MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE · Maj, 2017 MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE Një analizë e sidave dhe nevojave të grave sipërmarrëse kosovare, me fokus të

MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE

Njëanalizëes�idavedhenevojavetëgravesipërmarrësekosovare,mefokustëveçantënëqasjenndaj�inancavedhetëdrejtavetëtrashëgimisë

Maj,2017

Maj,2017

MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE Njëanalizëes�idavedhenevojavetëgravesipërmarrësekosovare,mefokustëveçantënëqasjenndaj�inancavedhetëdrejtavetëtrashëgimisë

KyraportështëshkruarngaArtaneRizvanolli(konsulenteePPSE-së).Përgatitjaekëtijraporti

kapër�ituarngakontributetevlefshmetëAlidaMuhaxhirit(PPSE)dhengakontributiithellëi

trajnerëve,ekspertëve,përfaqësuesvetëinstitucioneve�inanciaredhegravesipërmarrëse.Ne

jemiveçanërishtmirënjohësndajMirlindaAsllanaj(BankaTEB),HashimSejdiu(KEPTrust),

VjosaMullatahiridheFitoreBajraktari(GIZ),MelitaYmeragadheArbenYmeraga(Melita&

partners),dheMyesereHoxha(SigmaBSC).Përfund,porjomëpakerëndësishme,dëshirojmë

tëfalënderojmëdygratësipërmarrësetëintervistuaraqëkanëshkëmbyerhapurpërvojatdhe

s�idatmetëcilatatopopërballennëkrijimindhezhvilliminebiznesittëtyredheTanjimaAli

(PPSE)përkomentetesajtëvlefshme.

Falënderim

Përmbajtja1. Hyrje dhe metodologjia

2. Profili i aplikanteve të kredisë

3. Fillimi i një biznesi: motivimi, barrierat dhe faktorët ndihmues

4. Karakteristikat e ndërmarrjes

5. Drejtimi i një biznesi

5.1 Sfidat me të cilat përballen gratë sipërmarrëse

5.2 Nevojat për produkte financiare

5.3 Nevojat për mbështetje jofinanciare

6. Pronësia mbi pronën dhe të drejtat e trashëgimisë

7. Konkluzione dhe rekomandime

Referencat

Shtojca A: Lista e intervistës

5

6

7

11

12

12

13

15

17

20

22

23

5MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE

Synimiketijraportieshteqeteofrojenjohuriperpengesatme te cilatperballengratepronare tebizneseve dhe te ofroje rekomandime perproduktet potenciale �inanciare dhe sherbimet/mbeshtetjet tjeraper grate qe duan te �illojneapozgjerojnebiznesinetyre.Njefokusiveçantene analize vihet ne te drejtat e pronesise dhetrashegimise, duke pasur parasysh rendesine etyreperqasjenne�inanca.

Analiza bazohet kryesisht ne rezultatet e njestudimi te 71graveqe kane aplikuarperkredibiznesineTEBBankenekuaderteintervenimit"Vendosja e sherbimeve te perfshira permesprodukteve �inanciare" te zbatuara nga TEBBankanebashkepunimmeprojektin"Promovimii Punesimit ne Sektorin Privat" (PPSE) (mars -dhjetor 2016). Perveç sondazhit, nderhyrjaperfshiu subvencionimin e normes se interesitper kredite per bizneset �illestare te grave ngaPPSEdhesigurimineinformatavenelidhjemetedrejtatpronesoreteaplikantevengasta�iiTEB-it(broshureepergatiturngashoqataeavokateveNORMA). Sondazhi u zhvillua nga personeli iTEB-itballeperballenekoheneaplikimit,osemepasngasta�i iTEB-itdhePPSE-se(metelefon).Rezultatetesondazhituvleresuanmetejdheuplotesuanmenjohuringaanalizatemeparshmedheintervistatgjysmetestrukturuaramedygra

sipermarrese(gjithashtuaplikuesetekrediveneTEB),dyinstitucione�inanciare(TEBBankadheinstitucioni mikro�inanciar KEP), dhe disatrajnere biznesi/konsulente dhe eksperte mepervojerelevantenendermarresineegravedhefuqizimin ekonomik (ketu e referuar si "inter-vistat e eksperteve"). Lista e te intervistuarveeshtedheneneShtojcenA.Grateeintervistuarasipermarrese nuk perjashtohen nga lista, neinteresteruajtjesseanonimitetit.

Pjesatjetereketijraportieshteeorganizuarsimeposhte. Seksioni 2 paraqet nje pro�il te apli-kantevetekredise,tendjekurngakarakteristikate metejshme te aplikuesit dhe motivet e tyre,barrieratdhefaktoretqemundesojnemarrjenevendimitperte�illuarnjebiznesneSeksionin3.Seksioni 4 ofron nje pro�il te shkurter tebiznesevetetyre,qepasohetngas�idatqeketogra perballen me drejtimin e nje biznesi(krahasuar me burrat) dhe nevojat e tyre�inanciare dhe jo-�inanciare ne zhvillimin emetejshem te biznesit (perkatesisht paragrafet5.1,5.2dhe5.3).Seksioni6perqendrohetnetedrejtat e trashegimise, duke pasur parasyshmarredheniete tyremeqasjene �inancavedheSeksioni 7 perfundon me gjetjet kryesore dherekomandimetpernderhyrjetemundshmepertembeshteturgratesipermarrese.

1. Hyrje dhe metodologjia

6 MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE

Aplikanteteanketuar tekredisezakonisht janepronare (ose te dyja, pronare dhemenaxhere)(83 perqind) ose menaxhere te biznesit (4perqind)¹. Pothuajse dy te tretat e aplikantevejanetemoshesndermjet25dhe44vjeç(Tabela3.1).Rrethdytetretategravenemosterjanetemartuara (pjesa qe rritet nga 20 perqindndermjet atyre 18-24 vjeç deri 85 perqindndermjet atyre 45-54 vjeç) dhe shumica e temartuarave kane femije. Grate qe kane femijekanenjemesatareprej3,1femije,dhemoshaefemijessetyremeteriprirettejete6-17vjeç(49perqind)ose2-6vjeç(28perqind).

2. Profili i aplikanteve të kredisë

Shumicaeteanketuaravekaneperfunduararsiminemesemdhetelarte(afersisht50dhe48perqind),ndersavetemdyteanketuaretkanenivelmeteulet tearsimit².Niveli iarsimitnemesineatyretemoshes25-34vjeçrritjet(ne70perqind),poreshtenenivelinmeteuletnegrupmoshat35-44(ne30perqind)teciletkaneperfunduarshkollenemesmenevitet1990,dukere�lektuarveshtiresiteeqasjesnearsimimtelartedhesituatenepergjithshmepolitikenedekadenqeçoinelufte.

Pjesaembetureraportuarnepozicionesi"tetjera"osenukiupergjigjkesajpyetjeje.Nedisaraste,pergjigjetqemungojnemundtejenepershkaksebiznesetnukjaneendefunksionale.

Pjesaetediplomuarveteshkollaveprofesionalenemesinetediplomuarvetearsimittemesemeshtevetemrreth11perqind,dukeperjashtuarndarjenerezultateveneketenivelnepjesentjetertekesajanalize.

1

2

Tabela 2.1: Mosha e apliakanteve

Mosha Aksioni (%)

18-24 vjet

25-34 vjet

35-44 vjet

45-54 vjet

55 vjet dhe më e vjetër

Totali


Ne perputhjeme te gjeturat emeparshme periniciativa(tegrave)tendermarresiseneKosove(BSCKosove,2011;Kelleyetal.,2015),njepjeseemadheesipermarresvenemosterdukette jetenxitur nga domosdoshmeria dhe jo ngamundesia: motivet kryesore per �illimin e njebiznesi raportohet te jete aspirataper te �ituarpavaresine�inanciareosepertekrijuarnjepuneperveteoseperanetaretefamiljes(shihTabelen

3.1). Sikurse re�lektojne dallimet nemundesitene dispozicion te punesimit, te diplomuarat earsimit te nivelit terciar kane relativisht meshume gjasa te raportojne permbushjen easpiratave te karrieres, ndersa atamearsim temesem kane me shume gjasa te raportojnearritjen e pavaresise �inanciare si motivimin etyreper�illiminenjebiznesi.

3. Fillimi i një biznesi: motivimi, barrierat dhe faktorët ndihmues

Perpothuajsegjysmeneteanketuarve,udeshennjevitosemeshumeperte�illuarbiznesinqengakoha kur kishin idene ose gatishmerine per taberekete(shihTabelen3.2)

Krahasuarmetediplomuaratearsimittemesem,gratemearsimtelarteraportojne,mesatarisht,njeperiudhemeteshkurterndermjetkohesqekishin idene/vullnetin per te �illuar nje biznesdhekrijiminetijaktualdheatokanemeshumegjasatecitojnemungeseneburimeve�inanciaresiarsye(shihFiguren3.1).Neanentjeter,"frikangadeshtimi"ose "rreziku i deshtimit" citohenvetemngatediplomuaratearsimittemesem,neperputhjemeargumentinsearsimikanjendikimpozitiv ne vete-e�ikasitetin individual dhe nevetebesim (Kelley et al. 2015)³. Nevoja perme

shume informacione, njohuri dhe plani�ikimbiznesi(p.sh.“informacione”,“analizatetregut”,“plani�ikimiibiznesit”,“njohuriper�illimindhefunksionimin e nje biznesi”) eshte nje arsye ecituar gjeresisht dhe duket te jete po aq erendesishmepertedyjagrupet.

Ngurrimiperteshprehurdhendjekurideneperte�illuarnjebiznes,neverinendajrrezikutdhemungesaevetebesimiteshteshprehurgjithashtusibarrieraqeprekin�illiminegravenedisaintervistateeksperteve.KjoeshteneperputhjemegjetjeteraportitteposaçemteMonitorimitglobaltendermarresisembindermarresineegraveqekanemeshumegjasetemosndjekinideteendermarresisepershkaktefrikesngadeshtimi,ecilainterpretohetqeatojane"meterrezikshmendajneverisesesaburratneaspektinesjelljessendermarresise",pjeserishtenxiturnga"besimiityrepergjithesishtmeiuletneaftesiteetyre"(Kelleyetal.,2015,f.45-6).Megjithate,neketeraport,Kosovaeshtegjeturtejetesinjengaperjashtimetneketedrejtim,mefriketebarabarteteshkallessedeshtimittegjeturmidisgravedheburrave.

3

Tabela 3.2: Koha nga ideja për fillimin e një biznesi

* Përfshin një rast ku u citua krijimi i vendeve të punës për komunite�n

Deri në fillimin e punës

Tabela 3.1: Mo�vimi i vetë-raportuar për fillimin e një biznesi

Mo�vimi Aksioni (%)Pavarësia financiare

Krijimi i vendeve të punës për vete dhe anëtarët e familjes*

Përmbushja e aspiratave vetanake të karrierës

Vazhdimi i biznesit familjar

Totali

1 muaj ose më pak2-7 muaj

1-3 vjet

4 vjet e më tepër

Aksioni (%)


Rrethtretekatertate teanketuarveteanketesraportojne se kane pervoje pune relevante perbiznesinqe veprojne oseqe kanendermend te�illojne;Shumicaraportojnenemes2dhe10vjetpervoje, me nje mesatare prej 7.6 vitesh⁴.Tremujoriimbeturiteanketuarvekamepaksenje vit ose nuk ka pervoje pune relevante. Njeeksplorim i metejshem i te dhenave tregon seketokanetendencetejenegraqekanekaluarsefundmi menaxhimin e biznesit ose trajnime tendermarresise,porkjonukdo te thotedomos-doshmerishtqevendimiper�illiminenjebiznesitemerretmenxitim:rrethgjysmaeketyregraveraportojnesekanepasurideneehapjesseketijbiznesipernjevitapomeshume.Nerastetedyaplikanteveteintervistuartekredise,megjithesenuk kishin eksperience pune relevante, njerakishteshumevitepervojenemenaxhiminenjebiznesinenjesektortendryshemekonomikdhetjetraraportoisekishtepasurketeidebiznesipervite,pornukmunditazbatonteKjopershkakteku�izimeve�inanciaredhetepasuritenjefemijetevogel.

Dallimetnevitetepervojesdukettejenetenxiturakryesishtngadallimetemoshes,gjersaqenukekzistonndonjelidhjeeveçantemidispervojesdhenivelittearsimit.

Kohezgjatjaeraportuaretrajnimitishtezakonisht1-3javeose1-3muaj(ne60perqindperkatesisht20perqindterasteve).

4

Shenim:Pergjigjetnganjepyetjeehapur,tegrupuarangaautorja

Mbigjysmaeaplikuesevetekrediseraportojnesekanemarretrajnimenelidhjemebiznesinetyre,shumica ne te njejtin vit ose ne vitin paraaplikimittekredise(dmth.2016ose2015)⁵.Tediplomuarit e arsimit te larte kane me shumegjasatekenemarrepjesenetrajnimekrahasuarmetediplomuaritearsimit temesem,pornukeshte eqarte nesekjo eshteper shkak te vete-perzgjedhjes (d.m.th. qe ato jane me teinteresuaratemarrinpjesenetrajnime)oseqasjeme te mire ne informata mbi mundesite e

Figura 3.1: Arsyet për kohën që duhej për të filluar një biznes

5

Kujdestaria ose përgjegjësitë shtëpiake

Mungesa e burimeve financiare

Mungesa e kualifikimeveEdukimi sekondar

Edukimi terciar

Nevojitet më shumë informacion, njohuri ose planifikim biznesi

Nevojitet përvoja e punës

Rreziku/frika nga dësh�mi

Ka punuar ose studiuar

Ka kërkuar punënë sektorin publik

Tabela 3.3: Llojet e trajnimeve të ndjekura

Lloji i trajnimit Aksioni (%)

Ndërmarrësi

Profesionale

Administrim biznesi (dhe marke�ng)

A�ësi të tjera gjenerike (p.sh. menaxhimi i projek�t)

Tabela 3.1: Mo�vimi i vetë-raportuar për fillimin e një biznesi


trajnimit/biznesit dhe kriteret e pranimit teofruesvetetrajnimit.Rreth60perqindeatyreqeraportojnesekanendjekurtrajnimet(ose,nedisaraste seminare) ne ndermarresi, menaxhimbiznesi ose menaxhim biznesi dhe marketing(shih Tabelen 3.3), ofrimi kryesisht eshtembeshtetur nga donatoret dhe zbatohet ngaorganizatasiçeshteGIZ,NdertesaeKomunitetitMitrovice(NKM),dheBERZHdheTEB.Njeçerektjeterraportoisekapranuarnjellojtetrajnimitprofesional, i cili duket i domosdoshem/vendimtarne�illiminebiznesitneshumicenerasteve (p.sh. trajnime estetike, rrobaqepesi/qepjeapobletari),porketogjithashtuperfshijnetrajnimeteshkurtraperavokateosedentistetecilet nuk kane te ngjare te kete qene faktor(vendimtar) per �illimin e biznesit. Perkunderndermarresise, menaxhimit te biznesit dhetrajnimit te aftesive te tjera te pergjithshme,

ndikojnenenxitjengraveperte�illuarpunendheper te aplikuar per kredi⁶. Intervistat mesipermarreset sugjerojne se pjesemarrja netrajnimedheseminareposherbenjovetempertezhvilluar aftesite e tyre dhe per te identi�ikuar/zhvilluarideteebiznesit,poredheperterriturrrjetet e tyre, motivimin dhe besimin per tendjekurideteetyretebiznesit.Grantetgjithashtuduketsekane luajturnjerolterendesishemne�illiminepunes,me1ne5aplikuesetekrediseqekane themeluar biznesin duke u mbeshtetur(pjeserisht)nenjegrant,siçdiskutohetmepas.

Figura 3.2 me poshte paraqet perhapjen eburimevetendryshmete�inancimitte�illimittepunes,siçraportohetngateanketuariteanketes.Fondet personale/familjare jane perdorur ngapothuajsetretekatertateteanketuarave,pasuarngakreditengabankatdhegrantetngaOJQ-te.

Shenim:Shumatejkalon100%,sepsekategoritenukjaneekskluzivereciprokisht

ofrimiitrajnimeveprofesionalenukmbeshtetetgjithmone nga donatoret dhe ofruesit jane njeperzierje ekompanivevendoredhenderkomb-etare,ofruestetrajnimitformaldhetrajnereve/eksperteveindividuale.

Perderisa eshte jashte fusheveprimit te kesajanalizeqetevleresohenefektetenderhyrjevetendryshme, rezultatet e mesiperme duket setregojnesetrajnimet,seminaretdhenderhyrjetetjera qe synojne ndermarresine e grave, po

Ne pergjithesi ne moster, 53 per qind eaplikuesevetekredise�illuanbiznesinetyredukeumbeshteturvetemne fondeteveta/familjare,dhenjetjeter20perqindperdorennjekombinimte fondeve vetanake/familjare dhe kredive/granteve. Aksionet e sipermarreseve duke umbeshtetur vetem ne kredi nga institucionet�inanciare apo grantet jane 10 per qind persecilen,ndersaatoqembeshtetenvetemnehuangafamiljaosemiqtejanetepaper�illshem(ne3perqind).Megjitheserezultatetnukjanestrikte

Edhepsenukkastatistika,pershtypjaeshteserrethgjysmaegraveqekaneaplikuarperkredibiznesineTEBgjatevitevetefunditjanepjesemarresnetrajnime/seminare.

6

Figura 3.2: Burimet e financimit të fillimit të punës (pjesa e ndërmarrjeve)

Kredi nga IMF

Grant nga Qeveria

Hua nga miqtë ose familja

Grant nga OJQ-të

Kredi nga bankat

Fondet personale/familjare (kursime ose pronë)


te krahasueshme, mund te nxirren disa per-fundime indikative kur krahasohen keto meburimete�inancimitperndermarrjetnembareKosoven(UNDP,2013).Nderbiznesetegravenemoster,pjesaendermarrjeveterejaqembesh-tetennegranteeshtemeelarte,ndersambesh-tetjanehuangafamiljadhemiqteeshtemeeuletkrahasuarmendermarrjet ne pergjithesi (ne 1dhe 10 per qind, respektivisht ne vitin 2011).Pjesae �illestareve tepunesqembesh-tetennebanka per kapital �illestar duket te jete engjashme (ne 11 perqind ne mbare Kosoven).Pjesaqembeshtetetnefondetevetadukettejeteme e ulet ne mesin e grave sipermarrese nemoster, megjithese shkalla eshte e veshtire tethuhet,pershkakteperku�izimevetendryshmetetreguesve:d.m.th.midisgravesipermarreseteanketuara, 53 perqindmbeshteteshin te vetme(dhe 73 perqind pjeserisht) ne �inancimin e“vet/familjar " krahasuar me 74 per qind tendermarrjeve te Kosoves te cilat raportojne qejanembeshteturkryesishtne“vet�inancim”.

Se fundmi, te dhenat cilesore sugjerojne sefamilja duket se luan nje rol shume te rende-sishemnenxitjendhemundesiminegraveqete�illojne nje biznes ne menyra te ndryshme.Mbeshtetja e drejtperdrejte nga anetaret efamiljes, veçanerisht nga anetaret meshkuj tefamiljes qe kane me shume gjasa te jene tepunesuardhekenepronatetyre(p.sh.vellezerit,baballaret ose bashkeshortet), mund te jenevendimtarenelehtesimineqasjesne�inanca⁷oseburime te tjera, p.sh. duke vepruar si bashkedebitoreperkredi,dukeshlyerkredineebiznesit,dukesiguruarhapesirenepunesetj.Gjithashtu,sikurse ne shumicen e bizneseve te tjerakosovare, ka nje tendence te mbeshtetjes neanetaretefamiljes(p.sh.vellezeritemotratapofemijet) si partnere biznesi ose punonjes nebiznesdheidejaebiznesitnganjeherezhvillohetne nje menyre qe bazohet ne aftesite dhepervojen e anetareve te familjes dhe siguronpunesiminetyre.

P.sh.nerastineaplikanteveteintervistuartekredise,bankakerkoinjebashke-debitor,pergjegjesiqeishtemarrengavellaiosebabaiteciletjanepunonjesmepage.

7


Vetemrreth70perqindeaplikanteveraportojnesejanepronaretevetemtebiznesittetyredhenjepjese e ngjashme jane edhe menaxhere dhepronare te biznesit te tyre. Bashkepronaret eraportuar zakonisht jane anetare te familjes(kryesishtprinder,vellezer/motra,apoteafermtetjere)dhemiq,sesatenjohuritprofesioniste.Megjithate, forma ligjore e ndermarrjes nukpasqyron gjithmone strukturen aktuale tepronesise,njefenomenqeeshteizakonshemnendermarrjet e tjera ne Kosove dhe eshtekon�irmuar edhe nga sipermarreset dheekspertet e intervistuar. Per shembull, disabiznese jane regjistruar si pronesi e vetme neemrinegruasthjeshtsepsekjokonsiderohet"meelehte",edhepsenjepartneritetosenjebiznesiinkorporuardoteishtemeidobishemdhe/osedo tepasqyrontepronesine aktuale.Bizneseturegjistruannevitin2016ose2015dhedisaprejtyre kishin vepruar joformalisht perpara se teregjistroheshinzyrtarisht,pernjemesatareprej1.4vitesh⁸.

Ngjashem me pjesen tjeter te ekonomise,sherbimetdominojnendermjetndermarrjevenemoster (shih Tabelen 4.1). Keto perfshijnekujdesinshendetesor,bukurinedhekozmetiken,sherbimet ligjore dhe TI, arkitekturen dhe

dizajnin e brendshem, plani�ikimin e ngjarjeve,etj. Sektoret tjere perfshijne tekstile/rroba-qepesi,bujqesidheperpunimineushqimit.

Pothuajsedytetretatendermarrjeve,punesojnepunonjestetjereperveçpronarit.Dukeperfshirepronarin/menaxherin, numri i punonjesve meorarteplotenendermarrjevarironnga1-12,menjemesatareprej2.5⁹.Prej0.4punonjestetjereraportohen si punonjes me orar te pjesshem.Shtatedhjeteenjeperqindepunonjesvemeorarteplotedhe80perqindepunonjesvemeorartepjesshemjanegra.

Mesatarjaellogariturbazuarne14rasteqekaneraportuartedyjatedhenatdhedukeperjashtuarnjepersonteveçuar(15vjetveprimjoformal).

Numriitepunesuarveduhetteinterpretohetmekujdes,pasiatojanendermarrjeshumeterejadhepunesimipritettejeteipaqendrueshem.Gjithashtu,atomundtembiraportohenmbi�illimetqekanepersta�inedisponueshem,porendenukiperdorinato(plotesisht)dhe/oseatoqepunesojneanetaretefamiljesteciletnukpaguhen(rregullisht).

8

4. Karakteristikat e ndërmarrjes

9

Tabela 4.1: Shpërndarja e sektorit të ndërmarrjeve

Sektori Aksioni (%)

Shërbimet, të tjeraPërkujdesja shëndetësore, bukuria ose kozme�ka

Treg�a (me pakicë ose me shumicë)

Teks�l / rrobaqepësi

Prodhime ushqimore

Bujqësi

Prodhim

Turizëm

Ndër�m

Totali


Rrethtretekatertateteanketuaravebesojnese,kurudheheqinnjebiznes,grateperballenmemeshumepengesa(osemeteforta)sesaburrat,dherezultatetnukndryshojnemenivelinearsimit.Pengesatmeteshpeshtatepermenduraneketekontekstjanetelidhurame�inancat(mungesaemjeteve/mbeshtetjes �inanciare, mungesa epasurise/kolateralit) (shih Figuren 5.1 meposhte). Megjithate, kur merren se bashku,pengesatqelidhen(oseterrenjosura)menormatdhetraditatshoqeroreteshprehuranemenyratendryshme (p.sh. “mentaliteti”, “paragjykimi”,“diskriminimi”,“gratenuknjihen”,“klientetduhetpritur ne kafene apo restorante“, ose qe kane

informacione dhembeshtetje se sa burrat janepermendur si faktore qe i vene grate siper-marresenedisavantazh.

Mungesaembeshtetjesfamiljarepermendetngarelativishtpakgra,porkyfaktorduhetteshihetne lidhjeme gjetjetmbi pergjegjesite familjare/shtepiake, siç ilustrohet me se miri nga de-klarataenjeteintervistuareje"Neketeditedhenemosheaskushnukdota"ndaloje"njegruangaqetendjekkarrierenesaj.Perderisajumundtekujdeseniperfemijetdheshtepine,jujeniteliretestudioniosetepunoni...megjithate,eshtenjes�idepertaberekete,sepsekambeturpakkohe

5. Drejtimi i një biznesi

5.1 Sfidat me të cilat përballen gratë sipërmarrëse

Shenim:Pergjigjetngapyetjaehapur,tegrupuarangaautori

pergjegjesi familjare/shtepiake) tejkalojneku�izimet �inanciare. Keto gjetje jane neperputhje me gjetjet e USAID-it (2014) mbiperceptimet e perhapura (mes meshkujve dhefemrave)seburratibejneudheheqesmetemireafaristdhesestereotipetgjinore(p.sh.grateqenukkane "a�initetperbiznesin") janenjearsyebindesepermungesenegravenebiznes.

Gjithashtu,neperputhjemeperceptimeteqasjesse pabarabarte ndajmundesive te biznesit dhembeshtetjessenevojshmetebiznesittegjeturneUSAID(2014),dukepasurmepakqasjenerrjete,

[per te studiuar ose punuar] dhe shpesh eshteshumeelodhurnembremjepasper-fundimitteçdogjejetjeter".

Kurupyetenperintensitetines�idave/pengesave�inanciare dhe jo�inanciare qe kane ndikuarnegativisht ne zhvillimin e biznesit te tyre,pergjigjet jane tengjashme,duke iveneseparidetyrimet familjare dhe rolet shoqerore dhekulturore, pasuar nga klima e investimeve,kostojaenormaveteinteresit,dherrjetetetyreteku�izuara, aftesite afariste dhe �inanciare dheperceptimiirrezikut(Figura5.2).

Figura 3.2: Pengesat me të cilat ballafaqohen gratë, kur krahasohen me burrat

Frika nga dësh�mi

Konkurrenca e padrejtë, mungesa e besimit ose nepo�zmi

Vësh�rësi në traj�min e punonjësve apo klientëve

Mungesa e mbështetjes familjare

Rrjete/informacione të kufizuara

Paragjykimi që gratë janë inferiore (në bërjen e biznesit)

Më pak mbështetje, më pak të drejta ose diskriminim

Përgjegjësitë familjare/shtëpiake

Mentalite�

Mungesa e ndihmës/mbështetjes financiare, pronësore dhe kolateralit


Mungesa e nje qasjeje te politikes se pershtat-shme/te favorshme te kreditimit ndaj graverenditeteuletneliste,ecilaeshteneperputhjeme pikepamjet e institucioneve �inanciare:perfaqesuesiteTEB-itdheKEP-itvunenedukjese grate kane tendence te jene kliente me tebesueshemnekuptiminqeatokanemeshumegjasapertepaguarkeste(nekohe),janeme"tekujdesshem/te perkushtuar per te paguarborxhin","kameshumegjasateperdorinkredineper qellimin e deklaruar". Perceptimi jo-adekuat/vleresimi i rrezikut nga institucionet�inanciare renditet gjithashtu midis barrieravemeintensitetmeteuletngaaplikuesit,megjithatete intervistuarat nuk kane pershtypjen sevleresimi i planit te biznesit ishte faktor (irendesishem)nevendiminebankespertedhenenjekredi.

Intervistatzbulojnes�idatemetejshmeqejanetepergjithshme (d.m.th. aplikohen per grate dhe

burrat): (i) mungesa e informacionit te tregut(p.sh.potencialiitregut,konkurrentet,etj.)ebente veshtire plani�ikimin e nje biznesi; (ii)tendenca midis �illestareve te biznesit per te"ndjekur turmen"nevendqe tebazohetne ideinovativeorigjinalebiznesiebenteveshtirepersipermarreset te konkurrojne ne treg; (iii)sipermarresit kane marketing te ku�izuar,plani�ikim �inanciar, analize dhe aftesi mena-xhuese.

5.2 Nevojat për produkte financiare

Tridhjete e gjashte perqind e te anketuaravekishin aplikuar per nje kredime heret (Figura5.3)¹⁰.Pjesatjeterosenukkaaplikuarpershkaktenormaveteinteresit(10perqind),osenukkapasurnevojeperteosenukkaqeneezbatueshme(p.sh.peratoqesapokane�illuarnjebiznes)osenuk kane speci�ikuar nje arsye (e cilamund tesupozohettebjerenetenjejtenkategori).

Viniresekjopjeseeshtedukshemmeelarteseajoeraportuarneburimete�inancimitper�illiminebiznesit.Kjomundtejetepershkaktenjenumriarsyesh,p.sh.Krediteemeparshmeqenukkanelidhjemebiznesin,teanketuaratqekaneaplikuarperkrediperzgjerimtebiznesit(nevendqeta�illojne),osemundtejenedukeiureferuaraplikimitaktualneTEB(perzgjeriminebiznesit).

10

Figura 5.2: Faktorët që ndikojnë nega�visht në biznesin e aplikan�t (rezulta� i intensite�t, nga 100)

Figura 5.3: Aplikacionet e kredisë


Krediaqeatodotekishinnevojeperteforcuarbiznesin e tyre per gati tre te katertat e teanketuarave eshte raportuar te jete deri ne €5,000(Tabela5.1).Kurupyetenperqelliminekredise,shumicaecekenkapitalinqarkulluesoseblerjet e pajisjeve (perkatesisht 35 dhe 34 perqind), pasuar nga zgjerimi i biznesit, ndertimiinfrastrukturadheri-�inancimi(perkatesisht17,9dhe5perqind).

Shumica e te anketuarave preferojne nje peri-udhematurimimidis nje dhe tre vjetesh (shihTabelen5.2),dhenjeperiudhemospagimiderine6muaj(55perqindderine3muajdhenjetjeter35 perqind ne 6 muaj). Megjithate, perkunderpreferencave per nje periudhe mospagimi teshprehurneankete,mbigjysmaeatyreqemorenkredite nuk e shfrytezuan periudhen e mos-pagimitqeatoekishintedrejtekuraplikoninperkredi ne TEB. Arsyet per kete kerkojne hu-lumtime te metejshme, por ato mund teperfshijne nje kombinim faktoresh siç jane:mungesa e informacionit midis aplikanteve tekrediseperketeopsion,mungesessetekuptuaritte produkteve �inanciare, ose mungeses seinsistimit (ose vendosjes se rendesise) per tepasurnjeperiudhemospagese¹¹.

P.sh.Njeaplikanteeintervistuarshpjegoiseajonukkembengulteqetekishtenjeperiudhemospagese,sepsekjonukdotaprekteate,pasibabaiisajofroikthiminekredisepavaresishtsesiuzhvilluabiznesiisaj.

11

Shenim:Llogariturnebazete66pergjigjevenga71teanketuaravetotale

Nuk aplikuan për shkak të normës së lartë të interesit

Aplikuan për një kredi

Nuk aplikuan - nuk është e nevojshme/e aplikueshme

Tabela 5.1: Shpërndarja e sektorit të ndërmarrjeve

Vlera e kredisë

Nën 3000 €

3000 €

5000 €

5,001-10,000 €

Mbi 10,000 €

Totali

Tabela 5.2: Periudha e preferuar e maturimit

Periudha e maturimit

Më pak 12 muaj

12 muaj

18 muaj

24 muaj

36 muaj

48 muaj e më tepër

Totali

Aksioni (%)

Aksioni (%)


Kurnormanominaleeinteresitqeatojaneteegatshme te paguajne nje kredi me maturimnjëvjeçar, nje pjese e konsiderueshme e teanketuarave jane pergjigjur se nuk jane tegatshme te paguajne ndonje interes¹², gjersashumicaeatyreqejanetegatshmetabejnekete,dotepaguajnevetem5perqind(ShihTabelen5.3).Keshtu,shumicaeteanketuaravenukjanetegatshmetemarrinkredimenormeneinteresittetregut(melartese6perqind,mbimesataren,perkrediteperinvestimenemars2017,sipasBankesQendrore, 2017). Kur u pyeten per llojet ekolateralitqeatomundteofrojneperkredi,23perqindupergjigjensenukmundtesiguroninkolateral, ndersa ato qe mund te siguroninkolateral, me te shpeshtat ishin garancitepersonaledhemjetetetyreteluajtshme(secila40perqind),pasuarngapasuriteepaluajtshme(toka, patundshmerite, fabrika), depozitat nepara te gatshme, stoqet e produkteve ngakompaniaetyre,osetepade�inuara(meaksionerreth10perqindsecila).

Te dhenat cilesore tregojne se ka orientim teqarte ndaj grantevemidis sipermarreseve dhe,pavaresisht nga kushtet e kredise, per disa grangurrojnete'behenborxh'nevetvete,qerrjedhpjeserishtngamospasjaosepervojeepaketne

Kyrezultatduhettetrajtohetmekujdes,pasidisateanketuaramundtejenendiertepriruraperteraportuarnjenormeinteresizeroneseatomendoninsepergjigjetetjeramundterrezikojneshansetetyreperteper�ituarngasubvencioniinormesseinteresit.Gjithashtu,atonukjanedomosdoshmerishtrezultatindonjeanalizetekapacitetevetetyretebiznesit.

Tendencaeregjistrimitzyrtartebizneseveneemertegravenemenyreqeteper�itojnenganderhyrjetetilla,megjithesenukluajnendonjerolnevendim-marrjendheveprimtarineeperditshmetebiznesit,eshtepermendurnepothuajsetegjithaintervistateeksperteve.KjoeshtepermenduredhesiarsyejapervendimineKEP-itpertenderprereofriminenjeprodukti�inanciarqesynongrate(nevitin2009)

Gatishmeriapertepaguareshtegjeresishtproporcionalemenumrinenevojaveperraportimteteanketuarave.Çmimiqeatajanetegatshemtepaguajnepernjesherbimtetilleeshtezakonisht10€nediteose200-300€nemuaj,megjithateketorezultateduhettetrajtohenmekujdessepsemenyradhegjatesiaeofrimittembeshtetjesmundtendryshojneshume

12

trajtiminekredivedheinstitucioneve�inanciare.Megjithesemendimetndryshojne,nepergjithesi,intervistatme ekspertet dhe sektorin �inanciarsugjerojneqe,perveçkostossekredise,faktoretemeposhtem jane te rendesishem per gratesipermarrese: (i) pjekuria, pasi grate e konsi-derojnevlerenekestitmujorqeduhetpaguar;(ii)Perkrediteevogla,shpejtesiaemiratimittenjekrediemundtejetenjefaktorvendimtar,ndersaper ato me te medha (mbi 20,000), norma einteresiteshtemeerendesishme;(iii)pasjaenjeperiudheme te gjatemospagese (p.sh. nje vit)eshte veçanerisht e rendesishme per bizneset�illestare e te bujqesise dhe ndermarrjet pro-dhuese.

Perfund,konsideratatpraktikeperhartimindhezbatimin e nderhyrjeve qe synojne gratesipermarrese, perfshire kerkesen per per-zgjedhje te kujdesshme te per�itueseve emonitorimin¹³ dheaftesinepert'iarriturgratedhebiznesete tyre joformale jashtePrishtines,veçanerishtnezonatrurale.

13

Tabela 5.3: Norma e interesit e të anketuares që është e gatshme të paguajë

14

5.3 Nevojat për mbështetje jofinanciare

Mbi90perqindeteanketuaravekaneraportuarper nevoja te mbeshtetjes jo�inanciare (shihFiguren5.4).Ngaatoqekerkojnetrajnim,rrethdytetretatkanenevojepertrajnimnelidhjemebiznes(p.sh.marketing,kontabilitetdhe�inanca),ndersapjesatjeterdeshirontezhvillojeaftesiteetyre profesionale (p.sh. rrobaqepesi, bujqesi,arsim).Megjithate,kurupyetenperçmiminqeato jane te gatshem te paguajne per njembeshtetje te tille, pak te anketuara e bejne -numrat varirojne nga 2 ne 5 te anketuara,varesishtngasherbimi¹⁴.

Aksioni (%)

Asnjë

1-4 përqind

5 përqind

6 përqind e më tepër

Totali

Norma e interesit


Intervistatmeaplikuesetekredisedheekspertetkon�irmojne nevojat e mesiperme dhe ofrojnenjohuri te metejshme me te hollesishme.Trajnimet dhe perkrahja konsiderohen terendesishme per te gjitha grate sipermarrese,megjithese permbajtja duhet te pershtatet menevojat dhe nivelin e aftesive te te trajnuar-ave/sipermarreseve: perderisa me shume traj-nime baze dhe mbeshtetje (duke u fokusuarkryesishtnezhvillimineidevetebiznesit)mundteperdorenpertenxiturndermarrjet�illestare,trajnuesiteperzgjedhurdhebiznesetekzistuesedotekenenevojepertrajnimemeteavancuarate

menaxhimit te biznesit dhe mbeshtetje tevazhdueshme (ne forme t e keshi l l imit ,mentorimitose,nemenyreideale,njetrajnimosekonsultim nje-me-nje)¹⁵. Ne disa sektore,nevojitetedhetrajnimiteknikpertepermiresuarproduktivitetin dhe/ose cilesine e produkteve(p.sh. bujqesia, perpunimi i ushqimit, rroba-qepesia etj.). Se fundi, rritja e shkathtesive tenjohurive�inanciaredotemundesontevendimeme mire te informuara e mirekuptim dhenegocim mbi kushtet kur perdoren produktet�inanciare¹⁶,poredhepertekapercyerkunder-shtiminedukshemteperdorimitteproduktevetetilla.

Shenim:Vinireseshumanukeshteebarabarteme100%,sepsedisateanketuarakanenevojepermeshumesenjellojmbeshtetjeje

Marketingu(dukeperfshireçmimeteprodukteve),sidheplani�ikimi�inanciar,analizadhemenaxhimi,janefushatqepermendenmeseshumti

Teintervistuarattheksojnesenukeshteepazakonteqebiznesettenenshkruajnekontratapalexuarapokuptuarkushtet,pergjegjesitedheprocedurat.

15

16

Figura 5.4: Llojet e mbështetjes jofinanciare të nevojshme (si përqindje e totalit të të anketuarave)

Përkrahja ligjore (p.sh. për pronë)

Trajnimi

Shkathtësitë financiare

Përkrahja/shkathtësitë në planinfikim biznesi

Përkrahja/shkathtësitë në taksa dhe administratë


Ne perputhje me pengesat e vete-raportuar tegrave,intervistatmeinstitucionet�inanciaredheekspertet sugjerojne se edhe pse posedimi ikolateralitnukeshtenjepengesedetyrueseperqasjenekreditevogla(derine10,000€),eshteshumeerendesishmekurkerkohenkredimetemedha.Nderteanketuarateanketes,mepakse1nder5teanketuaratkaneraportuarsekanenjeproneteregjistruarneemertetyre,ngatecilatvetemgjysmaposedojnepasuri tepaluajtshme.PjesaeatyreqenjihenmetedrejtatpronesoredhetrashegimoreneKosovesipas legjislacionitaktual eshterreth55perqind,porvetemnjeekaterta kane raportuar se kane 'kerkuar' tedrejtat e trashegimise se tyre ne prone (ngaprinderit, bashkeshorti ose te afermit e tjere).Ndersa ne disa raste arsyet per kete pergjigjeshpjegohetmefaktoreobjektive(p.sh.nukeshteenevojshme/eaplikueshmepasiipaditurieshteivetmitrashegimtar,osenukkapasurinefamilje),atoshpeshoselidhenqartemenormatshoqerore(p.sh. “anetare te tjere trashegojne, jo une”,“tradite”ose“normashoqerore”)osenemenyrete nenkuptuar, ne ate mase qe pergjigjetnenkuptojne se te anketuarit nuk ndjejne tedrejtenne trashegimi (p.sh. “nukkanevojeperte”,“familjaeshteshumeemadhe”,”unenukjameinteresuar per te iniciuar gje”, “nuk eshte erendesishmepermua”).Perfundimisht,njepjeseekonsiderueshmeeteanketuaravethonesenuke kanemenduar ende kete çeshtje (p.sh. "endenukeshtekoheperkete","unejamshumeere"ose"familjanukkatrajtuarendeketeçeshtje"),ecila ndoshta eshte pjeserisht e lidhur me njehezitim te pergjithshem per te diskutuarçeshtjen.

Perderisatediplomuaratearsimittelartekanemeshumegjasatenjihenmetedrejtatpronesoredhetrashegimore,atonukkaneshumegjasaqete

raportojne (plani�ikojne) te kerkuarit etrashegimiseapotembeshtetenpertaberekete.Ngjashem, te dhenat cilesore sugjerojne seçeshtja e te drejtave te grave ne trashegimimbetetderidikunjetabu,mepakdallimemidisgrupevetemoshesdhehistorikut(tearsimit).Siçthote nje e intervistuar: "Sigurisht, do te ishteshume mire [nese grate gezojne te drejta tebarabarta per trashegimine]. Une jam evetedijshmeperaktivitete tendryshmeneketedrejtim.Megjithate,vetemtani�illojmete�lasimperketedhedoteduhetkohederisagjeratvertettendryshojne...Edhegrateqeduantekerkojnetrashegimine nuk e dine se me kend duhet te�lasin ... kahezitim tabejneketedhenukdo tedinesitegjejnenjeavokat..."

Kur u pyeten nese kane nevoje per ndonjembeshtetje ne kerkimin e te drejtave tetrashegimisesetyre,mepakse1ne5kanethenese bejne, dhe atyre qe kane speci�ikuar llojin embeshtetjes,5kanedeklaruarsekanenevojeperinformacion mbi te drejtat e tyre dhe 4 kanedeklaruar se kane nevoje per keshilla osembeshtetjejuridike.

Marresebashkumepengesatevete-raportuaraper�illimindhedrejtiminenjebiznesi(Seksionet4 dhe 6.1) dhe njohurite nga intervistat mesipermarreset dhe ekspertet , keto gjetjesugjerojne qe adresimi i barazise gjinore nepronesineepronesdhetedrejtatetrashegimise(dheshkaqete tyrerrenjesore) eshte rrenjesorne promovimin e ndermarresise se grave ngaafatmesmeneafatgjata.Megjithate,fusheveprimiperadresimineketyreçeshtjevenekontekstinezhvillimit te ndermarresise se grave ne afat teshkurter eshte i ku�izuar ne sigurimin einformacionitdhendoshtambeshtetjenligjorenerasteteperzgjedhura.

6. Pronësia mbi pronën dhe të drejtat e trashëgimisë

Ngaataqeraportuanllojineprones,4raportuanpasuritepatundshme,3raportuanautomjetedhe1raportoipajisjetekompanisesesaj.17

MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE

Ky raport ka ofruar analiza te pengesave dhenevojave te grave sipermarrese ne Kosove, mefokusteveçanteneqasjenne�inancadheçeshtjenelidhurmetedrejtatepronesisedhetrashe-gimise.Gjetjetdherekomandimetkryesore,dukeubazuarnenje studimte71graveqeaplikojneperkredibiznesi, nje rishikim te literatures dhe intervistagjysmetestrukturuaramegratesipermarresedheeksperte,janepermbledhurmetutje.

veprimtaritë e përditshme. Për të siguruarshtrirjen në terren, veçanërisht në zonat rurale,mundtëorganizohentrajnime�illestarenërajonetjera (përveç Prishtinës) dhe mund të përdorinrrjetet ekzistuese të partnerëve potencialë(varësisht nga tema/rajonit , p.sh. zyret epunësimit,qendrateaftësimitprofesional,IMF-të,shoqatatesektorit,komunat,etj.).

7. Konkluzione dhe rekomandime

Pothuajsegjysmaegraveraportuanseuduhejnjevitapomeshumeperte�illuarnjebiznes,arsyetkryesore ishin:mungesa e burimeve �inanciare(sidomosnerastinegravemearsimimtelarte),rreziku/frika nga deshtimi (mes femrave mearsimimtemesem)dhenevojenpermeshumeinformacione te tregut, njohuri dhe plani�ikimbiznesi(pertedyjagrupet).Sirrjedhoje,pjese-marrja ne trajnime ne menaxhimin e biznesit/ndermarresise ose ne trajnime profesionale(p.sh. bujqesia, rrobaqepesia, trajnimi nezbukurime, etj.), dhe nderhyrjet e nderlidhurapertelehtesuarqasjenne�inanca(p.sh.grantetaposubvencionetenormesseinteresit)duketsekane luajtur rol ne realizimin e potencialit perndermarresi duke siguruar shkathtesite dhemjetet e nevojshme, por edhe motivimin,vetebesimindherrjetezimin.

Për rrjedhojë, trajnimet themelore të ndër-marrësisëdheseminarettëcilatndihmojnëgratëqë të zhvillojnë aftësitë e tyre të plani�ikimit tëbiznesit, idetë dhe rrjetet e biznesit (përfshirëekspoziminndajmodelevemostër)mund të jenënjëmjetefektivpëridenti�ikimindhepromoviminerealizimit të potencialit të ndërmarrësisë.Pjesëmarrësetepërzgjedhuraqëtregojnëpoten-cial më të lartë, më pastaj mund t'u ofrohentrajnime më të avancuara dhe lloje të tjera tëmbështetjes sëvazhdueshme(shihgjithashtumëposhtë nevojat �inanciare dhe jo�inanciare). Njëqasjeetillëmundtësigurojëpërzgjedhjenmëtëmirëtëpër�itueseve,përcjelljendhemonitorimin,ecilagjithashtukontribuonnësiguriminqëburimettëkanalizohendrejtbiznesevenëtëcilatgratëjanëtë përfshira sinqerisht në vendim-marrje dhe në

Ne p erputhje me g jet jet e meparshme,perceptimet se grate perballen me me shumebarriera (ose me te forta) kur udheheqin njebiznesjaneteperhapuradheseshkakukryesorperketeqendronnenormatshoqerore.Pengesatqe ipengojnegrate(nekrahasimmeburrat)tepershkruarangateanketuaratjanepergjegjesitefamiljare/shtepiake, ose me ne pergjithesi:"mentaliteti","paragjykimi"etj.tecilatkryesishtthirrenperndryshimesistematikedheafatgjatapermes ndergjegjesimit, dhe me nje hapesirerelativisht te ku�izuar per nderhyrjet afat-shkurtra dhe afatmesme qe promovojnefuqizimin ekonomik te grave dhe sherbimet ekujdesitperfemijet.Tetjeratjanemespeci�ike-p.sh:rrjeteteku�izuaradheqasjaneinformata,veshtiresite ne trajtimin e klienteve osepunonjesve dhe frika nga deshtimi - te cilatlejojne nderhyrje efektive ne periudhen afat-shkurterdheafatmesmepermespromovimitteshkathtesive (duke perfshire aftesite e nego-ciatave) dhe qasjen ne informatat e tregut dhemundesiteerrjetezimit,ecilaneanentjeterdoterristejovetemnjohuriteebiznesitnevetvete,poredhe motivim, vete-e�ikasitet dhe vetebesimin(p.sh.Kelleyetal.,2015).

S�idat e vete-raportuara qe kane ndikuarnegativishtnebiznesinetyrejaneneperputhjeme perceptimet e pergjithshme te siper-permendura: detyrimet familjare dhe roletshoqerore dhe kulturore, te ndjekura ngapengesat e jashtme gjenerike te “klimes seinvestimit” dhe “kostoja e normes se interesit”.Pengesatebrendshmeqelidhenmerrjetetetyreteku�izuara,aftesiteebiznesitdhe�inancatdhe

Fillimiinjëbiznesi Drejtimiinjëbiznesi

18


perceptimet e rrezikut jane gjithashtu te ren-diturambimesataren-qeeshteneperputhjemeopinionet e eksperteve te intervistuar te ciletpermendinmungeseneinformacionittetregut,mungeseneideveterejaorigjinaletebiznesitdhemarketingun e ku�izuar, plani�ikimi �inanciar,analizadheaftesitemenaxhuese,nderpengesatkryesore(jovetempergrate).

Trajnimet dhe përcjellja e vazhdueshme dhembështetja(p.sh.përmeskëshillimitsipaskërkesësnë një mënyrë të qëndrueshme nëpërmjet njëinstitucioni,mentorimit,trajnimitosekëshillimit)ështëerekomanduarpërtëpërmirësuaraftësitëeudhëheqjessëbiznesit,sidhevlerësiminobjektivtërrezikut dhe vetëbesimit. Mbështetja është enevojshme në të gjitha fazat e zhvillimit, duke�illuarngazhvillimi/përpunimiiidevetëbiznesit;këshilla në çështjet administrative, tatimore dheligjore (duke �illuarmebazat emënyrës se si tëregjistrohetndërmarrja,cilaformëligjore,hartimidhe negocimi i kontratave etj.); plani�ikimi dhemenaxhimi i biznesit (sidomos, menaxhimi imarketingutdhe�inanciar,aftësitëekomunikimitdhe negociatave); dhe, në disa sektorë (p.sh.bujqësia, përpunimi i ushqimit, veshje), trajnimeprofesionale për të përmirësuar cilësinë eproduktit dhe produktivitetin. Një rishikim indërhyrjeve tëmëparshme sugjeron që suksesi itrajnimevetëbiznesitvaretnëmënyrëthelbësorengacilësiaetrajnimit,sidhesigurimiibraktisjessëtrajnimittekgratë(BuvinicdheO'Donnell,2017).Nëpërputhjemeto,adresimiiku�izimevetëgravendajpjesëmarrjessërregullt(frekuentimit),p.sh.transportidhepërkujdesipërfëmijët,mundtëjetënjë faktor kyç i suksesit. Përmirësimi i qasjes nëinformatadherrjetegjithashturekomandohetpërtë dy sipërmarrëset e ardhshme dhe aktuale.Trajnimet dhe seminaret duket se kanë qenë tësuksesshmenëkëtërol,pormjetetëtjeramundtëjenë takimet B2B (biznes me biznes) dhe njëplatformë e hapur për shkëmbimin e informa-cionit. Kanalet e informacionit që duket se kanëqenë të suksesshme deri më tani dhe janë tëpreferuaradukettëjenëreklamanëmediatsociale(kryesishtFacebook)dhee-mail.Kyifundittregonnevojënpërnjëplatformë/bazëtëdhënashkujovetëmsipërmarrësete tanishëm,poredheatotëardhshme, mund të regjistrohen për të marrëinformata relevante (p.sh. informacion tregu,

trajnime dhemundësi të tjera të rrjetëzimit osembështetjes). Për të përmirësuar qasjen nëinformata përtej Prishtinës dhe grave të reja(sidomos në zonat rurale), aktivitetet në terrenduhettësynojnëshfrytëziminerrjeteveekzistuesetë organizatave të tjera (p.sh. ofruesit lokal tëpromovimittëpunësimitdheofrimittëtrajnimit,komunave,IMF,shoqataveegrave/sektoritetj).

Mbeshtetja e grave sipermarresve ne kredibankare per kapital �illestar eshte i ulet (10perqindsiburimivetem�inancimidhenjetjeter9perqind si nje burim i pjesshem), porduket seeshte ne te njejtin nivel ne krahasim mendermarrjetetjeraneKosove(11perqindsinjeburimkryesor),ndoneseketokrahasimeduhettetrajtohenme kujdes.Mbeshtetja ne grante ngaOJQ-te ose Qeveria eshte e rendesishme -pothuajse ne te njejtin nivel sesa ne kreditebankare.

Norma e larte e interesit renditet si pengesa etrete (se bashku me klimen e investimeve) qegrate raportojne te kete ndikuarnegativisht nebiznesinetyre.Pengesate tjera �inanciare janerenditurnenmesataren:mungesaekolateralit,pasuarngamungesaeproduktevetefavorshme�inanciare,kostojae tarifaveadministrativeperkredi, mungesa e nje qasjeje te politikave tepershtatshme/ favorshme kreditimi ndaj gravedhe perceptimi/vleresimi i papershtatshem irrezikutngainstitucionet�inanciare.

Meshumesenjeetretaegravekishinaplikuarpernje kredi me heret, dhe nje tjeter 10 perqindspeci�ikoninarsyenpsenukekishinberekete.Kuru pyeten per nevojat e tyre aktuale per kredi,shumicaegraveraportojneseuduhetnjehuaderine€5,000,qellimetmeteshpeshtaqepermendenjane:blerjaepajisjeve�inanciare,kapitaliipunesose“zgjerimiibiznesit”.Megjithate,njeekatertaetyre nuk jane te gatshme te paguajne ndonjeinteresdhe,ngaataqedotepaguajneinteresin,shumicanukjanetegatshemtepaguajnenormene interesit te tregut (per nje kredi maturiminjevjeçare), d.m.th. shumica jane te gatshem tepaguajnevetemderi5perqind.

Qasjanë�inanca,pronësitëpronësdhetëdrejtatetrashëgimisë

MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE 20

Pergjigjet ne kushtet e kredise qe ata do tepreferonin/kishinnevoje,gjithashtu,zbulojneseka nje mosmarreveshje midis nevojave te tyredheasajqeujepet.Dytetretatdotepreferoninnje periudhe maturimi mbi 12 muaj dhe 45perqindpreferoninnjeperiudhemospagesemete gjate se 3muaj (zakonisht deri ne 6), e cilaeshtemeegjateseajoqezakonishtofrohetnetreg.

Edhepserezultatetnukmundtepergjithesohen,te dhenat nga dy aplikantet e intervistuar tekredise, zbulojne se mbeshtetja e anetarevemeshkujtefamiljesteciletjanetepunesuardheqejanetegatshemtejenebashke-debitore,janevendimtare per grate (veçanerisht ato qeaktualishtjanetepapuna)(p.sh.3000€-5000€),dhe kjo duket te jete keshtu, pavaresisht ngacilesiaeplanittebiznesit.Qasjanekredimetemedhaeshteedhemeeveshtire.Intervistatmeinstitucionet�inanciaredheekspertetsugjerojnese posedimi i kolateralit eshte nje pengese erendesishmeper tehyrenekredime temedha(mbi10,000€),ndersavetemrreth10perqindegraveteintervistuararaportojnesekanepasuritepaluajtshmedhemepakse20perqind kanepronateregjistruaraneemertetyre.Ketogjetjetregojne se - ne perputhjemepengesat e vete-raportuarneketestudimdhegjetjeteanalizavete meparshme - pengesat e pergjithshme teqasjesne�inanca(teperballueshme)qeprekintegjithabiznesetkosovarekanenjendikimme temadh mbi grate dhe te drejtat e trashegimiseluajnenjerolterendesishemnerastinegraveqeaspirojnetelevizinpertejmikrondermarrjeve.Kur grate pyeten per te drejtat e trashegimise,duket se kahezitim te pretendojne te drejtat etrashegimise,apoedhetediskutojneketeçeshtje,pavaresishtngaarsimidhemosha,dhevetem55perqindeteanketuarveraportojnesenjihenmetedrejtatpronesoredhetrashegimoreneKosove,sipaslegjislacionitaktual.Kurupyetensepersenuk kane 'kerkuar te drejtat e tyre te trashe-gimise', shumica e grave thjesht i referohennormave dhe traditave shoqerore dhe te tjeratshpjegojne asisoj qe ne menyre implicitesugjeronndjenjatemosdeshires(p.sh.“nukkanenevojeperte”ose“nukeshteerendesishme“,ose“unenukjameinteresuarta�illojkete”).Prandaj,

raportimi i aksioneve qe kane nevoje permbeshtetje ne pretendimin e te drejtave tetrashegimisesetyreeshteiulet(nen20perqind)dheatoqespeci�ikojnellojinembeshtetjesjanete ndara mes atyre qe deklarojne thjeshtinformacionosekeshillaapombeshtetjeligjore.

Të marra së bashku, rezultatet e mësipërmesugjerojnë se pronësia e pronës dhe të drejtat etrashëgimisëjanëvendimtarepërpërmirësimineqasjessëgravenë�inanca,porkëtodotëkërkojnëtrajtimin e normave dhe traditave shoqërore, tëcilat kërkojnë kohë dhe përpjekje të mëdha përrritjenendërgjegjësimitdhepërmirësimineqasjesnë informata .Qëllimi i rezultateveafatshkurtradhe afatmesme në përmirësimin e qasjes në�inanca nëpërmjet ofrimit të informacionit dhembështetjesligjorekatëngjarëtëku�izohetnënjëgrupshumëtëvogëltësipërmarrëseveaktualeapotëardhshme.

Nëperiudhënafatshkurtërdheafatmesme,qasjanë �inanca për bizneset e grave, duke përfshirëkapërciminehezitimittënatyrshëmpërtëkërkuarkredi,mundtëlehtësohetmëshumënëpërmjetnjëkombinimitë:

(i) rritjes së njohurive �inanciare, duke upërqendruar veçanërisht në kuptimin e "logjikësekonomike"tëmarrjessënjëkredie(nënkushtetëndr y shme) , kup t im i t t ë marrëvesh jevekontraktuale, kushteve dhe procedurave tëinstitucioneve �inanciare dhe këshillave praktikepër gabimet e zakonshme të bëra nga të tjerët.Trajnime ose këshilla të tilla do të ofrohen nëmënyrëidealengatrajneriipavarurdheekspertëtmeeksperiencëbankaredhebiznesi.

Me qëllim të sigurimit të një shtrirjeje të gjerë,përveçseancaveballëpërballë(p.sh.seminare,osesi pjesë e trajnimeve të ndërmarrësisë/mena-xhimit) dhe informacionit të shtypur (p.sh., tëshpërndahen përmes ofruesve të arsimit dhetrajnimit,bankave,IMF-të,etj.),mundtëpërdorenmediamë lehtadhemë tërheqëse (p.sh. video tëshkurtraonline,nëmediasociale,nëTV,etj).

Sidoqoftë,përvojangavendetetjerasugjeronqë,përderisa edukimi �inanciar i bazuar në video


mundtëçojënënjëvetëdijemëtëmirë�inanciare,ndërtimi i edukimit �inanciar me këshillime tëpersonalizuara ose sigurimi i edukimi �inanciar"munëkohë"ilidhurmesjelljenspeci�ike,ështëmëefektivenëarritjenendryshimevetësjelljes(p.sh.për kursime ose huamarrjen) ((Buvinic dheO'Donnell, 2017)). (ii) dizajnimi/mbështetja eprodukteve�inanciareqëjanëtëpërshtatshmepërnevojat e tyre (p.sh. periudha më e gjatë ematurimitdhekëstimëiulët,periudhamëegjatëemospagesësdhe/osenënjëmënyrëqëulejongravetëhuazojnëpavarësishtngambështetjaetëtjerëve(p.sh. duke siguruar që rreziku të vlerësohet nëbaza individuale dhe jo domosdoshmërisht të

kërkojnë bashkë-debitorë ose kolateral [tëpaluajtshëm]). Përveç rezultateve të menjë-hershme,hulumtimetngavendetetjerasugjerojnësepraktikaehuamarrjessëpërsëriturdheqasjanënjë periudhë mospagese mund të inkurajojëmarrjenerrezikut�inanciar(dherritjene�itimeveafatgjata të biznesit) midis grave (Buvinic dheO'Donnell,2017).(iii)sigurimiqëklientëttëkenënjëkuptimtëqartëtëprodukteve�inanciareqëuofrohenatyredhejanëkëmbë-ngulësenëmarrjene kushteve më të favorshme të mundshme. Kjolidhetmepërmirësiminenjohurive �inanciare tëgrave më lart, por edhe aftësive të tyre tënegociatave.

MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE 22

REFERENCAT

BSCKosove,2011.NdermarresiadhezhvillimiibiznesittevogelneKosove.Prishtine:BSCKosove.

Buvinic,M.&O'Donnell,M. Çeshtjet gjinore ne nderhyrjet e fuqizimit ekonomik:Nje studim i

hulumtimit.QendraperzhvilliminglobaldokumentiNr.456.

Kelley, D., Brush, C., Greene, P. Herrington, M., Ali, A. & Kew, P., 2016 Raporti special i GEM:

Ndermarresiaegrave2015.

UNDP,2013.RaportiizhvillimitnjerezoriKosoves2012:Sektoriprivatdhepunesimi.Prishtine:

UNDP.

USAID,2014.Gratedhetregtia:Baraziagjinorenetregti.Prishtine:USAID.

BankaQendroreeKosoves(BQK),2017.Normatefektivete interesitteKTD-veperkredite.Ne

dispozicionne: [qasurme13Maj2017]http://bqk-kos.org/?m=t&id=55

http://bqk-kos.org/?m=t&id=55


Shtojca A: Lista e intervistës

Swiss Cooperation Office Kosovo

PEMCONSULT

swisscontact

Documents

MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE · Maj, 2017 MBËSHTETJA E NDËRMARRËSISË SË GRAVE Një analizë e sidave dhe nevojave të grave sipërmarrëse kosovare, me fokus të