ISSN: 1138-9664

Vol 5(2002) 81 84

MARUJA MALLO: O SOÑO E A RECREACIÓN

SUBMARINA

YOLANDA LÓPEZ LÓPEZ

Abstract

Consideredas une of tihe spanishartistmoreourstandingof tibe last eentury,Maru-ja Mallo syntherized in her own styíe sumeof tIte mosc relevant«ismos».

Tu eommemoratethe centenaryof herbirrh we summarize the main conrributionsof awomanadvaneedtu hertime. Eccentrie,traveiler and independent.

She cultivated tihe iilustrations, tihe thea-ter srage design, the ceramiean paintingwirh markedly surrealistie emphasis, butunder a very particular esrhetie tihar definedherown style.

Nos mesmosanos que Freud daba acuñecera súacontrovertidainterpreta-ción dossoños,nos quePicassopinta-ba de azul a vida urbana parisina,

cando Marconi lograba a primeira radiotransmí-sion a longa distancia, e cando a sinuosidade doart nouveau estoupaba en toda Europa, nacía enViveiro Ana María Manuela Isabel Josefa Gómez yGonzález, máis tarde coflecida como MarujaMallo. Esa mistiura de mundos e realidades, demares e areas azuis, de viaxes intraconrinentais e desensibilidade artística innata, tiinxiron desde entóna súa carreira profesional. Muller coqueta, eam-biou aló polo 1920 o seu ano de nacemenro de1902 polo anovador de 1909, erro no que caen amaioríadas publicaciónse enciclopedias.Podeseresa a causa de que este ano mohos esqueceran ocumprimento do seu centenario.

Foron máis de sesenta anos dedicados á arte,cunha actividade esencialmente pictórica, perodesdobrada noutras facetas como o debuxo, a ilus-tración, a cerámica, a decoración, o vesriario eseé-

nico, o muralismo,o cartelismo,e mesmo,a ensí-no artístico e a escenografíateatral. Comaoutrasmulleres artistas da súa xeración —Frida Khalo ouDorotiheaTanning— destaeoupor un extremadoindividualismo e independencia, que non ineituua un estudiomáis profundodosseusestilos e assúas obras, yéndose inmersas na xeralizaeión dunismo uu un contextohistórico.

Incluida dentro do movemenro surrealista,algúns autoresprefiren falar da pintura de Mallo

Maruja Ma//o na iI/a de Pascua.

YOLANDALÓPEZLÓPEZ MARUJAMALLO: O SOÑOEARECREACIÓNSUBMARINA

como sínreseparticularde tiódulos ismos tan rexeí-rados na Península. Ela mestura todo un mundode realidadestrascendidascnn surrealismonatu-tal, eonxénito e inconsciente. Como veremosmáisadianre,transfiguraelementosreaise eotiiánsa un plano distinto, a unha metáfora de realidadepoética. A súa pintura parricipa ás veces do fol-clorismo racista dos grandes muralistas mexicanoscomo Diego Rivera,co quemantuvounhagrandeamízade, ainda que outras veces amosa unha ten-dencia máis «francesa» con influencias de Picabiaou Léger. Puderiamosindicar, incluso, maricesdeDalí na recreación de paisaxes espeetrais sen refe-rencías humanas e obxeeros indeterminables, ouna percepciónconceptualdo debuxocon GarcíaLorca.

No caso de Galicia máis que dun surrealismogalego debemos falar de surrealistas galegos que

it

ity

desenvolven esta poética de forma ilíada e fóra deGalicia. A excepción de Urbano Lugris (que si tra-baIlano país) os casosde EugenioFernándezGra-neil, Maruja Mallo ou mesmoPedro García Lemapertiencen á esa regra zeral.

MADRID, AS VERBENAS E OCIRCULO DE ORTEGA Y GASSET

Filía dun axente de aduanas, a profesión dopai motivon constantes cambios de residencianunhafamilia tan numerosacomo a súa. Estascircunstancias potenciaron a autosuficiencia, asocíabilidade, e mesmo a extravagancia comotrazos do seu carácter. Manuel Vieent deseribiu-na destexeíto: «Maruja Mallo é pequeniña,calculo que pesará uns corentia e dous quilos,incluindo tódolos aparellos, a plumaxe, ditios,metais, gasas, sombreiro, e ese reloxo de patacaque funciona a setenta mentiros baixo a auga...»Mantuvo varias relacións ó longo da súa vida,mais nunca quixo casar. Independente por natu-reza e convicción, a idea de estar supeditada a unhume,a un ismo ou a un partido nuncaformonpartedosseusplans.

Logo se muda coasúafamilia aMadrid, ondeestudiará pintura na EscueladeBellosArtesdeSonFernando.Na capital do estado estábase a vivir unperíodo de grande excitación cultural de tertuliasliterarias, foigas, saións ilustrados, cine-clubs emanafestos. Coñece a Ortega y Gasset que líeapadriíiaa primeira exposición.As Verbenassonunha imersión no mundo onírico, unha exalta-ción do tema popular, do festivo, da vida, domuvementio, das vivencias cotiás cunha forte pre-sencía do elemento etnográfico. Nelas superpónunha serie de realidades tratadas dun xeiro que seachega máis ós futuristas que ós surrealistas. Daman de Ortega,comezacomo ilustradorade LaRevista de Occidente, e entra en contacto coaXeraeión do 27. No seu grupo de amizades ató-pase xentie como Gómez de la Serna, Dalí,Buñuel, Souto, Diesre, e principalmente o tríoformado por Miguel Hernández, Pablo Neruda eRafael Alberti. Con este último, mozo e cumpa-ñeiro da Escuelade Son Fernando, pruxeetia unlibro con quince litografías, Yo era un tonto y loque he visto meha hechodos tontos,e aescenogra-fía dunha obra teatral que non se levan a cabotraía ruptura da relación.

1

Cabezade mujereArquitecturahumana.

82Vol. 5(2002):81-84

YOLANDALÓPEZLÓPEZ MARUJAMALLO. O SOÑOEA RECREACIÓNSUBMARINA

PARÍS, BRETON E CLOACAS ECAMPANARIOS

Viaxa cunha bolsa de formación a París ondecolabora na parte plástica da experiencia musicalClavileño de R.Halfrer que non chega a estrearse.Logra expoñer nunha galería e o mesmisimoAndré Breron merca unha das súas obras perren-centie á serie Cloacase Campanarios.MarujaMalloesperraadmiracióne sonatiamén en Francia.

Esta serie son vanitas barrocas,visiónssobreco-lledoras dun mundo infestado por un cataclismodefinitivo: pegadas, espanrallos,oseiras, fósiles,terra queimada, ciscos de lixos e excrementostodospintadoscon materiaisvivos como o cal, ocarbón,a cínsae a pizarra. BuscandoinspiraciónMaruja Mallo visirou verredoiros madrileños. Dinque o espectáculo dantesco do incendio dun con-vento no centro urbán formou parre destia suxes-tión, destaprofética proposraque anticipabaascatástrofes bélicas e morais que pronto sacudiríanEuropa. Na capital parisina coñece a Paul Eluard,Aragon, Kandinsky, Hans Arp, Picasso...

Dous anosdespois,obtén a cátedrade debuxono Instituto de Ensino Secundario de Areválo.Cunha nova actividade didáctica na Escolo deCerámicoe na Residenciade Estudiantesde Madridrecuperaun espíritu máis constructivotomandocomo referentesas leus e a urde íntima da natiure-za. Xuntiu a estesentimentoafastadamenrepante-ista, xorde nela un novo interesepulas matemáti-cas e a xeometiria frecuentando o circulo madrileñode TorresGarcía, e lecturasclásicascomoLa Divi-na Proporción de Luca Paeeioli.Achegasemáis ácerámica,á pinturamural e á escenografía,tal ecomo amosanas obrasexposrasnaADLAN (Ami-gosde losArtesNuevas)de 1936 en Madrid.

ARXENTINA, O MAR E O EXILIO

Cuachegadada GuerraCivil parteprimeirocaraa Portugale logo aArxentina,quedaquelavivía unsmomentosdebonanzaeconómicae política. Reali-za diversasentrevistase pronuncia conferenciasnunha xira pulas prineipais capitais americanas.Publicanse monografías sobre a súa obra como aescrita por Gómezde la Serna da editorial Losada,e realiza a escenografía dunha obra de AlfonsoReyes CantotosobreGarcíaLorcapola compañíadeMargarita Xirgú. Ademais non deixa de cultivar

unha intensavida social, xuntio a Luisa Sofuvieh,Victoria Ocampo, Luis Seoane ou Antonio Bonet.

Desraépocaé tiamén unhaserie mariña do cielodedicado á relixión do trabalio. Un canto apoloxé-rico á vida do marbaixo clavessurrealistas.A parteterrestre son harmonías solares, ocres e douradas,mentresquenamariñaaropamosharmoníasluna-res, prareadas e grises. Xuntio a elas varios mitosuniversais como a mazaroca e o peixe, a fouee e arede. As caras e as figuras humanas semellan arque-tipos sintéticos, hieráticos, dun primitivismo eunha natureza mural con pegadas de lonxanas fra-dicións:asiria,ehinesaou precolombina.

Duranteestadécadados trinta segueviaxandopoíocontinentedesdeo cumiodo Corcovadobra-sileiro, Santiagode Chile, Montevideo,La Paz áTierra del Fuego.Os seuscielos pictóricosamerica-nos repetiran unha serie de propostas iconográfi-cas, de modelos míticos. E o caso de Retratosbidi-mensionais. Parellas de bustos femininos, de fruntiee deperfil querepresentanos arquetiposraclaisdofuturo. Ou da serieMáscaras,¡maxes simbióticas,misteriosas,místurado fuieklore e a maxia, inspi-

83

Ires indicasas.

Vol. 5 (2002): 81-84

YOLANDALÓPEZLÓPEZ MARUJAMALLO> O SOÑOEAREcRIACIÓNSUEMARINA

radas nos ritos e cultos dese continente: Macum-ha,Vudú ou Candomblé.Temosun terecírocaso,as Noturezovivas, eonxunrosde elementosproce-denres da flora e a fauna das praias dos oc&nosAtlántico e Pacífico: estrelas dc mar, medusas,rosas, cunehas, orquídeas e buguinas de cores for-tes, principalmente azuis, e simbolismo eróticomor adiantadoparaa súaépoca.

BOS AIRES E A MAXIA DA ILLADE PASCUA

Pero o acto mÁis relevanteda súa actividadepública en Bus Aires, seria a realización da obramural de tres corpus para a entrada do cine LosÁngeles da capital arxenrina. Por fin poderá tras-ladar a obra de cabaletie a un muro e insertala naarquitectura. As referencias ós estilos e tendenciasdos muralistas mexicanos -Diego Rivera, Orozco,Siquciros- poden resultar demasiado obvias.Experimenroucon ampiiaciónsfotográficaspin-tadas a man, botóns, lámpadas de cores, papeisde celofán, cunehas e estrelas de mar represen-rando un ballet de estirañas criaturas no mundosubmarino. Tristemente fui destruido nos anosoítenta.

O final da SegundaGuerraMundial, marcaaehegada ó poder de Perón, que traerá consigo unparón na vida social e profesional da artista. Reali-za exposieións en Nova York, París e Punta delEste, pero o feito máis destacado é sen dúbida avíaxe que realiza xunto a Pablo Neruda á Lila dePascua. Son coñecidas as fotografías desa víaxe ini-cática onde Maruja posa en traxe de baño cubertacnn manto de algas.

Un sentimento esotérico e ún interese cosmicovai protagonizar desde entón a súa obra e sobretodoo seu último e inelonelusocielo Moradoresdobaleiro. Ela mesma explicaba o nacemento destaserie a unha xornalista: «.. . condo entrei en coñece-mentode Einstein, Marx e Freud, os tres sontoslai-cos, ¿ candofago estapintura quepor todo recoñece-mento levita. E ademais teño a necesidadedeinventar seres míticos. De aí sae esta serie, e dasmiñassetetravesíaspoíosAndes,onde ti vena sensa-ción de levitación e ondepensei nos interrogantes

sobreosformas non coñecidosqueexistenmil metrosmáisabaixo...»

VOtIVA A CASA k AS ORIXES

Cua década dos sesenta cumeza a pensar en vol-ver ó Estado Español, e así atiopámola en Madriden 1964, aínda que o panorama non era moi alen-tador. Os seus amigos estaban soterrados ou deste-rrados, cía vivía soa no Hotel Palace, e as galeríasestaban eheas de pintura informalisra, —estilo conligazóns co réxime do franquismo—, ou op-art epop-art. Tardará algúns anos en poder expór —no1979 na galería Ruíz-Castillounha pequenamus-tra anrolóxica— e volverá ás súas sorixes ilustrandoas cubertias de La Revistade Occidente.

Morre en 1994. Os últimos anos, tras unhafractura de cadeira, pasuunos prostrada nunhacama, feito que Ile impediu asistir a retrospectiva-homenaxe en Santiago no 1993, inaugurando oedificio que Siza creou para albergar o CentroGalego de Arte Contemporánea. Para tal ocasiónmuseoscomoo GeorgesPompidourde París, o ArtesVisualesde Montevideo, u ReinaSofiade Madridou o Rosa Calisteo deSantaFe de Arxentiina cede-ron obras dos seus fundos.

Maruja Mallo é, con Marie Blanehard, a únicarepresentante feminina con nome propio na pin-tura do estado español nunha época na que a arteera «eousa de humes>. A séa linguaxe afondou nasclaves do realismo máxico elevándoo ó popular, ofolelore e o misterio da xeoloxía submarina a unhacondición mística. Acertado esrivo Gómez de laSerna cando decidin baurizala como «bruxiñanovas. Cen anos despuis do seu nacemento, oaleume segue vixente.

BIBLIOGRAFÍA

AA.VV.: Maruja Mal/o, Santiago de Compostela,CGAC-Xuntia, 1993.

AA.VV.: Manija Mal/o, la gran ignorada en Galicia,Lugo, Depuración Provincial, 1995.

Proiz oit AYALA, J.: Manija Ma//o: álbum hiograjico,Madrid,GaleríaG. deOsma,FundaciónBanesto,1992.

84Vol. 5(2002): 81-84