sigurimin e ekspertizs pr proedurat e prcaktimit te kampionit, kartografis dhe GIS si dhe pr pjesmarrje n prshtatjen pyetsorit, analizn e t dhnave dhe n shkrimin e raportit prfundimtar;

Institutin e Shndetit Publik pr pjesmarrje n prshtatjen e pyetsorit, n analizn e t dhnave dhe shkrimin e raportit prfundimtar, si dhe pr vnien n dispozicion t personave teknik me edukim shndetsor, gjat puns n terren dhe gjat procesit t trajnimit t grupeve t terrenit;

Agjencin e SHBA pr Zhvillim Ndrkombtar (USAID/Shqipri), Zyra Zviceriane pr Bashkpunim n Shqipri (SCO-A), Organizata Botrore e Shndetsis (OBSH) dhe Agjensia Spanjolle pr Zhvillim dhe Bashkpunim (AECID) pr sigurimin e fondeve pr organizimin dhe kryerjen e Studimit Demografik dhe Shndetsor Shqiptar 2008-09;

Zyrat e UNICEF dhe UNFPA ne Shqiperi per sigurimin e financimit dhe mbeshtetjen teknike ne planifikimin, zbatimin, pergatitjen e raportit te studimit, shperndarjen e te dhenave dhe per koordinimin e ndihmes nga partneret e tjere per ADHS;

ICF Macro pr sigurimin e mbshtetjes teknike gjat projektimit, trajnimit t stafit, puns n terren, si dhe gjat procesimit, analizs e shperndarjes s t dhnave t grumbulluara;

Stafin teknik t ADHS dhe ekipet e cilsis s t dhnave, pr kontributin e dhn gjat puns n terren; kontributin e muar t gjith ekspertve dhe organizatave, puna e prbashkt e t cilve sigururoi zbatimin efektiv t studimit. Gjithashtu falenderim pr t gjitha familjet, pjesmarrja e t cilave bri t mundur sigurimin e informacioneve t besueshme, t mbledhura n studim; dhe

Fondacionin NESMARK pr kryerjen e procedurave financiare dhe administrative.

Koordinatort Kombtare t Projektit

Lantona SADO (INSTAT) Elizana PETRELA (IPH)

Kontribuan n Raport | xxiii

KONTRIBUAN N RAPORT

Specialistt t cilt kontribuan n Raportin Final ADHS Autor Shqiptar: Dr Elizana Petrela - Zvends Drejtoresh, Instituti i Shndetit Publik Lantona Sado - Koordinatore Programi, Instituti i Statistiks Dr Alban Ylli - Drejtor, Instituti i Shndetit Publik Dr Ines Nurja Drejtoresh e Prgjithshme, Instituti i Statistiks Ledia Thomo Zvends Drejtoresh e Prgjithshme, Instituti i Statistiks Nedime Ceka - Prgjegjs i Sektorit Riprodhues, Ministria e Shndetsis Nurie Caushi Prgjegjse e Sektorit te Shndetsis, Instituti i Statistiks Dr Mariana Bukli Programi pr Shndetsin, UNICEF Flora Ismaili - Analiste e Programit, UNFPA Dr Bukurije Dumani - Profesoresh, Universiteti i Tirans Emira Galanxhi Drejtoresh e Statistikave Sociale, Instituti i Statistiks Klodjan Rrepaj - Drejtor i Kabinetit, Ministria e Shndetsis Prof. Eduard Kakarriqi - Drejtor, Departamenti i Epidemiologjis, Treguesit e Shndetsis dhe Politikat Shndetsore, Instituti i Shndetit Publik Sonela Xinxo - Specialiste, Instituti i Shndetit Publik Gazmend Bejtja - Drejtor i Shndetit Publik, Ministria e Shndetsis Roland Bani - Specialist, Koordinator Kombtar pr HIV/AIDS-it, Instituti i Shndetit Publik Rovena Daja - Specialiste, Instituti i Shndetit Publik Rudina Baboci - Specialiste, Instituti i Shndetit Publik Fationa Pupuleku - Specialiste, Instituti i Statistiks Pranvera Elezi - Specialiste, Instituti i Statistiks Teranda Jahja - Specialiste, Instituti i Statistiks Grupi ICF Macro: Trevor Croft Demograf /Specialist n Procesimin e t Dhnave Zhuzhi Moore Demografe Sri Poedjastoeti Demografe Jasbir Sangha Specialiste e Biomarkrave Sidney Moore Redaktore Kaye Mitchell Specialiste e Prodhimit t Dokumentave Chris Gramer Specialist per Grafikt

Prmbledhja e Gjetjeve | xxv

PRMBLEDHJA E GJETJEVE Studimi Demografik dhe Shndetsor n Shqipri (ADHS) 2008-09 sht nj studim kombtar i realizuar me nj grup prfaqsues prej 7,584 femrash dhe 3,013 meshkujsh t moshs 15-49 vje. Puna n terren u zhvillua gjat periudhs tetor 2008 deri n prill 2009.

ADHS u realizua nga Instituti i Statistiks dhe Instituti i Shndetit Publik t Republiks s Shqipris. ICF Macro siguroi asistencn teknike pr studimin. Fondet pr kt studim jan siguruar nga Agjencia e Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar (USAID), Zyra Zviceriane pr Bashkpunim n Shqipri (SCO-A), Fondi i Kombeve t Bashkuara pr Fmij (UNICEF), Fondi pr Popullsi i Kombeve t Bashkuara (UNFPA), Organizata Botrore e Shndetsis (OBSH) dhe Agjensia Spanjolle pr Zhvillim dhe Bashkpunim (AECID).

KARAKTERISTIKAT E POPULLATS

Shqipria sht nj vend etnikisht homogjen, pothuajse t gjith t intervistuarit jan shqiptar. Rreth 55 prqind jetojn n zonat rurale. Nj e gjashta e t intervistuarve banojn n Tirann Urbane. Madhsia mesatare e familjeve n Shqipri sht 3.8 persona. Gjashtmbdhjet prqind e familjeve jan t kryesuara nga grat. Tre prqind e familjeve kan fmij jetim ose fmij nn kujdestari q jetojn me ta. Nntdhjet e katr prqind e familjeve prdorin nj burim t prmirsuar t ujit t pijshm dhe 92 prqind e familjeve prdorin pajisje sanitare t prmirsuara. M shum se gjysma e familjeve shqiptare (52 prqind) kan tok bujqsore t vetn.

Shumica e femrave dhe e meshkujve t zgjedhur kan frekuentuar shkolln. Rreth gjysma e grave (47 prqind) kan prfunduar arsimin fillor, ndrsa rreth nj e katrta (24 prqind) kan prfunduar arsimin e mesm. Katr n dhjet meshkuj (37 prqind) kan prfunduar arsimin fillor, ndrsa tre n dhjet meshkuj (30 prqind) kan prfunduar arsimin e mesm. Trembdhjet prqind e femrave dhe 12 prqind e meshkujve jan me universitet ose arsim t lart. Pothuajse e gjith popullata di t shkruaj dhe t

lexoj. Tridhjet prqind e femrave dhe 66 prqind e meshkujve ishin t punsuar deri n shtat dit para intervists.

ARSIMI

N total, 95 prqind e t intervistuarve kan ndjekur arsimin fillor dhe 56 prqind arsimin e mesm; indeksi i barazis gjinore sht 0.99 dhe 0.96, prkatsisht. Pesdhjet e pes prqind e fmijve t moshs 36-59 muaj kan ndjekur nj program arsimor n fmijrin e hershme.

LINDSHMRIA

Treguesit e fertilitetit. Niveli total i lindshmris (TFR) pr tre vitet para studimit sht 1,6 fmij pr do grua, shifr kjo nn nivelin e zvendsimit.

TFR pr zonat rurale (1.8 lindje) sht m i lart se sa pr zonat urbane (1.3 lindje). Ky ndryshim urban-rural n normat e lindjes s fmijs, mund t'i atribuohet pothuajse ekskluzivisht grupmoshave t reja. Edhe pse piku i pjelloris ndodh n moshn 25-29 vje, si n zonat urbane dhe n ato rurale, ndryshimi m i madh urban-rural i treguesit t fertilitetit specifik pr moshn sht n grupmoshn 20-24 vje (64 lindje pr grua krahasuar me 120 lindje pr grua).

Tendencat n koh. Krahasimet midis studimit t Shndetit Riprodhues n Shqipri dhe rezultateve t ADHS tregojn nj rnie nga 2.6 fmij pr grua n 1999-2002, n nivelin aktual t 1.6 fmijve pr nj grua n periudhn 2006-2008.

Mosha n lindjen e par. Lindja e fmijve fillon relativisht von n Shqipri, tre t katrtat e grave t moshs 20-24 vje nuk kan lindur. Studimi tregoi se vetm 2 prqind e grave t moshs 15-19 vje kan lindur fmij. Mosha mesatare n lindjen e par, pr grat e moshs 25-49 vje, sht 23.4 vje.

Intervalet e lindjeve. Studimet kan treguar se fmijt e lindur m shpejt pas lindjes s mparshme, sidomos ata t lindur brenda dy

xxvi | Prmbledhja e Gjetjeve

vitesh nga lindja e mparshme, kan nj rrezik t rritur t smundshmris dhe vdekshmris. Intervali mesatar i lindjeve n Shqipri sht 47 muaj. Pesmbdhjet prqind e lindjeve n pes vitet para studimit kan ndodhur brenda 24 muajve nga lindja e mparshme, interval q vlersohet si shum i shkurtr. Fmijt e lindur n rajonin Malor kan nj interval m t shkurtr t lindjes (41 muaj) se rajonet e tjera.

Preferencat n fertilitet. Ndr grat aktualisht t martuara, 73 prqind raportojn se nuk duan nj fmij tjetr, ose jan sterilizuar, ndrsa 20 prqind duan t ken nj fmij tjetr. Pjesa tjetr q prbn 7 prqind, jan t pavendosur nse do t bnin nj fmij tjetr, ose thon se nuk jan n gjendje t ken nj fmij tjetr (infertil).

KONTRACEPSIONI

Njohuri dhe nse kan prdorur ndonjher. Njohurit e planifikimit familjar jan pothuajse gjithprfshirse n Shqipri, ku 99 prqind e femrave dhe pothuajse 100 prqind e meshkujve t moshs 15-49 vje din s paku nj metod t planifikimit familjar. Mesatarisht, grat e martuara raportuan se njohin gjasht metoda kontraceptive dhe burrat e martuar raportuan se din katr metoda t planifikimit familjar. Nntdhjet e nj prqind e grave t martuara deklarojn se kan prdorur ndonjher nj metod t planifikimit familjar dhe vetm 33 prqind deklarojn se kan prdorur nj metod moderne t planifikimit familjar.

Prdorimi aktual. Gjashtdhjet e nnt prqind e grave t martuara raportuan se ato aktualisht jan duke prdorur nj metod t planifikimit familjar: 11 prqind jan duke prdorur metoda moderne t planifikimit familjar dhe 59 prqind jan duke prdorur metoda tradicionale. Deri tani, mnyra m e zakonshme, q prdoret aktualisht n grat e martuara sht trheqja (58 prqind), ndjekur nga prezervativi mashkullor (4 prqind), sterilizimi femror (3 prqind) dhe pilula (2 prqind).

Grat n zonat urbane kan m shum t ngjar t prdorin metoda t planifikimit familjar, se sa grat n zonat rurale (74 dhe 66 prqind, prkatsisht), ato kan gjithashtu m shum gjasa t prdorin metoda moderne t planifikimit familjar (12 dhe 10 prqind, prkatsisht). Prdorimi metodave t planifikimit familjar rritet

n prpjestim t drejt me nivelin e arsimit - nj prqindje m e madhe e grave t arsimuara me universitet prdorin metoda moderne (18 prqind) krahasuar me ato me arsim t mesm, profesional ose teknik (12 prqind), ose arsim 8-vjear (9 prqind).

Tendencat n prdorimin aktual. N prgjithsi, prdorimi i metodave t planifikimit familjar ka rn krahasuar me vitin 2002, Studimi i Shndetit Riprodhues, nga 75 prqind e raportuar n studimin e Shndetit Riprodhues, n 69 prqind q u raportua n studimin ADHS, por prqindja e grave aktualisht t martuara t moshs 15-44 vje, t cilat jan duke prdorur metoda modern, sht rritur nga 8 n 11 prqind. Rezultatet e ADHS tregojn nj ulje n prdorimin e metodave tradicionale, kryesisht trheqjes.

Ndrprerja e metodave. Njzet e shtat prqind e prdoruesve t metodave t planifikimit familjar n Shqipri ndrpresin nj metod t planifikimit familjar brenda 12 muajve q nga fillimi i prdorimit t saj. Prqindjet e ndrprerjes jan t larta pr prdoruesit e pilulave (43 prqind) dhe prdoruesit e prezervativve (32 prqind), por sht m e ult pr trheqjen (19 prqind).

Prdorimi n t ardhmen. Ndrmjet grave t martura, jo prdoruese t metodave t planifikimit familjar, rreth nj n pes (19 prqind) synojn t prdorin n t ardhmen nj metod t planifikimit familjar, 69 prqind nuk duan t prdorin nj metod t planifikimit familjar n t ardhmen dhe 12 prqind nuk jan t sigurt nse do t prdorin apo jo n t ardhmen nj metod t planifikimit familjar. Kur u pyetn se ciln metod paraplqejn t prdorin, shumica e prdorueseve deklaroi trheqjen si metodn m t preferuar (56 prqind), ndrsa 18 prqind prmendn prezervativt meshkullor dhe 12 prqind ishin n favor t piluls.

Arsyeja pr t mos prdorur kontraceptiv. Shkaqet m t shpeshta t mosprdorimit t metodave t planifikimit familjar jan ato q lidhen me lindshmrin (40 prqind), t pasuara nga shkaqe t lidhura me metodn e prdorur (31 prqind) dhe veanrisht frika nga efektet ansore (19 prqind). Kundrshtimi i partnerit pr t prdorur nj metod t planifikimit familjar ishte nj nga prgjigjet m t shpeshta

Prmbledhja e Gjetjeve | xxvii

(18 prqind) dhe pr personat nn moshn 30 vje, frika nga efektet ansore (33 prqind) dhe kundrshtimi i bashkshortit pr t prdorur nj metod t planifikimit familjar (15 prqind) jan arsyet m t rndsishme t mosprdorimit t ktyre metodave n t ardhmen.

Burimet e furnizimit. Institucionet shndetsor publike ofrojn metoda t planifikimit familjar pr shumicn e prdoruesve t metodave moderne t planifikimit familjar (53 prqind), ndrsa 40 prqind e prdoruesve furnizohen nga sektori privat dhe 7 prqind furnizohen nga burime t tjera, si pr shembull dyqanet.

Nevoja t paplotsuara pr kontracepsion. N prgjithsi, 13 prqind e grave aktualisht t martuara n Shqipri kan nevoja t paplotsuara pr planifikimin familjar, 3 prqind pr distancn ndrmjet lindjeve dhe 9 prqind pr kufizimin e lindjeve. Nse t gjitha grave me nevoja t paplotsuara do ti shtoheshin dhe 69 prqind e atyre q jan tashm duke prdorur nj metod t planifikimit familjar (nevoja t plotsuar), krkesat totale pr planifikim familjar arrijn n 82 prqind t grave aktualisht t martuara.

VDEKSHMRIA FMINORE

Nivelet e vdekshmris foshnjore. Pr pes vitet e fundit, shkalla e vdekshmris pr fmijt nn pes vjec sht 22 vdekje pr 1,000 lindje dhe e vdekshmris foshnjore sht 18 vdekje pr 1,000 lindje.

Tendencat e vdekshmris n fmijri. T dhnat nga ADHS 2008-09 tregojn se ka pasur nj rnie t vdekshmris s fmijve, gjat pes viteve t fundit para studimit. Pr shembull, vdekshmria infantile ka rn nga 26 vdekje pr 1,000 lindje t gjalla pr periudhn 1992-2002 me 18 vdekje pr 1,000 lindje t gjalla pr periudhn 2005-2009. Po kshtu, nj rnie e ngjashme raportohet dhe pr vdekshmris nn pes vje, nga 32 n 22 vdekje pr 1,000 lindje.

Dallimet n vdekshmrin foshnjore. Studimi nxjerr n pah se nivelet e vdekshmris infantile ishin m t larta n zonat rurale (24 pr 1,000 lindje) se sa n ato urbane (12 pr 1,000 lindje). Nivelet e vdekshmris infantile jan m t larta n fmijt e grave t varfra (24 pr 1,000 lindje) sesa n fmijt e grave q jan n indeksin m t lart t pasuris (17 pr 1,000 lindje).

SHNDETI I NNS

Kujdesi para lindjes. Shqipria ka nj sistem t mir shndetsor, t zhvilluar, me nj infrastruktur t gjer t institucioneve q ofrojn shrbime t kujdesit t nns. N prgjithsi, nivelet e kujdesit para lindjes dhe ndihma e ofruar jan n nivele t larta. othuajse t gjitha grat shtatzna (97 prqind) n Shqipri kan marr kujdesin para lindjes nga nj ofrues i kualifikuar, t paktn nj her gjat shtatznis. Gjashtdhjet e shtat prqind e grave kishin nj numr t rekomanduar t vizitave ANC (4 ose m shum) gjat shtatznis. Prqindja e grave q kishin katr ose m shum vizita ANC sht shum m e ult n zonat rurale krahasuar me ato urbane (57 prqind krahasuar me 82 prqind).

Prsa i prket prmbajtjes s kujdesit, tet n dhjet grave shtatzna u sht matur pesha, ndrsa rreth nnt n dhjet (ose m shum) gra i jan nnshtruar testeve t tjera baz; 91 prqind t grave u sht matur tensioni i gjakut, 88 prqind e tyre u br analiza e urins, 87 prqind e grave kan br nj analiz gjaku dhe 95 prqind kishin br nj ECHO. Megjithat, m pak se gjysma thon q ishin informuar pr komplikime gjat shtatznis (48 prqind).

Kujdesi n lindje. Pothuajse t gjitha lindjet (99 prqind) n Shqipri jan ndjekur nga nj ofrues i kualifikuar shndetsor dhe jan kryer n institucione shndetsore (97 prqind). Njzet e dy prqind e lindjeve kryhen n shtpi. Tetdhjet e gjasht prqind e lindjeve q kryhen n nj struktur shndetsore jan ndjekur nga nj obstetr/gjinekolog dhe 14 prqind jan ndjekur nga nj infermiere apo mami. Prqindja e lindjeve t kryera me sexio-cesarea sht rritur nga 13 prqind n vitin 2002, n 19 prqind q raportohet n ADHS 2008-09.

Kujdesi pas lindjes. Tetdhjet e tet prqind e t gjitha grave me nj lindje n pes vitet e fundit kan br nj kontroll pas lindjes. Pesdhjet e nnt prqind t grave u sht br nj kontroll mjeksor-deri n m pak se katr or pas lindjes dhe 13 prqind t grave u sht br kontrolli mjeksor n ditn e par t lindjes.

SHNDETI I FMIJS

Vaksinimet e fmijs. Kartat e shndetit t cilat mbahen n institucionet shndetsore jan burimi

xxviii | Prmbledhja e Gjetjeve

kryesor i t dhnave t vaksinimit. T paktn 97 prqind e fmijve kan marr vaksin BCG, t tri dozat e DPT s fmijve dhe vaksinat e hepatitit B, si dhe vaksinn e fruthit. N prgjithsi, 95 prqind e fmijve t moshs 18-29 muaj jan t vaksinuar plotsisht dhe m pak se 1 prqind nuk kan marr ndonj nga vaksinat.

Prevalenca dhe trajtimi i ARI, etheve dhe diarres. Pes prqind e fmijve nn pes vje kishin simptoma t ARI n dy jav para studimit. Shtat n dhjet nga kta fmij u drguan n nj institucion shndetsor pr kshilla apo trajtim dhe gjasht n dhjet fmij morn antibiotik. Tet prqind e fmijve nn moshn pes vje kishin ethe n dy jav para studimit dhe 71 prqind e ktyre kan marr kujdes n nj isntitucion shndetsor pr kshilla apo trajtim. Pes prqind e fmijve nn moshn pes vje kan patur diarre n dy jav para studimit. Gjasht n dhjet fmij me diarre (61 prqind) u drgua n nj institucion t kujdesit shndetsor pr kshilla apo trajtim dhe tre t katrtat (75 prqind) kan marr ORT ose lngje n sasi t shtuar. Marrja e lngjeve ishte m e kufizuar n nj t katrtat (26 prqind) e fmijve me diarre, nj praktik kjo q rrit rrezikun pr dehidrim. Shumica e grave (81 prqind) q kan lindur n pes vitet e fundit, kan njohuri rreth paketave ORT.

Disiplina e fmijs. Gjashtdhjet e tet prqind e fmijve i jan nnshtruar dnimit psikologjik gjat periudhs deri nj muaj para studimit. Dnime t lehta fizike u raportuan pr 58 prqind t fmijve, ndrsa 14 prqind i jan nnshtruar dnimeve t rnda fizike.

USHQYERJA

Ushqyerja me gji. Nntdhjet e gjasht prqind e fmijve nn moshn pes muaj ishin ushqyer ndonjher me gji, megjithat, vetm 43 prqind e fmijve t lindur q jan ushqyer me gji, e kan filluar ushqyerjen me gji brenda ors s par pas lindjes (ashtu si rekomandohet). Tridhjet e nnt prqind e fmijve t moshs 0-5 muaj jan ushqyer vetm me gji. Kohzgjatja mesatare e ushqyerjes me gji ishte 15 muaj.

Ushqyerja me shishe-biberon. Shishja me biberon sht mjaft e prhapur n Shqipri. Ndr fmijt nn moshn 3 vje q jetojn me nnat e tyre, m shum se gjysma (53 prqind) e

foshnjave nn moshn 2 muajsh jan ushqyer me nj shishe me biberon. Kjo prqindje rritet n 81 prqind pr fmijt e moshs 4-5 muaj, dhe m pas fillon e ulet.

Ushqyerja e foshnjeve dhe fmijve t vegjl (IYCF). Praktikat e prshtatshme t ushqyerjes t foshnjave dhe fmijve t vegjl (IYCF) prfshijn fillimin n koh t ushqimeve gjysm t ngurta/t ngurta, nga mosha gjasht muaj e n vazhdim. Kjo realizohet duke rritur sasin dhe shpeshtsin e ktyre ushqimeve, derisa fmija t rritet, duke ruajtur t njjtn sasi t qumshtit t gjirit. Kshtu plotsohen nevojat n rritje t fmijs pr ushqim.Vetm 19 prqind e fmijve jan t ushqyer sipas tri praktikave t IYCF. Vajzat (16 prqind) kan m pak t ngjar se djemt (21 prqind) pr tu ushqyer sipas t gjitha praktikave t rekomanduara t IYCF.

Marrja e mikroelementeve. Rezultatet tregojn se 88 prqind e fmijve t moshs 6-35 muaj konsumojn n baza ditore fruta dhe perime t pasura me vitamina A dhe 84 prqind konsumojn ushqime t pasura me hekur. Vetm nj prqindje e vogl (5 prqind) e fmijve t moshs 6-59 muaj kan marr suplemente hekuri 7 dit para vrojtimit. Vetm 35 prqind e grave q kan pasur lindje n pes vitet e fundit raportuan t ken marr tableta hekuri ose shurup gjat shtatzanis pr lindjen e tyre t fundit te gjall. Midis grave qe raportuan se marrin shtes hekuri, shumica than se kishin marr kt shtes pr m pak se 60 dit. Pak m shum se tre t katrtat (76 prqind) e familjeve rezultuan t prdorin sa duhej kripn e jodizuar.

Anemia. N prgjithsi, 17 prqind e fmijve 6-59 muajsh n Shqipri kan nivele t anemis, duke prfshir 11 prqind t fmijve q jan mesatarisht anemik (10.0-11.9 g/dl) dhe 6 prqind t cilt jan anemike t moderuar (7.0-9.9 g/dl). Prevalenca e anemise sht mjaft m e lart n zonat rurale se sa n zonat urbane, por ulet me rritjen e e nivelit arsimor t nns dhe indeksit t pasuris. Gjndja e ushqyerjes. N prgjithsi, ADHS 2008-09 gjeti se 19 prqind e fmijve nn moshn pes vjec kan prapambetje n gjatsi (gjatesi ndaj moshs

Prmbledhja e Gjetjeve | xxix

jan nnpesh pr moshn e tyre (pesha ndaj moshs

xxx | Prmbledhja e Gjetjeve

meshkujve kan raportuar nj STI ose nj nga simptomat e tjera t lidhura me STI.

SHNDETI TEK T RRITURIT Shkaqet kryesore t vdekjes n Shqipri jan t ngjashme me ato n vendet e industrializuara (smundjet kardiovaskulare, kanceri dhe aksidentet). Duhanpirja. T dhnat tregojn se pirja e duhanit ndeshet relativisht rrall midis femrave (4 prqind), por sht mjaft e prhapur te meshkujt (43 prqind). Norma e pirjes s duhanit pr grat ndeshet m zakonisht ne grupmoshn 20-24 vje (7 prqind) dhe 25-29 (10 prqind). Pr burrat norma e pirjes s duhanit rritet me moshn duke mbrritur kulmin me 56 prqind gjat moshs 30-34 vje, e m pas mbetet n t njjtat nivele. Te grat, pirja e duhanit sht e prqendruar tek ato q jetojn n Tirann urbane (14 prqind), femrat me universitet ose arsim t lart (15 prqind) dhe femrat indeksin m t lart t pasuris (12 prqind). Midis duhanpirsve aktual, m shum se gjasht n dhjet femra (61 prqind) dhe nnt n dhjet meshkuj (93 prqind) raportuan pirjen e 10 apo m shum cigareve n 24 ort e fundit. Konsumi i alkoolit. Nj e treta e grave (32 prqind) dhe dy t tretat e meshkujve (65 prqind) kan pir ndonjhere alkool dhe shumica e ktyre grave dhe burrave kan pir alkool n 12 muajt e fundit - 30 prqind e t gjitha femrave dhe 63 prqind e t gjith meshkujve. M pak se 1 prqind e femrave dhe 16 prqind e meshkujve pin alkool pes ose m shum dit n jav dhe 5 prqind e femrave dhe 23 prqind e burrave raportuan se pijn 1-4 dit n jav. Hipertensioni. ADHS 2008-09 prfshiu matjen e tensionit te gjakut pr t rriturit e moshs 15-49 vje t cilt pranuan. Rezultatet tregojn se nj n pes femra (20 prqind) dhe 28 prqind e meshkujve n Shqipri jan t klasifikuar me hipertension. Dyzet prqind e femrave dhe 45 prqind e meshkujve n moshat 45-49 vje jan duke vuajtur nga hipertensioni, duke vn n pah se hipertensioni sht nj problem serioz shndetsor pr grupmoshat m t moshuara n Shqipri. Shtatdhjet e nnt prqind e femrave dhe 90 prqind e meshkujve me tension t lart t gjakut jan t pavetdijshm se ata jan hipertensiv.

Problemet lidhur me marrjen e kujdesit shndetsor. Pothuajse nnt n dhjet femra (87 prqind) mosha 15-49 dhe katr n pes meshkuj (80 prqind) te moshs 15-49 vjec raportojn t paktn nj problem me marrjen e kujdesit shndetsor. Problemet m t zakonshme t raportuara nga grat dhe burrat lidhen me marjen e parave (56 dhe 62 prqind, prkatsisht), 'shqetsimin se nuk ka furnizim ose pajisje n dispozicion' (63 dhe 55 prqind, prkatsisht), ' shqetsimi se nuk ka medikamente n dispozicion' (54 dhe 52 prqind, prkatsisht), shqetsimi dhe se nuk ka staf shndetsor n dispozicion' (50 dhe 45 prqind, prkatsisht). Tre n katr femra dhe meshkuj (79 dhe 71 prqind, prkatsisht) nuk jan t mbuluar nga anj lloj sigurimi shndetsor. N Shqipri thuhet sht e prhapur pagesa nn dor pr kujdesin shndetsor. Pothuajse tre n dhjet grave dhe burrave (29 prqind e femrave dhe 26 prqind e meshkujve) q vizituan nj shrbim shndetsor publik iu sht propozuar q t bjn nj pages informale pr kujdesin shndetsor. Shtat n dhjet gra dhe burra (72 dhe 68 prqind, prkatsisht) raportuan gjat 12 muajve t fundit se paguan pr kujdesin mjeksor q duhet ta marrin falas. Midis atyre q paguan pr kujdesin mjeksor, arsyeja q raportohet m shpesh sht marrja e shrbimeve me cilsi m t mir (57 prqind e femrave dhe 53 prqind e meshkujve). Trembdhjet prqind e femrave dhe meshkujve besojn se shndeti i tyre ka rn 'shum' ose 'disi' n 12 muajt e fundit pr shkak t problemeve q lidhen me pagesn pr kujdesin mjeksor, dhe m tej 14 prqind e grave dhe 9 prqind e burrave mendojn se shndeti i tyre ka rn "pak." STATUSI I GRAVE

Dy n tre gra (66 prqind) raportojn se i marrin vendimet s bashku me burrin ose partnerin n lidhje me kujdesin e tyre shndetsor dhe 61 prqind marrin s bashku vendime mbi blerjet e rndsishme t familjes. Pesdhjet e shtat prqind e grave t martuara thon se ato marrin kryesisht vendime n lidhje me blerjet e prditshme n familje, ndrsa 63 prqind vendosin s bashku me burrin e tyre lidhur me vizitat te familjart apo t afrmit. ADHS 2008-09 mbledh informacion mbi grat dhe qndrimet e meshkujve ndaj rrahjes s gruas, nj mnyr e trthort pr t matur perceptimin e grave mbi statusin e tyre. Grat dhe burrat u

Prmbledhja e Gjetjeve | xxxi

pyetn nse nj burr sht i justifikuar ta rrah gruan e tij n nj sr rrethanash: n qoft se gruaja djeg n zjarr ushqimin, grindet me at, del pa i thn atij, l pasdore fmijt, ose refuzon marrdhniet seksuale. Burrat kan m shum gjasa se femrat t bien dakord me t paktn nj nga arsyet q justifikon q rrahjen e gruas nga burri i saj - 36 prqind e meshkujve n krahasim me 30 prqind t femrave. Studimi i ADHS prfshin pyetje nse t anketuarit mendojn q nj grua sht e justifikuar t refuzoj t kryej marrdhnie seksuale me burrin e saj n tri rrethana: ajo e di se burri i saj ka nj smundje seksualisht t

transmetueshme (STI); ajo e di se burri i saj ka marrdhnie seksuale me t tjera gra, apo ajo sht e lodhur ose jo n humor. N prgjithsi, 63 prqind e grave jan dakord se nj grua sht e justifikuar t refuzoj t ket marrdhnie seksuale me burrin e saj pr t tri arsyet e paraqitura dhe vetm 8 prqind e tyre nuk pajtohen me faktin se gruaja sht e justifikuar t refuzoj marrdhniet seksuale me burrin e saj pr ndonj nga arsyet e paraqitura. Meshkujt kan m pak gjasa se femrat pr t rn dakord me t gjitha (tre) arsyet e permendura pr t cilat nj grua ndrpret marrdhniet seksuale me burrin i saj (49 prqind krahasuar me 63 prqind).

Tregues t Objektivave t Zhvillimit t Mijvjearit | xxxiii

TREGUES T OBJEKTIVAVE T ZHVILLIMIT T MIJVJEARIT (MDGs)

Vlera Objektivi Treguesi Femra Meshkuj Total

1. rrnjosja e varfris dhe uris

ekstreme 1.8 Prevalenca e fmijve nn pesh q jan nn pes vje1 4.6 5.8 5.2

2. Arritja e arsimit fillor 2.1 Niveli neto i ndjekjes s shkolls fillore2 94.9

95.4

95.2

2.3 Niveli i alfabetizmit t popullsis n moshn 15-24

vje3 98.6 97.6 98.1

3. Promovimi i barazis gjinore dhe

fuqizimi i gruas 3.1 Raporti vajza/djem n shkolln fillore 3.1 Raporti vajza/djem n shkolln e mesme

sl sl

sl sl

99.5 96.0

4. Ulja e vdekshmris s fmijve 4.1 Niveli i vdekshmris pr moshn nn pes vje

(pr 1,000 lindje t gjalla) 16 27 22

4.2 Niveli i vdekshmris foshnjore (pr 1,000 lindje

t gjalla) 15 22 18

4.3 Prqindja e fmijve nj vje t imunizuar nga

fruthi4 97.2 96.1 96.7

5. Prmirsimi i shndetit t nns 5.2 Prqindja e lindjeve t ndihmuara nga personel i

aft shndetsor 5 sl sl 99.3

5.3 Niveli i prevalencs s kontraceptivve (fardo metode kontraceptive, femra aktualisht t martuara n moshn 15-49 vje)

sl

sl 69.3

5.4 Niveli i lindjeve n adoleshenc (pr 1,000 femra

n moshn 15-19 vje)

sl

sl 17

5.5 Mbulim me kujdes para lindjes (t paktn nj

vizit) 6

sl

sl 97.3 5.5 Mbulim me kujdes para lindjes (katr vizita) 7 sl sl 66.8

5.6 Nevoj e paplotsuar pr planifikim familjar (mes

femrave aktualisht t martuara n moshn 15-49 vje)

sl

sl 12.8

6. Lufta kundr HIV/AIDS, malaries

dhe smundjeve t tjera 6.2 Prdorimi i prezervativit n marrdhniet e fundit seksuale me risk t lart: mosha rinore 15-24 vje8 25.3 54.5 46.9

6.3 Prqindja e popullsis n moshn 15-24 vje me

njohuri t sakta dhe t gjithanshme mbi HIV/AIDS9 35.9 22.0 29.4 Vlera

Urbane Rurale Total

7. Sigurimi i qndrueshmris

mjedisore 7.8 Prqindja e popullsis q prdor burime t prmirsuara uji t pijshm, burime urbane, urbane dhe rurale (popullsia de jure) 10 96.8 91.3 93.8

7.9 Prqindja e popullsis q prdor mjedise t prmirsuara higjenikee, urbane dhe rurale (popullsia de jure) 11

97.3

87.3

91.8

sl = Ska lidhje 1 Prqindja e fmijve n moshn 0-59 muaj q jan nn -2 devijime nga standardi (SD) nga mediana e Standardeve t OBSh-s pr Rritjen e Fmijve n peshn ndaj moshs 2 T dhnat ADHS 2008-09 jan bazuar mbi pranin e raportuar, jo regjistrimin, pr fmijt n moshn 6-14 vje. 3 I referohet t intervistuarve q kishin ndjekur shkolln e mesme ose m shum ose ata q mund t lexojn nj fjali t plot 4 T dhnat ADHS 2008-09 jan bazuar mbi fmij n moshn 18-29 muaj. 5 Mes t gjitha lindjeve n 5 vitet e shkuara. Personeli i aft shndetsor prfshin obstetr/gjinekolog, mjek familjeje dhe infermiere/mami. 6 Mes lindjeve n 5 vitet e shkuara. Personeli i aft shndetsor prfshin obstetr/gjinekolog, mjek familjeje dhe infermiere/mami. 7 Mes lindjeve t fundit n 5 vitet e shkuara. Katr ose m shum vizita te cilido ofrues shrbimesh, qoft ky i aft apo jo. 8 Marrdhnie seksuale me risk t lart i referohet marrdhnieve seksuale me nj partner q nuk sht bashkshort, nuk bashkjeton; periudha e kohs sht 12 muaj prpara studimit. 9 Nj person konsiderohet se ka njohuri t gjithanshme mbi HIV/AIDS kur ai/ajo e di q prdorimi i prhershm i prezervativit gjat marrdhnieve seksuale dhe pasja e vetm nj partneri HIV-negativ dhe besnik mund t paksoj mundsit pr t marr HIV, kur e di q nj person n dukje i shndetshm mund t ket HIV dhe refuzon dy perceptimet e gabuara m t zakonshme mbi HIV, domethn, q HIV mund t transmetohet me an t pickimeve t mushkonjave dhe q nj person mund t infektohet duke ndar ushqimin me nj person q ka HIV. 10 Prqindja e atyre, qkan si burim kryesor pr ujin e pijshm nj lidhje n banes (tubacione), tubacion publik, pus apo grop, grop t mbrojtur apo burim, ose mbledhje uji nga shiu 11 Mjedise t prmirsuara higjenike jan: banja me shkarkim, gropa e prmirsuar me ventilim (VIP), gropa tradicionale me kapak dhe tualeti me dekompozim.

xxxiv | Harta e Shqipris

SHQIPRIA

0 25 5012.5 Kilometers

[

Qendror

Bregdetar

Malor

Tiran

Vlor

Kor

Mat

Fier

Puk

Berat

Shkodr

Dibr

Kuks

Elbasan

Tropoj

Mirdit

Librazhd

Prmet Kolonj

Gjirokastr

Has

Skrapar

Bulqiz

Gramsh

Lushnje

Tepelen

Lezh

Devoll

Kruj

Kavaj

Pogradec

Durrs

Kurbin

Delvin

Peqin

Mallakastr

0 5025 Kilometra

KOSOV

GREQI

MALI I ZI

REPUBLIKA E MAQEDONIS

LegjendaRajonet e ADHS

Prefekturat

Rrethet

Kuov

Malsi e Madhe

Liqeni i Ohrit

Liqeni i Presps

Liqeni i Shkodrs

Tirana

Sarand

Det

i Adr

iatik

V

Hyrje | 1

HYRJE 1

1.1 GJEOGRAFIA DHE POPULLSIA

Republika e Shqipris sht nj vend i vogl, q ndodhet n Gadishullin e Ballkanit n

Europn juglindore. Vendi ka nj siprfaqe prej 28,748 kilometra katror. Ai ndan nj kufi 172 km me Malin e Zi n veriperndim, 115 km me Kosovn n veril