Task Forca për Integrim EvropianTask Forca za Evropske Integracije

Task Force on European Integration

Tryeza Tematike“Bujqësia, Zhvillimi Rural, Pylltaria, Peshkataria dhe Siguria e Ushqimit“

Material Diskutues: Bujqësia dhe Zhvillimi Rural1

1 Ky material diskutues është hartuar nga konsulenti i pavarur z. Avni Ramadani me mbështetjen e “Agjencisë Gjermane për Zhvillim Ndërkombëtar [Deutsche Gesellschaft fur Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH]”, përmes projektit “Përkrahja e procesit të integrimit evropian në Kosovë”. Këndvështrimet, informatat dhe/ose argumentet nuk paraqesin domosdoshmërisht mendimin/qëndrimin zyrtar e të hollësishëm të GIZ, MIE dhe apo ndonjë pjesëmarrësi të TRT.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

2

Tabela e përmbajtjes

Tabela e shkurtesave ............................................................................................................................... 3

1 HYRJE............................................................................................................................................... 4

1.1 Përmbledhje ekzekutive .............................................................................................................. 4

1.2 Historiku i sektorit ....................................................................................................................... 4

2 BUJQËSIA, ZHVILLIMI RURAL DHE INTEGRIMI NË BE...................................................................... 5

2.1 Prioritetet për bujqësisë dhe zhvillim rural ................................................................................. 5

2.2 Strukturat administrative për zbatimin e së drejtës evropiane .................................................. 5

3 BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL NË KOSOVË ................................................................................ 8

3.1 Zhvillimi institucional dhe kapacitetet......................................................................................... 8

3.2 Departamenti i Pagesave (Agjencia e Pagesave) ......................................................................... 9

3.3 Shërbimet këshillimore.............................................................................................................. 11

3.4 Legjislacioni................................................................................................................................ 12

3.5 Korniza e politikave dhe e strategjive........................................................................................ 15

3.6 Përkrahja e drejtpërdrejtë/pagesat........................................................................................... 16

3.7 Sistemi kadastral dhe politika e tokës ....................................................................................... 19

3.8 Bujqësia organike....................................................................................................................... 21

4 STATISTIKAT .................................................................................................................................. 22

4.1 Statistikat e bujqësisë ................................................................................................................ 22

4.2 Rrjeti i të dhënave të kontabilitetit të fermave (RRDKF)........................................................... 24

5 Masat e tregut............................................................................................................................... 25

6 Politika e cilësisë ........................................................................................................................... 26

7 SFIDAT, PRIORITETET DHE REKOMANDIMET................................................................................ 27

8. Shtojcat ......................................................................................................................................... 30

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

3

Tabela e shkurtesave

AEShB Anketa e Ekonomive Shtëpiake Bujqësore ZhRB Zhvillim Rural dhe BujqësiPZhRB Plani i Zhvillimit Rural dhe Bujqësor DShK Departamenti për Shërbime Këshillimore PPB Politika e Përbashkët e Bujqësisë CEFTA Marrëveshja për Tregti të Lirë në Evropën QendroreDBSM Departamenti i Bujqësisë dhe i Statistikave MjedisoreDZhR Departamenti për Zhvillim RuralDPZh Departamenti i Politikave Zhvillimore FEBZhR Fondi Evropian i Bujqësisë për Zhvillim Rural KE Komisioni Evropian PVPE Plani i Veprimit për Partneritet Evropian BE Bashkimi Evropian RrDKF Rrjeti i të Dhënave të Kontabilitetit të Fermave BPV Bruto Produkti Vendor SIAK Sistemi i Integruar i Administratës dhe Kontrollit IPA Instrumenti i Ndihmës së Para-anëtarësimit IPAZhR Instrumenti për Ndihmën e Para-anëtarësimit në zhvillim rural RDPP Regjistri i të Drejtave të Pronës së Paluajtshme ASK Agjencia e Statistikave të Kosovës AKK Agjencia Kadastrale e Kosovës GLV Grup Lokal i VeprimitLEADER Lidhjet ndërmjet ekonomisë rurale dhe veprimeve zhvillimore ZPZh Zonat më Pak të Zhvilluara SIPT Sistemi për Identifikimin e Parcelave të Tokës MBPZHR Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit RuralZKK Zyrat Kadastrale Komunale DPISh Dokumenti Planifikues Indikativ Shumëvjeçar NIF Numri i Identifikimit të FermësDP Departamenti i Pagesave PDSA Procesi i Dialogut të Stabilizim-Asociimit

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

4

1 HYRJE

1.1 Përmbledhje ekzekutive

Ky raport analitik është hartuar me kërkesën e projektit të GIZ “Përkrahja e procesit të integrimit evropian në Kosovë” që mbështet institucionet e Kosovës në procesin e integrimit evropian. Raporti mëton që të paraqesë gjendjen e tanishme dhe të identifikojë sfidat strategjike në fushën e bujqësisë dhe zhvillimit rural nw kuadërprocesit të integrimit evropian.

Raporti përqendrohet në tri nivele: kornizën e politikave dhe të legjislacionit; zhvillimin institucional; dhe kapacitetet implementuese. Në bazë të këtyre nivelevejanë identifikuar prioritetet strategjike dhe synimet për trajtimin e sfidave të identifikuara në sektorin e bujqësisë dhe zhvillimit rural në Kosovë.

Ky raport analitik u hartua duke konsultuar raportet dhe materialet e përgatitura nga institucionet e ndryshme qeveritare, OJQ-të, organizatat ndërkombëtare, projektet e ndryshme, dhe si i tillw shërben si një material diskutues për tryezën e rrumbullakët tematike (TRT) nr. 7 për bujqësinë, zhvillimin rural, pylltarinë, peshkatarinë dhe sigurinë e ushqimit.

1.2 Historiku i sektorit

Sipërfaqja e përgjithshme e Kosovës është 1.1 milion hektarë, 53 për qind e së cilës është tokë bujqësore dhe 41 për qind është tokë pyjore. Sektori i bujqësisë karakterizohet nga fermat e vogla. Sipas Anketës së Ekonomive Shtëpiake Bujqësore (AEShB) të vitit 2009, në Kosovë janë afër 180,000 ferma aktive (72 për qind e të cilave kanë më pak se 1.5 he të tokës bujqësore të shfrytwzueshme).2 Kontributi i sektorit të bujqësisë në Bruto Produktin Vendor (BPV) është gati 12 për qind, kurse prodhimet bujqësisë përbëjnë gati 16 për qind të eksporteve të përgjithshme dhe sektori i bujqësisë siguron rreth 25 për qind të punësimit të përgjithshëm e kryesisht në sektorin joformal. Vlerësohet se 60 për qind e popullsisë së Kosovës jeton në zonat rurale dhe sektori i bujqësisë luan një rol të rëndësishëm në ofrimin e mundësive të punësimit dhe krijimit të ardhurave për banorët të cilët jetojnë në këto zona.3

Rishtazi, rezultatet zyrtare të Regjistrimit të Popullsisë, Ekonomive Familjare dhe Banesave në Kosovë, që u krye në prill të vitit 2011, tregojnë se shkalla e punësimit në bujqësi është 4.4 për qind ndërsa numri i popullsisë rurale është 1,078,239 apo 61.97për qind.4

2 Kosova – Memorandumi Ekonomik i Vendit, Banka Botërore. 3 Përgjigjet në Pytësorin e Studimit të Fizibilitetit. Qershor 20124 Agjencia e Statistikave të Kosovës. Regjistrimi i Popullsisë, Ekonomive Familjare dhe Banesave në Kosovë 2011. Të dhënat kryesore në: http://esk.rks-gov.net/rekos2011/repository/docs/Te%20dhenat%20kryesore_ALB.pdf

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

5

2 BUJQËSIA, ZHVILLIMI RURAL DHE INTEGRIMI NË BE

Nw kuadër tw procesit të integrimit evropian kemi dy elemente të rëndësisë së veçantë për sektorin e zhvillimit rural dhe të bujqësisë:

1. “Aspektet ekonomike – gjendja e vendeve në bazë të kriterit ekonomik për anëtarësim, si dhe”

2. Standardet e komunitetit – kapaciteti i vendit për të zbatuar dispozitat ligjore dhe administrative të komunitetit në fushat e zhvillimit rural dhe bujqësisë.” 5

Një numër i madh i normave të detyrueshme dhe rregullave drejtpërdrejt tw zbatueshme pwr vendet anëtare përbëjnë kapitullin për bujqësisë. Përdorimi i duhur dhe zbatimi efektiv i tyre nga një administratë publike efikase është shumë irëndësishëm për funksionimin e Politikës së Përbashkët të Bujqësisë (PPB). Në mënyrë që të zbatojnë në mënyrë efektive PPB, shtetet duhet të forcojnë kapacitetet e tyre dhe strukturat administrative.

2.1 Prioritetet për bujqësisë dhe zhvillim rural

Prioritetet për ofrimin e ndihmës administratave kombëtare në fushën e bujqësisë dhe zhvillimit rural varet kryesisht në kontekstin e veçantë të çdo vendi dhe janë në kornizën e komponentit 1 të IPA (ndihma pwr vendet në tranzicion dhe për ndërtim të institucioneve. Prioritetet qw dalin nga acqui communautaire për të gjitha fushat, duke përshirë ato për ZhRB, përkufizohen me anë të dokumenteve zyrtare tëKomisionit, të tilla si DPISh (Dokumenti Planifikues Indikativ Shumëvjeçar) dhe Partneritetet Evropiane/Anëtarësimit.

Për shtetet kandidate potenciale, mbështetja për miratimin shkallë-shkallë të standardeve të BE është prioritet kyç për ndihmën në ndërtimin e institucioneve. Në fushën e ZhRB, mund të theksohen prioritetet kyçe në vijim:

- “Forcimi i kapacitetit administrativ i administratave bujqësore, në veçanti në fushën e formulimit të politikave bujqësore, analizimit, zbatimit dhe kontrollit.

- Ndërtimin e kapacitetit administrativ për zbatimin në të ardhmen të masave të para-anëtarësimit për zhvillim rural (IPAZhr).” 6

2.2 Strukturat administrative për zbatimin e së drejtës evropiane

Për vendet kandidate, përqendrimi kryesor është në përafrimin legjislativ dhe ndërtimin e kapaciteteve administrative për zbatimin e acquis communautaire që përbën PPB. Zbatimi, menaxhimi dhe kontrolli i PPB kërkon krijimin, ndryshimin dhe/ose përforcimin e strukturave të duhura administrative. Ndërtimi i një

5 Agriculture and Enlargement at: http://ec.europa.eu/agriculture/enlargement/publi/brochure_en.pdf6Agriculture and Rural Development. Priorities for Agriculture and Rural Development at http://ec.europa.eu/agriculture/enlargement/assistance/index_en.htm

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

6

administrate efektive është një proces i nevojshëm për zbatimin me sukses dhe menaxhimin e PPB. 7

Strukturat administrative nuk janë gjithmonë të përcaktuara shprehimisht me anw twacquis communautaire. Në shumë raste, acquis communautaire thjesht përdor shprehje të tilla si “autoriteti kompetent” për t’ju referuar strukturës administrative që është e nevojshme. Kjo do të thotë se i lihet çdo Shteti Anëtarë për të vendosur se cili institucion është përgjegjës për zbatimin efektiv të obligimeve qw dalin nga acquis. Në praktikë, ky institucion është më së shpeshti Ministria e Bujqësisë apo autoriteti kompetent nën përgjegjësinë e saj, për shembull një agjenci gjegjëse. Megjithëkëtë funksionet për të cilat Shtetet Anëtare duhet të kenë kapacitete për t’i zbatuar –përmes strukturave administrative që ato i themelojnë – janë shprehimisht të përcaktuara me anw tw acquis.8

Strukturat kryesore administrative që përcaktohen nga acquis communautaire janë:

2.2.1 Strukturat kryesore / çështjet horizontale

Legjislacioni i BE kërkon nga shtetet anëtare funksionet/institucionet kyçe:9

1. Ministrinë për Bujqësisë dhe Zhvillim Rural*; 2. Zyrën Shtetërore të Veterinarisë me Agjencinë për Identifikimin e Shtazëve; 3. Administratën Shtetërore për Mbrojtjen e Shëndetit të Bimëve; 4. Agjencinë Shtetërore për Sigurinë e Ushqimit;5. Agjencinë e Pagesave; 6. Sistemin e Integruar të Administratës dhe Kontrollit (SIAK); 7. Rrjetin e të Dhënave të Kontabilitetit të Fermave (RRDKF) dhe ; 8. Sistemin Informativ të Tregut (SIT); 9. Komitetin monitorues për zhvillim rural; 10. Autoritetin menaxhues;11. Organin certifikues (Rregullorja e KE nr. 1290/2005)12. Regjistrin e fermerëve.

* Është në përgjegjësinë e secilit shtet anëtar për të vendosur lidhur me emrin e strukturave administrative.

2.2.2 Strukturat e veçanta për organizatat e tregut të BE

Përveç listën së lartcekur të institucioneve kryesore, të nevojshme janë edhe:Strukturat e veçanta për administrimin e organizatave të tregut të BE; Agjencitë e Intervenimit në Treg; Organizatat e Prodhuesve; Distileritë e miratuara për sektorin e verës dhe regjistrat e vreshtave.

7 Ibid8 Guide to the Main Administrative Structures Required for Implementing the Acquis. May 2005 në: adminstructures_version_may05_35_ch_public_en9 Rishikimi funksional i MBPZHR (FRIDOM) në http://map.rks-gov.net/userfiles/file/FRIDOM/Rishikimet_Vertikale/rishikimi_funksional_i_Ministrise_se_bujqesise_pylltarise_dhe_zhvillimit_rural.pdf

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

7

Po ashtu kërkohen edhe struktura administrative jo të veçanta të tilla si: mekanizmat e organizatave të tregut të përbashkët; kërkesat statistikore; zbatimi efektiv i legjislacionit të komunitetit për bujqësinë organike dhe për politikën e cilësisë.10

2.2.3 Strukturat për zhvillim rural

Autoritetet kompetente për masat e zhvillimit rural duhet të përcaktohen nga autoritetet kombëtare (Ministria) dhe më pas duhet të miratohen nga Komisioni. Ajo çfarë kërkohet shprehimisht është themelimi i një komiteti monitorues për vlerësimin e efikasitetit dhe cilësisë së zbatimit të programeve për zhvillim rural.

Lista e lartcekur e kërkesave institucionale të BE nuk është gjithëpërfshirëse.Megjithatë informata shtesë dhe më të hollësishme janë në dispozicion në dokumentin e quajtur “Udhëzim për strukturat kryesore administrative që nevojiten për zbatimin e së acquis communautaire”.11

Kërkesat shtesë nga e drejta evropiane për zhvillim rural

Sipas Rregullores së Këshillit nr. 1698/2005, Grupet Lokale të Veprimit (GLV) janë të nevojshme. Si partneritete publike-private, ato janë në krye të zbatimit të qasjes LEADER (lidhjet ndërmjet ekonomisë rurale dhe veprimeve zhvillimore)12.

E vetmja pjesë e detyrueshme e programimit të zhvillimit rural janë masat agro-mjedisore që përcaktohen me dispozitat aktuale të së drejtës evropiane për zhvillim rural (Rregullorja e Këshillit (KE) nr. 1698/2005).

Përtej kësaj, çdo Shtet Anëtare mund të zgjedhë nëse do të përdor apo jo masat gjegjëse të KE në përputhje me kushtet dhe nevojat e tyre. Megjithatë Shtetet Anëtare sigurojnë shpenzimet minimale për secilin shtyllë (10 për qind për shtyllën 1 dhe shtyllën 3; 25% për shtyllën 2 dhe 5 për qind për LEADER). Shtetet anëtare duhet të themelojnë dhe mirëmbajnë strukturat administrative për masat që ato zbatojnë.13

Sidoqoftë të gjitha strukturat administrative të themeluara duhet të jenë në gjendje që të respektojnë plotësisht rregullat e komunitetit për zbatimin e masave për zhvillimrural.

Kërkesat statistikore në kuptim të përafrimin me BE

Nuk ekziston asnjë udhëzim apo rregullore e vetme që përshkruan kërkesat e përgjithshme statistikore përkitazi me sektorin e bujqësisë për shtetet anëtare të BE.Këto lloje të kërkesave gjenden në rregulloret e veçanta dhe udhëzimet për zbatimin e organizatave të tregut të përbashkët, skemat e zhvillimit rural, rregulloret financiare, etj (statistikat për eksportet/importet, prodhimin e mallrave, strukturat e fermave bujqësore, të ardhurat e bujqve, pagesat e subvencioneve, numri i kërkesave, etj).

10 Ibid11 Ibid12 Shpjegim: Lidhjet ndërmjet ekonomisë rurale dhe veprimeve zhvillimore-LEADER. 13 Council Regulation (EC) No 1698/2005 of 20 September 2005 on support for Rural Development by the European Agricultural Fund for Rural Development (EAFRD) në: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2005:277:0001:0040:EN:PDF

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

8

Shumica e këtyre informatave mblidhen nga organet administrative përgjegjëse për skemat në fjalë apo nga doganat, OJQ tregtare, kompanitë publike dhe private të specializuara në mbledhjen e statistikave të besueshme apo burimet e jashtme të dhënave. Statistikat për të ardhurat e bujqve mblidhen nga RrDKF.14

3 BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL NË KOSOVË

3.1 Zhvillimi institucional dhe kapacitetet

MBPZHR është në proces ristrukturimi dhe reformimi të administratës së saj me qëllim të themelimit të strukturave organizatave në përputhje me PPB dhe kompetente për zbatimin e politikave të IPAZHR nw kuadër tw procesit të integrimit evropian.

Burimi: MBPZHR

Diagrami më sipër paraqet pasqyrën e plotë të strukturës së re të MBPZHR. Risitë në këtë proces janë ngritja e Njësisë së Pagesave dhe e shërbimeve këshillimore në departament. Departamentet e tjera janë: Departamenti i Politikave të Zhvillimit Rural (DPZhR) duke përfshirë Autoritetin Menaxhues; Departamenti i Bujqësisë dhe i Tregjeve (DBT); Departamenti i Shërbimeve Juridike; Departamenti i Administratës; Departamenti i Integrimit Evropian dhe Bashkërendimit të Politikave. Strukturat e tjera administrative në kuadër të MBPZHR janë Instituti Bujqësor në Pejë dhe Instituti

14 Rishikimi funksional i MBPZHR (FRIDOM) në http://map.rks-gov.net/userfiles/file/FRIDOM/Rishikimet_Vertikale/rishikimi_funksional_i_Ministrise_se_bujqesise_pylltarise_dhe_zhvillimit_rural.pdf

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

9

i Vitikulturës dhe Verës në Rahovec. Numri aktual i punonjësve në MBPZHR është 175.15

Ndërkohë Departamenti i Analizave Ekonomike, i cili nuk paraqitet në diagram, u krijua si një departament i ri. Në kuadër të këtij departamenti është zyra e statistikave të MBPZHR që ishte nën Departamentin e Politikave Zhvillimore dhe Statistikave.

Procesi i ristrukturimit nuk është një proces i lehtë dhe gjithnjë përcillet me sfida të tilla si: pakënaqësitë e personelit aktual, pamundësia dhe/ose vështirësitë për punësimin e personelit të ri për të plotësuar të gjitha pozitat, mungesa e buxhetit, etj. MBPZHR po merr mbështetje të madhe në çështjet e personelit përmes një projekti të Bankës Botërore, e cila po punëson rreth 30 punonjës të ri për nevojat e MBPZHR.

Përkundër të gjitha këtyre ndryshimeve dhe përparimin të shënuar gjer më tani, sfidat mbesin ende të njëjta: mungesa e buxhetit për përdorimin dhe zbatimin e politikave, kapacitetet e kufizuara njerëzore në numër dhe shkathtësi. Sipas Raportit të Progresit të KE për vitin 2010, “kapacitetet administrative në institucione të ndryshme mbesin të dobëta dhe burimet njerëzore nuk përdoren në mënyrën më efikase”.16

3.2 Departamenti i Pagesave (Agjencia e Pagesave)

Njësia e Pagesave u themelua me anë të UA nr. 01/2010 dhe në mbështetje të Ligjit nr. 03 /L-098 për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural. Njësia e Pagesave u ngrit në Departament të Pagesave (DP) në vitin 2012 e që është një hap përpara në themelimin e Agjencisë së Pagesave në përputhje të plotë me rregullat dhe procedurat e IPAZHR.Funksioni kryesor i DP është përdorimi dhe zbatimi i skemave përkrahëse që hartohen nga Autoriteti Menaxhues dhe që financohen nga Qeveria e Kosovës, BE dhe organizatat e tjera donatore.

Njësia e Pagesave fillor me tre sektorë: sektorin e pagesave të drejtpërdrejta, sektorin e zhvillimit rural dhe sektorin e TI. Tani, pas ngritjes në departament, ajo funksionon me tetë divizione: zhvillim rural, pagesat e drejtpërdrejta, inspektimin teknik, financat, TI, regjistrat, administratën dhe marketing.

Personeli aktual (18 duke përfshirë 5 nga projekt i BB) i DP po trajnohet dhe mësohet me procedurat për zbatimin e skemave të pagesave të drejtpërdrejta për zhvillim rural. Në vitin 2011 ky personel pranoi 17,916 kërkesa ndërsa në vitin 2012 u pranuan rreth 22,400 kërkesa për pagesa të drejtpërdrejta dhe projekte të zhvillimit rural.17 Dy modele të softuerit u përgatitën për Njësinë e Pagesave (një modul për pagesat e drejtpërdrejta dhe tjetri për projektet e zhvillimit rural) por nuk janë të lidhura me programet për regjistrimin e fermerëve dhe SIPT.

Me riorganizimin e ri të MBPZHR dhe ngritjen e Njësisë së Pagesave në Departament, mendohet që zyrtarët komunalë të bujqësisë do të bëhen personel i MBPZHR.Gjithashtu, 20 punonjës rajonal të MBPZHR do të emërohen nga DP në pozitën e inspektorëve teknik.

15 MBPZhR, Divizioni i personelit. 16 Raporti i Progresit për Kosovën. Komisioni Evropian 2010.17 Departamenti i Pagesave. MBPZhR

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

10

Sipas Strategjisë për Zhvillim të Njësisë së Pagesave 2010 – 2015 (miratuar më 2010), parashihen strukturat dhe zhvillimet në personel si në vijim:18

Sektori Mars 2010

Fundi i vitit 2010

Fundi i vitit 2011

Fundi i vitit 2012

Fundi i vitit 2013

Fundi i vitit 2014

Fundi i vitit 2015

Drejtori i Departamentit 1 1 1 1 1 1 1

Zhvillim Rural 3 5 11 11 14 14 14

Pagesat e drejtpërdrejta 3 5 11 11 11 11 11

Inspektorati teknik 0 2 3 3 3 3 3Kontrolli në vendngjarje RO 0 14 14 15 15 20 20

IT & regjistrat 2 2 5 10 10 10 10

Departamenti Ligjor 0 0 0 0 4 4 4

Departamenti Financiar 0 0 0 0 4 4 4Departamenti i Administratës 0 0 0 0 3 3 3

Auditimi i brendshëm 0 0 0 0 3 3 3

Numri i përgjithshëm 9 29 45 51 68 73 73

Projekti i Bankës Botërore po mbështet NJP me personel të ri. Në përgjithësi, 19 punonjës do të punësohen në NJP, 14 prej të cilëve do të jenë inspektorë teknikë. Pesë (5) prej tyre tashmë janë punësuar (2 nga ta në projektet e zhvillimit rural; dhe 2 në sektorin e kontrollit dhe 1 në sektorin e TI).19 Në vitin 2012, Departamenti i Pagesave u larguar nga zyrat e MBPZHR në një zyre me hapësirë të përshtatshme.

Ndonëse është ngritur në departament dhe kanë më shumë punëtorë, stafi po ballafaqohet me vështirësi dhe sfida në përmbushjen e misionit të tyre. Duke pasur parasysh volumin e madh të punës që ata kanë, përveç sfidave të tyre të brendshme teknike dhe funksionale (mungesa e personelit, TI), DP po ballafaqohet me sfida të tjera e jashtme: regjistrat e vjetërsuar kadastral dhe të pronës; prirjet për mashtrim nga ana e parashtruesve të kërkesave (më shumë se një kërkesë nga e njëjta fermë).

Përveç kësaj, një sfidë tjetër e rëndësishme, ende e pazgjidhur, është çështja e “zyrtarëve komunalë të bujqësisë” të cilët mendohet se do të bëhen punonjës të MBPZHR të ngarkuar me SIPT dhe programet e regjistrit të fermerëve dhe pranimin ekërkesave nga fermerët. Kwta zyrtar janë (ose duhet të jenë) një lidhje shumë e rëndësishme në mes të fermerëve dhe DP, duke u shndërruar kështu në filtrin kryesor të problemeve që në fillim të procesit para se problemet të paraqiten në DP. Kwta zyrtar nuk e kryejnë këtë përgjegjësi duke qenë punonjës të komunës që janë; prandaj kjo çështje duhet të trajtohet në një mënyrë të tillë që DP duhet të ketë personelin e tij të përhershëm në të gjitha komunat.

DP ende kryen manualisht duke shënuar të dhënat e përgjithshme nga kërkesat për projektet e zhvillimit rural në një bazë të dhënave. Këto të dhëna janë në dispozicion në regjistrat e tjerë si SIPT dhe Regjistrin e Fermerëve, dhe I&R të Shtazëve por softueri aktual që përdoret nga DP nuk është i lidhur me këta regjistra. Tani duhet të trajtohet dhe zgjidhet çështja se si të përdoren më mirë burimet që janë në dispozicion.

18 Strategjia për zhvillimin e mëtutjeshëm të NJP të MBPZHR, 2010-2015. 19 Departamenti i Pagesave. MBPZhR

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

11

Natyrisht duhet që të arrihet një marrëveshje ndërmjet hisedarëve për lidhjen e këtyre regjistrave dhe qasjen në ato nga një aplikacion i vetëm softuerik.

Regjistri i fermerëve

Regjistri i fermerëve është një nga komponentët e Sistemit të Integruar të Administratës dhe Kontrollit të BE. Themelimi i Regjistrit të Fermerëve mëton përgatitjen e Kosovës për zbatimin e planit kombëtar të zhvillimit rural dhe bujqësisë dhe për ofrimin e informatave për strukturën e tanishme të pronave bujqësore për planifikim më të mirë dhe për zbatimin e politikave të bujqësisë dhe zhvillimit rural në përputhje me të drejtën evropiane.

Regjistri i fermerëve në Kosovë u themelua me anë të Udhëzimit Administrativ nr.7/2011 në mbështetje të Ligjit nr. 03/L-098 për Bujqësi dhe Zhvillim Rural. Në përputhje me këtë UA, të gjithë fermerët të cilët aplikojnë për mbështetje financiare (pagesa të drejtpërdrejta dhe projektet e zhvillimit rural) e kanë për detyrim regjistrimin paraprak në regjistrin e fermerëve. Të gjithë fermerët të cilët plotësojnë kushtet e regjistrimit marrin nga një numër të identifikimit të fermës (NIF) që duhet të përdoret në të gjithat regjistrat e tjerë lidhur me bujqësinë dhe zhvillimin rural.

Për Departamentin e Pagesave regjistri i fermerëve është një mjet shumë i rëndësishëm për administrimin e pagesave, kontrollit dhe mbikëqyrjes së përgjithshme të gjendjes. Mbledhja e të dhënave për regjistrin e fermerëve filloi për herë të parë në Kosovë në vitin 2011, gjatës fushatës së parashtrimit të kërkesave për skemën e pagesave 2011-2012. Deri më sot, në përgjithësi janë regjistruar 16,616fermerë.20

3.3 Shërbimet këshillimore

Shërbimet këshillimore për bujqësi dhe zhvillim rural u themeluan dhe ishin funksionale që nga viti 2004. Ato funksionojnë si divizion në kuadër të Departamentit për Zhvillim Rural dhe Shërbime Këshillimore. Tani në vitin 2012, me riorganizimin e MBPZH, shërbimet këshillimore u ngritën në departament të përbërë nga tri divizione: shërbimet e këshillimit teknik; këshillimi ekonomik, social dhe ligjor; informata, monitorim dhe trajnim. Numri i përgjithshëm i parashikuar i punonjësve në nivelin qendror është 15 ndërsa në nivelin lokal është 68 këshilltarë.

Ligji nr. 04/L-074 për shërbimet këshilluese për bujqësi dhe zhvillim rural u miratua në shkurt të vitit 2012. Po ashtu Strategjia për Shërbimet Këshilluese 2011-2015 u hartua dhe u miratua nga Qeveria. Shërbimet këshilluese janë të organizuara në shërbimet publike dhe private në dy nivele: nivelin qendror dhe lokal. Shërbimet këshilluese për bujqësi dhe zhvillim rural janë themeluar në shtatë zyra rajonale në vend dhe funksionojnë në kuadër të MBPZHR. Shërbimet këshilluese në nivel komunal janë themeluar në të gjitha komunat e Kosovës.

Funksioni kryesor i Departamentit për Shërbime Këshillimore është ofrimi i këshillave ekonomike, ligjore dhe sociale për prodhuesit e bujqësisë. Departamenti është

20 Departamenti i pagesave. MBPZhR

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

12

gjithashtu përgjegjës për planifikimin, bashkërendimin dhe mbikëqyrjen e shërbimeve këshilluese në nivel lokal. Departamenti në bashkëpunim dhe bashkërendim me departamentet e tjera (DZHR, DP) të MBPZHR harton informata për ngjarjet/materialet dhe mbështet bujqit në procesin e parashtrimit të kërkesave.21

Në vitin 2011, më shumë se 6,396 bujq u trajnuan në fusha të ndryshme përmes projektit të financuar nga MBPZHR “Zhvillimi i zonave rurale përmes promovimit të shërbimeve këshillimore, në vlerë prej 200,000 eurosh. Për projektin në fjalë ishte shpallur tender nga MBPZHR dhe ai ishte zbatuar nga një kompani vendase.22

Ndonëse funksionojnë, shërbimet këshillimore nuk janë në nivel të kënaqshëm dhe ato duhet të përmirësojnë punën e tyre. “Shërbimet këshillimore ende nuk njoftojnë bujqit se si të parashtrojnë kërkesën për grante”.23 Kjo është nënvizuar në Raportin e Progresit për Kosovën për vitin 2011. Gjithashtu në mbledhjen e fundit të DPSA Kosovë – BE, përmirësimi i shërbimeve këshillimore u konsiderua si një nga sfidat kryesore. Duhet të ofrohen shërbime këshilluese për grante dhe subvencione bujqve për të rritur të ardhurat e tyre dhe për të përmirësuar cilësinë e prodhimeve bujqësore.

Tani për tani, ata nuk kanë numrin e mjaftueshëm të personelit, pra vetëm 7 nga 15 punonjës të parashikuar punojnë në Departamentin e Shërbimeve Këshillimor. Ky fakt është i rëndësishëm por nuk është arsye i të qenit joefikas në përmbushjen e funksionit të shërbimeve këshillimore. Shërbimet këshillimore duhet të merren më seriozisht në të gjitha nivelet e sistemit, duhet të jenë më profesioniste dhe duhet të jenë më afër bujqve. Fjalia “më profesioniste” do të thotë: “këshilltarët e licencuar” me përgjegjësitë e tyre të qarta për procesin në fjalë; raportim efikas, monitorim dhe një sistem kontrolli.

3.4 Legjislacioni

Në procesin e krijimit të kornizës ligjore në fushën e Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural janë marrë parasysh standardet përkitazi me këto fusha. Deri më tani, Kosova kamiratua disa nga parimet themelore të legjislacionit të BE në fushën e bujqësisë dhe zhvillimit rural duke përfshirë legjislacionin dytësor. Lista në vijim paraqet bazën ligjore për zbatimin e politikave në këtë fushë.

- Ligji nr. 03/L-098 për Bujqësi dhe Zhvillim Rural, - Ligji nr. 03/L-016 për Ushqim, i shpallur me dekretin nr. DL-004-2.009 më 6

mars 2009, - Ligji nr. 03/L-029 për Inspekcionin Bujqësor, i shpallur me dekretin nr. DL-065-

2.008 më 13 dhjetor, - Ligji nr. 02/L-122 për bujqësi organike, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut

nr. 2008/2 më 8 janar 2008,

21 Akti për organizimin e brendshëm dhe sistematizim të MBPZHR. 22Raport nga mbledhja e PDSA, Agri_FS 2012. 23Raporti i Progresit për Kosovën. Komisioni Evropian 2011.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

13

- Ligji nr. 2004/21 për veterinarinë, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2004/28 më 30 korrik 2004,

- Ligji nr. 2004/33 për produktet e blegtorisë, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2004/39 më 14 tetor 2004,

- Ligji nr. 2005/02-L10 për përkujdesjen ndaj kafshëve, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2005/24 më 9 maj 2005,

- Ligji 03/L-042 07 për mbrojtjen e produkteve të bimëve, i shpallur me dekretin nr. DL-061-2008 më 27 nëntor 2008,

- Ligji nr. 2003/9 për ndryshimin e ligjit nr. 03/L-004 për kooperativat bujqësore, i shpallur me dekretin nr. DL-050-2008 më 13 tetor 2008,

- Ligji nr. 2007/02-L98 për mbrojtjen e varieteteve të bimëve, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2008/24 më 16 maj 2008,

- Ligji nr. 02/L-111 për bletari, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2008/5 më 8 shkurt 2008,

- Ligji nr. 02/L-95 për mbrojtjen e bimëve, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2007/6 më 31 janar 2007,

- Ligji nr. 2005/02-L26 për tokën bujqësore, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2006/37 më 23 qershor 2006,

- Ligji nr. 2005/02-L9 për ujitjen e tokës bujqësore, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2005/49 më 25 nëntor 2005,

- Ligji nr. 2004/13 për materialin fidanor më 28 maj 2004,- Ligji nr. 2003/5 për farërat, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2003/10

më 15 prill 2003,- Ligji nr. 2003/10 për plehrat artificiale, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut

nr. 2003/22 më 23 qershor 2003,- Ligji nr. 2005/02-08 për verën, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr.

2005/47 më 14 tetor 2005,- Ligji nr. 04/L-040 për rregullimin e tokës (që hyri në fuqi më 22 shkurt 2012), - Ligji nr. 2005/02-L9 për ujitjen e tokës bujqësore, i shpallur me Rregulloren e

UNMIK-ut nr. 2005/49 më 25 nëntor 2005, - Ligji nr. 04/L-041 për prodhimin, grumbullimin, përpunimin dhe tregtimin e

duhanit (që hyri në fuqi më 25 nëntor 2011),- Ligji për shërbimet këshilluese, i miratuar nga Kuvendi i Kosovës më 16 shkurt

2012.- Udhëzimi Administrativ nr. 11/2011 për masat dhe kriteret për mbështetjen në

bujqësi dhe zhvillim rural në vitin 2012. - Udhëzimi Administrativ nr. 12/2011 për pagesat e drejtpërdrejta në bujqësi.24

Gjatë vitit 2011, katër ligje u rishikuan dhe u hartuan tabelat e harmonizimit si pjesë e përafrimit të legjislacionit me të drejtën evropiane. Këto katër ligje janë: Ligji nr. 2004/33 për blegtorinë; Ligji nr. 02/L-122 për bujqësinë organike; Ligji nr. 02/L-95 për mbrojtjen e bimëve dhe Ligji nr. 02/L-09 për ujitjen e tokës bujqësore. Ndërkohë janë

24 Raporti i vitit 2011 për monitorimin e zbatimit të PBZHR 2007-2013.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

14

nxjerrë 15 udhëzime administrative dhe 7 të tjera në procedurë të miratimit.25 Ligjet dhe aktet nënligjore që MBPZHR i ka planifikuar për miratim për vitin 2012 janë:

- Ligji për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit nr. 03/098 për bujqësi dhe zhvillim rural (i botuar në Gazetën Zyrtare të Kosovës më 16 tetor 2012);

- Miratimi i Ligjit për bujqësinë organike (qershor 2012);- Miratimi i Ligjit për pasurimin e miellit (qershor 2012);- Miratimi i Ligjit për regjistrimin e bujqësisë (projektligji u miratua në qershor të

vitit 2012);- Miratimi i Ligjit për OMGJ (dhjetor 2012);- Miratimi i Ligjit për ndryshimin e Ligjit nr. 2004/33 për blegtorinë (dhjetor

2012);- Miratimi i Ligjit për ndryshimin e Ligjit nr. 2003/5 për farërat (shtator 2012);- Miratimi i Ligjit për ndryshimin e Ligjit nr. 2004/13 për materialin fidanor

(shtator 2012);- Miratimi i 21 akteve nënligjore i planifikuar për vitin 2012 (dhjetor 2012);26

Ndonëse janë planifikuar, Ligji për OMGJ, Ligji për ndryshimin e Ligjit nr. 2003/5 për farërat dhe Ligji për ndryshimin e Ligjit nr. 2004/13 për materialin fidanor u shtyn për vitin 2013.

Kjo tregon që procesi i përafrimit me acquis communautaire është një proces i vështirë dhe përcillet jo vetëm me sfida në zbatim, por edhe me probleme dhe vonesa në hartimin dhe/ose rishikimin e ligjeve. Përveç kësaj, raportet nga organizatat e ndryshime ndajnë mendimin e njëjtë për zbatimin e legjislacionit në Kosovë, për shembull:

“Kosova dhe donatorët e interesuar kanë harxhuar përpjekje dhe burime të konsiderueshme në miratimin e legjislacionit të ri dhe të rishikuar, me qëllim të respektimit të procesit të integrimit evropian. Procesi i integrimit evropian është shumë i ndërlikuar duke marrë parasysh numrin e madh të direktivave, rregulloreve dhe standardeve që duhet të përmbushen. Kosova duhet të jetë në gjendje që t’i zbatojë edhe ato.”27

Gjithashtu në Raportin e Progresit për Kosovën të vitit 2011, i hartuar nga Komisioni Evropian, theksohet kjo çështje: “në fushën e bujqësisë dhe të politikës së zhvillimit rural ka pasur veprimtari të kufizuara legjislative dhe zbatimi i kornizën legjislative mbetet një sfidë kryesore”.

Gjer më tani, fusha e bujqësisë dhe e zhvillimit rural është pothuajse e mbuluar me legjislacionin parësor por legjislacioni dytësor nuk është në nivel të kënaqshëm.Prandaj prioritete kyçe duhet të jenë legjislacioni dytësor dhe procesi i rishikimit dhe përafrimit të ligjeve me të drejtën evropiane. Një plan/strategji kombëtare për

25 Procesi i dialogut të stabilizim-asociimit UE – Kosovë. 26 Konstatimet përfundimtare të PDSA, mars 2012_Final_02052012. 27 AgCLIR: KOSOVO. Commercial Legal and Institutional Reform Diagnostic of Kosovo’s Agriculture Sector. Mars 2010 në http://egateg.usaid.gov/sites/default/files/Kosovo_Ag.pdf.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

15

përafrimin e legjislacionit kombëtar me legjislacionin e BE duhet të shqyrtohet si një zgjidhje e mundshme.

Sfidat kryesore janë: zbatimi i ligjeve, mungesa e kapaciteteve njerëzore/personelit, mungesa e njohurisë së duhur, mungesa e buxhetit për kapacitetit e zbatimit të legjislacionit.

3.5 Korniza e politikave dhe e strategjive

Në Kosovë, MBPZHR është përgjegjëse për hartimin dhe zbatimin e politikave kombëtare të bujqësisë dhe zhvillimit rural. Prandaj MBPZHR hartoi Planin për Bujqësi dhe Zhvillim Rural (PBZHR) 2007-13 dhe i njëjti u miratua nga Qeveria më 4 prill 2007, zbatimi i së cilit është i mbështetur në Ligjin nr. 03/L-098 për bujqësi dhe zhvillim rural. Synim i PBZHR është sigurimi i një kornize që do ta ndihmojë Kosovën për:

a. Të ristrukturuar sektorin e bujqësisë në përputhje me atë të BE, dhe b. Të përmirësuar standardet e jetesës të popullsisë rurale në Kosovë.

PBZHR është i bazuar në dy shtylla; shtylla e parë synon zhvillimin e bujqësisë ndërsa shtylla e dytë synon zhvillimin rural. Hartimi i PBZHR 2007-2013 në pjesën për zhvillimin rural është i mbështetur në dispozitat e Rregullores së Këshillit për Mbështetjen e Zhvillimit Rural 2007-13 (Rregullorja nr. 1698/2005 e Këshillit për Fondin Evropian të Bujqësisë për Zhvillim Rural [FEBZHR]).28

Deri më tani, PBZHR 2007-13 është përditësuar dy herë. Përditësimi i parë i PBZHR 2007-13 u bë në vitin 2009 për periudhën 2009-13, kurse përditësimi i dytë u bë në vitin 2010 për periudhën 2010-13.

PBZHR 2010-13 krijon një kornizë planifikimi afatmesme për zhvillimin e sektorit të bujqësisë në Kosovë. Ai merr parasysh: natyrën ekzistuese dhe në ndryshim e sipër të PPB të UE, në veçanti përkrahjen e drejtpërdrejtë si masat e shtyllës 1 të PPB; 4 boshtet e Strategjisë së UE për zhvillim rural 2007-13, (aftësinë konkurruese, mjedisin dhe përdorimin e qëndrueshëm të tokës, cilësinë e jetës dhe shumëllojshmërinë rurale, si dhe strategjitë për zhvillimin e komuniteteve lokale); IPA të BE për Ballkanin Perëndimor dhe Partneritetin Evropian.29

Një përpjekje e madhe u ndërmor në vitin 2009 për të ndërtuar kapacitetin e MBPZHR në fushën e agro-mjedisit, në mënyrë që Kosova të përafrojë veten me Politikën e Përbashkët të Bujqësisë dhe politikën agro-mjedisore të BE. Kjo çoi në themelimin e grupit punues agro-mjedisor të MBPZHR dhe hartimin e një dokumenti gjegjës për çështjet e politikës agro-mjedisore të rëndësishme për Kosovën.30

MBPZHR po ashtu ka hartuar strategjitë për nën-sektorët e hortikulturës, blegtorisë dhe pylltarisë. Ndërkohë u hartuan strategjitë për rregullimin e tokës, shërbimet këshilluese dhe njësinë e pagesave (tani departamentin e pagesave). Shkalla e

28 Plani për Bujqësi dhe Zhvillim Rural 2010-13.29 Ibid30 Plani për Bujqësi dhe Zhvillim Rural 2010-13 (shtojca 8).

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

16

zbatimit të politikave dhe strategjive kombëtare ende nuk është në nivel të kënaqshëm dhe në të ardhmen kjo duhet të konsiderohet si një çështje me prioritet për përmirësim.

3.6 Përkrahja e drejtpërdrejtë/pagesat

Politika e zhvillimit rural në Kosovë rregullohet me anë të Ligjit nr. 03/L-098 për bujqësinë dhe zhvillimin rural ndërsa prioritetet për zhvillimin rural bazohen në PBZHR 2007-13 (tashmë i përditësuar 2010-13) që hartohet duke u mbështetur në rregulloret e BE për zhvillim rural. Strategjia e PBZHR 2010-13 në pjesën gjegjëse për zhvillimin rural ka marrë parasysh FEBZHR (Rregullorja nr. 1698/2005 e Këshillit).31

Mbështetja e qeverisë së Kosovës për sektorin e bujqësisë dhe zhvillimit rural është e bazuar në PBZHR 2007-13. Kjo përfshin masat e përkrahjes së drejtpërdrejtë që janë shumë të harmonizuara me masat e Shtyllës I të PPB. Këto masa janë përfshirë për ta bërë PBZHR 2007-13 një kornizë të politikave të plotë dhe gjithëpërfshirëse që pasqyron masat nga shtyllat I dhe II të PPB.

Në Kosovë, përkrahja e paraqitur në vitin 2009 lidhet me llojin e prodhimit. Në vitin 2009 dhe atë 2010 u zbatuan këto masat të përkrahjes së drejtpërdrejtë: premitë për krerë për lopët mjelëse dhe mëshqerrat; premitë për krerë për dele dhe dhi; pagesat për sipërfaqe për grurë dhe subvencionet për lëndë djegëse për korrjen e drithërave.Masat e përkrahjes së drejtpërdrejtë nuk janë plotësisht në përputhje me përkrahjen e PPB sipas shtyllës së parë për shkak se PPB ka kaluar nëpër procesin e shkëputjes nga lidhja me prodhimin. Prandaj këto pagesa të drejtpërdrejta kombëtare do të duhet të korrigjohen në planin afatgjatë.32

Skemat e reja të përkrahjes së drejtpërdrejtë u paraqitën edhe për kulturat industriale (misër, luledielli dhe vaji colza) që kanë mundësi zhvillimin e agro-përpunimit.

Zbatimi i PBZHR

Synimet dhe masat për bujqësi dhe zhvillim rural për arritjen e këtyre synimeve janë përkufizuar në mënyrë të qartë nga MBPZHR në PBZHR 2007-2013. Një prej synimeve kyçe të MBPZHR është rritja e aftësisë konkurruese të prodhuesve vendas.Me qëllim të arritjes së zhvillimit të qëndrueshëm rural në Kosovë dhe për të përafruar politikën e bujqësisë dhe të zhvillimit rural, u miratuan masat e zhvillimit rural në përputhje me katër boshtet e PPB të BE.

Deri më tani, MBPZHR ka zbatuar masat në vijim:33

∑ Zhvillimi i trajnimit profesional për të përmbushur nevojat rurale (masa 1),∑ Ristrukturimi i potencialit fizik në sektorin agro-rural (masa 2), ∑ Menaxhimi i burimeve të ujit për bujqësi – rehabilitimi i sistemit të ujitjes

(masa 3);∑ Përmirësimi i përpunimit dhe tregtimit të prodhimeve bujqësore (masa 4);

31 Plani për Bujqësi dhe Zhvillim Rural 2010-1332 Ibid33 Raporti i vitit 2011 për Monitorimin e Zbatimit të PBZHR 2007-2013.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

17

∑ Përmirësimi i menaxhimit të burimeve natyrore (masa 5); ∑ Përkrahja për zhvillimin e komunitetit lokal, pra GLV (masa 8).

Masat e zhvillimit rural në PBZHR 2007-13 mbulojnë masat shtesë për qumësht, pemë dhe perime, vreshta, vezë, bletë, makineri dhe konsolidimin e tokës në kuadër të masës 2. Plani gjithashtu përfshin pagesat e drejtpërdrejt për sektorin e blegtorisë (lopët mjelëse, mëshqerrat, delet dhe dhitë) dhe drithërat (grurë dhe misër). Ende nuk ka filluar zbatimi i masës 6 (diversifikimi i fermave dhe veprimtaritë alternative në zonat rurale) dhe i masës 7 (përmirësimi i infrastrukturës rurale dhe ruajtja e trashëgimisë rurale). Për vitin 2012 janë planifikuar veprimtaritë në vijim për zbatimin e PBZHR:

1.Ndryshimi dhe plotësimi i Ligjit nr. 03/L-98 për bujqësi dhe zhvillim rural (është kryer);

2.Përcaktimi i masave për pagesat e drejtpërdrejta dhe pagesat e zhvillimit rural (është kryer);

3.Udhëzimet administrative për: - Masat përkrahëse dhe kriteret për bujqësi dhe zhvillim rural për vitin 2012

(është kryer);- Pagesat e drejtpërdrejta për vitin 2012; (është kryer) - Grupet lokale të veprimit (që ende nuk është zbatuar).

Hollësitë e vlerësuara financiare për zbatimin e masave për vitin 2012 paraqiten në tabelat e mëposhtme.

Pagesat e drejtpërdrejta

Masat e pagesave të drejtpërdrejta/subvencionet Vlerësim i shpenzimeve/€

Dele dhe dhi/për krerë = 1,600,000Lopë mjelëse/për krerë = 1,300,000Sipërfaqe me grurë/he = 3,300,000 Sipërfaqe me drithëra/he = 1,000,000 Sipërfaqe me farëra gruri /he = 200,000 Luledielli/vaj colza/he = 200,000 Koshere bletë = 200,000 Në përgjithësi = 7,800,000

Burimi: MBPZHR

Projekte e zhvillimit rural

Masat/projektet e zhvillimit rural Vlerësim i shpenzimeve Masa 1: Shërbimet këshilluese = 200,000Masa 2: Masa shtesë/prodhimi i qumështit = 600,000Masa 2: Masa shtesë/prodhimi i vezëve = 200,000Masa 2: Masa shtesë/serrë = 450,000Masa 2: Masa shtesë/pemët = 600,000Masa 2: Masa shtesë/vreshtari = 200,000

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

18

Masa 2: Rregullimi/konsolidimi i tokës = 625,000Masa 2: Kadastra vreshtarie = 250,000Masa 3: Masa shtesë/ujitje = 2,000,000Masa 4: Agro-përpunimi dhe tregtimi i prodhimeve bujqësore = 2,600,000 Masa 5: Masa/ripyllëzimi = 300,000Masa 8: Përkrahja e projekteve për grupet lokale të veprimit = 150,000

Në përgjithësi = 8,175,000Burimi: MBPZHR

Në vijim është buxheti i planifikuar për tërë zbatimin e PBZHR 2007-13 sipas bishteve.

Boshtet Milion euro % Burimi1 – Aftësia konkurruese 109,9 65,3 Shpenzim publik 2 – Agro-mjedisi 12,0 7,1 Financim publik vendas 3 – Diversifikimi i fermave 30,4 18,1 Kontribute nga donatorët 4 – Zhvillimi lokal 16,0 9,5 Fondet privateNë përgjithësi 168,4 100% Kostoja e përgjithshme

Burimi: MBPZHR

Me qëllim të zbatimit të gjitha këtyre masave, MBPZHR ka krijuar bazën e nevojshme ligjore: Ligji nr. 03/L-098 për bujqësi dhe zhvillim rural dhe udhëzimin administrativ nr. 11/2011 për masat dhe kriteret e përkrahjes në bujqësi dhe zhvillim rural; udhëzimin administrativ nr. 12/11 për pagesat e drejtpërdrejta, strukturën organizatave: departamenti i hartimit të politikave rurale – autoritetin menaxhues, mekanizimin zbatues, njësia e pagesave, grupi drejtues vlerësues dhe komitetin monitorues.

Sipas raportit për monitorimin e zbatimit për vitin 2011, problemet kyçe që u identifikuan gjatë zbatimit të PBZHR 2007-13 ishin: ngarkesa me punë e personelit të departamentit të pagesave; mungesa e burimeve të bashkë-financimit; mungesa e kërkesave të qarta për investimet e pranueshme; mungesa e regjistrit të bujqësisë; problemet pronësore; mirëmbajtja e dobët e regjistrit për identifikimin e kafshëve dhe niveli i ulët i njoftimit të bujqve.34

Përkundër potencialit të saj, sektori i bujqësisë në Kosovë mbetet i pazhvilluar dhe sfidat kryesore, të tilla si infrastruktura e dobët, të drejtat pronësore, kreditë e papërshtatshme, mekanizmat joefikas të kontrollit të cilësisë dhe standardet e ulëta të arsimit, duhet të trajtohen.35

Prioritetet e PBZHR duhet t’i përshtaten më shumë nevojave rurale (infrastrukturë, shërbime publike, shumëllojshmëri e veprimtarive) për të përmirësuar procesin e zhvillimit lokal. Duhet t’i jepet prioritet i lartë masave të infrastrukturës dhe diversifikimit dhe prandaj duhet të ndahen mjetet e mjaftueshme financiare. Masat 6 (diversifikimi) dhe 7 (infrastruktura rurale ) duhet të zbatohen.36

34 Raporti i vitit 2011 për Monitorimin e Zbatimit të PBZHR 2007-2013. 35 Austrian Development Cooperation. Kosovo Country Programme 2008-2011 në http://www.entwicklung.at/uploads/media/Kosovo_Country_Programme_2008_2011_02.pdf36 Raporti Vlerësues Afatmesëm i PBZHR 2007-2013.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

19

Skemat e kredive rurale

Sektori i bujqësisë dhe zhvillimit rural vazhdon të përballet me kushte të vështira të qasjes në financa. Nga 1.2 miliard euro të kredive të miratuara në Kosovë gjatë vitit 2011, vetëm 3.6 për qind apo 40 milion euro u miratuan për sektorin agro-bujqësor. Institucionet mikrofinanciare sigurojnë një pjesë të madhe të kredive agro-bujqësore –përafërsisht 45 për qind. Mesatarja vjetore e kamatës ishte shumë e lartë, pra 22 për qind (ndërsa shkalla më e lartë arriti në 25 për qind) në krahasim me 11% për qind për sektorin e ndërtimtarisë.

MBPZHR po punonte në themelimin e një fondi garantues për kreditë agro-bujqësore. Studimi i Fizibilitetit është përfunduar. Që nga shtatori i vitit 2012, sektori i bujqësisë nuk do të trajtohet si sektor i rrezikut të lartë për huadhënie nga sektori bankar dhe bujqit do të kenë qasje më të lehtë në kreditë bujqësore. Kjo është për shkak se Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, Ambasada e SHBA-ve në Kosovë dhe gjashtë bankat më të mëdha në vend nënshkruan marrëveshjen për fondin garantues për kredi në bujqësi, përmes së cilit garantohen kredi në vlerë prej 20.1 milion eurosh për sektorin e bujqësisë.37 Ky është një hap përpara në përmirësimin e skemës së kredive rurale në Kosovë.

3.7 Sistemi kadastral dhe politika e tokës

Agjencia Kadastrale e Kosovës (AKK), e cila funksionon në kuadër të Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, është i vetmi autoritet në Kosovë për kadastër dhe gëzon të drejtën për të krijuar dhe ruajtur regjistra zyrtar të përgjithshëm për pronën e paluajtshme si dhe për të nxjerrë aktet e tjera normative përkitazi me veprimtaritë kadastrale. Të gjitha këto çështje janë të rregulluara me anë të Ligjit nr.04/-L-013 për Kadastër.

Zyrat kadastrale komunale dhe gjeodetët janë të organizuar dhe kryejnë punën e tyre në kuadër të Agjencisë. Kosova ka një regjistër të vetëm të drejtave të pronës së paluajtshme (RDPP) (Ligji nr. 2002/05), ku të gjitha njësitë e pronave kadastrale dhe titujt regjistrohen dhe baza qendrore e të dhënave e këtij regjistri menaxhohet nga AKK. Parcelat e tokës bujqësore regjistrohen në këtë regjistër si parcela të tokës kadastrale për përdorim bujqësor dhe mbulon 53 për qind të territorit të Kosovës.38

Për qëllime të përdorimit të saj të brendshëm në MBPZHR ekzistojnë edhe dy sisteme tjera për identifikimin e parcelave të tokës bujqësore.

Sistemi i identifikimit të parcelave të tokës (SIPT)

Një prej komponentëve kryesor të Sistemit të Integruar të Administratës dhe Kontrollit (SIAK) është Sistemi i Identifikimit të Parcelave të Tokës (SIPT) e që është një mjet i rëndësishëm për kontrollimin e subvencioneve të bujqësisë që sigurohen

37 Edhe 20 milion euro për kredi bujqësore. Shtator 2012. MBPZhR në: http://www.mbpzhr-ks.net/?id=5,127,0,163,a,81538 Përgjigjet në Pytësorin e Studimit të Fizibilitetit. Qershor 2012.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

20

nga PPB e BE. Krijimi i sistemit të SIPT në Kosovë u mbështet nga projekti i financuar përmes IPA “Përkrahja e mëtutjeshme për përdorimin e tokës” në vitin 2011. Softueri është tashmë plotësisht funksional dhe po përdoret nga Departamenti i Pagesave për të menaxhuar subvencionet kombëtare (në bazë të zonë) dhe grantet për bujqit. Ky softuer është i lidhur me softuerin e regjistrit për fermerët dhe mund të përdoret nga shumë shfrytëzues në të njëjtën kohë.39

Sistemi kadastral për menaxhimin e vreshtarisë dhe industrisë së verës në Kosovë

Me qëllim të menaxhimit të vreshtarisë dhe sektorit të verës në Kosovë, MBPZHR ka krijuar sistemin kadastral të vreshtarisë që mundëson identifikimin e parcelave, bujqve dhe mbledhjen e të dhënave të tjera të rëndësishme për këtë sektor. Sistemi integron të gjitha të dhënat në një bazë të vetme të dhënave në ORACLE dhe mundëson paraqitjen e të dhënave tekstuale dhe grafike të përcjella me formularët, raportet dhe statistikat e tjera. Programi i saj përfundimtar KaveKO v1.2 është i bazuar në WEB platformën – server që mundëson qasjen edhe nga një distancë e kjo gjë mundëson menaxhimin e lehtë dhe efikas të sistemit kadastral të vreshtarisë në Kosovë.40

Gjithashtu regjistri i vreshtarisë duhet të lidhet me ose duhet të jetë i qasshëm nga regjistrat e tjerë në dispozicion në Kosovë si: SIPT, regjistri i fermerëve, regjistrimin për identifikimin dhe regjistrimin e kafshëve.

Toka bujqësore

Ligji nr. 04/L-40 për rregullimin e tokës hyri në fuqi në shkurt të vitit 2012. Po ashtu Strategjia për rregullimin e tokës 2010–2020 dhe plani i veprimit për zbatimin e saj u miratuan nga qeveria në qershor të vitit 2011. Strategjia është e mbështetur në Ligjin për tokën bujqësore dhe ka cak rregullimin e tokës së papërfunduar dhe rregullimin vullnetar të tokës.

Konsolidimi i papërfunduar i tokës nga e kaluara është një çështje shumë sfiduese për MBPZHR dhe sektorin e bujqësisë. Me mbështetjen e MBPZHR dhe përmes projektit të vet për konsolidimin e papërfunduar të tokës, në vitin 2011 rreth 3,000 he u regjistruan në RDPP. Në dekadën e fundit, toka bujqësore ishte nën sulm nga veprimtaritë e pakontrolluara të ndërtimtarisë dhe nga ndryshimi i shfrytëzimit pa respektuar rregullat dhe procedurat e përcaktuara me ligjin për tokën bujqësore.Vetëm në vitin 2011, inspektorët e nivelit qendror dhe atij komunal raportuan shkeljet ligjore në vijim: 267 kontrolle, 232 procesverbale, 150 vendime, 102 lëndë në gjykata dhe 16 lëndë të përmbaruara nga gjykatat.41

Përkundër të gjitha këtyre fakteve dhe veprimeve të ndërmarra nga të gjithë hisedarët në fushën kadastrale dhe politikën e tokës, kufizimet kryesore ende mbesin të njëjta dhe kanë të bëjnë me: zbatimin e dobët të ligjeve dhe strategjive; regjistrat kadastral të vjetërsuar (dallime të mëdha krahasuar me gjendjen reale në terren); konsolidimi i

39 Further Support to Land Use. EULUP në http://eulup-ks.org/40 Përgjigjet në Pytësorin e Studimit të Fizibilitetit. Qershor 2011.41 Raport nga mbledhja PDSA, Agri_FS 2012.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

21

papërfunduar i tokës; shfrytëzimi i tokës bujqësore për qëllime tjera (ndërrimi i destinimit) dhe copëzimi i mëtutjeshëm i tokës bujqësore.

Përditësimi i RDPP, konsolidimi i mëtejmë i tokës dhe mbrojtja e tokës bujqësore nga ndërrimi i destinimit për veprimtari tjera duhet të konsiderohet si një prioritet.

3.8 Bujqësia organike

Kërkesa e konsumatorëve për prodhimet organike dhe popullariteti në rritje i bujqësisë organike në BE ka bërë që bujqësia organike të jetë një prej sektorëve me rritje të vazhdueshme në vitet e fundit. Ushqimet mund të shënohen si “organike” vetëm nëse 95 për qind e përbërësve të tyre bujqësor janë organike.42

Deri më tani, bujqësia organike në Kosovë është e rregulluar me Ligjin nr. 02/L- 122 për bujqësinë organike. Rregullimi i kësaj fushe bëhet përmes Njësisë për Bujqësinë Organike të themeluar nga MBPZHR. Në bazë të ligjit, u hartuan dy udhëzime administrative: UA për paketimin, transportimin dhe deponimin e prodhimeve organike, si dhe UA për kontrollin zyrtar, inspektimin dhe certifikimin e prodhimeve organike.

Ligji për bujqësinë organike është ndryshuar në përputhje me Rregulloret e KE nr.834/2007 dhe 889/2008. Sipas këtyre ndryshimeve, planifikohet: themelimi i një autoriteti kontrollues; komiteti për bujqësinë organike; njohja e organeve kontrolluese nga MBPZHR; hartimi i planit të veprimit për zhvillimin e bujqësisë organike dhe hartimin e programit vjetor për konvertimin në bujqësinë organike.43

Disa bujq po konvertojnë prodhimet e tyre në prodhime organike. Sipas të dhënave të siguruara nga Shoqata e Bujqësisë Organike në Kosovë, fushat në vijim janë duke u konvertuar: 4 he pemishte, 1 he vreshtari, 0.1 he perime serre dhe 5 he bimë mjekësore të kultivuara. Po ashtu, në Kosovë mblidhen frutat e malit e kjo është veprimtari që certifikohet nga dy organe ndërkombëtare certifikuese: “Albinspekt” nga Shqipëria dhe “Procert” nga Maqedonia. Këto nisma u mbështeten si fusha sprove nga organizatat e ndryshme ndërkombëtare dhe këto nisma zgjatën për aq sa zgjatën vetë projektet.

Bujqësia organike është një prodhim shumë i veçantë dhe pa mbështetje është shumë e vështirë për t’i tërhequr bujqit për tu marrë me ketë prodhim. Prandaj MBPZHR duhet të mendojë për zhvillimin e një skeme të përkrahjes për bujqësinë organike në Kosovë. Kjo është e vetmja mënyrë për të nxitur bujqit për të konvertuar prodhimet e tyre në ato organike. Një zhvillim pozitiv që duhet të theksohet është se Fakulteti i Bujqësisë, që nga viti 2002, ka përfshirë lëndën e bujqësisë organike që është ndjekur mesatarisht nga 100 studentë në vit. Kjo ka ndikim në ngritjen e vetëdijesimit të popullsisë së Kosovës për bujqësinë organike.

Tani për tani në Kosovë vetëm barishtet mjekësore dhe mjafti janë prodhime organike që janë certifikuar. Por bujqësia organike është një proces që fillon me konvertim në

42Agriculture and Rural Development. Organic Farming. Legislation në: http://ec.europa.eu/agriculture/organic/eu-policy/legislation_en43Raport nga mbledhja PDSA, Agri_FS 2012.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

22

vitin e parë dhe më pas vazhdon me prodhim. Prandaj prodhimet organike duhet të përcillen dhe certifikohen çdo vit.

Ligji i ndryshuar për bujqësinë organike u miratua, në parim, rishtazi nga Kuvendi.Por autoriteti kontrollues, komiteti për bujqësinë organike dhe organet e tjera që parashihen me ligj ende nuk janë themeluar. Gjer më tani, kapacitetet e MBPZHR janë shumë të kufizuara: vetëm me një zyrtar është shumë e vështirë për të organizuar dhe bashkërenduar këtë proces. Në shumë vende tjera ekzistojnë institute për bujqësi organike që drejtojnë procesin në fjalë.

4 STATISTIKAT

4.1 Statistikat e bujqësisë

Ligji nr. 04/L-036 për statistikat zyrtare të Republikës së Kosovës u miratua nga Kuvendi i Republikës së Kosovës në tetor të vitit 2011. Në përputhje me këtë ligj, Agjencia e Statistikave të Kosovës (ASK) ka përgjegjësinë parësore për prodhimin e statistikave zyrtare dhe çështjeve tjera që dalin nga programi i statistikave zyrtare.Ligji rregullon parimet themelore, cilësinë dhe siguron kornizën ligjore për organizimin, prodhimin dhe botimin e statistikave zyrtare në Kosovë. Përveç kësaj, ligj trajton mbledhjen, përpunimin, ruajtjen, privatësinë dhe mbrojtjen e të dhënave zyrtare dhe bashkëpunimin ndërkombëtar.

Struktura organizative e ASK përbëhet nga këto departamente: statistikat e ekonomisë dhe llogarive kombëtare; statistikat e popullsisë; statistikat e bujqësisë dhe mjedisit, si dhe nga dy departament mbështetëse: ai i metodologjisë dhe teknologjisë informative dhe i administratës. ASK ka shtatë zyra rajonale në qytetet kryesore të Kosovës dhe ka 134 punonjës në përgjithësi.44

Departamenti i Statistikave të Bujqësisë dhe Mjedisit (DSBM) përbëhet nga dy sektorë (sektori i statistikave të bujqësisë dhe sektori i statistikave të mjedisit) që mbulojnë tre fusha të statistikave: bujqësisë, agromonetare dhe të mjedisit. Statistikat e bujqësisë mblidhen kryesisht përmes anketës vjetore të ekonomive shtëpiake bujqësore (AEShB). AEShB e vitit 2012 është në hartim e sipër dhe mbledhja e të dhënave po planifikohet për në nëntor të vitit 2012. AEShB prodhon tregues të ndryshëm të bujqësisë si: popullsinë bujqësore dhe strukturën e saj, sipërfaqen e përdorur, prodhimin e të korrurave, blegtorisë dhe prodhimeve të blegtorisë, pylltarinë, përdorimin e plehrave artificial dhe atyre organik, makinerinë bujqësore, forcën punëtore në bujqësi dhe shpenzimet në ferma. 45

Statistikat agromonetare mbulojnë komponentët si në vijim: çmimet dhe indeksin e çmimeve të bujqësisë (mujor); llogaritë ekonomike në bujqësi (vjetor); forcën punëtore në bujqësi dhe të ardhurat në sektorin e bujqësisë.46

44Raport për gjendjen e tanishme në ASK, i paraqitur gjatë mbledhjes së TRT 3. Tetor 2012. 45 Statistikat e Bujqësisë në: http://esk.rks-gov.net/ENG/statistikat-e-bujqesise46 Raport për gjendjen e tanishme në ASK, i paraqitur gjatë mbledhjes së TRT 3. Tetor 2012.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

23

ASK dhe MBPZHR janë në bashkëpunim të ngushtë lidhur me përgatitjet për regjistrimin e bujqësisë që do të kryhet në vitin 2013. Projektligji për regjistrimin në bujqësi u miratua nga qeveria më 4 qershor 2012. Ndërkohë janë hartuar një projekt pyetësor dhe projekt doracaku i dytë për regjistrimin në bujqësi. Po ashtu po përgatitet mostra për pilot regjistrimin e bujqësisë që do të mbahet në nëntor të vitit.47

Statistikat e bujqësisë për nevojat e MBPZHR mblidhen nga Divizioni për Statistikat e Bujqësisë. Roli i divizionit për statistikat e bujqësisë në Ministrinë e Bujqësisë është ofrimi i statistikave të shpejta, të besueshme dhe të krahasueshme në përputhje me rekomandimet e BE-së. Ky divizion harton formularët/shabllonët dhe udhëzimet e nevojshme, organizon seancat trajnuese për anketat e RRDKF për regjistruesit, mbledh të dhëna, i kontrollon ato në mënyrë logjike, përpunon, analizon dhe harton tabelat dhe i boton të dhënat. Ky divizion synon zbatimin e saktë të standardeve ndërkombëtare, metodologjisë dhe nomenklaturës së EUROSTAT. Aktualisht ai është i përbërë nga katër sektorë: sektori i RRDKF, sektorit për të dhënat e shkëmbimit tregtar (import/eksport), sektori i statistikave të çmimeve të bujqësisë dhe sektori i GIS.48

Përkundër disa veprimtarive të përbashkëta, bashkëpunimi/bashkërendimi midis MBPZHR dhe ASK nuk është në nivelin e duhur. Duhet të përcaktohen kanalet e bashkëpunimit zyrtar për të thjeshtëzuar shkëmbimin e të dhënave, shmangien e veprimtarive të mbivendosura dhe përdorimin më të mirë të burimeve të dhënave në dispozicion. Marrëveshjet me shkrim (memorandumet e mirëkuptimit) mund të përdoren si zgjidhje për shumë çështje dhe për një bashkëpunim më të mirë.

Sfidat kryesore të ASK/DSBM janë burimet e pamjaftueshme buxhetore dhe njerëzore dhe mungesa e burimeve të plota të dhënave. Si pasojë e buxhetit të pamjaftueshëm, ASK nuk kreu AEShB në vitin 2010 dhe 2011. Nga pikëpamja e statistikave, kjo nuk është pozitive për shkak se humb vazhdimësia në prodhimin e statistikave të rregullat. Po ashtu mungesa e kapaciteteve të burimeve njerëzore në ASK/DSBM pasqyrohet në zbatimin e planeve të tyre të punës dhe strategjive. Deri më tani, dy komponentë të statistikave monetare, forca punëtore në bujqësi dhe të ardhurat në sektorin e bujqësisë, nuk janë zbatuar ende. Një sfidë tjetër është botimi i rezultateve me kohë dhe shpeshherë ndodhë që rezultatet botohen me vonesë.

Disa nga kufizimet dhe sfidat u nënvizuan gjithashtu edhe në raportet e Komisionit Evropian dhe të organizatave të tjera.

Statistikat e bujqësisë, ashtu si edhe statistikat e tjera në Kosovë, vlerësohet se janë vetëm pjesërisht të përafruara me standardet e BE. Në përgjithësi, sistemi i statistikave në Kosovë përcakton regjistrimin e popullsisë në nivel shteti. Prandaj shumë të dhëna të botuara lidhur me prodhimet bujqësore janë rezultat i vlerësimeve që i bën ato të pasigurta. Që nga përfundimi i luftës në vitin 1999, në Kosovë nuk është kryer as regjistrimi i popullsisë, as regjistrimi i bujqësisë. Regjistrimi i fundit i

47 Raport për gjendjen e tanishme në ASK, i paraqitur gjatë mbledhjes së TRT 3. Tetor 2012. 48 Përgjigjet në Pytësorin e Studimit të Fizibilitetit. Qershor 2012.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

24

popullsisë u krye në vitin 198149 ndërsa regjistrimi i fundit i bujqësisë u krye në vitin 1964. Prandaj ekziston nevoja për përkrahje në rregullimin e strukturës së mbledhjes së të dhënave dhe sistemit të statistikave në një sistem të integruar që është në përputhje me kërkesat e BE dhe me ato të procesit të integrimit evropian.50

Sipas Raportit të Progresit për Kosovën të vitit 2011 “është shënuar përparim i kufizuar në sektorin e statistikave”. Kjo është kryesisht për shkak të burimeve të shpenzuara në regjistrimin e popullsisë dhe buxhetit të kufizuar të ASK: si Anketa e Forcës Punëtore ashtu edhe Anketa e Ekonomive Shtëpiake të Bujqësisë u anuluan në vitin 2010 për shkak të mungesës të burimeve. Llogaritë ekonomike për bujqësi u botuan për herën e parë në korrik të vitit 2011 dhe mbuluan periudhën kohore 2005-2008. Korniza ligjore duhet të përmirësohet dhe kapacitetet e ASK-së duhet të fuqizohen edhe më tej. Statistikat janë thelbësore për vendimmarrjen në bazë tëprovave dhe mungesa e statistikave të besueshme në Kosovë duhet të trajtohet si prioritet. Në të njëjtin raport nënvizohet se “vazhdojnë mospërputhjet midis shifrave të EUROSTAT dhe ASK për tregtinë në bujqësi midis BE dhe Kosovës.”51

4.2 Rrjeti i të dhënave të kontabilitetit të fermave (RRDKF)

Institucioni përgjegjës për mbledhjen, përpunimin, analizimin dhe botimin e të dhënave të RRDFK është MBPZHR, përkatësisht zyra për statistika në kuadër të departamentit të porsakrijuar të analizave ekonomike.

Udhëzimi administrativ nr. 06/2011 përcakton kriteret për fermat që duhet përfshirë në sistemin e kontabilitetit të fermave; për themelimin e rrjetit për mbledhjen e të dhënave; për kontabilitetin e ekonomive shtëpiake bujqësore dhe për identifikimin e të ardhurave vjetore. Mbledhja e të dhënave për RRDKF filloi në vitin 2005 si pilot projekt me një mostër prej 159 fermave. Mostra u rrit në 300 ferma në vitin 2008 dhe u hartua një bazë e të dhënave në vitin 2009/10 për këto ferma duke përdorur MS Excel si platformë kryesore për futjen e të dhënave. RRDKF funksionon që katër vite dhe mundëson llogaritjen e margjinave standarde bruto (SGM) për llojet e ndryshme të bimëve dhe shtazëve.

Të dhënat për RRDKF janë mbledhur nga fermat private që nuk kanë për detyrim mbajtjen e librave të kontabilitetit. Ndërmarrjet dhe kooperativat bujqësore e kanë për detyrim mbajtjen e librave të kontabilitetit. Të dhënat e tilla të RRDKF janë të fshehta dhe përdoren vetëm për qëllime të hulumtimit statistikor dhe për hartimin e politikave të bujqësisë. Të dhënat për fermat individuale nuk botohen. Një element themelor i RRDKF është llogaritja e margjinave standarde bruto dhe është detyrim i Ministrisë së Bujqësisë për të përditësuar këto llogaritje në baza vjetore.52

49 Shpejgim: Regjistrimi i popullsisë u mbajt në vitin 2011 ndërsa të rezultatet e para u botuan në shtator të vitit 2012. 50 Tina Volk e.d. Studies on the Agriculture and Food Sector in Central and Eastern Europe. Agriculture in the Western Balkan Countries në http://www.iamo.de/dok/sr_vol57.pdf. 201051 Raporti i Progresit për Kosovën. Komisioni Evropian 2011. 52 Studimi i Fizibilitetit, struktura-eng(04 06 2012).

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

25

Sfidat për RRDKF u theksuan në Raportin e progresit të KE për Kosovën të vitit 2011. “madhësia mesatare e vogël e fermave në Kosovë, shumë bujq që punojnë për ekzistencë dhe pjesa e madhe joformale e sektorit të bujqësisë ndërlikojnë mbledhjen e të dhënave për Rrjetin e të Dhënave të Kontabilitetit të Fermave”.53

Aktualisht MBPZHR po punon në përmirësimin dhe harmonizimin e sistemit të RRDKF me standardet e BE. Kalimi nga SGM në SO dhe harmonizimi i pyetësorit me kërkesat e BE janë disa nga veprimtaritë që po ndërmerren në këtë aspekt. Softueri i ri i bazuar në Access po zhvillohet dhe po testohet. Mostra prej 300 fermave që përdoret për RRDKF nuk është ndryshuar (të njëjtat ferma) që nga fillimi dhe nuk është një mostër përfaqësuese për të gjitha fermat në Kosovë.

Prandaj marrja e mostrës nga një mostër më përfaqësuese nga të dhënat e regjistrimit të popullsisë duhet të shqyrtohet si një zgjidhje e mundshme, përderisa nuk kemi të dhëna nga regjistrimi i bujqësisë që planifikohet të kryhet në vitin 2013.

Sfida të tjera po e përcjellin këtë proces që nga fillimi: çështjet logjistike dhe çështja e rëndësishme e regjistruesve (atyre që mbledhin të dhënat). Këto çështjet duhet të trajtohen si prioritet për të gjetur një zgjidhje të qëndrueshme.

5 Masat e tregut

Më 18 tetor 2006, Komisioni Evropian propozoi themelimin e një Organizate të vetme për Tregun e Përbashkët për të gjitha prodhimet bujqësore me qëllim të zëvendësimit të 21 OTP. Kjo lëvizje ishte një hap i madh në procesin e vazhdueshëm të drejtimit dhe thjeshtëzimit të PPB në dobi të bujqve, administratave dhe kompanive që merren me prodhimet bujqësore.

Themelimi i një Organizate të vetme të Tregut të Përbashkët ka pakësuar legjislacionin në sektorin e bujqësisë, ka përmirësuar transparencën dhe e ka bërë politikën më lehtë të qasshme. Ajo është një shembull i zbatimit të rregullimit më të mirë dhe prandaj përbën pjesë integrale të strategjisë së Lisbonës. Krijimi i OTP të vetme ka qenë thjeshtëzimi më i rëndësishëm teknik i PPB që është ndërmarrë ndonjëherë.54

Kosova fillimisht arriti marrëveshje bilaterale të tregtisë me vendet e rajonit por në vitin 2006 këto marrëveshje bilaterale u zëvendësuan nga një marrëveshje shumëpalëshe - CEFTA. Kosova ka liberalizuar qarkullimin në treg të prodhimeve bujqësore që në vitin e parë kur CEFTA hyri në fuqi (2007) dhe ka hequr tarifën doganore prej 10 për qind dhe kuotat e sasisë për të gjithat prodhimet bujqësore të shteteve anëtare të CEFTA. Që nga 13 dhjetori i vitit 2011, Kosova ka përfituar nga marrëveshja (Rregullorja nr. 1336/2011 e Këshillit) për masat tregtare autonome të BE.

53 Raporti i Progresit për Kosovën. Komisioni Evropian 2011.54 Agriculture and Rural Development . Agriculture Markets në: http://ec.europa.eu/agriculture/markets/index_en.htm

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

26

Sipas kësaj marrëveshjeje, Kosova gëzon qasje të pakufizuar dhe të lirë në tregun e BE për prodhimet e saja.55

Në kuadër të Ministrisë së Tregtisë u themelua një grup punues për politikat tregtare e që kryesisht trajton problemet agro-afariste dhe masat kundërbalancuese dhe antidamping me pjesëmarrjen e komunitetit të biznesit. Masat e tjera që janë ndërmarrë në fushën e politikave tregtare janë: nën-komisioni për bujqësi dhe fito-sanitari (për CEFTA, në kuadër të MBPZHR); komisioni për vlerësimin e masave të importit (komisioni ndërministror); nëngrupi punues për politikat tregtare në bujqësi (funksionon në kuadër të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë).56

Ligji nr. 03/L-114 për tatimin mbi vlerën e shtuar përcakton pagimin e tatimit mbi vlerën e shtuar në masën prej 16 për qind nga vlera e tatueshme e importit, hyrjeve dhe furnizimeve të tjera të tatueshme me përjashtim të furnizimeve të normës zero.Neni 10 i ligjit përshkruan furnizimet me normë zero për: eksportet, furnizimin me mallra dhe shërbime në lidhje me transportimin ndërkombëtar të mallrave dhe udhëtarëve; ujitjen e tokës bujqësore si dhe importet dhe furnizimin me mallra të tjera bujqësore (blegtori, hortikulturë, drithëra, makineri bujqësore dhe aparatet mekanike).

Në lidhje me tarifën doganore prej 10 për qind, Kodi Doganor dhe i Akcizës i Kosovës nr. 03/L-109 liron prodhimet e bujqësisë, blegtorisë, hortikulturës, pylltarisë dhe bletarisë nga tarifat doganore dhe TVSH-ja (Rregulloret nr. 2004/13, nr. 2004/35, 2006/4, 2007/12 dhe nr. 2007/31). Ligji nr. 03/L-112 për normën e taksës së akcizës rregullon normat e taksës së akcizës për prodhimet bujqësore.

Me Ligjin nr. 2004/33 për blegtorinë, Ligjin nr. 2004/13 për materialin fidanor, Ligjin nr. 2003/5 për farërat dhe Ligjin nr. 03/L-042 për mbrojtjen e prodhimeve bimore, MBPZHR ka krijuar mekanizmat ligjor dhe administrativ për licencimin e ndërmarrjeve për tregtimin e prodhimeve bujqësore (shitjet, eksportet dhe importet).57

6 Politika e cilësisë

Tri skemat e BE të njohura si PDO (përcaktimi i mbrojtur i prejardhjes), PGI (treguesi i mbrojtur gjeografik) dhe TSG (specialiteti tradicional i garantuar) promovojnë dhe mbrojnë emrin e cilësisë së prodhimeve bujqësore dhe artikujve ushqimor.

∑ PDO- mbulon prodhimet bujqësore dhe artikujt ushqimor që prodhohen, përpunohen dhe përgatiten në një zonë të dhënë gjeografike duke përdorur njohuritë e pranuara.

∑ PGI- mbulon prodhimet bujqësore dhe artikujt ushqimor të lidhura ngushtë me një zonë gjeografike. Së paku një fazë e prodhimit, përpunimit apo përgatitjes ndodh në zonë.

55Taxation and Customs Union në:http://ec.europa.eu/taxation_customs/customs/customs_duties/rules_origin/preferential/article_784_en.htm56 Përgjigjet në Pytësorin e Studimit të Fizibilitetit. Qershor 201257 Ibid

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

27

∑ TSG- thekson karakterin tradicional qoftë në përbërje, qoftë në mjetet e prodhimit.58

Në Kosovë po hartohet projektligji për treguesit gjeografik dhe ai përfshin rregullat dhe kriteret për prodhimin e prodhimeve me karakter të veçantë nga vendi i origjinës.Marka tregtare mbrohet me Ligjin nr. L-026/2011 për markat tregtare.

Prejardhja e mbrojtur gjeografike e verës rregullohet me anë të Ligjit nr. 02/L-8 për verërat dhe Ligjit nr. 04/L-019 për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit nr. 02/L-8 për verërat. Ligji nr. 02/L-8 mbron prodhimet e verës në një rajon të posaçëm gjeografik.Ky ligj përcakton kushtet që duhet të plotësohen nga prodhimet e titullit të mbrojtur të prejardhjes dhe autorizon MBPZHR që të nxjerr aktet nënligjore që përcaktojnë kushtet që duhet të përmbushen për përcaktimin e verës me prejardhje të mbrojturgjeografike dhe përcaktimin e lokaliteteve me treguesin e mbrojtur gjeografik.MBPZHR ka nxjerrë Udhëzimin administrativ nr. 03/2009 për përcaktimin e territorit vreshtar në Kosovë që përcakton territorin e vreshtarisë në Republikën e Kosovës të ndarë në rajone, nën-rajone, zonat dhe lokalitetet vreshtare.59

7 SFIDAT, PRIORITETET DHE REKOMANDIMET

Në bazë të zhvillimeve të deritashme dhe vlerësimit të sektorit të bujqësisë dhe zhvillimit rural, ekzistojnë disa sfida strategjike që duhet të trajtohen për të përmirësuar standardin e jetës të popullsisë rurale dhe për të ristrukturuar sektorët e bujqësisë dhe zhvillimit rural në përputhje me ato të Unionit Evropian.Zhvillimi institucional dhe kapacitetet

Përparësitë Sfidat Rekomandimet

Kapacitetet institucionale po krijohen;MBPZHR është funksionale; Po zbatohet procesi i ristrukturimit të MBPZHR;Njësia e pagesave u ngrit në Departament të Pagesave;Shërbimet këshillimore u ngritën në Departament;Me procesin e ristrukturimit po krijohen departamentet e reja; Regjistri i fermerëve;SIPT;Kadastër vreshtarie;

Kapacitete të dobëta administrative në nivel lokal dhe qendror;Bashkëpunimi i dobët ndërinstitucional në të gjitha nivelet;Buxheti i ulët i ndarë për zbatimin e politikave;Kapacitete të kufizuara njerëzore dhe shkathtësi; Përdorimi joefikas i kapaciteteve njerëzore; Mungesa e personelit për të plotësuar të gjitha pozitat që burojnë nga procesi i riorganizimit;Vështirësitë në punësimin e personelin të ri;DP nuk ka personel të mjaftueshëm dhe është i

Ndërtimi i mëtutjeshëm i kapaciteteve administrative;Përgatitja për procesin e akreditimit të institucioneve; Bashkërendimi dhe bashkëpunimi më i mirë në mes të institucioneve qendrore dhe lokale;Ndarja e më shumë mjeteve financiare;MBPZHR të tërheq personel më të kualifikuar dhe të përmirësojë kapacitetet e personelit aktual me një program të duhur të ndërtimit të kapaciteteve;Shtimi i efikasitetit të burimeve njerëzore;MBPZHR të gjejë zgjidhje dhe të vë në dispozicion të gjitha kapacitetet e nevojshme

58Agriculture and Rural Development. EU Agricultural Product Quality Policy në: http://ec.europa.eu/agriculture/quality/index_en.htm59 Përgjigjet në Pytësorin e Studimit të Fizibilitetit. Qershor 2012.

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

28

ngarkuar me punë;DP ka infrastrukturë të kufizuar TI dhe kapacitete;Çështja e pazgjidhur e personelit në terren për DP;DP përballet me vështirësi në përdorimin e të gjitha burimeve të dhënave në dispozicion;Shërbimet këshillimore joefikase;Shërbimet këshillimore pa personel në numër të mjaftueshëm;Burimet e të dhënave që nuk janë të lidhura nga regjistrat dhe bazat e të dhënave në dispozicion;

njerëzore dhe teknike;Përmirësimi dhe profesionalizimi i mëtutjeshëm i shërbimeve këshillimore;Të ketë "këshilltarë të licencuar” për shërbimet këshillimore;Të krijojë një sistem efikas të raportimit, monitorimit dhe kontrollit;Të krijojë një mjedis për shfrytëzimin më të mirë të burimeve të dhënave në dispozicion;

Legjislacioni

Përparësitë Sfidat Rekomandimet

Departamenti i shërbimeve juridike;Bujqësia dhe zhvillimi rural pothuajse mbulohen me legjislacionin parësor dhe deri diku me legjislacionin dytësor;Ligji për bujqësinë dhe zhvillimin rural;

Zbatimi i dobët i kornizës legjislative;Legjislacioni dytësor;Mungesa e burimeve njerëzore me njohuri të duhura dhe shkathtësi;Mungesa e buxhetit dhe e kapaciteteve për zbatimin e legjislacionit; Vonesat në hartimin dhe/ose rishikimin e legjislacionit parësor dhe dytësor;

Qeveria të ndërtojë dhe të mirëmbajë strukturën e duhur administrative për zbatimin e legjislacionin të BE;Vlerësim i thellë krahasimtar i legjislacionit të Kosovës kundrejt legjislacionit të BE;Rishikimi i mëtejmë dhe përafrimi i legjislacionit të Kosovës me të drejtën evropiane;Më shumë vëmendje t’i kushtohet legjislacionit dytësor;Hartimi i një plani kombëtar për përafrimin e legjislacionitkombëtar me të drejtën evropiane;Punësimi i personelit dhe ndërtimi i kapaciteteve në zbatimin e legjislacionit të miratuar;

Korniza e politikave dhe e strategjive

Përparësitë Sfidat Rekomandimet

Plani kombëtar i bujqësisë dhe zhvillimit rural (PBZHR 2007-13)i bazuar në PPB të BE;Masat për përkrahje të drejtpërdrejtë dhe zhvillim rural;Strategjia për rregullimin e tokës 2010-2020;Strategjia për shërbimet

Zbatimi i politikave dhe i strategjive;Buxheti i ulët i ndarë nga qeveria për sektorin e bujqësisë dhe zhvillimit rural;Sistemi kadastral dhe i pronave të paluajtshme i vjetërsuar;Konsolidimi i papërfunduar i tokës nga e kaluara;

Ndarja e më shumë mjeteve financiare për zbatimin e politikave dhe strategjive kombëtare;Kapacitetet e shtuara administrative dhe njerëzore për zbatimin e politikave dhe strategjive kombëtare;Hartimi i politikave më të

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

29

këshillimore 2011-2015;Strategjitë nën-sektoriale (hortikulturë, blegtori dhe drithëra);Fondi garantues për kreditë agro-rurale;

Madhësia mesatare e vogël e fermave dhe copëzimi i tokës;Shfrytëzimi i tokës bujqësore për qëllime tjera;Copëzimi i mëtutjeshëm i tokës bujqësore;Organizimi i dobët i komunitetit rural;Investimet e kufizuara në bujqësi dhe zhvillim rural;Të ardhurat e ulëta në bujqësi dhe ekonomitë shtëpiake rurale;Kreditë e përballueshme në kuptimin e normave të larta të kamatës;

përqendruara në zhvillim rural;Politika zhvillimore për të rritur madhësinë e fermave dhe për të parandaluar copëzimin e mëtutjeshëm të tokës;Përditësimi i sistemit kadastral (RDPP); Mbrojtja e tokës bujqësore nga ndërrimi i paligjshëm i destinimit;Më shumë fonde dhe promovim i partneriteteve lokale për zhvillim rural;

Statistikat

Përparësitë Sfidat Rekomandimet

Agjencia e Statistikave të Kosovës (ASK) është funksionale;Ligji nr. 04/L-036 për statistikat zyrtare; Projektligji për regjistrimin e bujqësisë;Departamenti i Bujqësisë dhe Statistikave të Mjedisit (DBSM);Statistikat e bujqësisë dhe agromonetare;Divizioni i Statistikave të Bujqësisë në kuadër të MBPZHR;Rrjeti i të dhënave të kontabilitetit të fermave (RRDKF)

Mungesa e statistikave të besueshme dhe të përditësuara në Kosovë;Burimet e pamjaftueshme buxhetore dhe njerëzore;Mungesa e burimeve të plota të dhënave;Mungesa e mjeteve financiare për kryerjen e anketave të rregullta; Mungesa e kapaciteteve njerëzore dhe shkathtësive;Zbatimi i planeve të punës dhe strategjive;Vonesat në botimin e rezultateve nga veprimtaritë statistikore;Bashkëpunimi i dobët (shkëmbimi i të dhënave) në mes të MBPZHR dhe ASK për statistikat e bujqësisë;Mostra e vogël e RRDKF prej 300 fermave (nuk është përfaqësuese);Mostra e RRDKF përdoret që nga fillimi i procesit;Mungesa e regjistruesve për mbledhjen e të dhënave për RRDKF;Çështjet logjistike

Sistemi i integruar i statistikave në përputhje me kërkesat e integrimit evropian;Buxhet më i madh në dispozicion për veprimtaritë statistikore;Kompletimi i të gjitha burimeve të dhënave të nevojshme për prodhimin e statistikave të besueshme; Vazhdimësia në veprimtaritë statistikore dhe prodhimi i rregullt i statistikave; Përmirësimi i bashkëpunimit në mes të ASK dhe MBPZHR; Vendosja e kanaleve zyrtare të bashkëpunimit për thjeshtëzimin e shkëmbimit të dhënave;Marrëveshjet me shkrim (MM);Përmirësimi dhe harmonizimi i sistemit të RRDFK me standardet e BE;Marrja e një mostre më përfaqësuese nga të dhënat e regjistrimit të popullsisë;MBPZHR të gjejë një zgjidhje të qëndrueshme për regjistruesit e RRDKF

BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL

30

8. Shtojcat

Shtojca 1. Lista e takimeve

Emri Organizata PozitaHysni Thaqi MBPZHR Drejtor i Zhvillimit Rural dhe i Shërbimeve

Këshillimore Mediha Halimi MBPZHR Zyrtar i RRDKF & i përpunimit të

prodhimeve bujqësoreMuhamet Gubetini MBPZHR Drejtor i Divizionit të Personelit Nysrete Doda-Gashi MBPZHR Drejtor i Divizionit për Investimet në Ferma

(Autoriteti Menaxhues)Shefki Zeqiri MBPZHR Drejtor i Departamentit Ligjor Sebahate Haradinaj MBPZHR Drejtoreshë e Departamentit për Integrime

Evropiane dhe Bashkërendim të PolitikaveAgron Berdyna MBPZHR Drejtor i Divizionit për Integrim Evropian Agim Nuha MBPZHR,

Departamenti i Pagesave

Drejtor i Divizionit të Administratës (Departamenti i Pagesave)

Ismajl Kastrati MBPZHR Drejtor i Divizionit të TI dhe Regjistrave (Departamenti i Pagesave)

Prof. Adem Demaj Shoqata e Bujqësisë Organike e Kosovës (SHBOK)

Kryetar i shoqatës

Emine Daci Oda Ekonomike e Kosovës (OEK)

Këshilltare për bujqësi e kryetarit të OEK

Zenel Bunjaku Nisma për Zhvillimin e Bujqësisë të Kosovës (NZHBK)

Drejtor ekzekutiv

Bexhet Basha Ripërtërimi i Bujqësisë (ReB)

Drejtor ekzekutiv

Mustafe Kastrati GIZ Këshilltar i promovimit të zhvillimit ekonomik

Xhevat Lushi GIZ Këshilltar i promovimit të zhvillimit ekonomik