АЗИЙН ХӨГЖЛИЙН БАНК

БАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ДЭД САЛБАРЫН СУДАЛГААНЫ ТАЙЛАН

Төслийн нэр, дугаар: БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРЫН МАСТЕР ТӨЛӨВЛӨГӨӨ БОЛОВСРУУЛАХАД ДЭМЖЛЭГ ҮЗҮҮЛЭХ ТЕХНИК ТУСЛАЛЦААНЫ ТӨСӨЛ, Дугаар 51103-001

Тайлангийн агуулга: Бага, дунд боловсролын дэд салбарын хөгжлийн төлөв, хамран сургалт, судалгааны урьдчилсан үр дүн болон холбогдох илтгэл, слайд сургалт, уулзалтын үед ашигласан тараах материалууд

Тайлан бэлтгэсэн: Х.Цэцэгжаргал /судалгааны эксперт/П.Зохихсүрэн /судалгааны эксперт/

2019 оны 6 сар

1

ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ТАЙЛБАР

АХБ – Азийн Хөгжлийн БанкАМЧБО – Ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгохБМДИ – Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтБСУГ – Боловсрол, соёлын газарБСШУСЯ – Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яамБХ – Боловсролын хүрээлэнДБСБ – Дээд боловсролын сургалтын байгууллагаЕБС – Ерөнхий боловсролын сургуульЗГ – Засгийн ГазарМУ – Монгол УлсМУБИС – Монгол улсын боловсролын их сургуульМУИС – Монгол Улсын их сургуульМСҮТ – Мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн төвМИДСК – Монголын их, дээд сургуулийн консорциумМХТ – Мэдээлэл харилцааны технологиОУБ – Олон улсын байгууллагаОУХБ – Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаХНХЯ – Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам

2

АГУУЛГАТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ТАЙЛБАР..............................................................2

Хүснэгтийн жагсаалт...........................................................................................................................5

Зургийн жагсаалт................................................................................................................................8

Хавсралтын жагсаалт........................................................................................................................11

ХУРААНГУЙ.......................................................................................12НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: БАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ДЭД САЛБАРЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ..............................................................13

1.1. Нийгэм, хүмүүнлэг, хүн ам зүйн үзүүлэлтүүд......................................................................13

1.2. Бага, дунд боловсролын орчин, нөхцөл..............................................................................38

1.3. Дүгнэлт...................................................................................................................................63

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: БАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ХҮРТЭЭМЖ, ДОТООД ҮР АШИГ...........................................................................................66

2.1. Бага, дунд боловсролын хүртээмж......................................................................................66

2.2. Сургуульд хамрагдалт: Сургуулийн тухай мэдээлэл ба боловсролын пирамид...............75

2.3. Дотоод үр ашиг.....................................................................................................................79

2.4. Дүгнэлт...................................................................................................................................84

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: БАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ЧАНАР, ТОГТОЛЦООНЫ ЧАДАВХИ, МЕНЕЖМЕНТ............................................85

3.1. Сургалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөр.........................................................................................85

3.2. Суралцагчдын сурлагын үнэлгээ..........................................................................................94

3.3. Сургалтын байгууллагын менежмент, сургуулийн удирдах ажилтан.............................111

3.4. Багш, багшийн хангалт........................................................................................................129

3.5. Сурах бичиг, хэрэглэгдэхүүн...............................................................................................178

3.6. Сургалтын орчин, нөхцөл...................................................................................................189

3.7. Дүгнэлт, сорилт, бэрхшээл..................................................................................................197

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ГАДААД ҮР АШИГ.........................................2034.1. Боловсролын үр дүн...........................................................................................................203

4.2. Боловсролын нийгэм дэх үр нөлөө....................................................................................210

4.3. Дүгнэлт.................................................................................................................................212

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ТЭГШ БАЙДАЛ...................................................2155.1. Элсэлт болон сурлагын амжилтын тэгш байдал...............................................................215

5.2. Дүгнэлт, сорилт, бэрхшээл..................................................................................................225

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ: ДЭД САЛБАРЫН БЭРХШЭЭЛТЭЙ АСУУДЛУУДЫН УЧИР ШАЛТГААН, ХҮЧИН ЗҮЙЛС......................................................227

6.1. Боловсролын салбарт тулгамдаж буй зарим асуудал, боловсролын салбарын хөгжлийн мастер төлөвлөгөөнд тусгах санал, зөвлөмжийн талаарх түүвэр судалгааны үр дүн................227

3

6.2. Бага, дунд боловсролын салбарын бэрхшээлтэй асуудлууд, учир шалтгаан, хүчин зүйлс238

ДОЛООДУГААР БҮЛЭГ: БОДЛОГЫН ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛ, ДУНД ХУГАЦААНЫ ЗАРДЛЫН ХҮРЭЭ.........................................................246

7.1. Бодлогын тэргүүлэх чиглэлийн санал................................................................................246

7.2. Бодлогын симуляцийн үр дүн............................................................................................247

7.3. Дунд хугацааны зардлын хүрээ..........................................................................................249

Ном зүй............................................................................................................................................251

Хавсралт.........................................................................................257

4

Хүснэгтийн жагсаалтХүснэгт 1.1.1. Амжиргааны түвшнээс доогуур амьдралтай хүн амын тоо (мян.хүн, 2014 ба 2016 он)................................................................................................................................................. 14Хүснэгт 1.1.2. Сургуульд хүрэх зай (шилжигч ба шилжигч бус өрхөөр, 2018)...............................17Хүснэгт 1.1.3. ДНБ-ний динамик (хувиар, 2012-2018)......................................................................30Хүснэгт 1.1.4. Монгол хэл, үндэсний бичиг, уран зохиолын хичээлийн судлах цаг.......................33Хүснэгт 1.1.5. ЕБС-д суралцаж байгаа үндэсний цөөнх (Баян-Өлгий аймаг, 2017-2018 оны хичээлийн жил)..................................................................................................................................... 34Хүснэгт 1.2.1. Үндэсний хөгж:лийн цогц бодлого (Бага, дунд боловсрол).....................................36Хүснэгт 1.2.2. Боловсролын Мастер төлөвлөгөөнүүдийн зорилт................................................40Хүснэгт 1.2.3. Ерөнхий боловсролын сургуулийн тоо (өмчийн хэлбэр, ангилал, байршил, оноор)............................................................................................................................................................... 45Хүснэгт 1.2.4. Сургалтын цөм хөтөлбөр дэх ТХЗ-д хамаарах суралцахуйн зорилт (боловсролын түвшингээр)................................................................................................................. 48Хүснэгт 1.2.5. 12 жилийн шилжилт...................................................................................................53Хүснэгт 1.2.6. ЕБС-ийн хичээлийн жилийн бүтцийн харьцуулалт (2010-2018 он)........................54Хүснэгт 1.2.7. Ерөнхий боловсролын бүтэц, хэв шинжийг өөрчилсөн байдал (1921-2014).........57Хүснэгт 1.2.8. Ерөнхий боловсролын сургууль (хэв шинжээр)........................................................61Хүснэгт 2.1.1. Бага, дунд боловсролын элсэлтийн бохир ба цэвэр жин (2009-2018)....................67Хүснэгт 2.1.2. Бага, дунд боловсролын хамрагдалтын динамик (2009/10-2018/19).....................68Хүснэгт 2.2.1. Ерөнхий боловсролын сургуулийн тоо (өмчийн хэлбэр, ангиллаар).....................73Хүснэгт 2.2.2. Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүлэг (өдрийн анги, ээлж, тоогоор)................76Хүснэгт 2.3.1. Бага, суурь боловсролын анги улиралт ба завсардалт (хувь)..............................80Хүснэгт 3.1.1. Сургалтын төлөвлөгө...............................................................................................83Хүснэгт 3.1.2.Судлагдахууны цагийн багтаамж (I-IX анги,2018)...................................................84Хүснэгт 3.2.1. ЕБС-ийн суралцагчийг үнэлэх журмуудад орсон өөрчлөлтүүд..............................92Хүснэгт 3.2.2. Бага, дунд боловсролын түвшинд хийгдэж буй сурлагын амжилтын үндэсний үнэлгээ.................................................................................................................................................. 93Хүснэгт 3.2.3. Улсын шалгалт болон сурлагын амжилтыг үнэлэх шалгалтын тоо ба агуулга: Боловсролын түвшингээр (2014–2018)..............................................................................................93Хүснэгт 3.2.4. Бага боловсролын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн интервал (2018)..................................................................................................................................................... 94Хүснэгт 3.2.5. Суурь боловсролын чанарын үнэлгээний шалгалтуудын гүйцэтгэлийн дундаж хувь (2018)............................................................................................................................................. 98Хүснэгт 3.2.6. БДБ-ын XII ангийн судлагаан дүн..............................................................................99Хүснэгт 3.2.7. Сурлагын амжилтын судалгаанд оролцогчдын тоо............................................102Хүснэгт 3.2.8. Сурагчдын сурлагын амжилт, өрхийн сууцны хамаарал (корреляци).................103Хүснэгт 3.2.9. Сурагчдын сурлагын амжилт, өрхийн орлогын хамаарал (корреляци)..............105Хүснэгт 3.2.10. Сурагчдын сурлагын амжилт, цэцэрлэгт хамрагдсан хугацааны хамаарал (корреляци)......................................................................................................................................... 105Хүснэгт 3.2.11. Сурагчдын сурлагын амжилт, сургуулийн орчин, нөхцлийн хамаарал (корреляци)......................................................................................................................................... 106Хүснэгт 3.2.12. Сургуулийн тав тух, сурагчдын гүйцэтгэлийн дундаж (Бага боловсролын чанарын үнэлгээний судалгаа, Математик)...................................................................................107Хүснэгт 3.2.13. Сурагчдын сурлагын амжилт, сурах бичгийн хангалтын хамаарал (корреляци)............................................................................................................................................................. 107Хүснэгт 3.2.14. Түүвэрт сонгогдсон сургуулиудын байршил, тоо..............................................108Хүснэгт 3.2.15. Түүвэрт сонгогдсон сургуулиудын багш нарын боловсролын түвшин, тоо. . .108Хүснэгт 3.2.16. Түүвэрт сонгогдсон сургуулиудын багш нарын мэргэжлийн зэрэг, тоо..........108Хүснэгт 3.2.17 Түүвэрт сонгогдсон сургуулиудын багш нарын хүйс, тоо..................................108Хүснэгт 3.2.18. Сурагчдын УШ-ын дүн болон сургуулийн байршил, багшийн нас, хүйс, боловсролын түвшин, мэргэжлийн зэргийн хамаарал (корреляци)..............................................108Хүснэгт 3.3.1. ЕБС-ийн үйл ажиллагаанд хяналт-шинжилгээ хийх, тоон болон чанарын үзүүлэлт............................................................................................................................................. 111

5

Хүснэгт 3.3.2. Улсын тэргүүний цэцэрлэг, сургууль шалгуур, үзүүлэлт....................................111Хүснэгт 3.3.3. ЕБС-ийн захирал, сургалтын менежер болон багшийг сонгон шалгаруулах, томилох тогтолцоо......................................................................................................................... 115Хүснэгт 3.3.4. ЕБС-ийн захирлын ажлын байранд тавигдах шаардлага (БСШУ-ы сайдын 351 дүгээр тушаал, 2007)........................................................................................................................118Хүснэгт 3.3.5. ЕБС-ийн сургалтын менежерийн ажлын байранд тавигдах шаардлага (БСШУ-ы сайдын 351 дүгээр тушаал, 2007)....................................................................................................119Хүснэгт 3.3.6. Боловсролын удирдлага, менежменттэй холбоотой төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөрүүд....................................................................................................................................... 125Хүснэгт 3.4.1. Багшийн боловсролын түвшин болон тухайн багшийн ажилласан жил, нас, хүйс, ажиллаж буй сургуулийн хэв шинжиин хамаарал (корреляци).......................................................138Хүснэгт 3.4.2. ЕБС, цэцэрлэгийн багшид мэргэжлийн зэрэг олгох шалгуур (2014-2018)...........139Хүснэгт 3.4.3. Зөвлөх багш мэргэжлийн зэрэг олгуулах хүсэлт гаргасан, зэрэг авсан багш нарын тоо (2014-2018)......................................................................................................................139Хүснэгт 3.4.4. Багшийн ажлын байрны тодорхойлолтод заасан үйл ажиллагаа (БСШУ-ы сайдын 351 дүгээр тушаал, 2007)....................................................................................................142Хүснэгт 3.4.5. Сургалтын төлөвлөгөө дэх хичээлийн цаг, багшийн ачаалал............................145Хүснэгт 3.4.6. Багшийн ажлыг үнэлж, дүгнэж, цалин хөлс, нэмэгдэл олгож буй дүрэм, журамд заасан хувь хэмжээ............................................................................................................................. 150Хүснэгт 3.4.7. Багшийн ажлыг төлөвлөх, үнэлэх, дүгнэхэд баримтлах шалгуур, үзүүлэлт (2009, 2013)......................................................................................................................................... 151Хүснэгт 3.4.8. Цалингийн сүлжээ, шатлал (2007-2019).................................................................152Хүснэгт 3.4.9. Багшийн мэргэжлийн ялгаатай түвшингүүд дэх хамгийн сайн чадварт суурилсан албан ёсны цалин хөлс (Төрийн байгууллагууд дахь багш нарын жилийн цалин, түүнтэй тэнцэх ам.долларыг ТХХТ-ийг хувийн хэрэглээнд зориулж хөрвүүлэв, 2017).............154Хүснэгт 3.4.10. Багш бэлтгэдэг их дээд сургуулиудаас магадлан итгэмжлэгдсэн сургууль, хөтөлбөрийн жагсаалт..................................................................................................................... 156Хүснэгт 3.4.11. ”ЕБС-ийн багш” мэргэжилтэн бэлтгэх сургалтын хөтөлбөрийн агуулгын ерөнхий бүтэц.................................................................................................................................... 159Хүснэгт 3.4.12. Багшийн унших, бичих, хэл зүйн мэдлэг, чадварын сорилын харьцуулсан гүйцэтгэлийн хувь (2013 ба 2017)....................................................................................................170Хүснэгт 3.5.1. Шинээр зохиосон болон нөхөн хангалтаар хэвлэн нийлүүлсэн сурах бичиг (2014-2018).................................................................................................................................................... 177Хүснэгт 3.5.2. Сурах бичгийн нас....................................................................................................177Хүснэгт 3.5.3. Бага ангийн сурах бичиг, багшийн ном..................................................................178Хүснэгт 3.5.4. Дунд ангийн сурах бичиг, багшийн ном..................................................................178Хүснэгт 3.5.5. Ахлах ангийн заавал судлах хичээлийн сурах бичиг, багшийн ном.....................179Хүснэгт 3.5.6. Дунд, ахлах ангийн сурах бичгийн хангалт (2018-2019 оны хичээлийн жил)......180Хүснэгт 3.5.7. ЕБС-д төрөлх хэл дээрээ хэрэглэж буй сурах бичгийн нэр төрлийн тоо (2009-2018).................................................................................................................................................... 180Хүснэгт 3.5.8. Боловсролын инклюсив ба үл алагчлагдах нөхцлийг хангахаар бэлтгэж, сургалтад хэрэглэж буй сурагчийн сурах бичиг ба багшийн номын нэр төрлийн тоо (2009-2013).................................................................................................................................................... 182Хүснэгт 3.5.9. Хичээлийн сайн технологийн сан дахь бичлэгийн тоо (2018).............................186Хүснэгт 3.5.10. Нийслэлийн багш нарын шилдэг туршлагын сан (2019 оны 01 сарын байдлаар )............................................................................................................................................................. 187Хүснэгт 3.6.1. Гурван ээлжээр хичээллэж буй сургууль, бүлэг, суралцагчийн тоо (2008-2017) 188Хүснэгт 3.6.2. ЕБС-ийн сурагч, компьютерийн харьцаа (2007-2017)...........................................193Хүснэгт 4.1.1. ЭЕШ өгсөн XII анги төгсөгчид ба ДБСБ-д элсэн орсон байдал (2009-2018 он). .202Хүснэгт 4.1.2. ЭЕШ-ын улсын дундаж үзүүлэлт (2009-2018 он)...................................................203Хүснэгт 5.1.1. Сурагчдын сурлагын амжилт, тэдний сурч буй сургуулийн өмчийн хэлбэрийн хамаарал (корреляци)........................................................................................................................216Хүснэгт 5.1.2. XII ангийн сурагчдын ЭЕШ, чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (Математик, Монгол хэлний хичээлээр, 2016-2018)............................................................................................................................................................. 217Хүснэгт 5.1.3. Суралцагчдын унших, бичих чадварын сорилын ерөнхий дүн (2017)...................221

6

Хүснэгт 5.1.4. Суралцагчдын унших, бичих чадварын сорилын харьцуулсан гүйцэтгэлийн хувь (2013 ба 2017)..................................................................................................................................... 221Хүснэгт 6.1.1. Боловсролын салбарын тулгамдаж буй асуудал ач холбогдлын түвшин /буурсан дарааллаар/........................................................................................................................................ 223Хүснэгт 6.1.2. Санал зөвлөмжийн ач холбогдлын түвшин /буурсан дарааллаар/......................228Хүснэгт 6.2.1 Дэд салбарын бэрхшээлтэй асуудлууд, учир шалтгаан, хүчин зүйлс..................234Хүснэгт 7.3.1. Дунд хугацааны зардлын хүрээ (2018-2030)...........................................................245

7

Зургийн жагсаалтЗураг 1.1.1. Монгол улсын хүн амын доторх сургуулийн насны хүн амын динамик, 2009-2018..12Зураг 1.1.2. Монгол Улсын хүн амын динамик өөрчлөлт, бүсээр (2009-2018................................13Зураг 1.1.3. Сургуулийн насны хүн ам ба бага, дунд боловсролын хамрагдалт, бохир жин.......14Зураг 1.1.4. Сургуулийн насны хүн амын өсөлтийн прогноз (Боловсролын түвшнээр)..............14Зураг 1.1.5. 2030 он хүртэлх сургуулийн насны хүн ам зүйн прогноз (ангиар, мян.хүн)..............15Зураг 1.1.6. Хүн амын хотжилтын хувь (аймаг, бүсээр, 2018).......................................................17Зураг 1.1.7. 2010-2016 оны хоорондох хүн амын дотоодын шилжилт, хөдөлгөөн.......................17Зураг 1.1.8. ЕБС-ийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд (хувиар, 2013-2018).....................................19Зураг 1.1.9. 20-24 насныхны боловсрол эзэмшсэн хугацаа, амжиргааны түвшингээр (2008-2014)...................................................................................................................................................... 22Зураг 1.1.10. Зарим улсын төгсөлтийн үзүүлэлт, боловсролын түвшингээр, (2010-2015).......23Зураг 1.1.11. Атласын аргаар тооцсон ҮНО (ам доллар), харьцуулсан үзүүлэлт (1990-2017). .24Зураг 1.1.12. Улс орнуудын ХХИ-ийн харьцуулалт, 1990-2017.......................................................25Зураг 1.1.13. Боловсролын ба жендэрийн индексийн харьцуулалт (2009-2018)...........................25Зураг 1.1.14. Бүх шатны сургалтын байгууллагын төгсөгчид (хүйсээр, мян.хүн)......................26Зураг 1.1.15. Улсын хэмжээнд тохиолдсон хүчтэй салхи, шуурганы тоо (2005-2017 он)...........27Зураг 1.1.16. Улсын хэмжээнд тохиолдсон аадар бороо, үерийн тоо (2005-2016 он)..................27Зураг 1.1.17. Улсын хэмжээнд тохиолдсон ой, хээрийн түймрийн тоо (2005-2017)....................27Зураг 1.1.18. Амаржсан эхийн насны бүтэц (насны бүлгээр, 2019)...............................................28Зураг 1.1.19. 1000 амьд төрөлтөд ногдох нялхсын эндэгдэл (2005-2018)....................................29Зураг 1.1.20. 15-19 насны охидын жирэмслэлт (1990-2018 он)......................................................30Зураг 1.1.21. Бүтээгдэхүүний татвар, төрлөөр (тэрбум төгрөг)...............................................32Зураг 1.1.22. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, бүсээр (2009-2017)..................................................32Зураг 1.1.23. Боловсролын салбарын зардал, оны үнээр................................................................33Зураг 1.1.24. Казах, тува хүүхдийн ЭЕШ-ын дүнг улсын дундажтай харьцуулсан байдал..........36Зураг 1.2.1. Боловсролын салбарын мастер төлөвлөгөөнүүд......................................................41Зураг 1.2.2. Боловсролын Мастер төлөвлөгөөнүүдэд тусгасан зорилтууд...............................43Зураг 1.2.3. Ерөнхий боловсролын сургуулийн тоо (2009-2018, байршлаар)...............................47Зураг 1.2.4. Ерөнхий боловсролын 11 жилийн тогтолцооны шилжилт.......................................51Зураг 1.2.5. Ерөнхий боловсролын сургуулийг 12 жилийн тогтолцоонд шилжүүлэх график.....52Зураг 1.2.6. Марталтын муруй.........................................................................................................56Зураг 1.2.7. Дэлхийн улс орнуудын бага, дунд боловсролын системийн бүтэц...........................59Зураг 2.1.1. Сурагчдын тооны өөрчлөлтийн динамик (Бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол........65Зураг 2.1.2. Суралцагчдын тооны өөрчлөлтийн динамик (байршлаар, 2009-2018)..................66Зураг 2.1.3. Суралцагчдын тооны өөрчлөлтийн динамик (өмчийн хэлбэрээр, 2009-2018).........66Зураг 2.1.4. Суралцагчдын тооны өөрчлөлтийн динамик (ангиар, 2009-2018)............................67Зураг 2.1.5. Монгол Улсын боловсролын системийн бүтэц...........................................................69Зураг 2.1.6. Бага, дунд боловсролын хамрагдалтын бохир жингийн динамик.............................70Зураг 2.1.7. Бага, дунд боловсролын хамрагдалтын цэвэр жингийн динамик..............................71Зураг 2.1.8. Төгсөлтийн бохир жин (2009/10-2017/18 оны хичээлийн жил, боловсолын бүх түвшнээр)............................................................................................................................................. 72Зураг 2.1.9. Төрийн болон хувийн өмчийн сургуульд суралцагчдын тоо......................................73Зураг 2.1.10. Сургуульд хамруулалтын коэффициент (2007/08 ба 2008/09 оны харьцуулалт) 73Зураг 2.2.1. Ерөнхий боловсролын сургууль (байршил, ангиллаар)...............................................75Зураг 2.2.2. Ерөнхий боловсролын сургууль (бүсээр)......................................................................75Зураг 2.2.3. Бага боловсролын эрэлт, нийлүүлэлтийн хамаарал (2018/09 он)............................76Зураг 2.2.4. Бага, дунд боловсролд хамрагдах хүн амын тооны динамик (2009-2018 он)...........77Зураг 2.2.5. 2 ба 3-р ээлжинд хичээллэж буй бага ангийн сурагчдын сорилын гүйцэтгэл..........78Зураг 2.3.1. Анги улиралт (боловсролын түвшнээр)......................................................................79Зураг 2.3.2. Анги улиралтын динамикийн 2009/10 ба 2018/19 оны харьцуулалт (ангиар)..........79Зураг 2.3.3. Анги улиралтын хувь (боловсролын түвшнээр).........................................................80Зураг 2.3.4. Сургууль завсардсан 6-14 насны хүүхдүүд...................................................................80Зураг 2.3.5. Бага, суурь боловсролын дотоод үр ашиг...................................................................82Зураг 3.4.1. Багшийн үйл ажиллагаатай холбоотой эрх зүйн зохицуулалтууд.........................129

8

Зураг 3.4.2. ЕБС-ийн дунд, ахлах ангийн багш нарын тоо, мэргэжлээр (2018-2019)................130Зураг 3.4.3. Багшийн тооны өсөлт, жилээр (2006-2018)..............................................................131Зураг 3.4.4. ЕБС-ийн мэргэжлийн багшийн хангалт: Сургууль ба боловсролын шатлалаар (2006-2018).......................................................................................................................................... 131Зураг 3.4.5. Мэргэжлийн бус багшийн тоо.....................................................................................131Зураг 3.4.6. ЕБС-ийн багшийн хомсдол, хувиар (2006-2016)........................................................132Зураг 3.4.7. ЕБС-ийн сургалтын төлөвлөгөөнд тусгагдсан хичээлүүдийг зааж буй мэргэжлийн багш нарын хувь (2018-2019 оны хичээлийн жил)...........................................................................132Зураг 3.4.8. ЕБС-ийн багшийн хүйсийн харьцаа, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2018-2019)....133Зураг 3.4.9. ЕБС-ийн багш нарын насны бүтэц (2018-2019).........................................................133Зураг 3.4.10 ЕБС-ийн багш нарын хүйсийн харьцаа, мэргэжлээр (2018-2019)............................133Зураг 3.4.11. Багш нарын хүйсийн хуваарилалт, боловсролын түвшингээр, төрийн болон төрийн бус байгууллагууд дах багшлах боловсон хүчинд эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь (2016)...134Зураг 3.4.12. ЕБС-ийн багш нарын ажлын туршлага (2018-2019)...............................................135Зураг 3.4.13. ЕБС-ийн багш нарын насны бүтэц (2006-2019).......................................................136Зураг 3.4.14. ЕБС-ийн багш нарын насны бүтэц (2018/19)...........................................................136Зураг 3.4.15. Хүйс болон боловсролын түвшингээр авч үзсэн багшийн дундаж насны тархалт: (дундаж нас хамгийн их, хамгийн бага, медианаар,2016)..............................................................137Зураг 3.4.16. ЕБС-ийн багш нарын боловсролын түвшин (2018-2019)........................................137Зураг 3.4.17. ЕБС-ийн багш нарын боловсролын түвшин (2006-2019)........................................138Зураг 3.4.18. ЕБС-ийн багш нарын боловсролын түвшин, аймаг нийслэл, хувь (2018-2019)....139Зураг 3.4.19. ЕБС-ийн багш нарын мэргэжлийн зэрэг (2018/19)...................................................141Зураг 3.4.20. Мэргэжлийн зэрэгтэй багшийн хувийг ажиллаж буй аймаг, нийслэлээр нь дараах зурагт харуулав................................................................................................................................. 142Зураг 3.4.21. ЕБС-ийн багш нарын мэргэжлийн зэрэг (2006-2019)..............................................142Зураг 3.4.22. Ерөнхий боловсролын сургуульд нэг жилд заах сургалтын цагийн тоо (Төрийн сургалтын байгууллагууд дах батлагдсан хугацаа, 2000, 2005, 2017).......................................144Зураг 3.4.23. Багшийн ажлын цаг (Хичээлийн жилийн эхэнд сургууль тус бүр дээрх төлөвлөгдсөн хичээл заах дундаж хугацаа)....................................................................................145Зураг 3.4.24. Дунд сургуулийн багш нарын үүрэг, хариуцлагыг биелүүлэх шаардлага (Төрийн байгууллагуудад ерөнхий хөтөлбөрийг заадаг дунд сургуулийн багш нар, 2018)......................146Зураг 3.4.25. Сурагч, багшийн харьцаа: Сургууль ба боловсролын шатлалаар (2006/07-2018/19 оны хичээлийн жил)............................................................................................................................ 148Зураг 3.4.26.. Хот, хөдөөгийн сургуулийн бүлэг дүүргэлт: Өмчийн хэлбэрээр (2018-2019 оны хичээлийн жил)................................................................................................................................... 148Зураг 3.4.27. Бүлэг дүүргэлтийн улсын дундаж: Сургууль ба боловсролын шатлалаар (2006/07-2018/19 оны хичээлийн жил)..............................................................................................................149Зураг 3.4.28. Бага боловсролын сургалтын нэг ангийн дундаж хүүхдийн тоо, институцийн төрлөөр (2016)................................................................................................................................... 150Зураг 3.4.29. Дундаж цалингийн харьцуулалт (2006-2018, мянган төгрөг)...............................154Зураг 3.4.30. Багш нарын тэтгэвэр тогтоолгох нөхцөл............................................................156Зураг 3.4.31. Их дээд сургуульд багш мэргэжлээр суралцагчдын эзлэх хувь..............................158Зураг 3.4.32. Бакалаврын зэрэгтэй нийт төгсөгчдийн дотор багш мэргэжлээр төгсөгчийн эзлэх хувь............................................................................................................................................ 158Зураг 3.4.33. Багш мэргэжлээр төгсөгчдийн хүйсийн харьцаа....................................................159Зураг 3.4.34. Эхний нэг жил багшаар ажиллах эрх олгох шалгалтын зохион байгуулалт (2014-2018).................................................................................................................................................... 161Зураг 3.4.35. Эхний нэг жил ажиллах эрхийн шалгалтын тоон мэдээлэл (2014-2018)..............162Зураг 3.4.36. Эхний нэг жил ажиллах эрхийн шалгалтын тест ба эсээ бичсэн нийлбэр оноогоор тэнцсэн шалгуулагчдын эзлэх хувь.................................................................................162Зураг 3.4.37. Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх сургалтын зохион байгуулалтын хэлбэр (2019 оны байдлаар).................................................................................................................................... 163Зураг 3.4.38. ЕБС-ийн багш нарын мэргэжил дээшлүүлсэн байдал (2017-2018).........................163Зураг 3.4.39. Мэргэжил дээшлүүлэх үндсэн сургалтад хамрагдсан багш нарын тоо (2013-2017)............................................................................................................................................................. 164

9

Зураг 3.4.40. Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх үндсэн сургалтын төсөв (2013-2017, сая төгрөгөөр).......................................................................................................................................... 164Зураг 3.4.41. Нэг багшид ногдох сургалтын зардлын хэмжээ (2013-2017).................................165Зураг 3.4.42. Үндэсний хэмжээний төрөлжсөн сургалтад хамрагдсан багш, ажилтны тоо (2013-2017).......................................................................................................................................... 166Зураг 3.4.43. Төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөрийн тоо (2014-2018)...........................................166Зураг 3.4.44. МХХТ–ийн сургалтад хамрагдсан багш, ажилтны тоо (2013-2018)....................167Зураг 3.4.45. БМДИ-ийн онлайн сургалтын систем дэх виртуал анги, суралцагчдын тоо (2014-2018).................................................................................................................................................... 168Зураг 3.4.46. Багш нар ТХХ-ийн талаарх өөрийн мэдлэг чадвараа үнэлсэн байдал (2018)......170Зураг 3.4.47. ЕБС-ийн багшийн МХХТ ашиглах чадварын өөрийн үнэлгээ: Сургуулийн байршлаар (1-7 оноо, 2018)...............................................................................................................171Зураг 3.4.48. ЕБС-ийн багшийн МХХТ ашиглах чадварын өөрийн үнэлгээ: Насаар (1-7 оноо, 2018).................................................................................................................................................... 172Зураг 3.4.49. ЕБС-ийн багш хичээл заахдаа МХХТ ашигладаг цагийн эзлэх хувь (2018)..........172Зураг 3.4.50. Багшлах үйл ажиллагаан дахь эерэг үр нөлөө........................................................175Зураг 3.4.51. Багшийн мэргэжлийн хөгжлийг хангах хэрэгцээ.....................................................176Зураг 3.5.1. ЕБС-ийн I-VII ангид үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд бэлтгэгдсэн сурах бичгүүдийн боловсролын түвшин болон ангид ногдох хувь (2009-2015)..........................................................184Зураг 3.5.2. Анги бүрийн сурах бичгийн нэр төрлийн дунджаас тооцсон хазайлт (2009-2015)............................................................................................................................................................. 185Зураг 3.5.3. Багшийн хөгжил портал сайтын тоон үзүүлэлт (2014-2018)................................186Зураг 3.6.1. Шинээр ашиглалтад оруулсан сургуулийн тоо, хүчин чадал (2006-2017)..............189Зураг 3.6.2. ЕБС-ийн ээлжийн коэффициeнт: Өмчийн хэлбэрээр (2007/08-2017/18 хичээлийн жилээр)................................................................................................................................................ 189Зураг 3.6.3. Сургуулиудын ээлжийн коэффициент ба тархалт (2018-2019).............................190Зураг 3.6.4. Шинээр ашиглалтад оруулсан дотуур байрны барилга болон хүчин чадал (2008-2017).................................................................................................................................................... 190Зураг 3.6.5. Урлаг заалтай сургуулийн эзлэх хувь: Байршлаар, 2018-2019................................191Зураг 3.6.6. Спорт заалтай сургуулийн эзлэх хувь: Байршлаар, 2018-2019..............................191Зураг 3.6.7. Цайны газартай сургуулиудын эзлэх хувь (аймаг, дүүргээр, 2018-2019)...............191Зураг 3.6.8. Интернетэд холбогдсон сургуулийн эзлэх хувь (2018-2019)...................................192Зураг 3.6.9. Интернетэд холбогдсон сургуулийн хувь: Бүсээр (2006-2017)...............................192Зураг 3.6.10. Мэдээлэл зүйн кабинеттэй сургуулийн эзлэх хувь (2018-2019)............................193Зураг 3.6.11. Сургалтад ашиглаж буй компьютерийн үзүүлэлт (2018-2019)............................193Зураг 3.6.12. ЕБС-ийн нэг компьютерт ногдох багшийн тоо: Бүсээр (2007-2018)...................194Зураг 3.6.13. Нэг суултуурт ногдох охид, хөвгүүдийн тоо (2017 оны байдлаар)......................196Зураг 4.1.1. ЭЕШ-ын хэмжээст онооны 5 жилийн дундаж (хувь)..................................................205Зураг 4.1.2. Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр, Зээлийн сангийн шугамаар гадаадын их, дээд сургуульд суралцагчдын тоо, мян.хүн (2005/06-2017/18)...............................................................205Зураг 4.1.3. Нийт бүртгэлтэй ажилгүй иргэдээс 15-24 насны залуучууд ба XII анги төгсөгчийн тоо, мян.хүн (2009-2018)................................................................................................................... 207Зураг 4.1.4. Цаг хугацаанаас хамаарсан бүрэн бус хөдөлмөр эрхлэлтийн тархалтын хувь, боловсролын түвшнээр (2010-2018 он)............................................................................................208Зураг 4.1.5. Өрхийн бүлэглэлт, мөнгөн орлого ба зарлагаар, мян.төг (2019 оны I улирал)....209Зураг 4.2.1. Гэрлэлт ба гэр бүл цуцлалтын тоо (2010-2017)......................................................210Зураг 4.2.2. Хүний бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэргийн тоо (2010-2018)............................................................................................................................................................. 211Зураг 5.1.1. Бага ангийн элсэлтийн жин........................................................................................214Зураг 5.1.2. Дунд ангийн элсэлтийн жин........................................................................................214Зураг 5.1.3. Ахлах ангийн элсэлтийн жин......................................................................................215Зураг 5.1.4. Элсэлтийн жин 2018....................................................................................................215Зураг 5.1.5. Бага боловсролын төгсөлтийн хувь..........................................................................215Зураг 5.1.6. Суурь боловсролын төгсөлтийн хувь........................................................................216Зураг 5.1.7. Бүрэн дунд боловсролын төгсөлтийн хувь...............................................................216

10

Зураг 5.1.8. Төрийн болон хувийн өмчийн сургуульд суралцагчдын тоо (2006/07-2017/18 оны хичээлийн жил)................................................................................................................................... 217Зураг 5.1.9. XII ангийн сурагчдын ЭЕШ, ЧҮ-ний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь (2016-2018).................................................................................................................................................... 217Зураг 5.1.10. V, IX ангийн сурагчдын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, хүйсээр (2016, 2018)..................................................................................................................217Зураг 5.1.11. XII ангийн сурагчдын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, хүйсээр (2016, 2018)........................................................................................................................... 218Зураг 5.1.12. XII ангийн сурагчдын ЭЕШ болон чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018)................................................................218Зураг 5.1.13. V, IX, XII ангийн сурагчдын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018)..............................................................................219Зураг 5.1.14. XII ангийн сурагчдын ЭЕШ, чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018)..............................................................................219Зураг 5.1.15. IX ангийн сурагчдын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018).......................................................................................220Зураг 5.1.16. V, IX, XII ангийн сурагчдын ЭЕШ, чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018)................................................................220Зураг 5.1.17. Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын үнэлгээний даалгавар гүйцэтгэлийн хувь, хүйсээр..............................................................................................................221Зураг 5.1.18. Бага ангийн сурагчдын унших чадварын үнэлгээний даалгавар гүйцэтгэлийн хувь, хүйсээр....................................................................................................................................... 221Зураг 5.1.19. Бага ангийн сурагчдын унших чадварын даалгавын гүйцэтгэлийн хувь (байршлаар)........................................................................................................................................ 222Зураг 5.1.20. Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын даалгавын гүйцэтгэлийн хувь (байршлаар)................................................................................................................................ 222Зураг 5.1.21. Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын үнэлгээний даалгавар гүйцэтгэлийн хувь (малчин өрхийн хүүхдүүд ба бусад хүүхдүүдийн гүйцэтгэлээр)....................222Зураг 5.1.22. Бага ангийн сурагчдын унших чадварын үнэлгээний даалгавар гүйцэтгэлийн хувь (малчин өрхийн хүүхдүүд ба бусад хүүхдүүдийн гүйцэтгэлээр).....................................................223Зураг 5.1.23. Бага ангийн сурагчдын унших чадварын даалгавын гүйцэтгэлийн хувь (Гэртээ монгол, казак хэлээр ярьдаг сурагдчдын гүйцэтгэлээр)...............................................................223Зураг 5.1.24. Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын даалгавын гүйцэтгэлийн хувь (Гэртээ монгол, казак хэлээр ярьдаг сурагдчдын гүйцэтгэлээр).........................................224Зураг 7.2.1. Сургуулийн насны хүн амын өсөлтийн хувь..............................................................246Зураг 7.2.2. Нэмэгдэх шаардлагатай суудлын тоо......................................................................246Зураг 7.2.3. Шаардлагатай багшийн тоо.....................................................................................247

Хавсралтын жагсаалтХавсралт 1. Мастер төлөвлөгөөнүүдэд тусгасан зорилтууд.....................................................253Хавсралт 2. Бага, дунд боловсролын сургалтын төлөвлөгөөний өөрчлөлт (2005-2018).........258Хавсралт 3. Үндсэн сургалтын агуулгын хэрэгцээний судалгааны үр дүнгээс (БМДИ, 2018)...262

11

ХУРААНГУЙ

“Боловсролын салбарын мастер төлөвлөгөө боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх техник туслалцааны төсөл” (дугаар 51103-001)-ийн хүрээнд Бага, дунд боловсролын дэд салбарын хөгжлийн төлөв байдлыг Монгол Улсын нийгэм, хүмүүнлэг, хүн ам зүй, эдийн засгийн үзүүлэлттэй холбон тодорхойлох, тус дэд салбарын хүртээмж, дотоод ба гадаад үр ашиг, тогтолцооны чанар, менежмент, тэгш байдлын талаар дэлгэрэнгүй шинжилгээ хийж, 2030 он хүртэлх Монгол Улсын бага, дунд боловсролын хөгжлийн дунд хугацааны төлөвлөлтийн үндэслэл боловсруулах нь энэхүү судалгааны гол зорилго байв.

Судалгааны арга зүйн үндэс нь ЮНЕСКО-оос гаргасан “Боловсролын салбарын шинжилгээ хийх арга зүйн гарын авлага” болсон юм.

“Бага, дунд боловсролын дэд салбарын судалгаа” нь 7 үндсэн бүлэг, 27 дэд бүлэг, ном зүй, хавсралтаас бүрдэх бөгөөд уг судалгаанд 2009-өөс 2018 онуудад холбогдох бүх статистик өгөгдлийг Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн хороо, БСШУСЯ-аас гаргадаг мэдээ, тайланг эх сурвалж болгон түлхүү ашигласан болно.

Тус судалгааг боловсруулахад техникийн туслалцаа, дэмжлэг үзүүлсэн “Боловсролын салбарын мастер төлөвлөгөө боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх техник туслалцааны төсөл”-ийн ерөнхий ажлын хэсгийн багийн ахлагч Р.Бандий, дотоодын зөвлөх П.Оюунаа, дэд ажлын хэсгийн багийн хамт олон, БСШУСЯ-ны Ерөнхий боловсролын бодлогын газрын дарга Т.Ням-Очир, Боловсролын Хүрээлэнгийн захирал П.Лхагвасүрэн, Боловсролын бодлого төлөвлөлт, өгөгдөл мэээллийн дүн шинжилгээний эксперт М.Мэнд-Амар нарт гүн талархал илэрхийлье!

Х.Цэцэгжаргал /судалгааны эксперт/П.Зохихсүрэн /судалгааны эксперт/

12

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: БАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ДЭД САЛБАРЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ

1.1. Нийгэм, хүмүүнлэг, хүн ам зүйн үзүүлэлтүүд

НИЙТ ХҮН АМЫН ТОО БОЛОН СУРГУУЛИЙН НАСНЫ ХҮН АМЫН ТООНЫ ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ХАНДЛАГАМонгол улсын төрөөс хүн амын талаар баримтлах бодлогыг Улсын Их хурлаас анх удаа 1996 онд баталсан бөгөөд 2004 онд дахин шинэчлэн боловсруулсан байна. Тус бодлогод “Монгол Улсын төрөөс хүн амын хөгжлийн талаар баримтлах бодлогын зорилго нь хүн амын тогтвортой өсөлтийг хангаж, хүн ардаа урт удаан, эрүүл энх, бүтээлчээр амьдрах, хөгжих таатай орчинг бүрдүүлэхэд оршино” гэж зааснаас гадна “Хүний амьдралын чанарыг сайжруулах” бүлэгт “Сургуулийн өмнөх, бага, дунд боловсролыг хүүхэд бүрт эзэмшүүлэх таатай орчныг бүрдүүлж боловсролын үйлчилгээний хүртээмж, чанарын ялгааг арилгана”1 гэсэн нь хүн амд үзүүлэх боловсролын үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг сайжруулах асуудлыг шийдвэрлэхээр тусгажээ. Үүнээс гадна дэлхий нийтээрээ 2030 он хүртэлх тогтвортой хөгжлийн глобал зорилтуудыг дэвшүүлсний 4 дэх том зорилт нь “2030 он гэхэд тэгш хамран сургах, тэгш боломж бүхий чанартай боловсрол, бүх нийтийн насан туршийн боловсролоор хангах”-д чиглэж байгаа билээ. Иймд бага, дунд боловсролын дэд салбарын шинжилгээний эхний алхам болсон Монгол улсын хүн ам зүйн болон нийгмийн хөгжлийн өнгөрсөн 10 жилийн төлөв байдалд үндэслэн 2030 он хүртэлх чиг хандлагыг тодорхойлох асуудал нэн чухал юм. Учир нь эдгээр хүчин зүйл нь бага, дунд боловсролд хамрагдах хүн ам зүйн болон тухайн дэд салбарын бодлого төлөвлөлтөд шууд, шийдвэрлэх нөлөөлөөтэй. Монгол улсын төр засгаас 1950-аад оноос хүн олноо эрүүлжүүлэх, өсгөхөд чиглэсэн нийгмийн болон хүн ам зүйн бодлогыг хэрэгжүүлсний үр дүнд 1960-1990 он хүртэлх 30 гаруй жилийн хугацаанд хүн амын жилийн дундаж өсөлт тогтмол 2.6-2.9 хувь болж, хүн амын тоо 2.2 дахин өссөн бөгөөд энэ үеийг хүн амын “алтан үе” гэж томьёолдог. Харин 1986-2002 оны хооронд хүн амын жилийн дундаж өсөлт 1.4 хувь хүртэл буурснаас гадна хот суурин газар руу шилжих дотоод хөдөлгөөн эрчимжиж, хүн амын суурьшлын төлөвт ихээхэн өөрчлөлт гарсан нь одоо хүртэл үргэлжилж байна.

Зураг 1.1.1. Монгол улсын хүн амын доторх сургуулийн насны хүн амын динамик, 2009-2018

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 20180

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

3000000

3500000

500000

600000

700000

2623483 26538282704526 2760606 2823137

2937927 2990242 3063568 3131750 3186347

583581563904 558509 557617 560419 562261

592168

542230

629235

656961

нийт хүн амын тоо сургуулийн насны хүн амын тоо

1 Монгол Улсын их хурал. (2008). Монгол улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлого. УИХ-ын 12 дугаар тогтоол

13

Зураг 1.1.1-ээс үзвэл 2009-2018 онд Монгол улсын хүн амын абсолют өсөлт 2,623,483-аас 3,186,347 болсон ба жилийн дундаж өсөлт 1.9 хувь, харин сургуулийн насны буюу 6-17 насны хүн ам 583,581 байснаас 656,961 хүртэл өсч, жилийн дундаж өсөлт 1.3 хувь байна. Хэрэв хүн амын өсөлтийн хувь 2030 он хүртэл энэ байдлаар хадгалагдана гэж тооцвол Монгол улсын хүн ам 3.970 саяд хүрнэ2.

Хүн ам зүйн байршлаар авч үзвэл (зураг 1.1.2) 2008-2019 онд Улаанбаатарын бүсийн хүн амын жилийн дундаж өсөлт 2.5 хувь, энэ нь улсын болон бусад бүсийн дундаж өсөлтөөс дээгүүр байгаа нь онцгой анхаарал татаж байна. “Хүн амын 2015-2045 оны шинэчилсэн хэтийн тооцоо, 2017”-д дурдсанаар 2025-2035 онд Улаанбаатарын хүн амын жилийн дундаж өсөлт 2.34 гэж тооцоолсныг үндэслэвэл 2030 онд нийслэлийн хүн ам 2,116,799 болно. 2008-2019 онд Улаанбаатарын бүст сургуулийн насны хүн амын нийт Улаанбаатарын хүн амд эзлэх хувь 16.4-өөс (2008 он) 18.2 хувь (2019 он) болж өссөнийг харгалзан үзвэл 2030 онд 347.1-385.2 мянга байх төлөвтэй байна. Энэ нь бага, дунд боловсролын ачаалал одоогийнхоос багадаа 31.8 хувь, хамгийн ихдээ 46.2 хувь нэмэгдэхээр байна.

Зураг 1.1.2. Монгол Улсын хүн амын динамик өөрчлөлт, бүсээр (2009-2018

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

3000000

3500000

26234832653828

2704526

27606052823137

293792729902423063568

31317503186347

УБЗүүнХангайТөвБаруунНийт

Сургуулийн насны хүн амын өсөлт бууралт нь сургуульд хамрагдалтад шууд нөлөөлөх тул энэ бүлгийн хүн амын хамрагдалтын бохир жинг 2009-2018 оноор зураг 1.1.3-т харуулав. Энэ зургаас харвал 6-18 насны хүн ам 2011 оноос эхлэн өмнөх жилээс буурч 2013 он хүртэл өсөлт нь төдийлөн их биш байж байгаад 2014 оноос эхлэн аажмаар өссөн байна. Гэтэл тухайн насны хүн амын 2011 оны бууралтын жилд бага, дунд боловсролд хамрагдалт нь өмнөх жилээс төдийлөн буураагүй байгаа нь 2011 оны бохир жин бусад оноос өндөр3 гарахад нөлөөлсөн байна. Харин 2009-2018 оны интервалын хувьд авч үзэхэд 2012, 2013 онуудад бага, дунд боловсролын хамрагдалтын бохир жин нь өмнөх жилүүдээс буурч, хамгийн бага цэгтээ хүрсэн байгааг тухайн насны хүн ам аажмаар өссөөр байтал хамрагдалт нь буурч байснаар тайлбарлаж болох ч, энэхүү үзэгдэл нь бусад (бага, дунд боловсролын дэд системийн өөрчлөлт, хүн амын шилжилт хөдөлгөөн гэх мэт) хүчин зүйлийн хүчтэй нөлөөллөөс үүссэн байхыг үгүйсгэхгүй. Тухайлбал, “2012-2013 оны хичээлийн жилд ахлах ангийн элсэлтийн бохир жин огцом 44.0, цэвэр жин 26.1 хувьд хүрч буурсан нь 11 жилийн анхны элсэлтийн суралцагч ахлах

2 Хүн амын зүйн өсөлтийн прогноз, БХМТ боловсруулах багийн мэдээлэл, статистикийн экспертийн тооцооллоос3 Зураг 3-аас муруй шугаман графикийн хамгийн өндөр цэгийг харна уу.

14

ангид элсэн орсон”4 гэж 2019 оны “Боловсролын суурь мэдээллийн тайлан”-д дурдсан нь дээрх фактыг нотлох нэг үндэслэл байж болох юм.

Зураг 1.1.3. Сургуулийн насны хүн ам ба бага, дунд боловсролын хамрагдалт, бохир жин

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 20180

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

800000

86.00

87.00

88.00

89.00

90.00

91.00

92.00

88.28

90.14

91.39

89.18

88.32

89.77

90.56 90.70

89.8489.51

Тооцоот жилүүдэд сургуулийн насны хүн амын нийт хүн амд эзлэх хувь 22.2-оос (2009 он) 20.6 (2018 он) хувь байгаа нь ирээдүйн 10 жилд хадгалагдана гэж үзвэл 2030 онд сургуулийн насны хүн ам 954,480 мянга орчимд хүрч, бага, дунд боловсролын үйлчилгээ, түүнд зарцуулагдах нөөцүүдийн хуваарилалтад өөрчлөлт гарч, ачаалал нэмэгдэнэ гэсэн үг юм (зураг 1.1.4). Гэсэн хэдий ч жилийн дундаж өсөлтөөр нь авч үзвэл тухайн түвшний боловсролд хамрагдах сургуулийн насны хүн ам бага боловсролд 1.1, суурь боловсролд 3.6, харин бүрэн дунд боловсролд 5.7 хувь тус тус өсөлттэй байхаар байна. Өөрөөр хэлбэл, суурь ба бүрэн дунд боловсролын хамрагдалт нэмэгдэнэ гэсэн үг юм.

Зураг 1.1.4. Сургуулийн насны хүн амын өсөлтийн прогноз (Боловсролын түвшнээр)

бага суурь бүрэн дунд0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

450000

0

1

2

3

4

5

6

358322

209490

129394

389704

306316

195847

403928

311461

239094

1.1

3.6

5.7

2019 20252030 жилийн дундаж өсөлт

Ашигласан эх сурвалж: Боловсролын бодлого төлөвлөлт, өгөгдөл мэдээллийн дүн шинжилгээний экспертийн боловсруулсан өгөгдөл

Зураг 1.1.5-аас харахад 2025 онд 1-12-р ангид 891.7 мянга, 2030 онд 954.4 мянган хүүхэд бага, дунд боловсролд хамрагдах ба энэ нь одоогийн ЕБС-д байгаа суудлын тоо 2025 онд 298.7 мянгаар, 2030 онд 361.3 мянгаар тус тус нэмэгдэхээр байна. Гэвч 2030 онд YII, YIII, IX ангид хамрагдах хүн ам буурах хандлагатай байна. Иймд сургуулийн суудлын тоо, багшлах хүний нөөц, сурах бичгийн хүрэлцээ, хангамжийн асуудлыг тухайн

4 Энэхүү тайлбарыг “Боловсролын суурь мэдээллийн тайлан”-ийн 1.2.3.1. “Хүртээмж, Оролцоо” дэд гарчгаас үзнэ үү.

15

боловсролын түвшний хүн амын өсөлт, бууралттай уялдуулан цогц шийдвэрлэх нь тулгамдсан асуудал юм.

Зураг 1.1.5. 2030 он хүртэлх сургуулийн насны хүн ам зүйн прогноз (ангиар, мян.хүн)

ЕБС 1 анги

ЕБС 2 анги

ЕБС 3 анги

ЕБС 4 анги

ЕБС 5 анги

ЕБС 6 анги

ЕБС 7 анги

ЕБС 8 анги

ЕБС 9 анги

ЕБС 10 анги

ЕБС 11 анги

ЕБС 12 анги

6 нас 7 нас 8 нас 9 нас 10 нас 11 нас 12 нас 13 нас 14 нас 15 нас 16 нас 17 нас

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

68

70

72

74

76

78

80

82

84

74.6 70.6 64.6 68.5 62.955.7

46.7 44.1 4342.9 43.5 45.5

81.977

74 78.6 78 81.3 79.9 74.570.5

64.6 68.462.8

79.7 80.3 80.8 81.3 81.6 81.8

77

73.9

78.5 78

81.279.8

2018

2025

2030

Эх сурвалж: Боловсролын бодлого төлөвлөлт, өгөгдөл мэдээллийн дүн шинжилгээний экспертийн боловсруулсан төлөвлөлт

НИЙГМИЙН ҮНДСЭН ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮДИЙН НӨЛӨӨ

АМЖИРГААНЫ ТҮВШНЭЭС ДООГУУР АМЬДРАЛТАЙ ХҮН АМБоловсрол нь өсөлтийг жолоодож, ядуу бүлгийн орлогыг нэмэгдүүлж, үр өгөөжийн тэгш бус байдлыг бууруулах чухал хүчин зүйл учраас хөгжлийн түвшнээр ялгаатай хэдий ч улс орнууд хүн амынхаа амжиргааны түвшинг дээшлүүлэх зорилтуудыг дэвшүүлэн тавьдаг. Манай улсын хувьд 1998 оноос нийслэл, бүс нутгаар “амжиргааны доод түвшин”5 гэсэн үзүүлэлтийг тооцож эхэлсэн ба амжиргааны түвшнээс доогуур амьдралтай буюу ядуу хүн ам гэж ядуурлын шугамаас доогуур амьдралтай хүн амын бүлгийг хэлнэ (хүснэгт 1.1.1).

Хүснэгт 1.1.1. Амжиргааны түвшнээс доогуур амьдралтай хүн амын тоо (мян.хүн, 2014 ба 2016 он)

2014 2016 ӨөрчлөлтТоо Хүн амд эзлэх

хувьТоо Хүн амд эзлэх хувь /пункт/

Бүгд 634.0 21.6 907.5 29.6 8.0 өссөн Хот 36

7.812.5 56

3.818.4 5.9 өссөн

Хөдөө 260.1 8.9 343.7 11.2 2.3 өссөнБүсээр Баруун 98.1 3.3 150.1 4.9 1.6 өссөн Хангай 143.5 4.9 189.6 6.2 1.3 өссөн Төв 105.8 3.6 127.6 4.2 0.6 өссөн Зүүн 63.9 2.2 97.1 3.2 1.0 өссөн Улаанбаатар 215.9 7.3 343.1 11.2 3.9 өссөнСуурьшлаар Улаанбаатар 21

5.97.3 343.1 11.2 3.9 өссөн

Аймгийн төв 151.7 5.2 220.7 7.2 2.0 өссөн Сумын төв 92.0 3.1 173.4 5.7 2.6 өссөн

5 Амжиргааны доод түвшин гэж хүний эрүүл, идэвхтэй амьдралыг хангахуйц хүнс болон хүнсний бус хэрэглээний доод хэмжээг мөнгөн хэлбэрээр илэрхийлсэн хэмжигдэхүүн юм. 2016 оны байдлаар ядуурлын шугамаас доогуур амьдралтай хүн ам нийт хүн амын 29.6 хувь байсан нь өндөр үзүүлэлт мөн.

16

Хөдөө 171.2 5.8 170.4 5.6 0.2 буурсанАшигласан эх сурвалж: Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэл, ҮСХ, УБ 20176

Монгол улсад 2010-2016 онуудад хот, хөдөөгийн ядуурлын түвшин ялгаатай, хөдөөд 34.9 хувь, хотод 27.1 хувь байсан ба эдгээрийн хоорондох ялгаа 2010 оноос 2016 онд буурсан үзүүлэлттэй боловч 2016 онд нийт хүн амын ядуурлын эзлэх хувь 29.6 болсон байна7. Ядуурлын түвшин сүүлийн жилүүдэд ихэссэн ба гол шалтгаан нь өрхийн бодит орлого буурсантай холбоотой. “2015-2016 онд Монгол улсын эдийн засгийн үйл ажиллагаа удааширсны улмаас ажилгүйдлийн түвшин огцом өсч, хөдөлмөрийн зах зээл сул, бүтээмж зогсонги байдалд орсон нь бодит цалин хөлс болон өрхийн бизнес эрхлэгчдийн өгөөж буурсан” гэж дэлхийн банкны шинжээч дүгнэжээ. Энэ хугацаанд сургуульд хамрагдах 6-14 насны хүүхдийн дунд тухайн насны завсардсан хүүхдийн эзлэх хувийг авч үзэхэд 2010 онд 0.75 хувь байснаас 2016 онд 0.09 болтлоо буурсан байна. Олон улсад хүн амын ядуурлын түвшний өсөлт нь боловсрол эзэмших боломжийг бууруулах гол шалтгаан болдог бол манай улсад бага, дунд боловсролын хамрагдалт, боловсролын үйлчилгээний хүртээмжид энэ байдал нөлөөлөөгүй, харин ч буурсан байгааг “Монгол улсын шилжин суурьшигчдын боловсролын талаар баримталж буй бодлого” илтгэлд8 “Өндөр хэмжээний дотоод миграци, ядуурлын түвшин, ажилгүйдлээс үл хамааран Монгол улсад боловсролын хамралт харьцангуй сайн байна” гэж дүгнэсэн ба үүнд дараах хүчин зүйлс эерэгээр нөлөөлсөн гэж үзжээ. Үүнд:

- Төрийн зүгээс боловсролыг анхаарах чухал салбар гэж үзсэн,- Монгол Улсын халамжийн үйлчилгээний бодлого (Амьдралын түвшин доогуур

гэр бүл халамжийн үйлчилгээг хүртэхийн тулд хүүхдээ хажуудаа байлгах, сургуульд заавал хамруулах шаардлага тавих болсон) нь цаг үеэ олсон зөв шийдвэр байжээ хэмээн дүгнэжээ.

ХОТЖИЛТХот, суурин газар нь хүний хөгжлийг дэмжих таатай нөхцлийг бүрдүүлж, боловсрол, инноваци, улс төр, технологийн дэвшил, нийгмийн үйлчилгээ болон санхүүгийн бүхий л нөхцлийг шийдвэрлэсэн цогц төв юм. Хот болон хотод амьдрах хүний тоо ихсэх, улс орны амьдралд хотын үүрэг нэмэгдэх, хот суурин газрын амьдралын хэв маяг өргөн тархах үйл явцыг хотжилт гэнэ. Хүн амын хот суурин газарт шилжин суурьших болон хөдөө орон нутагт амьдарч байгаагаас үл хамааран иргэн бүрт хөгжил дэвшлийн үр ашгийг тэгш хүртээмжтэй хүргэхийн тулд тогтвортой хөгжил бүхий хотжилтын бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилтыг дэлхийн улс орнууд тавьж байна. Монгол Улсад хотжих үйл явц өнгөрсөн зууны хоёрдугаар хагаст хурдацтай өрөж, нийт хүн амд хотын хүн амын эзлэх хувь өссөөр байна. Хүн амын суурьшлаар хотжилтыг авч үзвэл 2018 оны хүн амын статистик үзүүлэлтээр Улаанбаатар хотод Монгол Улсын нийт хүн амын 46 хувь буюу 1,491,375 хүн, түүний дараа Төвийн бүс нутагт тухайн бүсийн нийт хүн амын 45.6 хувь нь аймгийн төв гэж нэрлэгдэх хотуудад амьдарч байна (зураг 1.1.6).

6 Амьжиргааны түвшний судалгааг ҮСГ-аас 2 жил тутам хийдэг бөгөөд 2018 оны судалгааны дүн 2019 оны 6 сард хэвлэгдэн гарах тул 2016 оны дүнг авч ашиглав.7 Монгол Улсын ядуурлын чиг хандлагад нөлөөлсөн үндсэн хүчин зүйл, Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч Самуэль Фрейже-Родригес, 20178 Монгол Улсын шилжин суурьшигчдын боловсролын талаар баримталж буй бодлого, ШУТИС-ийн доктор, проф. Н.Галиймаагийн “Шилжилт хөдөлгөөн, дүрвэлт ба боловсрол: Хана хэрэм бус гүүр барих нь” Боловсролын хяналт шинжилгээний 2019 оны дэлхийн тайлангийн танилцуулга (2019.04.03)-д тавьсан илтгэл

17

Нийслэл Улаанбаатар хотын хүн амын өсөлтийн 56 хувийг орон нутгаас шилжин ирсэн хүн амын шилжилт хөдөлгөөн эзэлж, нэг хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагт ногдох хүн амын нягтрал 286 байгаа нь улсын дунджаас 150 дахин өндөр үзүүлэлт юм. Энэхүү төвлөрлөөс үүдэлтэй агаар орчны бохирдол, авто замын түгжрэл үүсэх, дэд бүтцийн ачаалал ихсэх, нийгмийн үйлчилгээний, ялангуяа бага дунд боловсролын байгууллагын хүчин чадал ачааллаа дийлэхгүй байх зэрэг асуудлууд зохист хэмжээнээс 2-3 дахин хэтэрч, төрийн байгууллагууд хөрөнгө хүчээ эдгээр асуудлыг шийдэхэд зориулсаар байна.

Зураг 1.1.6. Хүн амын хотжилтын хувь (аймаг, бүсээр, 2018)

Ба

ян

-Өлги

й

Го

вь-А

лта

й

Зав

хан

Увс

Хо

вд

Ар

ха

нга

й

Ба

ян

хо

нго

р

Бу

лга

н

Ор

хо

н

Өв

өр

ха

нга

й

Хө

вс

гөл

Гов

ьс

үм

бэ

р

Да

рх

ан

-Уул

Дор

ного

вь

Ду

нд

говь

Өм

нөго

вь

Сэ

лэн

гэ

Тө

в

До

рн

од

Сүх

ба

атар

Хэн

ти

й

Баруун бүс Хангайн бүс Төвийн бүс Зүүн бүс

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0

50.0

33.2%

40.5%45.6%

41.5%

хотын хүн ам хөдөөгийн хүн амхотжилт

Ашигласан эх сурвалж: Монгол Улсын хүн ам зүйн статистикийн мэдээ, ҮСХ, 2018

Хотжилтод шууд нөлөөлөх хүчин зүйл нь хот, суурин газар руу нүүх шилжилт хөдөлгөөн бөгөөд Улаанбаатар хот руу жилд дунджаар 21,000 орчим цэвэр шилжилт (шилжин ирэлт ба шилжин явалт)-тэй байна. 2010-2016 онд хангайн бүсээс төвийн болон Улаанбаатарын бүс рүү шилжих шилжилт (зураг 1.1.7) хамгийн их байна. Нийслэл рүү шилжин ирэх хөдөлгөөнийг хориглосноос болж 2017 оноос хойш Улаанбаатарт шилжин ирэлт багассан хэдий ч албан ёсны статистик бүртгэлд бүртгүүлээгүй иргэдийн тоог ихэсгэж, сургуулийн насны хүүхэд баримт бичиггүйн улмаас сургуулиас түр хугацаагаар завсардах, нийгэм, хэл, соёлын ялгаатай байдлаас гадуурхагдалд өртөх, сурлагын амжилт нь буурах зэрэг сөрөг үзэгдэл ажиглагдаж байна.

18

Зураг 1.1.7. 2010-2016 оны хоорондох хүн амын дотоодын шилжилт, хөдөлгөөн

Ашигласан эх сурвалж: Монгол Улсын хүн ам зүйн статистикийн мэдээ, ҮСХ, 2017Энэ талаар Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн санхүүжилтээр Улаанбаатар хотын ЗДТГ-ын дэмжлэгтэйгээр хийгдсэн “Хотод шилжин ирэгсдийн эмзэг байдлын судалгаа”-нд (2018 он) дурдсанаар “Хотод шилжин ирэгч өрхүүд ихэвчлэн хотын захаар суурьших газар олддогоос хамгийн ойрын дунд сургуулиас нэлээд хол зайд..., дунджаар 6.8 километрт суурьшсан байна. Нөгөө талаар, хөдөө орон нутагт амьдардаг шилжигч бус өрхүүд сургууль, нийгмийн бусад үйлчилгээнээс дунджаар 14.9 километр хол газар амьдарч байгаа нь тэдний алслагдсан нөхцөл байдлыг илэрхийлж байна. 6-15 насны хүүхдийн сургуульд хамрагдалтын түвшин ерөнхийдөө өндөр байна” гэжээ. Гэвч хот, хөдөө мөн шилжилтийн статусаас үл хамааран цөөн тооны сургуулийн насны хүүхдүүд сургуульд өдөр бүр суралцахгүй байгааг дурдаад шалтгаан нь “хөдөөгийн шилжигч бус өрхийн цөөн хүүхэд гэрээс сургууль хол байдаг учраас, ... харин хотод шилжин суурьшсан өрхийн хүүхдүүд ядуурал, оршин суух бүртгэлгүйн улмаас сургуульд явахгүй байна” гэжээ (хүснэгт 1.1.2).

Хүснэгт 1.1.2. Сургуульд хүрэх зай (шилжигч ба шилжигч бус өрхөөр, 2018)Хөдөө Хот

Шилжигч бус

Шилжигч Шилжигч бус

Шилжигч

Сургуульд хүрэх зай (км) 14.9 5.7 1.1 6.86-15 насны хүүхдийн сургуульд хамрагдалт 97.8 99.2 99.4 99.6Сургуульд хамрагдаж чадаагүй шалтгаан Дэндүү хол 25.0 0.0 0.0 0,0 Ядуу, мөнгө байхгүй 0.0 0.0 0.0 50.0 Оршин суух бүртгэлгүй 0.0 0.0 0.0 50.0 Бусад 75..00 100.0 100.0 50.0Өрхийн тоо 180 121 180 520

Эх сурвалж: Монгол Улс: Хүн амын дотоод шилжих хөдөлгөөний судалгаа

Дотоодын шилжих хөдөлгөөн ихсэх гол шалтгаануудад ажлын байрны олдоц, нийгмийн бүхий л талын үйлчилгээ (боловсролыг хамруулан) хүртэх боломж, дэд бүтцийн хөгжил, байгаль экологийн өөрчлөлт (байгальд хүний үлдээсэн экологийн ул мөр болох ган, зуд, бэлчээрийн хомсдол) зэрэг хүчин зүйл орж байгаа ба шилжигч гэр бүлийг дагаад сургуулийн насны хүүхэд шилжилт хөдөлгөөнд оролцдог тул тухайн орон нутагт хүн

19

амын ердийн өсөлтөөс гадна шилжилт хөдөлгөөний улмаас бий болох (эсвэл хоргодох) сургуулийн суудлын тоо, багшлах боловсон хүчин болон дотуур байрны хүрэлцээ хангамжийг хүн ам зүй, дэд бүтэц, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, хотжилт зэрэг нийгмийн бусад салбарын бодлого, төлөвлөлттэй уялдуулах шаардлагатай.9 Эцэст нь дүгнэхэд, хүн амын шилжилт хөдөлгөөн нь зарим улс оронд эдийн засгийн болон бүс нутгийн хөгжлийн тэгш бус байдлыг арилгахад эерэг нөлөө үзүүлдэг бол Монгол Улсын хувьд энэ нь сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Улаанбаатар хотод хүн ам олноор төвлөрснөөр хөдөөгийн хүн ам буурч хөдөөд нийгэм, соёлын үйлчилгээг хүргэхэд хүндрэлтэй болж, сумдын сургуулийн хүүхдийн тоо цөөрөх, сургууль хүчин чадлаараа бүрэн ажиллаж чадахгүйд хүргэх, сургуулийн насны хүүхдийн хамран сургалтын үзүүлэлтийг тооцоход хүндрэл учруулж байна.

ХӨГЖЛИЙН БЭРХШЭЭЛТЭЙ БОЛОН ЭМЗЭГ БҮЛГИЙН 6-18 НАСНЫ ХҮҮХЭДМонгол Улсын “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхий тухай” хуульд “хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн гэж бие махбодь, оюун санаа, сэтгэл мэдрэл, мэдрэхүйн байнгын согог нь орчны бусад саадтай нийлсний улмаас бусдын адил нийгмийн амьдралд бүрэн дүүрэн, үр дүнтэй оролцох чадвар нь хязгаарлагдсан хүнийг хэлнэ” гэж тодорхойлсон байдаг. Манай улсад Боловсролын тухай багц хууль, Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай хууль, Дээд боловсолын санхүүжилт, суралцагчдын нийгмийн баталгааны тухай хуулиудаар хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний эрх зүйн орчныг бүрдүүлж, хамгаалсан байдаг.

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайдын 2018 оны 03 дугаар сарын 29-ний өдрийн “Үлгэрчилсэн загвар, аргачлал батлах тухай” А/155 дугаар тушаалаар Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдэд зохих түвшний боловсрол эзэмшүүлэхэд дэмжпэг үзүүлэх, тухайн хүүхдийн хөгжлийн онцлог хэрэгцээ, шаардлагад нийцсэн уян хатан байдлаар сургах зорилгоор “Ганцаарчилсан сургалтын төлөвлөгөө”-г нэгдүгээр, төлөвлөгөө боловсруулах аргачлалыг хоёрдугаар хавсралтаар тус тус баталсан. Түүнчлэн 2018 оны 08 дугаар сарын 06-ны өдрийн А/491 дүгээр тушаалаар Ерөнхий боловсролын оюуны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн сургуулийн сургалтын төлөвлөгөө, оюуны хөгжлийн бэрхшээлтэй ахлах ангийн сургуулийн сургалтын төлөвлөгөө, сонсголын бэрхшээлтэй хүүхдийн сургуулийн сургалтын төлөвлөгөө, харааны бэрхшээлтэй хүүхдийн сургуулийн сургалтын төлөвлөгөө; мөн оны А/492 дүгээр тушаалаар 29 дүгээр сургуулийн бага боловсролын Бэлтгэл, Монгол хэл, Математик, Яриа бичиг, Биет зүйл, Айзамт хөдөлгөөнт дасгалын сургалтын хөтөлбөр; 2018 оны А/261 дүгээр тушаалаар хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг их дээд сургуульд элсүүлэх бодлогын хүрээнд өмчийн хэлбэр харгалзахгүй дээд боловсролын сургалтын байгууллагад хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг суралцах боломж, эрхийг бүрэн хангах, туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх, тэднийг хөгжүүлэх ... тухай заасан, 2018 оны А/165 дугаар тушаалаар “Бага, бүрэн дунд боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр сургалт явуулах журам”, 2018 оны А/243 дугаар тушаалаар “Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэг, албан бус, насан туршийн боловсролын төвийн багш, удирдах болон бусад ажилтны ёс зүйн дүрэм” зэргийг баталсан нь бага, дунд боловсролд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг тэгш хамран сургах бодлогыг хэрэгжүүлэх алхмууд юм.

9 “Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүтэц, байршил, хэв шинж” төслийн судалгааны тайлан, 2011-2012 он, Боловсролын хүрээлэн

20

Зураг 1.1.8. ЕБС-ийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд (хувиар, 2013-2018)

20 1 3 / 1 4

20 1 4 / 1 5

20 1 5 / 1 6

20 1 6 / 1 7

20 1 7 / 1 8

20 1 7 / 1 8

44.6

37.1

33.8

31.5

28.9

25.1

12.7

11

11.5

11.4

11.4

10.9

14.2

14.1

15.2

15.4

15.6

14.7

7.9

10.7

8.4

10.5

10.8

14.3

12.5

16.2

15

15

15

14.6

8.1

11

16.2

16.3

18.3

20.3

харааны сонсголын хэл ярианы оюун ухааны бие эрхтний хавсарсан

Ашигласан эх сурвалж: БСШУСЯ-ны Боловсролын салбарын статистикийн эмхэтгэл

2017-2018 оны хичээлийн жилд “тусгай” хэв шинжийн ерөнхий боловсролын 6 сургууль, 2 цэцэрлэг, аймаг, нийслэлийн насан туршийн боловсролын 26 төв, 326 нэгж сургалтын үйл ажиллагаа явуулж, тэдгээрт нийт 9291 хүүхэд суралцаж байгаагийн 8.5 хувь буюу 1716 нь хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагч байна. 2018-2019 оны хичээлийн жилд 6518 хүүхэд ЕБС-д суралцаж байгаа нь нийт хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн 78 хувь юм. Эдгээр хүүхдүүд нь нийт суралцагчдын 1.1 хувийг эзэлж, өмнөх оны хичээлийн жилээс 0.2 пунктээр, 2017-2018 оныхоос 0.4 пунктээр тус тус буурсан ахицтай байна (зураг 1.1.8).

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр авч үзвэл харааны бэрхшээлтэй хүүхэд жил ирэх тутам буурсан, оюуны болон хавсарсан бэрхшээлтэй хүүхдийн тоо нэмэгдсэн байна. Монгол Улсын Засгийн газрын 2017 оны 162 дугаар тогтоолоор тусгай сургуульд суралцагчийн үдийн хоолны зардлыг 2400 төгрөг болгон баталснаар 2017-2018 оны хичээлийн жилээс ерөнхий боловсролын тусгай сургуулийн 1-12-р ангийн суралцагчид анх удаа үдийн хоолны үйлчилгээнд хамрагдаж эхлээд байна.

Монгол Улсын Засгийн газрын "Журам батлах тухай" 2012 оны 185 дугаар тогтоолоор хөгжлийн бэрхшээлтэй 1 суралцагчид ногдох хувьсах зардлын нормативыг 3 дахин нэмэгдүүлсэн бөгөөд энэ заалт хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд сургаж байгаа ердийн цэцэрлэг, сургуульд нэгэн адил хамаарна. Засгийн газрын 2014 оны 71 дүгээр тогтоолын нэгдүгээр хавсралтаар "Дээд боловсролын сургалтын байгууллагад суралцагчид суралцагчийн тэтгэлэг олгох журам"-ыг баталсан бөгөөд тус журмын 4.1.2-т "хөгжлийн бэрхшээлтэй эсхүл эцэг, эх нь хоёулаа хөгжлийн бэрхшээлтэй бакалаврын сурацлагч", 4.1.3-т "хөдөлмөрийн чадвараа бүрэн алдсан гишүүнтэй өрхийн бакалаврын хөтөлбөрийн нэг суралцагчийн сургалтын төлбөрийг олгоно" гэсний дагуу улсын төсвөөс хариуцаж байна.

Ерөнхий боловсролын тусгай сургуулийн бага ангийн дараах нэр төрлийн сурах бичгийг улсын төсвийн санхүүжилтээр зохиож, хэвлэн түгээсэн. Үүнд:

1. Дүрслэх урлаг, технологи I-\/ /Оюуны хөгжлийн бэрхшээлтэй сурагчдын/2. Математик IV /Оюуны хөгжлийн бэрхшээлтэй сурагчдын/

21

3. Монгол хэл I-V /Оюуны хөгжлийн бэрхшээлтэй сурагчдын/4. Монгол хэл IV, V /Сонсголын бэрхшээлтэй сурагчдын/5. Хэл засал I-\/ (Сонсголын бэрхшээлтэй сурагчдын багшийн ном). Эдгээр арга

хэмжээнээс гадна дүйцсэн хөтөлбөрийн сургалт, гэр сургалтаар хэвтрийн болон хүнд хэлбэрийн хөгжлийн бэрхшээлтэй 131 хүүхдэд сургалт явуулсан байна.

МУБИС-ийн боловсрол судлалын төвийн дэргэд тусгай хэрэгцээт боловсролын багш бэлтгэх (D10300 индекстэй) 1 жилийн бакалаврын хөрвөх сургалтыг 2013 оноос хичээллүүлж, 77 оюутан төгсөж тусгай сургууль, цэцэрлэг, төрийн бус байгууллагуудад мэргэжлийн чиглэлээр ажиллаж байна. энэхүү сургалтын хөтөлбөрийг 2015-2016 онд 3.5 жилийн бакалаврын сургалт болгон өргөжүүлсэн. Ийнхүү хөгжлийн бэрхшээлтэй сурагчийн хөгжих, сурах онцлог, ялгаатай хэрэгцээг хүлээн зөвшөөрч, тэдний сурч боловсрох эрхийг нь дэмжин ажиллаж байна. Хэдийгээр сүүлийн жилүүдэд тодорхой үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж байгаа ч хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг Боловсролд тэгш хамран сургах чиглэлээр сургалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөрийг боловсронгуй болгох, багшлах боловсон хүчнийг бэлтгэх, сургалтын орчинг бүрдүүлж ажиллах чиглэлээр системтэй ажлыг бодлогын түвшинд төлөвлөж, хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

Дэвшүүлж буй санал:- Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг үнэлэх эрүүл мэндийн үзлэг, оношилгооноос

гадна тэдний тусгай хэрэгцээ, хөгжлийн бэрхшээлийг илрүүлэх, хөгжлийг үнэлэх боловсролын үнэлгээний аргачлал, тогтолцоог бий болгох,

- Олон улсын жишигт нийцсэн боловсролын тусгай хэрэгцээ, түүний ангиллын талаарх нэгдсэн тодорхойлолттой болох, БСМС-д оруулах

- Багш, сургуулийн ажилтнуудад тусгай хэрэгцээтэй хүүхэдтэй ажиллах сэтгэл зүй, хандлагыг төлөвшүүлэх сургалтын тогтолцоог бий болгох

15-ААС ДЭЭШ НАСНЫ ХҮН АМЫН БИЧИГ ҮСГИЙН ТҮВШИН“Бичиг үсгийн мэдлэг нь хүний эрхийн хамгийн чухал хэсэг бөгөөд чанартай суурь боловсрол нь хүүхдийн цаашдын амьдрал, сургалт боловсролын суурь болно. Бичиг үсгийн мэдлэгтэй ард түмэн хөгжлийн тулгамдсан асуудлууд, сорилтыг давах, шийдвэрлэх хүчирхэг хүч болдог”10 учраас 15 ба түүнээс дээш насны хүн амын бичиг үсгийн түвшнийг боловсролын үр дүнгийн үзүүлэлт болгон авч үздэг байна. Энэ үзүүлэлтийг тооцож буй зорилго нь хүн амын, тэр дундаа насанд хүрэгчдийн оюуны потенциалын өсөлт, түүнийг нийгэм, эдийн засаг, соёлын хөгжилд оруулж буй хувь нэмрийг харуулахад оршин. Улмаар тухайн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд бага боловсролын хамрагдалт ямар байгааг харуулах бөгөөд утга нь өндөр байвал хүн амын дийлэнх нь бичиг үсгийн мэдлэгээ өдөр тутмын амьдралд хэрэглэх, үргэлжлүүлэн суралцах боломжтой гэдгийг илэрхийлэх учраас уг үзүүлэлтийг хүн амын боловсролын талаарх бодлого, төлөвлөлтөд ашигладаг байна. 2010 оны Монгол Улсын “Хүн ам орон сууцны улсын тооллого”-ын дүн мэдээгээр манай улсын бичиг үсэг тайлагдалтын түвшин 98.3 хувь, 2017 оны байдлаар бичиг үсгийн боловсролын түвшин 98.5 хувьд хүрсэн нь бага, дунд орлоготой бусад улс оронтой харьцуулахад чамлахааргүй амжилт юм. “Боловсролын хяналт шинжилгээний дэлхийн тайлан 2016”-д бага, дунд орлоготой 90 орны 20-24 насны хүн амын боловсролд хамрагдах хугацааг өрхийн судалгааны

10 International Literacy Statistics: Review of Concepts, Methodology and Current Data” UNESCO, 2008

22

мэдээлэлд үндэслэн боловсруулалт хийж, эрэмбэлсэн11 бөгөөд Монгол Улсын хувьд тухайн насны ядуу өрхийн хүн амын боловсролд хамрагдсан хугацаа 6-аас дээш жил байгаа нь бичиг үсгийн боловсролын түвшин өндөр, бага боловсролын хүртээмж сайн байгааг харуулах баримт болно (Зураг 1.1.9).

Монгол Улсын боловсролын суурь мэдээллийн тайланд “1997-2018 оны хугацаанд бичиг үсгийн анхан, дунд, гүнзгий, бичиг үсгийн дараах шатны сургалтуудыг зохион байгуулж, 174,342 иргэн хамрагдсан байна. 2000 оноос эхлэн бичиг үсгийн сургалтад хамрагдагсдын тоо буурч эхэлсэн ч “Бичиг үсгийн боловсролын үндэсний хөтөлбөр” (2004-2012) хэрэгжих хугацаанд хамрагдалт дахин нэмэгдэж, давхардсан тоогоор нийт 83123 хүнийг бичиг үсгийн сургалтад хамруулжээ. Хөтөлбөр хэрэгжиж дууссанаас хойш бичиг үсгийн сургалтад хамрагдагсдын тоо 10225-аас 3413 болтлоо огцом буурсан ба түүнээс хойш ч жил ирэх тусам буурах хандлагатай байгаа нь сайн үзүүлэлт юм. Учир нь бичиг үсэг үл мэдэгч ба бага мэдэгч хүн амын бичиг үсэг тайлагдалтын түвшин нэмэгдэж, сургалтад хамрагдах шаардлага аажмаар арилж байгаатай холбоотой” гэж дурджээ. Гэсэн хэдий ч сургууль завсардалт, бичиг үсэг үл мэдэх үзэгдэл байсаар байгаа нь нийгмийн дунд болон ядуу өрхийн орлогод нөлөөлж боловсролын үйлчилгээг бүрэн хүртэх боломжгүй байгаад анхаарах шаардлагатай.

11 Боловсролын хяналт шинжилгээний дэлхийн тайлан, 2016

23

Зураг 1.1.9. 20-24 насныхны боловсрол эзэмшсэн хугацаа, амжиргааны түвшингээр (2008-2014)

Эх сурвалж: Боловсролын хяналт шинжилгээний дэлхийн тайлан 2016, 38-р хуудас

24

ХҮНИЙ ХӨГЖЛИЙН ИНДЕКСХүний хөгжил гэдэг нь хүний эрх чөлөөний тухай асуудал юм. Улс орнуудын хөгжлийн дан ганц эдийн засгийн үзүүлэлтээр нь хэмжих бус тухайн улсын иргэдийн амьдралын чанар, эдэлж буй боломж, тухайн чанартай амьдралд хүрэх эрх чөлөөг нь харгалзан хэмждэг үндсэн үзүүлэлт нь хүний хөгжлийн индекс (ХХИ) юм. Энэхүү үзүүлэлтийг тодорхойлогч гол 3 хүчин зүйл нь ① Боловсрол, ② Дундаж наслалт, ③ Нэг хүнд ногдох Үндэсний нийт орлого бөгөөд эхний үзүүлэлт буюу боловсролын түвшнээр манай улс хүний хөгжлийн дундаж түвшинтэй улс орнуудаас хамгийн өндөр үзүүлэлттэй12 байна (зураг 1.1.10). “Боловсролд хариуцлагатай хандах нь: Бидний үүрэг хариуцлагын биелэлт” гэсэн Боловсролын хяналт шинжилгээний 2017/18 оны дэлхийн тайланд дурдсанаар “Дэлхийн дунд сургуулийн насны хүн амын 90 хувийг төлөөлсөн 128 орны 2010-2015 оны мэдээллээс дүгнэхэд залуу хүмүүсийн дөрөвний нэг нь дунд сургуулиа төгссөн үзүүлэлт 40 оронд, хоёрны нэгээс бага гэж 60 оронд, 90 хувиас дээш төгсөлттэй гэж ердөө 14 орон гарчээ”. Түүнчлэн өрхийн амжиргааны судалгаагаар дэлхийн хэмжээгээр нийт улс орнуудын дундаж үзүүлэлтээр авч үзэхэд бага боловсрол эзэмшилт 83 хувь, суурь боловсрол 69 хувь, бүрэн дунд боловсрол эзэмшилт 45 хувь гэж тайлагнасан бөгөөд манай улс энэ жагсаалтын 53-т эрэмбэлэгдэж, дээрх үзүүлэлт бага боловсролд 100 хувьд дөхсөн, суурь боловсролд 80-85 орчим хувь, бүрэн дунд боловсролд 67-70 орчим хувь тус тус харагдаж байна. Манай улс бүрэн дунд боловсролыг үнэ төлбөргүй олгодог 5 улс тутмын нэгэнд багтаж, Хятад, Энэтхэг, Бразил, Вьетнам, Тайланд зэрэг хөгжлийн түвшингээр Азид дээгүүр орох улс орнуудыг бага, дунд боловсролын түвшингээр ардаа орхисон нь том амжилт юм.

Зураг 1.1.10. Зарим улсын төгсөлтийн үзүүлэлт, боловсролын түвшингээр, (2010-2015)

Эх сурвалж: “Боловсролд хариуцлагатай хандах нь: Бидний үүрэг хариуцлагын биелэлт”, Боловсролын хяналт шинжилгээний дэлхийн тайлангийн хураангй, 2017/18

12 Үндэсний Статистикийн хорооноос газар зүйн байршил, хүн амын хувьд ойролцоо, ижил түвшний Киргизстан, Туркменистан улс, Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудтай боловсролын ба дундаж наслалтын индексийг харьцуулж гаргасан, 2018 он

25

Дундаж наслалтын хувьд 1990 оноос хойш нялхсын болон хүүхдийн эсэн мэнд амьдрах чадвар сайжирсны үр дүнд 60.3 байснаас 2018 онд 69.5 болж өссөн эерэг үзүүлэлттэй байна. Гэсэн хэдий ч энэ нь Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудынхаас 5.2 жилээр, ХХ-ийн эрэмбээр дунд хөгжилтэй буюу 122-р байранд орсон Киргизстанаас 1.6 жилээр богино байгаа юм. Дундаж наслалтын эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн хоорондох ялгаа жил ирэх тутам нэмэгдэж, 9 жилийн зөрүүтэй болссон (эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт 66, эмэгтэйчүүдийнх 75) нь дундаж наслалтын индексийн өсөлтийн хурдац бага байхад нөлөөлж байна. Дундаж наслалтын энэ ялгаа эрэгтэйчүүдийн амьдралын эрүүл бус хэв маяг, дадал зуршил болох архи, тамхины хэрэглээ, биеийн хөдөлгөөний хомсдол, эрүүл бус хооллолт, зан үйлийн үр дагавар болохыг ҮСХ (2018) судлан тодорхойлжээ.

Нэг хүнд ногдох ҮНО-ын хувьд байгалийн баялгийн олборлолт, эрдэс баялгийн үнийн олон улсын зах зээлийн өсөлт зэргээс шалтгаалж 2000-2017 онд энэ үзүүлэлт хурдацтай өссөн нь ХХИ-д эерэгээр нөлөөлсөн байна (зураг 1.1.11).

Зураг 1.1.11. Атласын аргаар тооцсон ҮНО (ам доллар), харьцуулсан үзүүлэлт (1990-2017)

Эх сурвалж: НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөр, Хүний хөгжлийн индексийн үзүүлэлтийн тайлан, 2018

Зургаас харахад манай улс 2013 он хүртэл нэг хүнд ногдох ҮНО өсөлттэй, 4.350 ам.доллар хүрч дундаас дээш орлогтотой орны тоонд багтсан боловч 2017 онд 3.290 ам.доллар болсноор дундаас доогуур орлоготой орны ангилалд шилжсэн13.

Манай улсын ХХИ сүүлийн жилүүдэд үндэсний болон бүс нутгийн хэмжээнд жил дараалан тасралтгүй өссөөр 2018 оны байдлаар 0.741-ээр 189 орноос 92 дугаар байрт эрэмблэгдэн хүний хөгжлийн түвшин өндөртэй орнуудын ангилалд орсон байна (UNDP, 2018). Энэ үзүүлэлт 1990 онд 0.579 байсан бөгөөд 1194 оноос хойш тасралтгүй өссөөр иржээ. НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс гаргасан дэлхийн ХХИ-ийн үзүүлэлтийн 2018 оны тайлангаар нийт 189 орны 59 нь хүний хөгжлөөр маш өндөр бүлэгт, 53 нь өндөр, 39 нь дунд, 38 нь бага гэсэн бүлэгт тус тус хамрагдсанаас манай улс өндөр бүлгийн ангилалд багтсан (зураг 1.1.12). 13 Дэлхийн банкнаас жил бүр улс орнуудыг нэг хүнд ногдох атласын аргаар тооцсон ҮНО-ын хэмжээнээс хамааруулан бага, дундаас доогуур, дундаас дээгүүр, их орлоготой гэж 4 ангилдаг. ҮНО<1.025 ам.доллар – “бага”ҮНО=1.026-ээс 4.035 ам.доллар – “дундаас доогуур”ҮНО=4.036-аас 12.475 ам.доллар – “дундаас дээгүүр”ҮНО>12.6476 ам.доллар – “их”

26

Зураг 1.1.12. Улс орнуудын ХХИ-ийн харьцуулалт, 1990-2017

Харин тэгш бус байдлыг харгалзуулан тооцоход энэ үзүүлэлт 0.741-ээс 0.639 болж, 92 дугаар байрны үзүүлэлт 14-өөр буурсан бөгөөд энэ нь монгол хүний хөгжилд тэгш бус байдал шууд нөлөөлж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсад орлогын тэгш бус байдал их байгааг дараах байдлаар тайлбарлана, үүнд, хүн амын хамгийн их орлоготой 20 хувь нь хамгийн бага орлоготой 20 хувиасаа дунджаар 5 дахин их орлогын зөрүүтэй байдаг. 2018 оны байдлаар хүний хөгжлийн бүрэлдэхүүн индексийг авч үзвэл хүн амын дундаж наслалт 69.5 байгаа нь дөнгөж дундаж үзүүлэлттэй орныхтой зэрэгцэж байгаа ба хүний хөгжлийн нэн өндөр үзүүлэлттэй орнуудаас 10 жилээр дутуу насалдаг үзүүлэлттэй байна. Монгол хүний нийт сургуульд суралцах хугацаа 15.5 жил байгаа нь хүний хөгжлийн дундаж үзүүлэлттэй орнуудаас 3 жилээр илүү хугацаагаар суралцдаг бол хүний хөгжлийн нэн өндөр үзүүлэлттэй орнуудаас 4 жилээр бага хугацаагаар суралцдаг гэсэн статистик тооцооллыг ҮСХ хийжээ. Зураг 1.1.13-аас харахад 2013-2015 онуудад боловсролын индекс буурч байхад харин жендэрийн индексийн динамик эсрэгээрээ эрс өссөн, цаашид энэ байдал 2016-2018 онд тогтмол хадгалагдсан дүр зурагтай байгаа юм.

Зураг 1.1.13. Боловсролын ба жендэрийн индексийн харьцуулалт (2009-2018)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190.700

0.750

0.800

0.850

0.900

0.950

1.000

1.050

1.100

0.921

0.925 0.933 0.94 0.941

0.737 0.732 0.728 0.722

0.741

0.765 0.7720.783 0.791

1.058 1.045 1.041 1.043

Боловсролын индекс Жендэрийн индекс

ХХИ нь боловсрол, дундаж наслалт, нэг хүнд ногдох ҮНО гэсэн 3 үзүүлэлтээс шууд хамааралтай тул эдгээрийн аль нэг үзүүлэлт, жишээ нь боловсролын индекс буурахад хүн амын доторх эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн боловсролын ялгаа улам ихэсч, эрэгтэйчүүдийн нийгмийн байр суурь боловсролтой хамааралтай багасч байгааг илтгэж байна. Түүнчлэн 2005 оноос 2017 онд бүх шатны сургууль төгсөгчдийн статистик үзүүлэлтийг боловсролын түвшингээр авч үзэхэд Монгол улсын сургуулийн насны хүн

27

амын дотор жендэрийн тэгш байдал алдагдаж, боловсролын түвшин ахих тутам эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь эрэгтэйчүүдээс улам бүр ихэссэн (зураг 1.1.14) байдлаар тайлбарлаж болох юм.

Зураг 1.1.14. Бүх шатны сургалтын байгууллагын төгсөгчид (хүйсээр, мян.хүн)

2005/06 2010/11 2015/16 2016/170

5

10

15

20

25

0

10

20

30

40

50

60

3.75.9

11.5 11.9

3.45.3

8 7.6

8.2

12.914.1 13.5

15.4

22.921.8 21.2

47.241.2

27.1

34.2

53.2

45.5

29.338.1

МСҮТ, эрэгтэй МСҮТ, эмэгтэй

Их, дээд сургууль, коллеж, эрэгтэй Их, дээд сургууль, коллеж, эмэгтэй

ЕБС, эрэгтэй ЕБС, эмэгтэй

Энэ бүхнээс дүгнэн үзвэл 2030 он хүртэл боловсролын бүх түвшинд жендэрийн ялгааг багасгах, эрэгтэйчүүдийн боловсролын түвшинг нэмэгдүүлэх бодлого, арга хэмжээг зайлшгүй төлөвлөх нь чухал юм.

БАЙГАЛИЙН ГАМШИГ, НИЙГМИЙН ЭРСДЭЛ (ХАЛДВАРТ ӨВЧНҮҮД, ГЭМТ ХЭРЭГ ЗӨРЧИЛ)-ИЙН БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРТ ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨЛӨЛ

БАЙГАЛИЙН ГАМШИГ, АЮУЛТ ҮЗЭГДЭЛБайгалийн гамшигт үзэгдэлд газар хөдлөлт, зуд, хүчтэй цасан болон шороон шуурга, аянга цахилгаан, үер, гал түймэр, уур амьсгалын өөрчлөлт, мал амьтны болон хүнээс хүнд дамжих гоц халдварт өвчин ордог. Монгол Улс нь Төв Азийн төв хэсэгт оршдог, далайд гарцгүй, БНХАУ болон ОХУ-тай хиллэдэг, 1 сая 566,5 мянган хавтгай дөрвөлжин км газар нутагтай. Байгаль газар зүйн хувьд төв Азийн Алтай, Хангай, Хэнтийн нуруудын уулархаг бүс, бусад хэсэгт тал хээр, говь цөлийн гэсэн 3 бүсийн тогтолцоотой, эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай орон юм. Монголын нийт хүн ам 2010 оны тооллогоор 2738257 байсан бол 2018 онд 3,186,347 болж өссөн. Засаг захиргааны гол нэгж сумын төвүүд нь аймгийн төвөөсөө 20 км-ээс 300 км алслагдсан, ихэнх сумдад дэд бүтцийн хөгжил сул, голлон шороон авто замтай боловч хойноос (Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг) урагш (Дорноговь аймгийн Замын-Үүд) чиглэсэн төмөр замын, зарим аймаг (Увс, Завхан, Баян-Өлгий, Ховд, Хөвсгөл, Өмнөговь, Дорнод)-т агаарын тээврийн сүлжээтэй.

Манай улсын 77.8 хувь цөлжилтөд өртсөний 35.3 хувь нь сул, 25.9 хувь нь дунд, 6.7 хувь хүчтэй, 9.9 хувь нь нэн хүчтэй зэрэглэлд хамрагдаж байна. Эдгээрээс нэн хүчтэй цөлжилтийн зэрэглэлд Ховдын Мянгад, Дөргөн, Увсын Өмнөговь, Завханы Сантмаргац, Говь-Алтай аймгийн Халиун зэрэг арав гаруй аймгийн хорь гаруй сум багтжээ. Сүүлийн жилүүдэд агаарын дундаж температур 2.2 хэмээр нэмэгдэж, дулаарал, цөлжилт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн гол шалтгаан болж байна.

28

Зураг 1.1.15. Улсын хэмжээнд тохиолдсон хүчтэй салхи, шуурганы тоо (2005-2017 он)

2005 он

2006 он

2007 он

2008 он

2009 он

2010 он

2011 он

2012 он

2013 он

2014 он

2015 он

2016 он

2017 он

23

20

11

25

16

32

15

26

37

25

21

14

23

Эх сурвалж: ОБЕГ-ын “Бэлэн бай” сургалтын хичээлЗураг 1.1.16. Улсын хэмжээнд тохиолдсон аадар бороо, үерийн тоо (2005-2016 он)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 20160

10

20

30

40

50

60

20

32

22

10 10

14

18

34

52

32

2321

Эх сурвалж: ОБЕГ-ын “Бэлэн бай” сургалтын хичээлЗураг 1.1.17. Улсын хэмжээнд тохиолдсон ой, хээрийн түймрийн тоо (2005-2017)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170

50

100

150

200

250

300

350

400

115

164

228

178

120104

161

229

198

281

354

138

225

Эх сурвалж: ОБЕГ-ын “Бэлэн бай” сургалтын хичээл

Зураг 1.1.15, 1.1.16, 17-оос харахад Монгол улсын хэмжээнд тохиолдсон байгалийн гамшигт үзэгдлүүдийн давтамж өсөх хандлагатай байна. 2019 онд мал, амьтны халдварт шүлхий, галзуу өвчин, гахайн мялзан зэрэг өвчний давтамж 29 удаа бүртгэгдсэн ба аюулт үзэгдэл, ослын улмаас улсад 1.4 тэрбум төгрөгийн хохирол учирчээ. Байгалийн гамшигт үзэгдэл нь байршлаас үл хамаарч, хүн ам, байгаль орчин, эдийн засгийн дэд бүтцэд үзүүлэх хор нөлөө их байдаг тул ерөнхий боловсролын сургуулийн суралцагчдад учирч болзошгүй нөхцөл байдлаас урьдчилан сэргийлэх, өөрт болон бусдад анхны тусламж үзүүлэх талаарх мэдлэг, ойлголтыг төлөвшүүлэх нь бага дунд боловсролын шийдвэрлэх зорилтуудад хамаарна. Монгол Улсын төрөөс “Гамшгаас хамгаалах талаар төрөөс баримтлах бодлого, хөтөлбөр”, “Олон нийтэд тулгуурласан

29

гамшгийн эрсдэлийг бууруулах үндэсний дэд хөтөлбөр”, олон нийт, иргэний барилга байгууламжтай холбоотой барилгын норм стандартууд зэрэг эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхээс эхлэн онцгой байдлын үеийн хүүхэд хамгаалалтай холбоотой ном, гарын авлага хэвлүүлэх, сургалтуудыг зохион байгуулах арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байна. Цаашид байгалийн гамшигт үзэгдлийн төрөл, тохиолдох давтамж, учруулж болзошгүй хор хөнөөлийг тухайн орон нутгийн газар зүйн онцлог, байршлаас хамааруулан тооцох арга аргачлалыг боловсруулж, судалгааны үндэслэлтэй ЕБС-ийн байршлын зураглал, барилга байгууламжийн нормативыг тогтоох шаардлагатай.

ЭРҮҮЛ МЭНД Улсын хэмжээнд 2019 оны 1 дүгээр сард 5956 эх амаржиж, 6001 хүүхэд төрүүлсэн нь өмнөх оны мөн үеэс амаржсан эх 277 (4.4 хувь)-оор, амьд төрсөн хүүхэд 270 (4.3 хувь)-аар буурсан. Нялхсын эндэгдэл 2019 оны 1 дүгээр сард 112 болж болж өмнөх оны мөн үеэс 16.7 хувиар, 5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл 139 олж 23 хувиар тус тус өссөн байна.

Зураг 1.1.18. Амаржсан эхийн насны бүтэц (насны бүлгээр, 2019)

20 хүртэлх

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45+

0 5 10 15 20 25 30 35

5.1

22.4

30.7

24.8

13.9

2.9

0.1

Амаржсан эхийг боловсролын түвшнээр авч үзвэл боловсролгүй 1.8 хувь, бага 5.8 хувь, суурь боловсролтой 15 хувь тус тус эзэлж байна.

Зураг 1.1.19-д 1000 амьд төрөлтөд ногдох нялхсын эндэгдлийг харуулсан бөгөөд улсын дундаж 2005 онд 20.7 байсан бол 2018 онд 13.4 болж буурсан үзүүлэлттэй байна. Хүн амын хувьд бусад бүсээс нягт суурьшилтай Улаанбаатарын бүст нялхсын эндэгдэл улсын дундажтай ойролцоо, хангайн болон баруун бүст улсын дунджаас дээгүүр үзүүлэлттэй байгаа юм. Эдгээр үзүүлэлт нь дэлхийн зарим улс оронтой харьцуулахад бага (тухайлбал, Сахар орчмын Африк улсад 68 байна) байгаа нь сайн үзүүлэлт боловч “2030 он гэхэд бүх нийтийг бүрэн дунд боловсрол эзэмшүүлэх”-ээр зорьж буй тогтвортой хөгжлийн дэлхий нийтийн зорилтод нийцүүлэн боловсролын, ялангуяа эрүүл мэндийн боловсролын хүртээмж, чанарыг сайжруулбал манай орны хувьд нялхсын эндэгдэлгүй орон болох бүрэн боломж бий.

30

Зураг 1.1.19. 1000 амьд төрөлтөд ногдох нялхсын эндэгдэл (2005-2018)

2005

2010

2015

2016

2017

2018

0 20 40 60 80 100 120 140

20.7

20.2

15

16.8

13.6

13.4

22.7

26.9

21.6

21.3

16.1

15.6

21.9

25.3

15.8

20.5

14.8

14

14.7

13.5

11.2

15.7

11.4

11.7

24.4

19.3

13.8

15.3

16.3

8.3

20.8

18.2

14.3

15

12.7

13.6

улсын дундаж баруун бүс хангайн бүс төвийн бүс зүүн бүс Улаанбаатар

Эх сурвалж: Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэл, 2018

Монгол Улсын ҮСХ-оос гаргасан “Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдал” 2019 оны 1 дүгээр сарын цуврал тайланд дурдсанаар халдварт өвчнөөр өвлөгчид 2019 оны 1 дүгээр сард 3.7 мянга, өмнөх оны мөн үеэс 333-аар (10 хувь) өсөхөд салхин цэцэг, бэлгийн замын халдварт өвчин, цусан суулга, сүрьеэгээр өвчлөгчид голлон нөлөөлсөн гэжээ.

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын ангиллаар 10-19 насныхныг “Өсвөр насныхан” гэж үздэг бөгөөд өсвөр насныхны хүн амд эзлэх хувь өндөртэй (15 хувь) манай улсын хувьд тэдний эрүүл мэнд, ялангуяа бэлгийн амьдрал, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн талаар онцгой анхаарах шаардлага тавигдаж байна14. Өсвөр үеийнхэн нь бие физиологийн өсөлт хөгжлийн эрчимтэй үе шатанд байдгаас гадна бусад насны бүлгийнхнээс харьцангуй эрүүл бүлгийн хүмүүс юм. Монголын өсвөр үеийнхний дунд гэр бүл, хүүхэд залуучуудын газраас 2018 онд явуулсан судалгаагаар 87 хувь нь нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд, бэлгийн амьдралын талаарх мэдлэгийн түвшин хангалтгүй, энэ чиглэлийн мэдлэг, мэдээллийг найз нөхөд, телевиз, сонин зэргээс авдаг гэж хариулснаас үзэхэд тэдний бэлгийн амьдрал, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн мэдлэг муу, энэ талаар үнэн зөв мэдээлэл авах боломж хязгаарлагдмал байдгийг харуулж байна. Ерөнхий боловсролын сургалтын төлөвлөгөөнд 2014 он хүртэл эрүүл мэндийн боловсрол олгох судлагдахууны цагийг бага, дунд бүх түвшинд 7 хоногт 1 цагаар оруулдаг байсан боловч 2015 оноос эхлэн биеийн тамир-эрүүл мэндийн хичээл болгон өөрчилсөн бөгөөд 2018 оны хичээлийн жилээс эрүүл мэндийн судлагдахууныг бага боловсролын IY ангиас эхлэн судлуулахаар дахин шийдвэрлэсэн байна. Энэ хугацаанд эрүүл мэндийн хичээлийн агуулгыг бусад хичээлийн агуулгад интерацчилж, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн боловсрол олгох асуудал тусгагдсан боловч хичээл заах багш бэлтгэгдээгүй, сургалтын гарын авлага, материал хүрэлцээгүй зэрэг шалтгаанаар зарим сургуульд уг агуулга ордоггүй байжээ. Эрүүл мэндийн яам, гэр бүл-хүүхэд залуучуудын газартай хамтарсан судалгааны дүнгээр сүүлийн 20 жилд 20-34 насны эмэгтэйчүүдийн төрөлт буурсан байхад өсвөр насны охидын төрөлт сүүлийн 10 жилд өсч, бараг 33.1 хувь хүртэл өссөн, 1000 охид тутмын 40 нь хүүхэд төрүүлдэг ба хүсээгүй жирэмслэлтийн уршгаар энэ насны охидын 14.1 хувь нь үр хөндүүлж, хөдөөд хотынхоос 2 дахин их байгааг дурджээ.

14 “Хүн ам ба хөгжил” Дэлхийн дээд хэмжээний бага хурал, 2019 оны 4 дүгээр сар, Нью-Йорк, АНУ

31

Зураг 1.1.20. 15-19 насны охидын жирэмслэлт (1990-2018 он)

1990 1995 2000 2005 2010 2015 2016 2017 20180

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

4429

3990

3666

2262

2638 2595

38393539

Эх сурвалж: Монгол Улсын статитстикийн эмхэтгэл

Эхийн эндэгдлийн түвшин 100000 төрөлтөд 161 тохиолдол байсны 8.3 хувь нь 15-19 насны өсвөр насны охид байсан байна. Үндэсний статистикийн газрын мэдээнээс үзвэл жилд 7000-8000 хүн бэлгийн замаар халдварладаг өвчнөөр өвчилснйй 48-52 хувь нь 25 хүртэлх насны залуучууд байгаа ба БЗХӨ-ний тархалт залуучуудын дунд нэмэгдэх хандлагатай байгааг онцгой анхаарч, өсвөр залуу үеийнхний эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг бий болгох эн тэргүүний хэрэгцээ шаардлага бий болжээ.

ГЭМТ ХЭРЭГ2019 онд улсын хэмжээнд 3.8 мянган гэмт хэрэг бүртгэгдсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 4.8 хувиар буурчээ. Нийт гэмт хэрэг буурахад хулгай, хүний эрүүл мэндийн халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг, дээрэмдэх гэмт хэргийн тоо буурсан нь голлон нөлөөлжээ. Гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэд мөн онд 3.4 мянга болж, 201 буюу 5.9 хувь нь 18 хүртэлх насны хүүхэд, 1.5 мянга буюу 44.9 хувь нь эмэгтэйчүүд байна.

Улсын хэмжээнд согтуугаар үйлдсэн, бүлэглэн үйлдсэн гэмт хэргийн тоо 15.8, 29.7 хувиар тус тус буурч, харин хүүхэд оролцсон хэрэг 13 бүртгэгдсэн байна. Сүүлийн жилүүдэд хүүхдийн эсрэг бэлгийн хүчирхийлэлд онцгой анхаарах шаардлагатай болж байгаа бөгөөд 8 хүүхэд тутмын нэг нь бэлгийн шинжтэй дарамт, халдлагад өртөж байсан талаар “Монгол Улс дахь Хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 16 дахь илтгэл”-д дурджээ. Хүчирхийлэлд эрэгтэй, эмэгтэй хүүхэд өртөж, хохирогч хүүхэд нэг хүний, зарим тохиолдолд 2-4 хүий хүчирхийлэлд өртсөн зэргээс харахад хүүхдийн эрхийн ноцтой зөрчил удаан хугацааны турш далд хэлбэрээр бугшиж байгааг харуулж байна. Хүчирхийлэл үйлдэгч нь хамаарлын хувьд ураг төрөл, танил, хөндлөнгийн хүн байгаа бөгөөд нийт тохиолдлын 57.1 хувь нь ураг төрөл, 25.7 хувь нь танил байсан бөгөөд эцэг эх, хамаатан нь хохирогч хүүхдийн талаар урт, удаан хугацаанд мэдээгүй байх нь элбэг байдаг15. Хэргийн хохирогч болсон хүүхдийн эрсдлийг тооцон хүүхэд бүрт тохирсон хамгаалалт, эрүүл мэндийн болон нийгмийн үйлчилгээ үзүүлэх тусгайлсан механизм байхгүй, шүүхэд сэтгэл санааны хохирлыг тооцох аргачлал нь хангалтгүй, бэлгийн хүчирхийллийн хохирогчдод чиглэсэн сэтгэл засах, нийгэм, хамт олны дунд оруулах үйлчилгээ байхгүй, хэрэг шалгаж шийдвэрлэх явцад хохирогчийн хувийн нууцыг хамгаалах асуудал дутагдалтай, нэр хүндэд нь халдах явдал их байдаг. Иймд хүүхдийн эсрэг бэлгийн хүчирхийллийг таслан зогсоохын тулд хохирогчийг хамгаалах эрх зүйн

15 Жендэрт суурилсан хүчирхийллийн судалгааны тайлан, 2017

32

орчинг боловсронгуй болгох, бэлгийн хүчирхийллийн гэмт хэргийг шалгаж шийдвэрлэхдээ аль болох богино хугацаанд, хохирогчид сэтгэл санааны дарамж учруулалгүй, тэдний нас, сэтгэхүйн онцлогт тохируулан мэргэжлийн өндөр түвшинд ажиллах, ийм төрлийн хохирогтчтой ажиллах тусгай хүний нөөцийг бэлтгэх, чадавхжуулах шаардлагатай байна.

Сүүлийн үед нийгэмд гарч буй гэмт хэргийн шинж чанар өөрчлөгдөж, өсвөр, залуу насны хүүхэд хамрагдах болсон нь нийгэм дэх сөрөг үзэгдлийн шалтгаан, үр дагаврыг боловсролоос хамааруулан судлах шаардлагыг бий болгож байна. Тодруулбал, амиа хорлолт, хүний наймаа, бага насны хүүхдийн хүчирхийлэл, бэлгийн гаж зуршилд уруу татах, цахим хэлбэрийн болон мансууруулах төрлийн гэмт хэргүүд шинээр бүртгэгдэх болов. Улсын прокурорын газрын сургалт судалгааны төвийн дэргэдэх гэмт хэргийн шалтгаан нөхцлийг судлах хүрээлэнгээс явуулсан судалгаануудад дурдсанаар “сүүлийн 5 жилийн хугацаанд Монгол улсад амиа хорлосон 2055 тохиолдол бүртгэгдсэнээс эрчүүдийн амиа хорлолт эмэгтэйчүүдийнхээс 5.2 дахин их, насны ангиллаар авч үзвэл тэдний 30 хувь буюу 650 тохиолдол нь өсвөр насны хүүхэд байсан (10-14 насны 78, 15-19 насны 179), боловсролын түвшингийн хувьд нийт амиа хорлогсдын 47 хувь нь боловсролгүй, шалтгаанаар нь авч үзэхэд 80 хувь нь архи, согтууруулах ундаа хааяа хэрэглэдэг, 7 хувь нь тогтмол хэрэглэдэг байсан,” гэжээ.

МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН БОЛОВРОЛЫН САЛБАРТ НӨЛӨӨЛӨХ НӨЛӨӨЛӨЛ

Макро эдийн засгийн бодлогын гол зорилго нь үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлснээр ажил эрхлэлтийн түвшинг өсгөж, ажилгүйдлийг доод түвшинд хүргэх, нийт эдийн засгийн тэнцвэрийг хангах, үнийн түвшинг тогтвортой байлгах, гадаад эдийн засгийн тэнцвэрийг хангахад оршино. Үүний тулд үндэсний нийт бүтээгдэхүүн16, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, үндэсний орлого, үнийн индекс зэрэг үзүүлэлтээр эдийн засаг дахь орлого, зарлагын урсгалтыг тодорхойлдог. Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдээс дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтийг сүүлийн жилүүдийн хүрсэн түвшингээр авч үзье.

ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН17

Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ) оны үнээр 2018 оны урьдчилсан гүйцэтгэлээр 32.2 их наяд төгрөг болж, өмнөх оноос 4.3 (15.3 хувь) их наяд төгрөгөөр өсчээ. Уг өсөлтөд үйлчилгээний салбарын нэмэгдэл өртөг, санхүү, даатгалын үйл ажиллагааны салбарын нэмэгдэл өртөг, аж үйлдвэр, барилга, ХАА-н салбарын нэмэгдэл өртөг өссөн нь голлон нөлөөлжээ.

Хүснэгт 1.1.3. ДНБ-ний динамик (хувиар, 2012-2018)

Шалгуур үзүүлэлт2009-2010

2010-2011

2011-2012

2012-2013

2013-2014

2014-2015

2015-2016

2016-2017

2017-2018

2018-2019

   ДНБ түвшин /Өсөлт бууралт хувиар/       17.5 12.5 11.6 108.1 102.5 101.4 105.2

Эх сурвалж: Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн байдал, ҮСХ,2019Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, ҮСХ, 2018

16 Тухайн улсад харьяалагдах үйлдвэрлэлийн нөөцийг ашиглан 1 жилийн дотор үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нийлбэр дүнг үндэсний нийт бүтээгдэхүүн (ҮНБ) гэнэ.17 Тухайн улсын хил хязгаарын дотор 1 жилийн хугацаанд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нийлбэр дүнг дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ) гэнэ.

33

2010 оны зэрэгцүүлэх үнээр ДНБ-д салбаруудын оролцоог авч үзвэл ХАА 1.7 хувь, уул уурхай олборлолт 0.6 хувь, аж үйлдвэр барилга 5.8 хувь, үйлчилгээний салбар 7 хувь, бүтээгдэхүүний цэвэр татвар 22.9 хувь тус тус байна. ДНБ-нд бүтээгдэхүүний цэвэр татварын өсөлт бусад салбараас илүү байгаа ба үүнд нэмэгдсэн өртгийн албан татварын эзлэх хувь өндөр хувьтай байна (зураг 1.1.21).

Зураг 1.1.21. Бүтээгдэхүүний татвар, төрлөөр (тэрбум төгрөг)

2015 2016 2017 20180

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

759.8 775.3

1153.8

1553.9

410.9493.1

360.4

550.8

241.3 233.3351.3

488.7

НӨАТ Linear (НӨАТ)Онцгой татвар Гадаад худалдааны татвар

2015-2018 оны хооронд нэмэгдсэн өртгийн албан татварын жилийн дундаж өсөлт 19.5 хувь, онцгой албан татварт 7.6 хувь, гадаад худалдааны татварт 19.2 хувийн тус тус өсөлттэй байгаагаас үзвэл НӨАТ, гадаад худалдааны татвараас олох ашиг өндөр байна.

Зураг 1.1.22. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, бүсээр (2009-2017)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/180

2000000

4000000

6000000

8000000

10000000

12000000

14000000

16000000

18000000

20000000

0

5000000

10000000

15000000

20000000

25000000

30000000

6055794.3

8255060.9

10829689.6

13944238.1

17550173.3

21937159.423166779.2

23886409.527167034.7

Баруун бүс Төв Хангай Зүүн УБ Улсын дүн

Ашигласан эх сурвалж: Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэл, 2009-2017 оны цуврал

ДНБ-ний өсөлтийг бүсээр авч үзвэл Улаанбаатарын бүсийн жилийн дундаж өсөлт 2010-аас 2017 онд 16.5 хувь, 2-рт хангайн бүсийн жилийн дундаж өсөлт 11.9 хувь байна. 2019 оны эхний улирлын байдлаар Монгол Улсад инфляци 7 хувь, ажилгүйдлийн түвшин 6.6 хувь, гадаад худалдааны нийт тэнцэл 745.8 сая ам.доллар, эдийн засгийн өсөлт 8.6 хувь байгаа нь эерэг үзүүлэлт юм.

34

Зураг 1.1.23. Боловсролын салбарын зардал, оны үнээр

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 20180

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

190.1242.1

317326.2

405.1

336.2

403.8 388.7

437.6

16.9

13.6

14.9 15.2

16.7

14 12.8 13.4

15

Нэг хүнд ногдох боловсролын зардал, мянган төгрөгLinear ( Нэг хүнд ногдох боловсролын зардал, мянган төгрөг) Улсын нэгдсэн төсвийн нийт зардалд боловсролын зардлын эзлэх хувь

Ашигласан эх сурвалж: 1212.mn

2010 оноос 2018 он хүртэлх нэг хүнд ногдох боловсролын зардлыг (2010 оны үнээр) авч үзвэл жилийн дундаж өсөлт 10.9 хувь байгаа ч улсын нэгдсэн төсөвт боловсролын зардлын эзлэх хувь хангалттай түвшинд хүрээгүй байна.

ХЭЛНИЙ АСУУДАЛ ЭХ ХЭЛНИЙ АСУУДАЛМонгол Улсын албан ёсны хэл нь Алтай язгуурын Монгол хэлний бүлгийн Монгол хэл бөгөөд бичгийн систем нь Халх аялгуунд тохируулсан кирилл цагаан толгой юм. Мөн уламжлалт бичиг болох монгол бичгийг хэрэглэдэг. Нийт хүн амын 95 хувь нь халх аялгаар ярьдаг ба монгол хэлний бусад аялгуунд Буриад, Ойрад зэрэг аялга ордог. Хэл доторх олон аялгуу тухайн хэлний дархлааг хамгаалдаг. “Дэлхийн хэлний дархлааг судалдаг судлаачдын үзэж буйгаар орчин цагийн монгол хэлийг мөхөж хэлний тоонд оруулаагүй. Харин Монгол хэлнээс салбарласан харийн хүрээлэлд байгаа цөөн тоот Монгол үндэстнүүдийн хэл мөхөх аюулд орсон. Тухайлбал, Халимаг, Буриад, Киргэзэд байгаа Монголчуудын хэл гадны хэлний нөлөөгөөр хэрэглээ нь хумигдаж байна. Аливаа хэлний дархлааг хадгалагч нь хэрэглэгч. Харин монгол хэлний хувьд хэрэглэгч нь тийм олон биш ч бичгийн хэлээр баталгаажсан”18 хэл юм гэж эрдэмтэн, судлаачид үзэж байна. Даяаршлын цаг үед хэл, соёлын олон талт байдал бий болж, гадаад хэлний боловсрол эзэмшүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ монгол хэл, соёлын нэгдмэл төрх байдлыг алдахгүй байх үүднээс Монгол Улсын төрөөс “Төрийн албан ёсны хэлний хууль” (2003), “Монгол бичиг” Үндэсний хөтөлбөр (2008), “Монгол хэлний тухай хууль” (2015) зэрэг эрх зүйн орчныг бүрдүүлж, монгол хэлийг Монгол үндэстний оюуны соёлын үнэт өв, үндэсний соёл иргэншлийн язгуур үндэс, улс орны нэгдмэл байдал, үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын нэгэн баталгаа мөн гэж тодорхойлсон байдаг.

Монгол хэлний тухай хуульд ерөнхий боловсролын бүх түвшний сургалтын агуулга, хөтөлбөр, төлөвлөгөөнд монгол хэл, монгол бичиг, уран зохиолын хичээлийг оруулж, үндэсний бичгийг 6-р ангиас эхлэн тусгай хөтөлбөрөөр заах, их дээд сургуульд элсэгчдээс монгол хэл, бичгийн элсэлтийн шалгалт авч байхаар тус тус заажээ. Иймд монгол хэл бичгийн сургалтын цөм хөтөлбөрт “Эх хэлний бүтэц, зүй тогтол, утгыг ухаарч,

18 МУБИС-ийн Монгол судлалын төвийн эрхлэгч, гавьяат багш доктор, профессор Ц.Өнөрбаян

35

нийгмийн харилцааны янз бүрийн орчинд бүтээлчээр хэрэглэх” (бага боловсролын түвшин), “Сурагч нь нийгмийн харилцааны тодорхой орчинд аман болон бичгийн хэлээр чадварлаг харилцдаг, хэлний мэдрэмжтэй, эх хэл, соёлоо эрхэмлэдэг, үндэсний ухамсар сэтгэлгээтэй монгол иргэн болж төлөвшинө” (суурь болон бүрэн дунд боловсролын түвшин) хэмээн суралцахуйн зорилгыг тодорхойлсон ба сургалтын төлөвлөгөөнд судлагдахуунуудын судлах цагийг дараах байдлаар тусгажээ (хүснэгт 1.1.4)

Хүснэгт 1.1.4. Монгол хэл, үндэсний бичиг, уран зохиолын хичээлийн судлах цагСудлагдахуун Бага Суурь Бүрэн дунд

I II III IY Y YI YII YIII IX X XI XII1 Монгол хэл 203 224 231 231 231 105 70 70 70 35 35 352 Үндэсний бичиг 70 70 70 70 70 35 353 Уран зохиол 70 70 70 70 35 35 35

Нийт 203 224 231 231 231 245 210 210 210 140 105 105Хувь 25.9-30.4 17.1-24.1 14.3-20.0

4 Монгол хэл, бичиг 35-70

70-105

105-140

Ашигласан эх сурвалж: БСШУС-ын сайдын А/453 дугаар тушаал

Монгол хэл бичгийн хичээлийн цөм хөтөлбөрийн онцлог нь монгол хэлний хувьд хэл зүйд төвлөрсөн агуулгаас унших, бичих, ярих-сонсох гэсэн хэрэглээнд суурилсан агуулга руу чиглэсэнд оршиж байна. Боловсролын хүрээлэнгээс 2018-2019 онд явуулсан “Ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйл”-ийн судалгааны монгол хэлний сорилын дүнг түвшин бүрээр авч үзвэл,

- Бага боловсролын IY ангийн сурагчдын унших чадвар сайн, бичих болон хэл зүй, үгийн сангийн даалгаврын гүйцэтгэл дундаж түвшинд, тэдний мэдлэг ойлголт болон мэдлэгээ хэрэглэх чадвар мөн дундаж түвшинд;

- Суурь боловсролын YIII ангийн сурагчдын мэдлэг ойлголт, мэдлэгээ хэрэглэх чадвар дундаж буюу түүнээс доогуур, мэдээлэлтэй ажиллах чадвар дунджаас дээгүүр, түвшинд;

- Бүрэн дунд боловсролын XI ангийн сурагчдын унших чадвар дунджаас доогуур, найруулан бичих чадвар дундаж, монгол бичгээр бичих чадвар маш сул (23.4 хувь), эхийн агуулгыг задван шинжлэх чадвар сул түвшинд тус тус байгаагаас үзвэл монгол хэл бичгийн сургалтын цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилт сайн биш, түүнд нөлөөлсөн байж болзошгүй хүчин зүйлд эцэг эх хүүхэдтэйгээ ажиллах цаг бага зарцуулдаг, сурагчдын цөөнгүй хувь нь хичээл сургалтаас гадуур зохиогддог үйл ажиллагаанд байнга оролцдогоос гэрийн даалгавар хийх цаг багасдаг, багш нар хичээлийн төлөвлөлтөд агуулга, сэдэвт голлон анхаарч, зорилго зорилтод бага, үнэлгээнд огт ач холбогдол өгдөггүй, ээлжит хичээлийг суралцагчдын нас, хөгжлийн онцлог, сурах арга барилд тохируулан зохион байгуулах мэдлэг, чадвар хангалтгүй, сурах бичиг, сургалтын хэрэглэгдэхүүний хүртээмж анги ахих тутам багассан зэрэг шалтгаануудыг дурджээ19.

19 “Ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйл”-ийн судалгааны тайлан, Боловсролын Хүрээлэн, УБ 2018

36

ҮНДЭСНИЙ ЦӨӨНХ БОЛОН ГАДААД ДАХЬ МОНГОЛ ИРГЭДИЙН ХЭЛНИЙ АСУУДАЛМонгол хэл бол Алтай язгуурын хэл бөгөөд харин казах, тува хэл нь Түрэг язгуурын хэл юм. Казах иргэд Баян- Өлгий аймагт голлон, бусад аймаг, дүүрэгт тархан суурьшсан бол Тувачуудын хувьд Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур, Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд амьдардаг. Ховд, Увс аймагт цөөн тооны тувачууд бий. Үндэсний цөөнх гэгдэх эдгээр хүмүүсийн хэлний эрхийг хамгаалах талаар Монгол хэлний тухай хуулийн 21.7.2-т “Үндэстний цөөнхийн хэл, монгол угсаатны аман аялгууг судлах, хамгаалах, хөгжүүлэх, гадаад оронд суугаа монгол үндэстнүүд, олон улсын хэмжээнд монгол хэл, бичиг үсгийн хэрэглээ, сургалт судалгааг өргөжүүлэх, дэмжих” хэмээн заажээ.

Монгол Улсын хэмээнд Баян-Өлгий аймгийн 43 сургуулийн 39 нь монгол-казах, 1 нь монгол-тува, 1 нь монгол-англи-турк хос хэлээр сургалтын үйл ажиллагаа явуулж байна. Хос хэлний сургалттай сургуулийн сурагчид бага боловсролын түвшинд бүх хичээлийг эх хэлээр судалж, төрийн албан ёстны хэлийг бичиг үсэг тайлагдсаны дараа буюу 2 дугаар ангиасаа судалж эхэлдэг ба суурь боловсролын түвшинд эх хэл, уран зохиолоос бусад бүх хичээлийг төрийн албан ёсны хэлээр, бүрэн дунд боловсролын түвшинд бүх хичээл монгол хэлээр явагдаж, цөөн тооны сонгосон сурагчид эх хэлээ гүнзгийрүүлэн судалдаг байна (хүснэгт 1.1.5).

Хүснэгт 1.1.5. ЕБС-д суралцаж байгаа үндэсний цөөнх (Баян-Өлгий аймаг, 2017-2018 оны хичээлийн жил)

Угсаатны бүлэг

Тоо Хувь Суралцдаг хэл Тоо Хувь

казах 21486 92.6 казах-монгол 19760 85.2монгол 1419 6.1 монгол хэл 2954 12.7тува 293 1.3 тува-монгол 241 1.03Нийт 23192 монгол-англи-турк 237 1.02

Ашигласан эх сурвалж: Баян-Өлгий аймгийн ЕБС-ийн суралцагчдын тоо, байршлыг угсаатны бүлгээр тогтоосон судалгааны тайлан, Боловсролын хүрээлэн (2018)

Боловсролын хүрээлэнгийн Үндэсний цөөнх болон гадаад дахь монгол хүүхдийн боловсролын судалгааны сектор 2012-2018 онд ЮНИСЕФ-ийн санхүүжилтээр Баян-Өлгий аймгийн ЕБС-ийн эх хэл болон монгол хэлний сургалтын үр дүнг тандах судалгааг бага ангид 3 удаа, дунд ангид 1 удаа хийсэн ба сурагчдын сорилын дүн казах хэл 59 хувь, тува хэл 58.2 хувь, монгол хэл 38.7 хувь, багшийн сорилын дүн казах хэл 62 хувь, тува хэл 77.8 хувь, монгол хэл 43.6 хувийн гүйцэтгэлтэй байв. Бага ангийн 2013 оны эх хэл, монгол хэлний сургалтын үр дүнг 2017 оны дүнтэй харьцуулахад эх хэлний сорилын гүйцэтгэл казах хэл 3.2 хувь, тува хэл 15.6 хувиар тус тус өссөн, харин монгол хэлний сорилын гүйцэтгэл 4.6 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байсан ба энэ хугацаанд тус аймгийн бага ангийн багш нарын монгол хэл, эх хэлний мэдлэг чадварыг сайжруулах, чадавхжуулах монгол хэлний сургалтыг 4 удаа, казах хэлний багш нарт 2 удаа, тува хэлний 3 удаагийн сургалтыг тус тус явуулсан байна.

37

Хэлний ялгаатай байдал нь казах, тува хүүхдийн элсэлтийн ерөнхий шалгалтын үр дүнд хүчтэй нөлөөлж байгааг сүүлийн 3 жилийн монгол хэл, англи хэл, орос хэлний ЭЕШ-ын дүн харуулж байна20.

Зураг 1.1.24. Казах, тува хүүхдийн ЭЕШ-ын дүнг улсын дундажтай харьцуулсан байдал

2015-2016 2016-2017 2017-2018350

400

450

500

550

600

460

465

470

475

480

485

490

495

500

505

510

397.9 398 402

501.8 506 505487.3 505

570

502500

504.2

489

483

482.6

477

486

502.7

Монгол хэл бичиг Англи хэл Орос хэлМонгол хэл-улсын дундаж Англи хэл-улсын дундаж Орос хэл-улсын дундаж

Үндэстний цөөнхийн хүүхдүүдийн орос болон англи хэлний онооны дундаж улсын дунджаас дээгүүр, монгол хэл бичгийн онооны зөрөө улсын дунджаас маш доогуур байгаа нь төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлогын 4.4, Монгол хэлний тухай хуулийн 12.1.4 ба 13.1.5 заалтуудад үндэслэн Баян-Өлгий аймгийн ЕБС-ийн сургалтад хос хэлт боловсролын арга зүйг нэвтрүүлэх замаар суралцагчдад төрөлх хэл болон төрийн албан ёсны хэлийг шаардлагын түвшинд эзэмшүүлж, сургалтын чанарыг сайжруулах шаталсан, цогц арга хэмжээ шаардлагатай болохыг харуулж байна.

Үндэсний цөөнхийн хос хэлний хөтөлбөр, гадаадад байгаа МУ-ын иргэн, гэр бүлд монгол хэл, бичиг, уламжлалт зан заншил, түүх соёлын мэдлэг эзэмшихэд нь дэмжих, зохион байгуулах заалтыг үндэслэн 2017 онд БСШУС-ын сайдын А/123-р тушаалаар “Хилийн чанад дахь монгол хүүхдэд зориулсан “Монгол хэл, соёлын сургалтын жишиг хөтөлбөр”-ийг баталсан. Дэлхийн 100 гаруй оронд 130-аад мянган Монголчууд ажиллаж, амьдарч байгаа бөгөөд “Хилийн чанадад ажиллаж, сурч, амьдарч буй монгол иргэдийн хүүхдүүд оршин суугаа орныхоо сургуульд харь хэлээр боловсрол эзэмшиж, монгол хэлээ сурах болоолцоо нөхцлөөр хомс, монгол хэлээ мартаж, хэрэглэхгүй, сурахгүй өсөж байгаа нь эмзэг асуудал” болж өөрсдийн сагаачилгаар монгол хэлний сургалтын төв, сургууль байгуулж, 2017 оны байдлаар дэлхийн 16 оронд нийт 48 монгол хэл, соёлын сургалтын байгууллага бүртгэгдэж,идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байна. Иймд эдгээр сургалтын байгууллагад суралцаж буй хүүхдэд зориулсан монгол хэл, бичиг, соёлын сургалтын нэгдсэн хөтөлбөр, гарын авлага боловсруулах, тэднийг дэмжих зорилгоор сургалтын жишиг хөтөлбөрийг боловсруулсан байна. Үүнд, хилийн чанадад амьдарч буй монгол хүүхдийн эх хэлний мэдлэг, чадварын түвшин нэгэн жигд биш, харилцан адилгүй байгааг харгалзан, агуулгыг “анхан, дунд, ахисан” гэсэн 3 түвшинд хувааж, анхан шатны хөтөлбөрт монгол хэлээр ярих чадвар, үгсийн санг баяжуулах, дунд шатанд монгол хэлээр зөв, сайхан бичиж, уншиж, ярьж сурах, ахисан түвшинд монгол үндэстний түүх, соёл, зан заншлын тухай анхан шатны мэдлэг эзэмшүүлэх зорилготой.

20 Монгол Улсын Засгийн газрын 2013 оны 37 дугаар тогтоолын дагуу их дээд сургууль, коллежид элсэн суралцагчдын эх хэлний боловсролын чанар, хэрэглээ, иргэдийн харилцааны соёл, эх хэлний дархлааны түвшинг тогтоох, сайжруулах зорилгоор 2014 оноос эхлэн монгол хэл бичгийн элсэлтийн ерөнхий шалгалтыг шалгуулагчдаас заавал авч байхаар болсон.

38

1.2. Бага, дунд боловсролын орчин, нөхцөлБАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ЭРХ ЗҮЙ, БОДЛОГЫН ОРЧИН1991 онд батлагдсан БНМАУ-ын боловсролын хуульд “БНМАУ-д боловсролын тогтолцоо нь сургуулийн өмнөх, ерөнхий болон мэргэжлийн боловсролоос бүрдэнэ” гэж өөрчлөн тодорхойлсноор тус улсын боловсролын тогтолцоонд зохих шинэчлэл хийгджээ.

1995 онд Монгол Улсын Их хурлаас баталсан “Боловсролын тухай хууль” (шинэчилсэн найруулга)-д “Монгол Улсад боловсролын тогтолцоо нь албан ба албан бус боловсролын нэгдэл байх бөгөөд сургуулийн өмнөх болон бага, дунд, дээд боловсролоос бүрдэнэ” гэж заасан нь үүнээс өмнө боловсролын тогтолцоог зөвхөн сургууль, цэцэрлэгийн хүрээнд авч үзэж байсан ойлголтыг өөрчлөн өргөн утгаар нь тодорхойлсны дүнд Монгол Улсын боловсролын тогтолцоог олон улсад нийцүүлэх эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгосон байна. Иймд төрөөс бага, дунд боловсролын талаар дэвшүүлсэн бодлого зорилтыг эрх зүйн хүрээнд авч үзэхдээ үндэсний хөгжлийн, боловсролын салбарын хөгжлийн бодлого гэсэн 2 түвшинд авч үзлээ.

ҮНДЭСНИЙ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГО Үндэсний түвшинд УИХ-аас баталсан “Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого” (2007-2021), “Мянганы хөгжлийн үндэсний зорилт” (2005), “Монгол улсын тогтвортой хөгжлийн зорилтын үзэл баримтлал-2030” (2016) хөтөлбөрүүдэд бага, дунд боловсролын чиглэлээр товлосон зорилт, хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагаанд шинжилгээ хийв. Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан “Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”-ын нэгдүгээр үе шат (2007-2015)-нд бага, дунд боловсролд хамаарах гол гол стратегийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэхээр томьёолсон (хүснэгт 1.2.1) байна.

Хүснэгт 1.2.6. Үндэсний хөгж:лийн цогц бодлого (Бага, дунд боловсрол)Нэгдүгээр үе шат (2007-2015)

Стратегийн зорилт 1.Сурагчдад хүртээмжтэй, чанартай, хэрэгцээнд нь нийцсэн боловсрол эзэмших тэгш боломж бүрдүүлнэ.

Бүх шатны боловсролын байгууллагын суралцагчид болон багшийн хүйсийн харьцааг тэнцвэртэй болгох6 настай хүүхдийг сургуульд бүрэн хамруулахХөвгүүдийн боловсролын түвшинг дээшлүүлэхэд чиглэсэн хөтөлбөр хэрэгжүүлэхЕрөнхий боловсролын сургуулийн дотуур байрны тохилог орчинг бүрдүүлж, дотуур байранд суух хүүхдийн тоог 2.1 дахин нэмэгдүүлэх

Стратегийн зорилт 2.Боловсролын бүх түвшний стандарт, сургалтын хөтөлбөрийг тухайн үеийн суралцагчийн хэрэгцээ, нийгмийн шаардлагад нийцүүлэн боловсронгуй болноно

Шинжлэх ухаан, технологийн ололтод тулгуурлан боловсролын стандартын шалгууруудыг нарийвчлан тогтоохБүх түвшний боловсролын агуулгыг үндэсний ухамсар, мэдрэмж, түүх, соёлоороо бахархах үзлийг төлөвшүүлэх, өөрийн соёлыг дээдлэхийн хамт бусдын соёлд хүндэтгэлтэй хандах, оюун ухааныг эрхэмлэх, бүтээлчээр сэтгэх чадвар, мэдлэг, хүмүүжил олгоход чиглүүлж, суралцагчдын сонгох боломжийг өргөжүүлэхСургуулиудыг олон улсын боловсролын стандартад нийцсэн сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөөтэй болгохБоловсролын шинэчлэл-өөрчлөлтийг эхлэн туршиж зүгшрүүлдэг “Туршилтын бааз сургуулиудын лаборатори бүтэц”-ийг буй болгоно. Yүнд: Улаанбаатар хотод 10 хүртэл, аймаг бүрт 2 хүртэл тооны сургуулийг сонгох буюу шинээр байгуулах замаар хамруулж, боловсролын шинэчлэлийн санаачилгыг дэмжих

39

Энэхүү хөтөлбөрийн заалтууд тухайн үеийн Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр, салбар бүрийн бодлогын баримт бичгүүдэд тусгалаа олж байсан боловч хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд тусгайлан үнэлгээ хийгдээгүй байна.

УИХ-аас 2005 онд баталсан “Мянганы хөгжлийн үндэсний зорилтууд”-д “Бүх нийтээр анхан шатны боловсрол эзэмших” зорилгын хүрээнд “2015 он гэхэд бүх хүүхдэд бага боловсрол олгох” гэсэн Зорилт 5-ыг дэвшүүлж бага, дунд боловсролын хүртээмжтэй холбоотой 3 үндсэн үзүүлэлтийг тодорхойлсон бөгөөд уг тогтоолын хавсралтыг 2008 онд шинэчлэн баталсан юм. Үүнд, 2015 он гэхэд

- Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин, - Нэгдүгээр ангид элсэн ороод тав дугаар анги хүртэл суралцагчдын хувь,- 15-24 насны залуучуудын бичиг үсэг тайлагдалтын хувь тус бүр 100 байхаар

тодорхойлжээ. Улмаар эдгээр шалгуур үзүүлэлтийг тооцох аргачлалыг нарийвчлан зааж, Мянганы хөгжлийн бусад зорилго, зорилтуудтай хэрхэн холбогдохыг, түүнчлэн үзүүлэлтүүдийн тодорхойлолт, хэрэглэх үндэслэл, тооцох аргыг тодорхойлсон баримт бичиг болсон юм. Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилтийн талаарх үндэсний илтгэлийг 2 жил тутам 2004, 2007, 2009, 2011, 2013 онуудад нийт 5 удаа гаргасан бөгөөд “Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт” гэсэн Үндэсний тав дахь илтгэлд дурдсанаар “Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин, нэгдүгээр ангид элсэн ороод тавдугаар анги хүртэл суралцагчдын эзлэх хувь, 15-24 насны залуучуудын бичиг үсэг тайлагдалтын хувь шилжилтийн дараах 1990-ээд оны үед буурч байсан боловч 2000 оноос өссөн” гэжээ. Гэвч “Нэмэлт арга хэмжээ авснаар хэрэгжих боломжтой” гэж дүгнэсэн байна. Эдгээр зорилтын биелэлтийг 2018 оны байдлаар үнэлэхэд бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин 96.4 хувь, нэгдүгээр ангид элсэн ороод тав дугаар ангиа төгстөл суралцсан суралцагчдын хувь 96.9 хувь, бага боловсрол эзэмшиж байгаа охид/хөвгүүдийн харьцаа 0.95, ерөнхий боловсрол эзэмшиж байгаа охид, хөвгүүдийн харьцаа 1.0321 гэсэн биелэлттэй байна.УИХ-ын 2016 оны 19 дүгээр тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2030”-ын “Мэдлэгт суурилсан нийгэм ба ур чадвар бүхий Монгол хүн” гэсэн зорилтын хүрээнд “Монгол иргэнийг төлөвшүүлэх ерөнхий боловсролын тогтолцоог олон улсын жишигт нийцүүлэн хөгжүүлж, чадварыг баталгаажуулна” гэж бага, дунд боловсролтой холбоотой дэд зорилт 2-ыг дэвшүүлэн тавьж, 3 үе шаттай хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна. Үүнд,

1- р үе шат (2016-2020): Боловсролын олон улсын чанарын үнэлгээнд (PISA) хамрагдах бэлтгэлийг хангаж, нийт ерөнхий боловсролын сургуулийг 2-оос ихгүй ээлжээр хичээллэх боломжийг бүрдүүлэх, уламжлалт нүүдлийн ахуйд зохицсон боловсрол олгох хөтөлбөр боловсруулж, нэвтрүүлэх. Бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн хүүхэд бүр мэргэжлийн чиг баримжаатай болсон байх.

2- р үе шат (2021-2025): Боловсролын олон улсын чанарын үнэлгээнд хамрагдах, 2 ээлжээр хичээллэж байгаа ерөнхий боловсролын сургуулийн тоог 30 хүртэл хувиар бууруулах, анги дүүргэлтийг багасгаж, улсын дунджийг 25-аас илүүгүй байлгах.

3- р үе шат (2026-2030): Боловсролын олон улсын чанарын үнэлгээнд эзлэх байрыг 5-аар урагшлуулж, сургалтын лаборатори, тоног төхөөрөмж, техник хэрэгслээр бүх сургуулийг 100 хувь хангах, 2 ээлжээр хичээллэж байгаа ерөнхий

21 ҮСХ-ны 2018 оны хүн ам зүй, БСШУСЯ-ны 2018-2019 оны хичээлийн жилийн статистикт үндэслэн тооцоолов.

40

боловсролын сургуулийн тоог 50 хүртэл хувиар бууруулах, анги дүүргэлтийг багасгаж, улсын дунджийг 20-оос илүүгүй байлгах.

1-р үе шатны зорилттой холбоотой зарим үзүүлэлт (тодруулбал, “ЕБС-ийг 2-оос ихгүй ээлжээр хичээллэх боломж, уламжлалт нүүдлийн ахуйд зохицсон боловсрол олгох хөтөлбөр боловсруулах, бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн хүүхэд мэргэжлийн чиг баримжаатай болсон байх”)-ийн хэрэгжих нөхцөл байдлын талаар энэхүү дэд салбарын шинжилгээний дараагийн дэд хэсгүүдэд дурдах болно.

БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРЫН ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГОМонгол Улсын их хурлын 1995 оны 36 дугаар тогтоолоор баталсан “Төрөөс боловсролын талаар баримтлах  бодлого”-ын баримт бичгийг боловсруулсан байна. Энэхүү баримт бичиг гарахаас 1 жилийн өмнө буюу 1994 онд “Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”-ыг УИХ-аас баталсан нь шилжилтийн үеийн түүхэн эгзэгтэй үед үндэсний аюулгүй байдал, үндэсний эрх ашгийг хангах төрийн бодлогын үндсэн зарчим, чиглэлүүдийг тодорхойлоход чухал үүрэг гүйцэтгэж, тэр үеийн бэрхшээлийг даван туулж тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах, хөгжлийн суурийг тавихад чухал ач холбогдолтой байсан төдийгүй “Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого”-ыг тодорхойлох үндэс болсон юм. Эдгээр баримт бичгүүд нь (а) оршил, (б) нийтлэг үндэслэл, (в) гол үзэл санаа, (г) төрийн зохицуулалт буюу хэрэгжүүлэх стратеги гэсэн логик бүтэцтэй боловсруулсан гэж үзэх үндэстэй байна.

“Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого” (1995) баримт бичиг нь оршил хэсэгтээ Монгол улсын болон Монгол хүний оршин тогтнох, хөгжих дэвшихийн үндэс “Боловсрол” гэж үзээд, нийтлэг үндэслэл хэсэгт боловсрол нь үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын баталгаа, баялгийн эх сурвалж болохыг, иргэний ардчилсан нийгэм дэх боловсролын зорилго юу болох, төрөөс боловсрол, хүний хүчин зүйлийн харилцан хамаарлын зарчмыг тодорхойлсон байна. Монгол улсын үндсэн хуулийн үзэл баримтлалд тулгуурлан хүний сурч боловсрох эрх, боловсролын салбарын нийгэмд эзлэх байр суурь үнэлэмж зэргийг тусгасан төрөөс боловсролын талаар баримтлах тулгуур зарчим (10), энэхүү бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ анхаарч үзэх чиг шугамыг харгалзах үндсэн зарчим (6) болгон гол үзэл санаа хэсэгт тусгажээ.

Төрийн зохицуулалт буюу хэрэгжүүлэх стратеги хэсэгт иргэдийн боловсрол эзэмших эрхийг баталгаажуулах талаар (21), боловсрол эзэмших эдийн засгийн баталгааг хангах талаар (15), боловсролын удирдлага зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох талаар (11), багш сурган хүмүүжүүлэгчийн талаар (10), боловсролыг хөгжүүлэхэд аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх талаар (9), гадаад хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх талаар (8) нийт 74 эрх зүйн зохицуулалт хийх чиглэл болон түүнийг хэрэгжүүлэхэд баримтлах зарчмуудыг тодорхойлсон байна.

Хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм дэх эдийн засаг, нийгмийн хөгжил болон хувь хүний амьдралд боловсролын гүйцэтгэх үүрэг, ач холбогдол, төрөөс боловсролыг үнэлэх үнэлэмжийг “Боловсрол нь Монгол Улсын иргэн бүрийг бүх талаар хөгжүүлэх, шинжлэх ухаан, технологийн дэвшил, эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг хурдасгах, материаллаг болон оюуны баялгийг бүтээх чухал эх сурвалж, үндэсний тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын баталгаа мөн. Үүнийг үндэслэн боловсролыг төрөөс нийгмийн ТЭРГҮҮЛЭХ САЛБАР болгон хөгжүүлнэ” хэмээн тодорхойлсон билээ. Энэ үзэл санаа 1995 онд

41

батлагдсан “Боловсролын тухай хууль”-ийн 5 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1-д “боловсролыг тэргүүлэх салбар болгон хөгжүүлж, төрийн ивээл, зохицуулалт, төр, олон нийтийн хяналтад байлгана” хэмээн хуульчилжээ. Мөн түүнчлэн “Хүн амын  боловсролын түвшин, хувь хүний мэргэжлийн ур чадварыг хэлбэрэлтгүй дээшлүүлэх замаар шинжлэх ухаан, технологийн ололт амжилтад тулгуурласан оюуны багтаамж ихтэй үйлдвэрлэлийг  түлхүү хөгжүүлж, эдийн засгийн өсөлтийг ханган, ард түмний амьдралын түвшинг дээшлүүлнэ” гэж үзжээ.

Баримт бичигт “Хүн  бүрийг шинжлэх ухааны мэдлэгийг зохих түвшинд эзэмшсэн, шударга ёс, хуулийг дээдлэн сахидаг, эх оронч, соёлч, хамтач,  эрүүл чийрэг, байгаль орчноо хайрлан хамгаалдаг, бие даан суралцах, ажиллаж амьдрах чадвартай болгон төлөвшүүлэхэд оршино” хэмээн тодорхойлсон боловсролын үндсэн зорилгыг Боловсролын тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Монгол Улсын боловсролын зорилго нь иргэнийг оюун ухаан, ёс суртахуун, бие бялдрын зохих чадавхитай, хүмүүнлэг ёсыг дээдлэн сахидаг, бие даан сурах, ажиллах, амьдрах чадвартай болгон төлөвшүүлэхэд оршино” хэмээн хуульчилжээ.

“Төрөөс боловсрол, хүний хүчин зүйлийг харилцан шүтэлцээтэй хөгжүүлнэ” хэмээн томъёолсон нь “хүнийг аливаа асуудлын төвд тавьж хандах” философид суурилсан иргэний ардчилсан нийгмийн гол зарчмыг тусгажээ. Энэхүү бодлогыг хэрэгжүүлэхээр УИХ-аас 3, Засгийн газраас үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлэх 7 хөтөлбөрийг батлан зохих түвшинд (эдгээр хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтэд шинжлэх ухааны үндэслэл бүхий хяналт шинжилгээ хийгдээгүй) хэрэгжүүлснээс үзэхэд эхний гарц болох Монгол улсын боловсролыг хөгжүүлэх ерөнхий үзэл баримтлал, тулгуур зарчим, боловсролын харилцаанд баримтлах чиглэлүүдийн томъёолол нь зах зээлийн эдийн засаг бүхий хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм дэх боловсролын харилцааны эрх зүйн үндэс суурийг тавьж чаджээ. Үүгээр энэхүү баримт бичгийн нийгмийн болон боловсролын салбарт гүйцэтгэсэн үүрэг, ач холбогдол тодорхойлогдож байна.

Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлогыг тодорхойлсны дараа Монгол Улсын Боловсролын тухай багц хуулиуд батлагдан гарч, тухайн цаг үеийн нийгмийн хөгжлийн шаардлага, иргэний эрэлт хэрэгцээний өөрчлөлттэй уялдуулан 1998, 2002, 2006, 2008, 2012, 2016 онуудад нэмэлт өөрчлөлт оруулсан байна. Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлогыг үндэслэн баталсан Бага, дунд боловсролын тухай хуулийг хэрэгжүүлэхийн тулд Засгийн Газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, төлөвлөгөөнүүд боловсруулсан бөгөөд үүнд Боловсролын салбарыг 1994-1998 онд хөгжүүлэх “Монголын боловсрол, хүний хүчин зүйлийн мастер төлөвлөгөө”, “Монгол Улсын боловсролын салбарын стратеги” (2000-2005), “Монголын боловсролыг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө” (2006-2015) гэсэн 3 мастер төлөвлөгөө Боловсролын салбарын хөгжлийн бодлогод чухал ач холбогдолтой баримт бичгүүд болно (зураг 1.2.1).

42

Зураг 1.2.25. Боловсролын салбарын мастер төлөвлөгөөнүүд

Эдгээр мастер төлөвлөгөөнд дэвшүүлсэн бага, дунд боловсролын талаар зорилтуудыг харьцуулан авч үзэв (дэлгэрэнгүй харьцуулалтыг хавсралт 1.1-ээс үзнэ үү).

Хүснэгт 1.2.7. Боловсролын Мастер төлөвлөгөөнүүдийн зорилтМонголын боловсрол, хүний хүчин зүйл-Мастер төлөвлөгөө (1993.12.21)

Монголын боловсролын салбарын 2000-2005 оны стратеги (2000.02.20)

Монголын боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө (2006.08.15)

Үйл ажиллагааны чиглэл 1. Суурь болон ерөнхий боловсролыг дэмжих, хамгаалахТөсөл 1. Боловсролын олон хувилбарт бүтэц, зохион байгуулалтын тогтолцоог дэмжих

Стратеги 1. Багш бэлтгэх болон мэргэжил дээшлүүлэх сургалтыг сайжруулах

Зорилт 1. Хүртээмж: Суралцагчдад чанартай боловсрол эзэмших тэгш боломж олгогдохгүй байгаа ялгааг багасгах, суралцах эрхээ эдлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх

Төсөл 2. Сурах бичиг, сургалтын материал бэлтгэх, хэвлэх, хуваарилах, ашиглахыг эн тэргүүнд авч үзэх

Стратеги 2. Сургуулийн тоног төхөөрөмж, анги танхим, лаборатори, багаж хэрэгслийг сайжруулах

Зорилт 2. Чанар: Бага, дунд боловсролын чанартай үйлчилгээ үзүүлэх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх

Төсөл 3. Багшийн ашиглалтыг сайжруулах

Стратеги 3. Сургалтын хөтөлбөр, арга зүй болон бүтцийг сайжруулах

Зорилт 3: Менежмент: Сургуулийг дэмжих бодлого, менежментийг боловсронгуй болгож хөгжүүлэх

Стратеги 4. Чанарын баталгаажилтын тогтолцоог хөгжүүлэх

Боловсролын салбарыг хөгжүүлэх анхны мастер төлөвлөгөө хэрэгжиж эхлэх үе нь шинэ нийгмийн тогтолцоонд шилжих шилжилтийн үетэй холбогдох ба “Энэ хугацаанд тус салбарын хөгжлийн бодлого, стратегиуд тодорхойлогдон эрх зүйн цоо шинэ орчин бүрэлдэж, боловсролын зорилго, агуулга, арга зүй, үнэлгээг суралцахуйд төвлөрүүлэн... тэдгээрийг шинэчлэх онол, арга зүйн дидактик шийдлүүд хийгдэж, боловсролын төлөвлөлтийг оролтод бус гаралтад төвлөрдөг болгон өөрчилж, боловсролын үйлчилгээний нээлттэй орчинд чанарын баталгааг хангахын тулд стандартад суурилсан боловсролын шинэчлэлийг эхлүүлж, боловсролын хүртээмж, чанар, нийц, тэгш

43

боломжийг эрхэмлэсэн Бүх нийтийн боловсрол (БНБ)-ын шинэ тогтолцоо бүрэлджээ” гэж Боловсролын суурь мэдээллийн тайлан (2019)-д дүгнэсэн байна.

“Монголын Боловсролын салбарын 2000-2005 оны стратеги” буюу тус салбарын 2 дахь мастер төлөвлөгөө хэрэгжиж дуусах үе нь “тогтвортой хөгжлийн боловсрол (ТХБ)-ын үнэт зүйлсийг чухалчлан тэдгээрийг сургалтын хөтөлбөр, сургалтын арга зүйд интеграцчилж, хүүхэд бүрийн хөгжлийг эрхэмлэн “ТХБ-10” жилийн хүрээнд БНБ-ын тогтолцоог бэхжүүлэх үе шатны эхэн үетэй холбогдоно. Иймээс ч 3 дахь мастер төлөвлөгөө (Монголын боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө) боловсруулах эрх зүйн болон нийгмийн хэрэгцээ шаардлага бий болсон бөгөөд үүнд,

- бага, дунд боловсролын тухай хуулийн хэд хэдэн удаагийн өөрчлөлт, тухайлбал 2002 оны өөрчөлөлтөөр ерөнхий боловсролын сургуулийг 11 жилийн тогтолцоонд шилжүүлж, 7 настай хүүхдийг сургуульд элсүүлэн сургах, бага, дунд боловсролын шинэ стандартыг хэрэгжүүлэхээр хуульчилсан;

- улмаар 12 жилийн тогтолцоонд шилжүүлж, 6 настайгаас нь хүүхдийг сургуульд элсүүлэх болсон (“Ерөнхий боловсролын сургуулийн талаар баримтлах бодлого”, БСШУ-ны сайдын 2006 оны 236 дугаар тушаал);

- 12 жилийн сургалтын хөтөлбөрүүдийг боловсруулж, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх сурах бичгээр хангах, багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх үйл ажиллагаа институтчилэгдсэн;

- бага, дунд боловсролын хөгжлийн чиг хандлага, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээг тодорхойлсон “Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого” (2015), “Боловсрол үндэсний хөтөлбөр” (2010), “Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр II” (2008), “Зөв Монгол хүүхэд (2013) зэрэг бага, дунд боловсролын дэд салбар дахь томоохон өөрчлөлтүүдийг дурдаж болно.

Боловсролын мастер төлөвлөгөөнүүдийг уялдаа хамааралд нь авч үзвэл бага, дунд боловсролын үндсэн сегмент болох “эрх зүй, удирдлага зохион байгуулалт”, “боловсролын хүртээмж, тэгш байдал”, “багш-хүний нөөц”, “чанар, агуулга, хөтөлбөр, үнэлгээ”, “сургалтын орчин”-той холбоотой зорилтуудыг багтаан, төлөвлөсөн хугацаанд хүрэхээр томьёолсон байна (зураг 1.2.2).

Боловсролын салбарын хөгжлийн бодлогод “Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого (2014-2024)” хоёр дахь удаа тодорхойлсон бөгөөд “Боловсрол нь иргэн бүрийн насан туршийн амьдралын чанарыг дэмжин баталгаажуулах, улс орны нийгэм, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, технологийн хөгжлийн түлхүүр хүчин зүйл, үндэсний тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын баталгаа хэмээн үзэж, Монгол Улсын төрөөс боловсролыг нийгмийн тэргүүлэх салбар болгон хөгжүүлнэ” гэсэн зорилтыг дэвшүүлжээ.

44

Зураг 1.2.26. Боловсролын Мастер төлөвлөгөөнүүдэд тусгасан зорилтууд

Мастер төлөвлөгөө -I

Мастер төлөвлөгөө-II

Мастер төлөвлөгөө-III

0 2 4 6 8 10 12 14

сургалтын орчин чанар, агуулга, хөтөлбөр, үнэлгээбагш-хүний нөөц хүртээмж, тэгш байдалэрх зүй, удирдлага зохион байгуулалт

Түүнчлэн ЗГ-аас 2018 оны 209 дүгээр тогтоолоор “Тогтвортой хөгжлийн боловсрол үндэсний хөтөлбөр”-ийг баталж, хэрэгжилтийг үнэлэх шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлсон нь 2030 он хүртэлх боловсролын салбарын мастер төлөвлөгөөний эрх зүйн үндэс, түүнийг хэрэгжүүлэх арга зүйн шийдэл болно гэж үзэж байна.

БАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН УДИРДЛАГА, ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ

Боловсролын тухай багц хуульд Монгол Улсын боловсролын удирдлагыг хэлбэрээр нь төр, захиргааны удирдлага, өөрийн удирдлага, мэргэжил, арга зүйн удирдлага, түвшингээр нь үндэсний, орон нутгийн, байгууллагын гэж тус тус ангилсан байна. Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлогод “ Боловсролыг тэргүүлэх салбар болгон хөгжүүлж, төрийн ивээл, зохицуулалт, төр олон нийтийн хяналтад байлгана” гэж удирдлага зохион байгуулалтын суурь зарчмыг томъёолон 1995 онд батлагдсан Боловсролын тухай хуульд тусгасан юм. Харин мөн хуулийн 27 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заахдаа “Боловсролын удирдлага нь боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв болон орон нутгийн байгууллага, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага, боловсролын байгууллагын болон түүний өөрийн удирдлагаас бүрдэнэ” гэж салбарын удирдлага зохион байгуулалтыг тодорхойлсон нь дээр дурдсан суурь зарчмыг бүрэн утгаар нь хэрэгжүүлэх эрх зүйн үндэслэл болж чадаагүй байна. Өөрөөр хэлбэл боловсролын салбар дахь аливаа шийдвэрийг зөвхөн төрийн институци гаргадаг байх зохицуулалт болсон. Ингэснээр удирдлагын тогтолцоонд хоосон орон зай бий болж боловсролын салбарт төр иргэний харилцааг хөндийрүүлж, өөрийн ашиг сонирхол зорилго, хэрэгцээ бүхий олон нийтийн төлөөллийн институци болох сонирхлын бүлгүүдийн оролцоо, хяналт орхигдоход хүрсэн байна.

Боловсролын талаарх шийдвэр гаргалтад олон нийтийн болон мэргэжлийн байгууллагуудын оролцоо сул байгаагаас хамаарч тухайн шийдвэрийн шинжлэх ухааны үндэслэл, нэгж дээр хэрэгжих баталгаа хангагдахгүй, удаан хугацаанд тогтвортой мөрдөх бодлого, шийдвэр болж чадахгүй байна. Иймээс боловсролын салбарт аливаа шийдвэрийг гаргахдаа олон нийтийг оролцуулах механизм бий болгох, эрх зүйн зохицуулалт хийх, мэргэжлийн байгууллагын бие даасан, улс төрөөс хараат бус (академик) байдлыг хангах замаар шийдвэрийн шинжлэх ухааны үндэслэлийг

45

сайжруулах, өөрөөр хэлбэл боловсролын үйлчилгээг хүртэгсэд, иргэний нийгмийн бүлгүүд, мэргэжлийн институцүүдийн оролцоог хангасан ил тод, хариуцлагатай боловсролын удирдлагын тогтолцоо бий болгох хэрэгцээ шаардлага зүй ёсоор урган гарч байгаа юм.

Боловсролын тухай хууль (2002), Бага дунд боловсролын хуульд хүмүүнлэг, ардчилсан нийгэмд боловсролын салбарын удирдлагын тогтолцоо, удирдах үйл ажиллагааны үндсэн чиглэлүүдийг тусгасан байдаг. Үүнд:

- Төрийн захиргааны удирдлага- Мэргэжлийн удирдлага- Олон нийт, сонирхлын бүлгийн оролцоо, хяналтын тогтолцоог авч үзжээ.

Эдгээр хуульд төрийн захиргааны удирдлагын бүх түвшний субьект, тэдгээрийн эрх, чиг үүрэг үндсэндээ тодорхойлогдсон байх ба төвлөрлийг задлах үзэл санаа ч багагүй тусгагдсан байна. харин боловсролын салбарын бүх түвшинд аливаа шийдвэрийг гаргах, түүнийг хэрэгжүүлэх, явц үр дүнд хяналт тавих, үнэлгээ өгөхөд хэрэглэгч болн сонирхогч талуудын оролцоог хангахад чиглэсэн ардчилсан хэм хэмжээ, арга барилыг тусгасан зохицуулалт хомс байна. Энэ нь боловсролын салбарт хийгдэж байгаа аливаа өөрчлөлт, шинэчлэл зөвхөн удирдлагын дээд түвшинд хийгдэж, нэгжийн түвшинд бодит байдлаар хэрэгжихгүй байх гол шалтгаан болсон гэж үзэх үндэстэй.

Мэргэжлийн удирдлагын субьектийг зөвхөн үндэсний болон орон нутгийн түвшинд “Боловсролын эрдэм шинжилгээ, арга зүйн байгууллага” (үндэсний түвшинд Боловсролын хүрээлэн, Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт, орон нутгийн түвшинд Боловсрол Соёл урлагийн хэлтэс, ерөнхий боловсролын байгууллагын түвшинд сургалтын менежер) хэрэгжүүлэхээр тодорхойлж, эдгээр субьектийн эрх хэмжээг зөвхөн шийдвэрийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах үүрэгтэйгээр зохицуулалт хийгдсэн байна.

Боловсролын тухай хуулиудад боловсролын бүх шатны удирдах ажилтны эрх үүргийг захиргааны төвлөрсөн удирдлагын үүднээс томъёолсон нь сургууль, орон нутгийн боловсролын үйлчилгээний удирдлагын төвлөрлийг сааруулахтай холбоотой заалтууд хэрэгжих боломж нөхцөл хязгаарлагдмал байдалтай байгаа юм. Үүний зэрэгцээ боловсролын бүх шатны удирдах ажилтан, ялангуяа дунд түвшний мэргэжлийн албан хаагч (БСШУСЯ-ны мэргэжилтэн, БСУГ-ын мэрэгжилтэн, арга зүйчид, Боловсролын хүрээлэнгийн ЭША-ууд, БМДИ, БҮТ-ийн мэргэжилтээн, Ерөнхий боловсролын сургуулийн захирал, сургалтын менежерүүд)-ийг бэлтгэх, хүний нөөцийг тогтвортой хадгалах, мэргэжил арга зүйн хувьд чадавхжуулах тогтолцоо бий болгох, мэргэжлийн менежментийн үйлчилгээ үзүүлэх асуудал чухал юм. Боловсролын удирдлагын тогтолцооны функционал үүрэг өнөөг хүртэл захиргааны шинжийг агуулсаар байгаа бөгөөд энэ нь бага, дунд боловсролын үйлчилгээ хүртээмжтэй, чанартай, үр ашигтай байхад сөргөөр нөлөөлөх гол хүчин зүйл болж байна.

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВ Монгол улсын Бага, дунд боловсролын тухай хуулийн 12 дугаар зүйлд (2006) Ерөнхий боловсролын сургалтын байгууллага бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол эзэмшүүлэх бөгөөд боловсролын түвшингээр бага, дунд, ахлах сургууль гэж ангилах ба эдгээр нь цогцолбор хэлбэрээр хоршин ажиллаж болох тухай (2002) заасан байдаг.

46

Сургуулийн хэв шинжийн хувьд анх 1963 онд УБ хотын 2-р сургуулийг математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай болгох шийдвэр гарснаас хойш 1995 оны хуулиар ЕБС нь бага, дунд гэсэн хэв шинжтэй, ердийн тусгай, гүнзгийрүүлсэн болон төрөлжсөн сургалттай байна, 2002, 2006 оны хуулийн өөрчлөлтийн 12.3–т ЕБС-ийг ердийн, мэргэжлийн, гүнзгийрүүлсэн, тусгай гэсэн хэв шинжтэй байна гэх зэргээр заасан нь нэлээд ойлголтын зөрүүтэй байсны харуулж байгаа юм.

Боловсролын тухай хууль (2002)-д “Боловсролын зорилгыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа эрхэлдэг хуулийн этгээдийг боловсролын байгууллага гэнэ”, “Боловсролын нэг буюу хэд хэдэн түвшний боловсролын агуулгыг хэрэгжүүлдэг хуулийн этгээдийг боловсролын сургалтын байгууллага гэнэ” гэж тус тус тодорхойлсон байна. Мөн иргэний хуульд хуулийн этгээдийг “Ашиг олох зорилготой ашгийн төлөө” эсвэл “хууль буюу дүрэмд заасан зорилготой ашгийн төлөө бус” гэж 2 ангилдгийг үндэс болгон “Боловсролын байгууллага нь ашгийн төлөө бус байна” гэжээ. Энэ нь Монгол Улсад өмчийн аль ч хэлбэрийн боловсролын байгууллага ашгийн төлөө үйл ажиллагаа явуулахгүй гэсэн үг юм. Боловсролын байгууллага, боловсролын сургалтын байгууллагын хоорондын зааг ялгаанд нийцүүлэн Боловсролын тухай хуульд “сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллага нь цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, мэргэжлийн сургалт-үйлдвэрлэлийн төв, дээд боловсролын сургалтын байгууллага, нь их сургууль, дээд сургууль, коллеж байна” гэж тус тус тодорхойлсон байна. Мөн бүх шатны сургуулийн ангилал, хэв шинжийг нарийвчлан тогтоожээ.Тухайлбал: Бага, дунд боловсролын тухай хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр ерөнхий боловсролын сургуулийг бага, дунд, ахлах гэсэн ангилалтай болгож, ердийн, мэргэжлийн, гүнзгийрүүлсэн болон тусгай сургалттай гэсэн хэв шинжтэй байхаар тус тус өөрчилсөн байна.

Бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллага (сургууль)-ын байршил, хэв шинжийг оновчтой байлгах нь боловсролын үйлчилгээний хүртээмж, чанарт эерэгээр нөлөөлөх ба түүний эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэхэд ихээхэн ач холбогдолтой юм.

Боловсролын үйлчилгээг суралцагчдад хүртээмжтэй, чанартай, үр ашигтай хүргэхэд нөөцүүдийг эдийн засгийн үүднээс оновчтой хуваарилах бодлого төлөвлөлт чухал бөгөөд уг төлөвлөлтийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд олон хүчин зүйлийн нөлөө байдгийг гадаадын улс орнуудын туршлага харуулдаг. Монгол улсын хүн амын төв рүү чиглэсэн нүүдэл, хот суурин газрын сургуулийн ачаалал, хүн амзүйн байдал, уул уурхай, ашигт малтмалын томоохон орд газар дагасан хөгжлийн шинэ чиг хандлага зэрэг нь ЕБС-ийн бүтэц, байршил, хэв шинжийг оновчтой тодорхйолох бодлого чиглэлийг шаардаж байна. БСШУЯ (хуучин нэрээр)-ны захиалгаар Боловсролын хүрээлэнгээс 2011-2012 онд “Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүтэц, байршил, хэв шинж” судалгаа хийсэн ба судалгаанд хүн ам зүйн төлөв байдал, боловсролын орчин, газар зүй, улс төр, хүний нөөц, орон нутгийн эдийн засгийн идэвхжил гэсэн үндсэн хүчин зүйлсийг бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалд нийцүүлэн тооцох замаар тухайн бүс, орон нутгийн боловсролын хэрэгцээг тодорхойлохын чухлыг зөвлөмжилсөн байна.

47

Хүснэгт 1.2.8. Ерөнхий боловсролын сургуулийн тоо (өмчийн хэлбэр, ангилал, байршил, оноор)

Үзүүлэлт

2006

/07

2007

/08

2008

/09

2009

/10

2010

/11

2011

/12

2012

/13

2013

/14

2014

/15

2015

/16

2016

/17

2017

/18

2018

/19

Жилийн дундаж

өөрчлөлт

Өм

чийн

хэ

лбэр

Төрийн өмч 590 597 594 605 609 614 621 628 628 636 645 652 656 0.8Хувь 79.5 79.2 79.4 80.1 81.1 81.6 82.3 83.1 82.4 82.8 82.9 81.7 81.7 0.2Хувийн өмч 152 157 154 150 142 138 134 128 134 132 133 146 147 -0.3Хувь 20.5 20.8 20.6 19.9 18.9 18.4 17.7 16.9 17.6 17.2 17.1 18.3 18.3 -1.0

Анг

илал

Бага сургууль 71 71 65 69 65 62 56 61 62 62 69 62 80 -1.2Хувь 9.6 9.4 8.7 9.1 8.7 8.2 7.4 8.1 8.1 8.1 8.9 8.1 9.9 -1.5Дунд сургууль 167 167 159 157 147 144 150 130 136 118 117 118 115 -3.5Хувь 22.5 22.1 21.3 20.8 19.6 19.1 19.9 17.2 17.8 15.4 15.0 15.4 14.3 -3.9Ахлах сургууль 504 516 524 529 539 546 549 565 564 588 592 588 668 1.2Хувь 67.9 68.4 70.1 70.1 71.8 72.6 72.7 74.7 74.0 76.6 76.1 76.6 83.1 0.9

Бай

ршил

Аймгийн төв n/a n/a 360 369 375 365 364 364 375 381 392 410 415 1.2Хувь     48.1 48.9 49.9 48.5 48.2 48.1 49.2 49.6 50.4 51.4 51.6 0.6Сумын төв n/a n/a 334 332 334 333 336 337 334 333 333 335 334 0.0Хувь     44.7 44.0 44.5 44.3 44.5 44.6 43.8 43.4 42.8 42.0 41.6 -0.6Баг, хороо n/a n/a 54 54 42 54 55 55 53 54 53 53 54 -0.2Хувь     7.2 7.2 5.6 7.2 7.3 7.3 7.0 7.0 6.8 6.6 6.7 -0.9

Хот

, хөд

өө

хот 200 210 207 209 206 206 207 203 214 215 226 241 245 1.4Хувь 27.0 27.9 27.7 27.7 27.4 27.4 27.4 26.9 28.1 28.0 29.0 30.2 30.5 0.8хөдөө 542 544 541 546 545 546 548 553 548 553 552 557 558 0.3Хувь 73.0 72.1 72.3 72.3 72.6 72.6 72.6 73.1 71.9 72.0 71.0 69.8 69.4 -0.4Бүгд 742 754 748 755 751 752 755 756 762 768 778 798 803 0.6

Ашигласан эх сурвалж: Монгол Улсын боловсролын суурь мэдээллийн тайлан, 2019 (сүүлийн жилийг нэмсэн)

“Сүүлийн 12 жилийн байдлаар сургуулийн өөрчлөлтийг өмчийн хэлбэр, байршил, ангиллаар авч үзвэл, өмчийн хэлбэрийн хувьд төрийн өмчийн сургуулийн жилийн дундаж өсөлт 0.8, хувийн өмчийн сургуулийн жилийн дундаж бууралт -0.3, сургуулийн ангиллын хувьд бага сургуулийн жилийн дундаж бууралт -1.2, дунд сургуулийн жилийн дундаж бууралт -3.5, ахлах сургуулийн жилийн дундаж өсөлт 1.2, байршлын хувьд сүүлийн 10 жилийн дунджаар авч үзвэл амйгийн төвийн сургуулийн жилийн дундаж өсөлт 1.2, сумын төвд өөрчлөлт байхгүй, багийн төвд жилийн дундаж бууралт -0.9 байна” гэж Монгол Улсын Боловсролын суурь мэдээллийн тайлан22-д дурдсанаас үзэхэд хувийн өмчийн сургууль, бага сургууль, багийн сургуулийн тоо буурч, төв суурин газарт сургуулийн тоо өсөх, ялангуяа аймгийн төвд, ахлах сургуулийн тоо өсөх хандлага ажиглагджээ.

2018-2019 оны хичээлийн жилд улсын хэмжээнд ерөнхий боловсролын нийт 803 (төрийн өмчийн 656, хувийн өмчийн 147) сургууль сургалтын үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас хөдөө орон нутагт 558, нийслэлд 245 байгааг 2009-2010 оны хичээлийн жилтэй харьцуулбал хөдөөд 12, хотод 36 сургууль шинээр нэмэгдсэн байна (зураг 1.2.3).

22 2019 оны уг тайлангийн ”Ерөнхий боловсролын сургууль (2014 өнөөг хүртэл)” дэд сэдэвт дурдсан

48

Зураг 1.2.27. Ерөнхий боловсролын сургуулийн тоо (2009-2018, байршлаар)

2009-2010

2010-2011

2011-2012

2012-2013

2013-2014

2014-2015

2015-2016

2016-2017

2017-2018

2018-2019

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

720

730

740

750

760

770

780

790

800

810

209 206 206 207 203 214 215 226 241 245

546 545 546 548 553 548 553 552

557 558

755751 752 755 756

762768 778

798803

хот хөдөө Бүгд

Энэ нь нийслэлд нийт хүн амын нягтрал их (монгол орны 1 км2 талбайд 2 хүн ногддог бол Улаанбаатарт 311 хүн байна23) байгаагаас гадна шилжин ирэгсдийн тоо буурахгүй, тогтмол өссөн нь сургуулийн насны хүн амын тоо механикаар ихсэх гол хүчин зүйл болсон. Сургуулийн тооны динамикийг сурагчдын тооны динамиктай холбон авч үзвэл хот суурин газарт нийт сургуулийн 30 орчим хувь ногдож байхад суралцагчдын 55.4 хувь байршиж байгаа нь хот, суурин газрын ачаалал их болсныг харуулна. Улсын хэмжээнд 2018-2019 оны хичээлийн жилд 3 дугаар ээлжээр 28 сургууль, 212 бүлэг, 8451 сурагч хичээллэж байгаагийн 25 сургууль, 188 бүлэг, 7743 сурагч хотод байгаа нь сургуулийн байршил, сурагчдын ачаалал хотод нягт, хөдөөд сийрэг, харилцан адилгүй байгааг илтгэнэ.

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР, ТӨЛӨВЛӨГӨӨ, ХИЧЭЭЛИЙН ЖИЛИЙН БҮТЭЦ

СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРБоловсролын тухай багц хууль 2002 онд гарснаас хойш ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөр хэд хэдэн удаа өөрчлөгдөж, эдгээр өөрчлөлт нь боловсролын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллагад олгосон эрх хэмжээний хүрээнд гарсан тушаал шийдвэрээр хэрэгжсэн байна. Дурдсан хугацаанаас хойшхи эхний өөрчлөлтийг 2004-2006 хийсэн байна. Мөн 2002 онд БСШУ-ны сайдын А/202 дугаар тушаалаар “Бага, дунд боловсролын киррикюлим болон стандартыг шинэчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлал”-ыг баталсан нь сургалтын хөтөлбөрийг дахин боловсронгуй болгох үндэслэл болжээ. Энэхүү үзэл баримтлалын дагуу Боловсролын Хүрээлэнгээс “ЕБС-ийн агуулгын үлгэрчилсэн хүрээ”-г 2004-2006 онд боловсруулсан байна.

Сургалтын хөтөлбөрийн дараагийн өөрчлөлт нь 2006 онд ерөнхий боловсрол 11 жилийн боловсролын тогтолцоонд шилжсэнтэй холбоотойгоор хийгдсэн бөгөөд Боловсролын хүрээлэнгийн захирлын 15 дугаар тушаалаар 11 жилийн сургуульд судлах хичээлүүд болон тэдгээрийн агуулгын хүрээг боловсролын стандартын айн хүрээнд үлгэрчилсэн байдлаар боловсруулж хэрэгжүүлжээ. Эдгээр сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулахад 2004 онд батлагдсан боловсролын стандарт чиг баримжаа болсон бөгөөд уг стандартад

23 Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэл, 2017 он

49

цогц чадамжийг ”Хүний эзэмшсэн мэдлэг, чадвар, туршлага, төлөвшсөн хандлага, зан үйлийн илэрхийлэл, хүний хөгжлийн чадамж”, харин танин мэдэхүйн түвшний шалгуурыг “Агуулгын ай бүрээр суралцагчдын эзэмших цогц чадамжийг үнэлэх тодорхой мэдлэг, чадварыг танин мэдэхүйн түвшин бүрт харгалзуулан тодорхойлсон жишиг” гэж тодорхойлжээ.

Гурав дахь өөрчлөлт нь 2006 оноос эхэлсэн байх бөгөөд энэ нь ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургалтад шилжих шийдвэр гарсантай холбоотой. 2008 онд 12 жилийн бүрэн дунд боловсролын тогтолцоонд шилжиж, сургалтын агуулгыг хүрэх үр дүнгээр тодорхойлж, арга зүй, үнэлгээний шалгуур үзүүлэлтүүдийг боловсруулан өмнөх сургалтын хөтөлбөрийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх уялдаатай байдал, залгамж холбоог хангасан үндэсний 12 жилийн сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулж, практикт нэвтрүүлсэн байна. Одоогийн мөрдөж буй сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулах, турших ажил 24 2012 оноос эхэлж, 2013 онд БШУ-ны Сайдын А/155 тоот тушаалаар Бага, дунд боловсролын чанарын шинэчлэлийн үзэл баримтлал, сургалтын хөтөлбөр боловсруулах багийг судлагдахуун бүрээр баталжээ. Эдгээр баг нь 2012-2018 онд танин мэдэхүй, нийгэмшил болон зан үйл, хандлагыг өв тэгш хөгжүүлэх, амьдрах чадвартай монгол хүүхэд төлөвшүүлэх, үндэснийхээ боловсролын агуулга, арга зүй, тогтолцоог олон улсын боловсролын жишигт хүргэх, бие даан сурах арга барил эзэмшүүлэх зорилгоор сургалтын цөм хөтөлбөр, түүнийг хэрэгжүүлэх суралцахуйн удирдамжуудыг боловсролын түвшин, судлагдахуун бүрээр боловсруулан үндэсний хэмжээнд дараах үе шатаар хэрэгжүүлж байна. Үүнд:1. 2014 оноос бага боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг үндэсний хэмжээнд бүх

нийтээр хэрэгжүүлсэн.2. 2015 оноос суурь боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг үндэсний хэмжээнд бүх

нийтээр хэрэгжүүлсэн.3. 2016 оноос бүрэн дунд боловсролын X ангийн сургалтын цөм хөтөлбөрийг үндэсний

хэмжээнд бүх нийтээр хэрэгжүүлсэн.4. 2017 оноос бүрэн дунд боловсролын XI ангийн сургалтын цөм хөтөлбөрийг үндэсний

хэмжээнд бүх нийтээр хэрэгжүүлсэн.5. 2018 оноос бүрэн дунд боловсролын XII ангийн сургалтын цөм хөтөлбөрийг үндэсний

хэмжээнд хэрэгжүүлж эхэлсэн байна25.

Бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг заавал судлах хичээлийн, заавал сонгон судлах хичээлийн гэсэн 2 хэлбэртэй боловсруулсан байна. Сургалтын цөм хөтөлбөр бүрт сургалт, үйл ажиллагааны зорилго, зорилт, зохион байгуулалт, арга зүй, үнэлгээ, сургалтын орчин, багш, эцэг эхийн оролцоо зэрэг нийтлэг зүйлс тусгагдсан. Цөм хөтөлбөр нь багш суралцагчийн хамтын үйл ажиллагаанаас гадна сургуулийн бодлого, менежмент, эцэг, эх, асран хамгаалагч, олон нийтийн байгууллага, хамтын оролцооны үр дүнд хэрэгжих бөгөөд сургалтын болон сургалтыг дэмжих үйл ажиллагааны зохион байгуулалт, арга зүйгээр дамжуулан сурагчдад цогц чадамж төлөвшихөд нь боломж, дэмжлэгийг бий болгоход чиглэнэ. Сургалтын цаг гэдэгт хичээл/судлагдахуунаар хэрэгжих үйл ажиллагаа, сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаа гэдэгт байгаль, нийгэм, соёлын хүрээний иргэний боловсрол, амьдрах чадварт суралцах үйл ажиллагаа, хичээлээс гадуурх үйл ажиллагааг хамааруулан авч үзэж байна.

24 2012 оны БШУ-ны Сайдын А/180-р тушаалаар25 Боловсролын хүрээлэн, СХСС-ын тайлан, 2018 он

50

Цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх сургалтын орчин гэдэгт танхим, танхимаас гадуурх байгаль, нийгэм, соёлын орчинг авч үзэхээс гадна, суралцагч өөрөө бие даан суралцах үйлийн орчин, цахим техник хэрэгсэл зэргийг зааж өгчээ. Сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг орон нутгаг, сургуулийн онцлогийг харгалзан олдоцтой хямд төсөр, гарын доорх материал ашиглан бэлтгэж болох талаар дурджээ26. Сургалтын цөм хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилтыг боловсролын түвшингээр авч үзвэл бага боловсрол (ББ)-ын 142 (25.0%), суурь боловсрол (СБ)-ын 217 (38.3%), бүрэн дунд боловсрол (БДБ)-ын 208 (36.7%) суралцахуйн зорилт тус бүр ТХЗ-д хамаарч байна (хүснэгт 1.2.4).

Хүснэгт 1.2.9. Сургалтын цөм хөтөлбөр дэх ТХЗ-д хамаарах суралцахуйн зорилт (боловсролын түвшингээр)

БТ Тогтвортой хөгжлийн зорилго Нийт1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 тоо %

ББ 4 4 27 12 6 7 5 2 1 2 31 9 10 1 11 6 4 142 25.0СБ 3 10 43 32 5 19 12 11 6 5 7 11 10 0 34 4 5 217 38.3БДБ 9 10 38 8 3 19 16 15 10 5 8 16 18 3 19 6 5 208 36.7Нийт 16 24 108 52 14 45 33 28 17 12 46 36 38 4 64 16 14 567 100% 2.8 4.2 19.0 9.2 2.5 7.9 5.8 4.9 3.0 2.1 8.1 6.3 6.7 0.7 11.3 2.8 2.5 100

Эх сурвалж: Боловсролын суурь мэдээллийн тайлан, 2019

Дэлхий нийтээр ТХ-2030-ын 4 дэх үндсэн зорилтын хүрээнд 2030 он гэхэд бүх эмэгтэй, эрэгтэй хүүхдүүд зохистой хэмжээнд үр дүнтэй суралцсан байхын тулд тэгш, чанартай үнэ төлбөргүй бага ба дунд боловсрол эзэмшсэн байх зорилгод нийцүүлэн суралцагчдад төлөвшүүлбэл зохих үндсэн чадваруудыг дараах байдлаар тодорхойлж байна. Үүнд:

1. Бие даах чадвар (жишээ нь Японд хариуцлагатай бие даах чадвар гэж тодорхойлсон бол Солонгост өөрийгөө удирдах чадвар гэж тодорхойлж байна),

2. Багаар ажиллах чадвар (Японд янз бүрийн үзэл бодол, ялгаатай хүмүүсээс өөрийгөө авч гарах чадвар гэж тодорхойлж байгаа бол Солонгост нийгэм, хүмүүсийн нэг хэсэг байх чадвар, харилцааны чадвар гэж тодорхойлсон)

3. Мэдлэгийг хэрэглээ болгох чадвар (Японд өөрөө мэдлэг бүтээх чадвар гэж байгаа бол Солонгост мэдлэг мэдээллийг боловсруулах чадвар, асуудал шийдвэрлэх чадвар гэх мэт)

Манай улсын хувьд сургалтын цөм хөтөлбөр хэрэгжиж эхлээд даруй 6 жил болж буй ч эзэмшвэл зохих чадвар бүхий Монгол хүн төлөвшиж буй эсэх, дэлхийн боловсролын хөгжлийн хаана байгааг тодорхойлох асуудал шаардлагатай байгаа бөгөөд 2021 онд олон улсын PISA шалгалтад анх удаа орохоор төлөвлөж байгаа билээ. Иймд сургалтын цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд үндэсний хэмжээний чанарын судалгааг БҮТ болон БХ-ээс тандалт байдлаар явуулж, үр дүнд тулгуурласан хөтөлбөрийн сайжруулалтын ажил явагдаж байгааг дурдах хэрэгтэй. Цаашид сургалтын хөтөлбөрийн онол, арга зүй, хэрэгжилтэд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодруулах суурь судалгааг үндэсний хэмжээнд мэргэжлийн байгууллага, судлаачдыг оролцуулан дорвитой хийх хэрэгцээ байгаа юм.

СУРГАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨБага, дунд боловсролын сургуулийн сургалтын төлөвлөгөө бол боловсрол, сургалтын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх гол баримт бичиг бөгөөд үүнд сургалтын агуулгын багтаамж,

26 “Ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийн судалгаа”-ны тайлан, Боловсролын хүрээлэн, 2019

51

суралцахуйн үйлийг цаг хугацаа болон бусад нөөцүүдэд тохируулан хуваарилалт хийгдсэн, хичээлийн жилийн турш хууль мэт дагаж мөрдөх ёстой баримт бичиг юм.

Сургалтын төлөвлөгөөг боловсруулахын тулд боловсролын түвшин төдийгүй анги бүрт судлах хичээлүүдийн агуулгын чиг хандлага буюу стандартыг боловсруулж, түүнд нийцүүлэн тухайн судлагдахууныг аль ангид жилд (улиралд, 7 хоногт) хэд, хичнээн цаг судлах боломжтойг тодорхойлдог. Ийнхүү сургалтын төлөвлөгөө нь цагийн сүлжээ буюу суралцагчдын ачааллыг тэдний нас, сэтгэцийн онцлогийг харгалзан тогтоох төдийгүй тухайн насны хүүхдийн нийтлэг хэрэгцээ, шаардлагад нийцсэн байхыг гол шаардлага болгодог. Сургалтын төлөвлөгөө нь зөвхөн суралцагчийн төдийгүй багшийн ачаалал, сургалтыг төлөвлөх, зохион байгуулах үндэслэл болно. Учир нь сургуулийн төсөв төлөвлөгөө, санхүүжилт, багш бэлтгэх, давтан сургах үндэслэл болдог. Бага, дунд боловсролын дэд систем салбарт сургуульд элсэх насыг урагшлуулж, суралцах хугацааг уртасгаж, сургуулийн бүтцийг хэд хэдэн удаа өөрчилсөнтэй холбогдож сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөөнүүдэд олон удаа өөрчлөлтг оржээ. Энэ талаар “1990-ээд оноос 1998 он хүртэл ерөнхий боловсролын сургуульд судлах судлагдахууны чиглэл тогтвортой болж чадаагүйгээс сургалтын төлөвлөгөөг жил бүр баталж байсан... Сургалтын төлөвлөгөө нь зах зээлийн үед амьдрах, ажиллах иргэний бүх талын хөгжлийг хангах, хүмүүнлэг, ардчилсан суралцагчийн эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэсэн байх зэрэг шаардлагад нийцсэн, шинжлэх ухаанч байх зарчмыг гол болгож байв.” гэж Монголын бага, дунд боловсролын сургалтын агуулгын хөгжлийн түүхэн тойм27 номонд дурджээ.

Монголын бага, дунд боловсролын сүүлийн 15 жилийн түүхийн онцлох цэг нь 2005-2006 оны хичээлийн жилээс ерөнхий боловсролыг 11 жилийн тогтолцоонд шилжүүлж системийн өргөтгөл хийж эхэлсэнтэй холбогдоно. Тухайн жилд БСШУ-ны сайд (тэр үеийн нэрээр) 164-р тушаал гарч, хичээлийн жилийн бүтцийг бага ангид 34, дунд ангид 35, ахлах ангид 36 долоо хоног байхаар шийдвэрлэсэн ба уг тушаалаар 11 жилийн шилжилтийн сургалтын төлөвлөгөө, хичээлийн жилийн бүтцийг баталсан бөгөөд өмнөх жил нь буюу 2004-2005 оны хичээлийн жилд бэлтгэл ажил болгож 7 настай (буюу ЕБС-ийн бэлтгэл “0” бүлэг) ба 8 настай сургуулийн насны нийт 76.8 мянган хүүхдүүдийг сургуульд шинээр элсүүлсэн нь Монгол Улсын бага, дунд боловсролын дэд салбарт өмнө үзэгдэж байгаагүй шинэ элсэгчтэй жил байсан28. Ингээд дараа жил буюу 2005-2006 оны хичээлийн жилд 0 бүлэгт сурсан 7 настай сурагчдыг 2-р ангид, 8 настай 1-р ангид сурсан сурагчдыг 3-р ангид дэвшүүлж сургасан байна. Мөн 2004-2005 онд II-YIII ангид сурч байсан бүх хүүхдийг 2005-2006 оны хичээлийн жилд анги алгасуулан, тэдний суралцах хугацааг өөрчлөхгүйгээр сургалтын агуулгыг шахах замаар 1 жилийн дотор 11 жилийн тогтолцоонд шилжүүлсэн онцлогтой (зураг 1.2.4).

27 Г.Содномваанчиг, УБ 2008, 72-р хуудас28 Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэл, УБ 2006 он, 278-р хуудас

52

Зураг 1.2.28. Ерөнхий боловсролын 11 жилийн тогтолцооны шилжилтСургалтын төлөвлөгөө

2004/05 2005/06 2006/07 2007/087 настай 0 бүлэг8 настай 1-р анги 7 настай 1-р анги 7 настай шинэ 1-р анги 7 настай шинэ1 1-р анги

2-р анги 0 бүлэгт байсан 2-р анги 7 настай 2-р анги 7 настай шинэ 2-р анги3-р анги 1-р ангид байсан 3-р анги 0 бүлэгт байсан 3-р анги 7 настай 3-р анги4-р анги 2-р ангид байсан 4-р анги 1-р ангид байсан 4-р анги 0 бүлэгт байсан 4-р анги5-р анги 3-р ангид байсан 5-р анги 2-р ангид байсан 5-р анги 1-р ангид байсан 5-р анги6-р анги 4-р ангид байсан 6-р анги 3-р ангид байсан 6-р анги 2-р ангид байсан 6-р анги7-р анги 5-р ангид байсан 7-р анги 4-р ангид байсан 7-р анги 3-р ангид байсан 7-р анги8-р анги 6-р ангид байсан 8-р анги 5-р ангид байсан 8-р анги 4-р ангид байсан 8-р анги9-р анги 7-р ангид байсан 9-р анги 6-р ангид байсан 9-р анги 5-р ангид байсан 9-р анги10-р анги 8-р ангид байсан 10-р анги 7-р ангид байсан 10-р анги 6-р ангид байсан 10-р анги10-р анги 2006-2007 оноос 11-р анги гэж явна

10 жилийн сүүлчийн төгсөлт

1998 оны 100-р тушаал

анхны 11 жилийн төгсөлт

8-р ангид байсан 2 дахь 11 жилийн төгсөлт

7-р ангид байсан 3 дахь 11 жилийн төгсөлт

12-р анги - 12-р анги

11 жилийн шилжилт

2004 оны 132-р тушаал

2005 оны 164-р тушаал

Тухайн хичээлийн жилд “9-р ангиас 10-р ангид дэвшин орсон”, “8-р ангиас 10-р ангид алгассан” гэсэн хоёр аравдугаар ангиуд боловсролын сайдын 1998 оны 100, 2005 оны 164-р тушаалуудаар батлагдсан сургалтын төлөвлөгөөгөөр тус тус хичээллэсэн байна29. Үүнээс гадна 2005-2006 оны хичээлийн жилд I, II ангиуд (өмнөх жил нь 6 настай байсан хүүхдүүд 7 настай I ангид 0 бүлэгт сурч байсан сурагчид II ангид элсэн сурсан) шинэ системийн анги30 гэж нэрлэгдэн БСШУ-ны сайдын 2004 оны 132-р тушаалаар батлагдсан сургалтын төлөвлөгөөгөөр хичээллэсэн ба тухайн хичээлийн жилд бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын түвшинд 3 өөр сургалтын төлөвлөгөөг мөрджээ.

БСШУ-ны сайдын 2005 оны 164-р тушаалаар батлагдсан шилжилтийн сургалтын төлөвлөгөөний онцлог нь “Монгол улсын стандарчилал, хэмжилзүйн үндэсний зөвлөлөөр 1998 онд батлагдсан бага дунд боловсролын агуулгын стандарт, түүнийг хэрэгжүүлэх цөм хөтөлбөр, Монгол Улсын Стандартчилал Хэмжилзүйн Үндэсний зөвлөлөөр 2004 онд батлагдсан бага дунд боловсролын стандартыг хэрэгжүүлэх хичээлүүдийн агуулгын үлгэрчилсэн хүрээний зөрүүг гаргах, 11 жилийн тогтолцоонд шилжих орчинг бүрдүүлэхэд чиглэсэн” ажээ31. Түүнчлэн шилжилтийн Х ангид зарим хичээлүүдийн цагийг хоёр хувилбартай боловсруулсан онцлогтой ба энэ нь ахлах ангийн суралцагчдад хичээл сонгох, мэргэжлийн чиг баримжаатай болох боломж олгосон явдал байв. Энэхүү шилжилтийн жилд шилжилтийн бус 1998 оны агуулгын стандартын цөм хөтөлбөрөөр хичээллэж байсан Х ангийн 100.4 мянган төгсөгч ерөнхий боловсролын 10 жилийн тогтолцооны сүүлчийн төгсөгчид болсон. 12 жилийн тогтолцоонд шилжих шилжилт нь 11 жилийн тогтолцоонд шилжсэн 3 жилийн завсрын үеийг туулсан бөгөөд энэ хугацаанд (2006-2007, 2007-2008) БСШУ-ны сайдын 236-р тушаалаар батлагдсан “11 жилийн сургалтын төлөвлөгөө”-г мөрдөн хичээллэсэн байна. Эдгээр сургалтын төлөвлөгөө нь

29 Анги алгассан 10-р анги нь 164-р тушаалаар, 9-өөс 10-т дэвшин орсон 10-р анги нь 1998 оны 100-р тушаалаар тус тус хичээллэсэн. Эхний 10-р анги нь 2006-2007 оны хичээлийн жилд анхны 11-р ангийн төгсөгчид болсон. 30 I-II ангид эрүүл мэнд, биеийн мамир, хүн ба байгаль, хүн ба нийгэм, хөдөлмөр дүрслэх урлаг хичээлүүдийг нэгдмэл байдлаар интерацчилан судлахаар уг төлөвлөгөөнд оруулжээ. Харин сургалтын төлөвлөгөөний чөлөөт агуулгатай хэсэгт төсөлт ажил, төрөлх нутгаа судлах ажлын цаг, сургуулийн мэдлийн цагийг оруулжээ.31 Г.Содномваанчиг, Монголын бага, дунд боловсролын сургалтын агуулгын хөгжлийн тойм, УБ 2008, 73-р хуудас

53

“...хүүхдийн нас, сэтгэцийн онцлог, хувь хүний хэрэгцээ сонирхол болон нийгмийн хэрэгцээ шаардлагыг үндэс болгон интеграц, дифференциацын зарчмыг зохистой хослуулан хэрэгжүүлэх замаар бага, дунд боловсролыг олон улсын жишигт хүргэх,...боловсролын эрхзүйн үндсэн баримт бичиг, монгол улсын үндэсний хөгжлийн цогц бодлогод бага дунд боловсролын талаар тодорхойлсон бодлого, боловсролыг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө (2006-2015)-г үндэслэн бага дунд сургууль, их дээд сургууль, мэргэжлийн сургуулиудын залгамж холбоог харгалзан үзэх”32 гэсэн үзэл санаанд тулгуурласан ажээ. Ийнхүү 11 жилийн сургалтын тогтолцооноос 12 жилд шилжүүлэх график (БСШУ-ны сайдын 2007 оны 405-р тушаал) батлагдан гарч (зураг 1.2.5), 2008-2009 оны хичээлийн жилд 6 настай33 ба 7 настай нийт 63.2 мянган хүүхдийг ЕБС-ийн 1-р ангид шинээр элсүүлж, 12 жилээр сурах 1-р анги (6 настай), шилжилтийн 1-р анги (7 настай) гэсэн хоёр бүлгээр хичээллэсэн нь 2004 оны дараах 2 дахь удаагийн системийн өргөтгөл хийгдсэн гэж үзэж болно. Үүнтэй холбоотой хийгдсэн бэлтгэл ажлын нэг нь 6 настай хүүхдийн нас, сэтгэц, физиологийн онцлогт тохирсон сургалтын агуулга, арга зүйг боловсруулж, нийтээр хамран сургах үед тохиолдож болох бэрхшээлийг илрүүлэх, эрсдэлийг бууруулах зорилгоор 2007-2008 оны хичээлийн жилд нийслэлийн 3 дүүргийн 6; 5 аймгийн 10 сургууль (аймгийн төвийн 5, сумын 5); нийт 16 сургуулиудад туршилт явуулж, 16 бүлэгт 6 настанг хамруулан судалгаа хийсэн явдал юм.

Зураг 1.2.29. Ерөнхий боловсролын сургуулийг 12 жилийн тогтолцоонд шилжүүлэх график

Улмаар 6-7 настай хүүхдийн анги, ширээ, сандал, бие засах газрын стандартыг боловсруулах, сурах бичгийн чанар, хүрэлцээ, хангамжийг сайжруулах бага ангийн багшийн хангамжийг сайжруулах зэрэг бэлтгэл ажлууд хийгдсэн онцлогтой. Тухайн жилд 32 Г.Содномваанчиг, Монголын бага, дунд боловсролын сургалтын агуулгын хөгжлийн тойм, УБ 2008, 74-р хуудас33 2008 оны 9-р сарын 1-нд тухайн насны хүн амын доторх 72-83 сартай хүүхдийг 1-р ангид шинээр элсүүлж, сургалтын төлөвлөгөөнд “Бэлтгэл хөтөлбөр”-ийн 80 цагийг тусгаж өгсөн.

54

сурагчдыг V-аас VII ангид үсэргэлгүй 6-р ангитай хичээллэсэн ба энэ нь 2004 онд 8 настай 1-р ангид элсэн орсон хүүхдүүд байсан, түүнчлэн 6 ба түүнээс дээш ангийн сурагчдыг шилжилтэд хамруулалгүйгээр 11 жилийн сургалтын төлөвлөгөө (2006 оны 236-р тушаалаар баталсан)-өөр суралцуулж төгсгөхөөр шийдвэрлэснээр 2013-2014 оны хичээлийн жил дуустал ЕБС-ийг 11 жилээр хичээллэж төгссөн 8 удаагийн төгсөлт болсон (зураг 1.2.4 ба хүснэгт 1.2.5).

12 жилийн шилжилтийн онцлог нь 11 жилийн шилжилт хийгдэж байхтай зэрэгцэн 6 настай хүүхдийг сургуульд бэлтгэх бэлтгэлийг хангаж, нийгмийн сэтгэл зүй, багшлах боловсон хүчин, сурах бичиг, сургалтын орчин зэрэг боловсролын үйлчилгээний хүртээмжийг тооцож төлөвлөсөнд оршино. Үүний дараа 12 жилээр суралцах үндсэн ангиудад зориулсан сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөөг шат дараатай боловсруулах, хос хэлээр сургалт явуулах лаборатори сургууль, тусгай сургууль зэрэг сургуулиийн хэв шинж, сургалтын онцлогийг харгалзан үзэх шаардлагын үүднээс 2008-2018 онд нийт 18 сургалтын төлөвлөгөө батлагдсан байдаг (хавсралт 1.2-ыг үзнэ үү).

55

Хүснэгт 1.2.10. 12 жилийн шилжилт2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/19 2019/20

1-р анги6 нас (12)+7 нас (11)

6 нас 6 нас1 6 нас2 6 нас3 6 нас4 6 нас5

2-р анги7 настай шинэ1

6 нас (12)+7 нас (11)

6 нас 6 нас1 6 нас2 6 нас3 6 нас4 6 нас5

3-р анги7 настай шинэ

7 настай шинэ1

6 нас (12)+7 нас (11)

6 нас 6 нас1 6 нас2 6 нас3 6 нас4 6 нас5

4-р анги 7 настай 7 настай шинэ

7 настай шинэ1

6 нас (12)+7 нас (11)

6 нас 6 нас1 6 нас2 6 нас3 6 нас4 6 нас5

5-р анги0 бүлэгт байсан

7 настай 7 настай шинэ

7 настай шинэ1

6 нас (12)+7 нас (11)

6 нас 6 нас1 6 нас2 6 нас3 6 нас4 6 нас5

6-р анги1-р ангид байсан

        6 нас (12) 6 нас 6 нас1 6 нас2 6 нас3 6 нас4 6 нас5

7-р анги2-р ангид байсан

0 бүлэгт байсан + 1-р ангид байсан

7 настай 7 настай шинэ

7 настай шинэ1

7 нас (11) 6 нас (12) 6 нас 6 нас1 6 нас2 6 нас3 6 нас4

8-р анги3-р ангид байсан

2-р ангид байсан

0 бүлэгт байсан + 1-р ангид байсан

7 настай7 настай шинэ

7 настай шинэ1

7 нас (11) 6 нас (12) 6 нас 6 нас1 6 нас2 6 нас3

9-р анги4-р ангид байсан

3-р ангид байсан

2-р ангид байсан

0 бүлэгт байсан + 1-р ангид байсан

7 настай7 настай шинэ

7 настай шинэ1

7 нас (11)6 нас (12)

6 нас 6 нас1 6 нас2

10-р анги5-р ангид байсан

4-р ангид байсан

3-р ангид байсан

2-р ангид байсан

0 бүлэгт байсан + 1-р ангид байсан

7 настай 7 настай шинэ

7 настай шинэ1

7 нас (11)

6 нас (12)

6 нас6 нас 1

11-р анги6-р ангид байсан

5-р ангид байсан

4-р ангид байсан

3-р ангид байсан

2-р ангид байсан

0 бүлэгт байсан + 1-р ангид байсан

7 настай 7 настай шинэ

7 настай шинэ1

7 нас (11)

6 нас (12)

6 нас

12-р анги Тайлбар: “0,1,2,3,4,5,6-р ангид байсан” гэдэг нь 2005-2006 оны хичээлийн жил буюу 11 жилийн шилжилтийн жилд тухайн ангиудын хэддүгээр ангид байсныг илэрхийлнэ.

 2-р ангид байсан

0 бүлэгт байсан

7 настай 7 настай шинэ

7 настай шинэ1

7 нас (11)

6 нас (12)

56

ХИЧЭЭЛИЙН ЖИЛИЙН БҮТЭЦЕрөнхий боловсролын сургалтын төлөвлөгөө, хичээлийн жилийн бүтэц хоёр нягт хамааралтай бөгөөд сургалтын төлөвлөгөөнд тусгагдсан сурагчийн 7 хоногийн цагийн дундаж ачааллыг үндэслэн хичээлийн жилийн бүтэц (хэдэн долоо хоног хичээллэсний дараа хэдэн долоо хоног амрах улирлын амралтын хугацаа)-ийг боловсруулдаг.

БСШУ-ны сайдын 2006 оны 236-р тушаалаар батлагдсан “Ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтын талаар баримтлах бодлого”-д хичээлийн жилийн бүтцийн талаар тусгасан бөгөөд “Хичээлийн жил 9 дүгээр сарын 1-ний өдөр эхэлнэ. Хичээлийн жилийн үргэлжлэх хугацааг хүүхдийн нас, бие, сэтгэхүйн онцлог, ачаалал, нэгж хичээлийн үргэлжлэх хугацаа, багшийн хөдөлмөрлөх, амрах хоногийг харгалзан бага, дунд, ахлах ангид ялгаатай тогтооно. ...Хичээлийн жилийн эхлэх, үргэлжлэх хугацааг баримтлан сургуулиудын газарзүйн байршил, байгаль, цаг уурын онцлог, нөхцөлөөс хамаарч хичээлийн жилийн бүтэц, хувилбартай байж болно” гэж заажээ. Бага, дунд боловсролын дэд системийн хувьд хичээлийн жилийн бүтцэд 2008 оноос хойш хэд хэдэн удаагийн өөрчлөлт орсон нь сургалтын стандарт, хөтөлбөр, агуулгын багтаамжийн өөрчлөлттэй хамааралтай бөгөөд багш, сурагчийн хөдөлмөрийн цагийн ачаалал, хичээллэх хугацааг тухайн насны хүүхдийн нас, бие, сэтгэхүйн онцлогт тохируулан тухай бүрд зохицуулж байсан гэж үзэх үндэстэй (хүснэгт 1.2.6).

Хүснэгт 1.2.11. ЕБС-ийн хичээлийн жилийн бүтцийн харьцуулалт (2010-2018 он)

Тушаал Бага анги (улирал/7 хоног) Дунд анги (улирал/7хоног) Ахлах анги (улирал/7 хоног)I II III IY Нийт I II III IY Нийт I II III IY Нийт

1 9-10 8-9 8 7 32-34 10 9 8 8 35 - - - -2 9-10 8-9 8 7-8 32-34 10 9 8 8 35 10 9 8 8 353 8-9 8 8-9 8 32-34 9 9 9 8 35 9 9 9 8 354_1 8-9 6 9 9 32-33 9 8 9 9 35 9 9 9 8 354_2 8-9 9 7 8 32-33 9 11 7 8 35 9 12 7 7 365_1 9 7 9 7-8 32-33 9 8 9 9 35 9 8 9 9 355_2 9 7 9 7-8 32-33 9 8 9 9 35 9 8 9 9 356_1 8 8 9 7-8 32-33 8 8 10 9 35 8 8 10 9 356_2 8 7 9 8-9 32-33 8 8 9 10 35 8 8 9 10 35

Хүснэгт 7-ийн тайлбар: 1- БСШУ-ны сайдын 2010 оны 201-р тушаалын 1-р хавсралт, Ерөнхий боловсролын 12 жилийн

I-IY, YIII-IX ангийн хичээлийн жилийн бүтэц (I-II анги 32, III-IY анги 34, YIII-IX анги 35 долоо хоног хичээллэнэ)

2- БСШУ-ны сайдын 2011 оны 369-р тушаалын 2-р хавсралт, Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн хичээлийн жилийн бүтэц (I-II анги 32, III-YI анги 34, дунд, ахлах ангиуд 35 долоо хоног хичээллэнэ)

3- БШУ-ны сайдын 2013 оны 311-р тушаалын 1-р хавсралт, Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн хичээлийн жилийн бүтэц (I-II анги 32, III-Y анги 34, YI-XII анги 35 долоо хоног хичээллэнэ). Хичээлийн жилийн бүтцэд I-II ангийн 2-р улирлын амралт 4 долоо хоног, III-Y ангийнх 3 долоо хоног байхаар өөрчлөгдсөн. Хичээлийн жилийн энэ бүтцийг 2013-2016 онд мөрдөхөөр өөрчлөлт оруулсан (БШУ-ны сайдын 2014 оны А/240-р тушаал)

4- БШУ-ны сайдын 2013 оны 445-р тушаалын 1-р хавсралт, Улаанбаатар хотын ерөнхий боловсролын сургуулийн 2013-2014 оны хичээлийн жилийн бүтэц; 2-р хавсралт, Аймаг, сум, тосгон, багийн ерөнхий боловсролын сургуулийн 2013-2014 оны хичээлийн жилийн бүтэц (Аймаг, хотын ЕБС-ийн хичээлийн жилийн бүтцийг ялгаатай тогтоосон)

5- БСШУС-ын сайдын 2016 оны А/85-р тушаалын 1-р хавсралт, Нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн жилийн бүтэц; 2-р хавсралт, Аймаг, сум, тосгон, багийн ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн жилийн бүтэц

57

6- БСШУС-сайдын 2018 оны А/381-р тушаалын 1-р хавсралт, Аймаг, сум, тосгон, багийн ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн жилийн бүтэц; 2-р хавсралт, Нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн жилийн бүтэц

Сүүлийн жилүүдэд хүн ам ихээр суурьшсан Улаанбаатар хотод өвлийн улиралд утаанаас шалтгаалсан агаарын бохирдол ихсэж, сургуулийн хүүхдийн дунд амьсгалын замын халдварт өвчин нэмэгддэг; өдрийн үргэлжлэх хугацаа богино болдгоос өглөө хичээлдээ ирэх, орой хичээлээс тарах үед үзэгдэх орчин хязгаарлагдах, замын хөдөлгөөний нягтралтай холбоотой осолд өртөх магадлал ихэсдэг; хөдөө орон нутагт дотуур байранд амьдардаг малчдын хүүхэд хавар мал төллөх үеэр эцэг эхдээ туслах шаардлагатай болдог; монголын уламжлалт цагаан сарын баяраар тэд дотуур байранд биш гэртээ байх хүсэлтэй байдгаас хичээлийн ирц хангалтгүй болж сургалтын үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлдөг зэрэг ялгаатай нөхцөл байдал үүсдэг нь хот, хөдөөд сурагчдын амралтын хугацааг ялгаатай тогтоох нөхцөл болдог байна. Иймээс БСШУС-ын сайдын 2017 оны А/417, 2018 оны А/043-р тушаалуудаар хичээлийн жилийн бүтцэд тухайн цаг үеийн нөхцөлд тохируулан өөрчлөлт оруулж байсан.

Зураг 1.2.30. Марталтын муруй

“Суралцагч аливаа хичээл сургалтын дараа тухайн үзсэн зүйлийн агуулгыг 20 минутын дараа 58%, 1 цагийн дараа 44%, 9 цагийн дараа 36%, 1 өдрийн дараа 33%, 2 өдрийн дараа 28%, 6 өдрийн дараа 25%, 31 өдрийн дараа гэхэд ердөө 21%-ийг хадгалж үлддэг байна. Үүнийг марталтын муруй гэж нэрлэж болох юм. Энэхүү судалгааны үр дүн нь сурагчдын амралтын хугацааг хамгийн багадаа 1 долоо хоног, хамгийн ихдээ 3 долоо хоног байхаар зохицуулах; тухайн амралтын хугацаанд сурагчийн нас сэтгэхүйн онцлогт тохируулан гэрийн даалгавар өгөх, сурагчдын хичээллэх, амрах хугацааг тогтоох үндэслэл болно34” хэмээн судлаачид үзэж байгааг анхааран үзэж, хичээлийн жилийн бүтцийг олон дахин өөрчлөлгүй, тогтвортой байлгах, ингэхдээ газар зүйн бүслүүр, байгаль, цаг уурын онцлогийг харгалзан үзэж 1 долоо хоногийг урагшлуулж, хойшлуулах байдлаар уян хатан зохицуулах боломжтой.

БАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН БҮТЭЦ, ХЭВ ШИНЖ34 Боловсролын хүрээлэнгийн СХСС-ын “ЕБС-д тогтвортой мөрдөх хичээлийн жилийн бүтцийн төсөл”-ийн судалгааны товч танилцуулга, 2019 оны 04-р сар

58

Монгол Улсын ерөнхий боловсролын тогтолцоо сүүлийн 15 жилийн хугацаанд 10,11 жилээс 12 жилд шилжих шилжилтийн томоохон үеийг туулж, 2019-2020 онд 12 жилийн тогтолцоонд бүрэн шилжиж дуусах юм. Энэ нь тус салбарт цөөнгүй сорилтуудыг тавьж байгаагийн нэг нь ЕБС-ийн бүтэц, байршил, хэв шинжийг судалгаанд суурилан дахин оновчтой болгох буюу угтаа боловсролын хүртээмж, чанар, үр ашгийг аль болох бага зардлаар үр ашигтай төлөвлөх, Монгол улсын газарзүйн аль ч бүсэд боловсролын эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэрийг хангах тухай асуудал юм. Тодруулбал, хаана, хэдэн жилийн, ямар хэв шинжийн сургууль байгаа нь болон байгуулах нь тодорхойгүй, ерөнхий боловсролд оруулсан хөрөнгө оруулалтын үр дүн хангалтгүй байгаа нь сургалтын чанарт сөргөөр нөлөөлж байгаа35-г сүүлийн жилүүдэд хийсэн судалгааны дүн харуулж байна.

Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүтэц, байршил, хэв шинжийн судалгааг 1995-1997, 2011-2012 онд БШУЯ (тэр үеийн нэрээр)-ны захиалгаар хийсэн бөгөөд сүүлийн судалгааны үр дүнд ①. ЕБС-ийн бүтэц, байршил, хэв шинжийг тодорхойлох сургуулийн зураглал (school mapping)-ын онол, арга зүйг Монголын нөхцөлд тохируулан боловсруулж, ашиглах зөвлөмжийн хамт гаргасан, ② ЕБС-ийн бүтэц, байршил, хэв шинжийн судалгааг бүсчилсэн хөгжлийн бодлоготой уялдуулан судалсан, ③ Хүн ам зүйн болон бүсийн хөгжлийн 2016 он хүртэлх прогнозод үндэслэн, ④ ЕБС-ийн бүтэц, хэв шинж, байршлын зураглалыг газар зүйн мэдээллийн систем (GIS) 2011 ба 2016 онуудаар харьцуулан ашиглан гаргасан байна36.

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН БҮТЭЦБоловсролын тухай хуульд заасны дагуу бага, дунд боловсрол нь бага, суурь, бүрэн дунд гэсэн 3 шатлалтай. Эдгээр шатлалын боловсролыг бүхэлд нь эсвэл аль нэг болон хэд хэдэн шатлалын боловсрол эзэмшүүлдэг бүтэц, хэв шинжээрээ ялгаатай хэд хэдэн хувилбарын ерөнхий боловсролын сургуулиуд байдаг. Бага, дунд боловсролын тогтолцооны бүтэц нь ЕБС-д суралцах хугацаагаар тодорхойлогддог.37

Бага, дунд боловсролын тухай хууль (2002 он)-д Монгол Улсын ерөнхий дунд боловсролын 4+4+2 гэсэн хуучин бүтцийг өөрчлөн бага боловсролыг 5, суурь боловсролыг 9, бүрэн дунд боловсролыг 11 жил (5+4+2)-д тус тус эзэмшүүлэхээр, хүүхдийг сургуульд элсүүлэх насыг 8 байсныг 7 болгосон. Тус хуулийн 2006 оны өөрчлөлтөөр Монгол Улсын ерөнхий дунд боловсролын 6+3+3 гэж өөрчлөн бага боловсролыг 6, суурь боловсролыг 9, бүрэн дунд боловсролыг 12 жилд эзэмшүүлэхээр, хүүхдийг сургуульд элсүүлэх насыг 7 байсныг 6 болгосон. Хамгийн сүүлд буюу 2012 оны

Бага, дунд боловсролын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар “Бага боловсролыг 5, суурь боловсролыг 9, бүрэн дунд боловсролыг 12 жилд тус тус эзэмшүүлнэ” гэж зааснаар ерөнхий боловсролын сургууль 5+4+3 бүтэцтэй болсон. Эдгээр өөрчөлтүүд нь дэлхийн жишигт нийцүүлэх гэсэн том зорилгын дор хийгдэж байгаа гэх боловч өмнө нь ч сургуулийн бүтцийн өөрчлөлтийг олон удаа хийж (хүснэгт 1.2.7) байжээ.

35 БХХ-2., Тендерийн баримт бичиг 37., БСШУЯ., Бага, дунд боловсролын салбарын судалгаа., 908 дугаарт архивын материал., 2005 он36 “Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүтэц, байршил, хэв шинж” төслийн судалгааны тайлан, УБ 37 Монгол Улсын боловсролын суурь мэдээллийн тайлан, 2019

59

Хүснэгт 1.2.12. Ерөнхий боловсролын бүтэц, хэв шинжийг өөрчилсөн байдал (1921-2014)Өөрчил-сөн он

Сургуулийн бүтэц, өөрчлөлт

Бодлогын чиглэл, эрх зүйн баримт бичиг Хэв шинж

1921 Анхны бага сургууль /4-жил/

Сургууль гэгээрлийн ажил шинээр байгуулагдаж бэхжин хөгжсөн үе /1921-1940 он/ АЗГ –ын 12-р хурлын тогтоол, БНМАУ бага сургуулийн дүрэм гаргасан

1921-11-02 нд 2 багш , 40 сурагчтай нээн ажиллуулсан. Төрийн сургуулиар ерөнхий эрдмийн цөөн тооны хичээл орж байсан

1923 Анхны дунд сургууль /7 жил/

Анхны бүрэн бус дунд сургууль, 1923 онд бага, дунд сургуулийн дүрмийг шинэчилж гаргасан, Энэ үед боловсролын байгууллага бэхжин боловсролын салбар биеэ даан хөгжсөн явдал нь энэ үеийн хамгийн том ололт болсон байна.

1923 онд 15 сургууль 590 хүүхэдтэй байсан.

1938 Анхны бүрэн дунд сургууль 3+4+3

10 жилийн анхны сургууль УБ байгуулагдсан. Улсын сургуулиудыг нэмэгдүүлэх, зуны сургуулиудыг хаах шийдвэр гарсан

109 сургуульд 9570 хүүхэд суралцаж анхны бүрэн дунд боловсрол олгох сургууль байгуулагдсан.

1940 4+3+3 1951 оны намар бүх аймгийн төвд 10 жилийн сургуультай болсон байна. СНЗ –ийн 1940-04-12 бүх сумыг дунд сургуультай болгох шийдвэр гаргасан

1941 оны байдлаар 331 ерөнхий боловсролын сургууль, үүний дотор 10 жилийн сургууль 1, 7 жилийн сургууль 152, дээд сургууль 1 байлаа Бүх нийтийн анхан шатны боловсролтой болгох зорилтыг хэрэгжүүлсэн үе /1941-1957 он/

1958 4+5+2 СНЗ–ийн 1958-06-04 тогтоолоор сургуулийн насны хүүхдүүдийг заавал 7 жилийн боловсрол олгож байх.

1963 4+4+3 /2/ 1962-1963 оны хичээлийн жилээс эхлэн сургуулийн шинэ системд шилжүүлэх, ЕБС –ийг 8 , 11 жилийн ЕБ, хөдөлмөр полтехникийн сургууль болгон өөрчилж 11 жилийн сургуулиар сурагчид мэргэжил олгох сургалтыг эхлүүлсэн.

Бүх нийтийг бүрэн дунд боловсролтой болгох зорилтыг хэрэгжүүлсэн үе 1958-1986 он1965 онд 11 жилийн сургуулийг 10 болгон өөрчилсөн, //1967-1963/ Тусгай хэрэгцээт боловсролыг эзэмшүүлэх бодлогын хүрээнд анх удаа сургууль байгуулах шийдвэр гарсан.1963 он Математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалт анх УБ хотын 2-р 10 жилийн сургуульд 9-р ангид эхэлсэн. Энэ нь сургуулийн хэв шинжийг төрөлжсөн, гүнзгийрсэн албан ёсоор эхлүүлсэн ажил байв.

1971 4+4+2 ЕБС -503, хүүхэд 245883СНЗ №288 тусгай сургууль байгуулах шийдвэр гарсан.

1973 3+5+2 1963 оны 8,10, ХЕБС –ийн дүрмүүдийг өөрчлөн “ЕБС –ийн шинэ дүрэм гаргасан

1982 4+4+2 АБ –ын хууль АИХЧ –аас гаргасан

1991 6+2+2 БНМАУ-ын хууль, Боловсролын хуулийн 2 дугаар бүлгийн 10 зугаар зүйлийн 2: Ерөнхий боловсролын сургууль нь 6 жилийн анхан шатны, 8 жилийн үндсэн, 10 жилийн дунд ...

Боловсролын хууль, 10.2-т ...мэргэжилд бэлтгэх 9 жилийн, төрөлжүүлсэн болон тусгай сургууль гэсэн хэв шинжтэй байна.

1995 4+4+2 Боловсролын талаар төрөөс баримтлах бодлогoд ЕБС–ийг төрөлжүүлж, гүнзгийрүүлсэн хэв шинжтэйгээр хөгжүүлэхийг дэмжих. /3,8/

БТХ –д нэмэлтээр / ЕБС –нь бага, дунд гэсэн хэв шинжтэй, ердийн тусгай, гүнзгийрүүлсэн болон төрөлжсөн сургалттай байна.

2002 5+4+2 2002-05-03. Бага, дунд боловсролын тухай хуулийн 12.1. “Ерөнхий боловсролын сургууль нь боловсролын стандартаар тогтоосон бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол эзмшүүлэх сургалтын байгууллага мөн”.

Тус хуулийн 12.3-т ЕБС–нь ердийн, мэргэжлийн, гүнзгийрүүлсэн, тусгай гэсэн хэв шинжтэй байна.

2006 6+3+3 2006-12-08. Бага, дунд боловсролын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн 3 дугаар зүйл. “Бага, дунд боловсролын тухай хуулийн 7.2-ын “5” гэснийг “6”, “11” гэснийг “12”... гэж өөрчилсүгэй.

Хэв шинжийг 2002 онд баталснаар үлдээсэн.

2012 5+4+3 Бага боловсролыг 5, суурь боловсролыг 9, бүрэн дунд боловсролыг 12 жилд тус тус эзэмшүүлнэ.

2012-05-09 Бага, дунд боловсролын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар :ЕБС нь ердийн төрөлжсөн, гүнзгийрүүлсэн, тусгай, олон улсын хөтөлбөрийн сургалттай гэсэн хэв шинжтэй байна:.

Эх сурвалж: Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүтэц, байршил хэв шинж судалгааны тайлан, 2012

60

Ерөнхий боловсролын бүтцийг ойр ойрхон өөрчилсөн нь боловсролын тогтвортой хөгжих боломжийг алдагдуулсан сөрөг үр дагаврыг бий болгосон, үүнд:

- Сургуулийн удирдах ажилтан багш, ажиллагчдын тогтвор суурьшилт, бүрэлдэхүүний чанарт сөргөөр нөлөөлсөн

- Сургалтын төлөвлөгөөнд өөрчлөлт орж, түүний уламжлагдах чанар алдагдах, хичээл шалгалтын тоо өөрчлөгдөх, сурагчдын сурах хэвийн үйл ажиллагаа алдагдах нөхцөл бий болсон

- Сургалтын хөтөлбөр, судлагдахууны агуулга өөрчлөгдсөнөөр сурах бичгийг тухай бүр хэвлэх (үргүй зардал гарах), сурах бичгээ хэвлэж амжихгүй сурах бичиггүй хичээллэх зэргээр сурагчдын сурах эрхээ эдлэхэд сөргөөр нөлөөлөх үзэгдэл гарч байв гэж уг тайланд дурджээ. Гэсэн хэдий ч Монгол Улс бага, дунд боловсрол эзэмшүүлэх хугацааг дэлхийн улс орнуудын жишигт хүргэж, 12 жилийн тогтолцоонд шилжсэн нь сүүлийн 10 гаруй жилд боловсролын салбарт олсон ололт амжилтын нэг юм (зураг 1.2.7).

Зураг 1.2.31. Дэлхийн улс орнуудын бага, дунд боловсролын системийн бүтэц

Ашигласан эх сурвалж: http://uis.unesco.org/en/

2018-2019 оны хичээлийн жилд Боловсролын хүрээлэнгээс хийсэн “Ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйл”-ийн судалгааны тайланд дурдсанаар “Ерөнхий боловсролын сургуулийн мэдлэг, чадварыг үнэлэх даалгаврын гүйцэтгэлд сургуулийн байршил, өмчийн хэлбэр болон нийгэм эдийн засгийн нөхцөл байдал нөлөөлж байна”38 гэжээ. Үүнийг судалгааны дараах баримт, нотолгоо харуулж байна. Үүнд:

- Хот, хөдөөгийн сургуулийн сурагчдын англи хэлний мэдлэг ялгаатай нь харагдлаа (p<0.01). Улаанбаатар хотын сурагчдын даалгаврын гүйцэтгэлийн хувь аймаг, сумын сургуулийн сурагчидтай харьцуулахад илүү байна;

38 Судалгааны түүвэрт хамрагдсан хүмүүсийн тоо

БСУГ мэргэжилтэн Сургуулийн удирдлага Багш Эцэг эх суралцагчидбага дунд ахлах

36 90 1370 2440 804 635 595

61

- Сургуулийн өмчийн хэлбэрээс хамааран бага ангийн сурагчдын мэдлэгээ хэрэглэх чадварыг илрүүлэх даалгаврын гүйцэтгэл математик (r=.265**; p<0.01), хүн ба байгаль (r =.211**; p <0.01), монгол хэл (r=.300**; p<0.01); хөгжмийн хичээлүүд (r=.268**; p<0.01)-ээр статистик ач холбогдолтой ялгаатай байна. Харьцуулсан үр дүнгээс харахад, хувийн өмчийн сургуулийн сурагчдын гүйцэтгэл төрийн өмчийн сургуулийнхаас илүү байна;

- Хамаарлын шинжилгээгээр сурагчдын гүйцэтгэлд эцэг, эхийн боловсрол (p<0.01), өрхийн сарын дундаж орлого (p<0.01), хичээлд суугаагүй өдрүүд (p<0.01) нөлөөлсөн байна. Эцгийн боловсролын түвшин ахих тутам сурагчдын сорилын гүйцэтгэл сайжирсан байна39 гэжээ.

Боловсролын хүрээлэнгийн Хүний хөгжлийн судалгааны сектор 2014-2017 онд “Монголын хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтийн технологийг сургалтын практикт нэвтрүүлэх нь” төслийн суурь судалгаа хийж 6-21 настай монголын хүүхэд залуучуудын бие бялдар, танин мэдэхүй, нийгэмшлийн хөгжлийн оцнлог, түүнд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлд үндэслэн сургалтын аливаа үйл ажиллагааг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, үр дүнг тооцох ёстой гэж зөвлөмжилжээ40. Улмаар, “6-10 насыг олон улсад хүүхэд насны дунд үе гэж үзнэ. Хүүхдүүд сургуульд элсэж, харилцааны хүрээ өргөсөж найз нөхөдтэй болж, бие бялдар, танин мэдэхүйн чадварт суралцан, бие даасан байдал нь нэмэгдэж, сурах үйл ажиллагаа давамгайлах хандлагатай болдог. Бие бялдрын өсөлтийн хувьд охид, хөвгүүдийн хооронд онцын ялгаа байхгүй байна, жилд дунджаар 5-9 см өндөр болж, биеийн жин нь 2-3.5 килограммаар нэмэгддэг. Танин мэдэхүй, хэл ярианы хөгжлийн хувьд 6-10 настай хүүхэд оюуны бодит үйлдлийн шатанд байдаг, тэд сэтгэн бодож буй зүйлээ бодитоор мэдрэх, эсвэл өмнө нь бодитоор мэдэрсэн байдаг. Нас нэмэгдэх тусам (11 наснаас) танин мэдэхүйд хийсвэрлэл бий болно. Нийгэмшихүйн хувьд 6-10 настай хүүхэд бусдаас ялгаатай хүн болохоо мэдэрч, өөрийн хүч чадалдаа итгэдэг. Бусдын байр суурин дээр өөрийгөө тавьж ойлгох чадвар хөгждөг үе” гэжээ. Энэхүү судалгааны үр дүнгээс авч үзэхэд бага боловсрол эзэмшүүлэх хугацааг 5 жил байхаар сонгох нь 6-10 насны хүүхдийн танин мэдэхүй, бие бялдар, нийгэмшихүйн хөгжлийн үе шаттай нийцэж байна гэж үзэх үндэстэй.

Сургуулийн бүтцийг тогтоох өөр нэг үндэслэл нь сургуулийн байршил, хэмжээ юм. Сургуулийн байршил нь хүн ам сийрэг, цөөн байдаг хөдөө орон нутгийн хувьд онцгойлон авч үзвэл зохих “сургуулийн насны хүүхэд боловсролын үйлчилгээ хүртэх эсэх тухай асуудал нь зөвхөн биеэр сургуульд хамрагдах боломжоос гадна эдийн засаг, нийгэм-соёлын бусад хүчин зүйлтэй холбоотой концепц” болохыг анхаарч үзэх шаардлагатай. Үүнд, сургууль ба гэр хүртэлх зай, зарцуулагдах хугацаа, тээврийн хэрэгсэл, тухайн орон нутгийн байгаль, газар зүйн онцлог (уул, даваа, ус гол гэх мэт бартаа саад)-ийг тооцсон хамран сургах тойргийг тогтоох, нөгөөтэйгүүр сургуулийн хүчин чадлын стандарт ба хамгийн их, хамгийн бага хэмжээг тооцох нь бага, дунд боловсролын системийн дотоод үр ашгийг оновчлох асуудалтай холбоотой.41 Энэ нь эдийн засгийн тооцоо, судалгааны үр ашигтай хуваарилалтын үндэс болно. Иймд ерөнхий боловсролын сургуулийн бүтцийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тодорхойлж, дотоод үр ашгийг оновчтой төлөвлөхөд дараахь судалгаа, тооцоо шаардлагатай болж байна. Үүнд:

39 “Ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйл” судалгааны тайлан, 70,76-р хуудас40 “Монголын хүүхэд, залуучуудын хөгжлийг дэмжих нь”, Зөвлөмжийн 4, 7, 16-р хуудас, УБ201841 “ЕБС-ийн бүтэц, байршил, хэв шинж” төслийн судалгааны тайлан,

62

1. Бага, дунд, бүрэн дунд боловсролын сургалтын хөтөлбөрийн агуулгын багтаамж нь тухайн насны хүүхдийн бие бялдар, танин мэдэхүй, нийгэмшихүйн онцлогт тохирсон эсэхийг тогтоох судалгаа

2. Тухайн бүсийн онцлог, байгаль, нийгэм, эдийн засаг, дэд бүтэц, соёлын хүчин зүйлээс хамааралтай сургуульд хамрагдах боломжийг судлах

3. Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүртээмж (байршил, хүн амын нягтрал, сийрэгжилтэй хамааралтай сургуулийн хэмжээ, түүний хүчин чадлын ашиглалт)-ийг тодорхойлон судлах эдгээр болно.

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН ХЭВ ШИНЖМонгол улсын Бага дунд боловсролын тухай хуулийн 2012 оны шинэчилсэн найруулгаар “ЕБС нь ердийн, төрөлжсөн, гүнзгийрүүлсэн, тусгай, олон улсын хөтөлбөрийн сургалттай гэсэн хэв шинжтэй байна” (12.3) гэж хуульчлан тогтоосон байна.

Гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургуулийн тодорхойлолт: 2002 онд батлагдсан Бага, дунд боловсролын тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлд “Шинжлэх ухааны нэг буюу хэд хэдэн чиглэлээр бүх нийтийн ерөнхий боловсролын стандартаас давсан агуулгаар сургалт явуулдаг сургуулийг гүнзгийрүүлсэн сургалттай ерөнхий боловсролын сургууль гэнэ” гэж тодорхойлсон байна. 2012 онд шинэчлэгдсэн хуульд “Бүх нийтийн ерөнхий боловсролын агуулгаас давсан агуулга бүхий Боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагаас баталсан хөтөлбөрөөр явуулж буй сургалтыг гүнзгийрүүлсэн сургалт гэнэ” гэжээ.

Төрөлжсөн сургалттай сургуулийн тодорхойлолт: 2002 онд батлагдсан Бага, дунд боловсролын тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлд “Суралцагчид бага, суурь, бүрэн дунд болон мэргэжлийн боловсрол эзэмшүүлэх сургалтыг хослон явуулдаг сургалтын байгууллагыг мэргэжлийн сургалттай ерөнхий боловсролын сургууль гэнэ” гэж тодорхойлсон байна. Хөгжим, бүжиг, дүрслэх урлаг, биеийн тамир, техник, технологи зэрэг чиглэлээр суралцагчийн авьяас, чадварыг багаас нь хөгжүүлэх тусгай хөтөлбөрийн дагуу сургалт явуулна. 2012 онд шинэчлэгдсэн хуульд “мэргэжлийн сургалт”-ыг “Урлаг, спорт, зохион бүтээх зэрэг чиглэлээр суралцагчийн авьяас, чадварыг багаас нь хөгжүүлэх зорилгоор байгуулсан ерөнхий боловсролын сургуульд тусгай хөтөлбөрийн дагуу явуулж байгаа сургалтыг төрөлжсөн сургалт гэнэ” гэж өөрчилсөн байна.

Тусгай сургалттай сургуулийн тодорхойлолт: Бага, дунд боловсролын тухай хуулийн 13.1-д “Ерөнхий боловсролын тусгай сургууль нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдэд сэргээн засах үйлчилгээ үзүүлж, бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол, мэргэжил эзэмшүүлэх сургалтын байгууллага мөн” гэжээ.

Олон улсын хөтөлбөрийн сургалттай сургууль: Боловсролын тухай хуулийн 3.1.13-д олон улсын хөтөлбөрийн сургалттай ерөнхий боловсролын сургууль” гэж олон улсад нийтлэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн ерөнхий боловсролын хөтөлбөрөөр хичээллэдэг сургуулийг хэлнэ гэжээ.

Хүснэгт 1.2.8-аас харахад хэв шинжийн хувьд ердийн хэв шинжтэй сургууль 2014- 2018 онд 75-аар нэмэгдэж, гүнзгийрүүлсэн хэв шинжтэй сургууль 33-аар буурсан байна.

63

Хүснэгт 1.2.13. Ерөнхий боловсролын сургууль (хэв шинжээр)Хэв шинж

Бүгд хот хөдөө Бүгд ердийнмэргэжлийн

гүнзгий рүүлсэн

тусгайолон улсын хөтөлбөр

2014-2015 762 214 548 762 633 14 100 6 92015-2016 768 215 553 768 662 14 81 6 52016-2017 778 226 552 778 684 15 66 6 72017-2018 798 241 557 798 705 16 63 6 82018-2019 803 245 558 803 708 15 67 6 7

Сургуулийн хэв шинжийн тухай ойлголт, тодорхойлолт, хэрэглээ (хамрагдалтын түвшин, багшлах боловсон хүчний чадавх, төлбөр, дэмжлэг г.м)-ний талаар цаашид гүнзгийрүүлэн судалж, БТХ-ийн заалтыг боловсронгуй болгох шаардлагатай.

1.3. ДүгнэлтДАВУУ БОЛОН СУЛ ТАЛ

Датуу тал Сул тал1 Монгол Улсын төрөөс хүн амын өсөлтийг

дэмжих бодлого баримталж ирсний үр дүнд хүн ам, түүний дотор сургуулийн насны хүн ам 2030 онд одоогийнхоос 27 хувиар өснө.

Сургуулийн насны хүн амын өсөлтийн динамик, ялангуяа бага, суурь, бүрэн дунд боловсролд хамрагдах насны хүн амын динамикийг харгалзан Улаанбаатар хотын сургуулиудын ачаалал нэмэгдсэн.

2 Хүн амын ядуурлын түвшин ихэссэн байхад 6-14 насны хүүхдийн сургууль завсардалт буурсан нь төрийн зүгээс бага, дунд боловсролд хүчтэй анхаарч, бодлого, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлсэн нь нөлөөлсөн.

2014 ба 2016 оны статистик үзүүлэлтээр хүн амын ядуурлын түвшин 8 пунктээр нэмэгдсэн, улам нэмэгдэх хандлагатай.

3 ТХЗ-2030-ын 4-р зорилтыг хэрэгжүүлэхэд нийгмийн бүх бүлгийн сургуулийн насны хүүхдийг, түүний дотор хөгжлийн бэрхшээлтэй, үндэсний цөөнх гэгдэх хэл соёлын ялгаатай хүүхдүүдийг тэгш хамран сургах бодлогод чиглэсэн эрх зүйн орчныг бүрдүүлж байна.

Хүн амын ядуурлын түвшин ихсэж буйтай холбоотой ажил эрхлэг, амьжиргаагаа залгуулах, нийгмийн үйлчилгээний давуу боломж (ялангуяа, боловсролын)-ийг хүртэх зорилгоор хөдөө орон нутгаас хот, суурин газарт шилжих, хотжих үзэгдэл нэмэгдсэн нь цөөн тооны шилжигч хүүхдүүдийн сургууль завсардах шалтгаан болж байна.

4 Монгол Улс ХХИ-ийн боловсролын үзүүлэлтээр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол эзэмшилтийн хувь, бүрэн дунд боловсролыг үнэ төлбөргүй олгодог улс орны жагсаалтад эзлэх байраар дэлхийн 128 орноос эхний 53-т эрэмбэлэгдсэн.

ХХИ-т багтах боловсролын индекс өсөхөд жендэрийн индекс буурч байгаа нь хүн амын доторх эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн боловсрол эзэмших ялгаа их байгааг харуулж байна. Ялангуяа, боловсролын түвшин ахих тутам эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь багасч байна.

5 БСШУС-ын сайдын 2018 оны А/453 дугаар тушаалаар ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтын төлөвлөгөөнд “Эрүүл мэнд” хичээлийг IY-XII ангид үзэх болсон нь өсвөр насныхны эрүүл мэнд, нөхөн үржихүйн боловсролд анхаарсан алхам болсон.

Монгол Улсад байгалийн аюулт үзэгдэл, цаг уурын өөрчлөлт (дулаарал, цөлжилт, агаарын бохирдол г.м)-өөс шалтгаалж хүүхдийн хэвийн нөхцөлд сурах эрх зөрчигдөж, эрүүл мэнд, өсөлт хөгжилд сөргөөр нөлөөлөх хандлагатай.

6 Улс орны макро эдийн засгийн үзүүлэлтийн нэг болох ДНБ 2010 оны зэрэгцүүлэх үнээр өссөн нь нэг хүнд ногдох боловсролын зардал өсөхөд нөлөөлсөн.

Гэсэн хэдий ч улсын нэгдсэн төсвийн нийт зардалд боловсроын зардлын эзлэх хувь дорвитой өсөөгүй байна.

64

7 Даяаршлыг дагаад хэл соёлын олон талт байдал үүсч буй өнөө үед Монгол хэл, соёлын нэгдмэл төрх байдлыг алдахгүй байх бодлогыг төрөөс баримталж, Монгол хэлний тухай хууль баталж, бага, дунд боловсроын бүх түвшинд эх хэл соёлоо эрхэмлэдэг, үндэсний ухамсар сэтгэлтээтэй монгол иргэн төлөвшүүлэх суралцахуйн зорилтуудыг хэрэгжүүлж байна.

Казах, тува зэрэг үндэсний цөөнхийн хүүхдэд хос хэлний боловсрол олгох бодлого баримталж буй ч хэл, соёлын ялгаатай байдлаас үүдэн дараагийн шатны сургуульд элсэн орох шалгалтын үр дүн хангалтгүй, мөн хилийн чанадад амьдарч буй монгол хүүхдийн эх хэлний асуудал зэрэг бэрхшээл байсаар байна.

8 Бага, дунд боловсролыг хөгжүүлэх эрх зүйн орчин үндэсний болон салбарын түвшинд бүрдсэн ба 2008 оноос хойш тухайн салбарт гарч буй системийн буюу тогтолцооны шилжилтүүдтэй холбоотой тухай бүрд эрх зүйн зохицуулалтуудыг хийсээр ирсэн.

Бага, дунд боловсролыг хөгжүүлэх бодлого, хөтөлбөр, төлөвлөгөөнүүдийг хэрэгжүүлэх механизм, хяналтын тогтолцоо тодорхойгүй, улс төрийн хараат байдлаас шалтгаалж сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөөнд олон удаагийн өөрчлөлтүүдийг хийсэн нь системийн тогтвортой байдлыг алдагдуулсан.

9 Сургуулийн насны хүн амын өсөлт, хамран сургалт нэмэгдсэнтэй холбоотой ЕБС-ийн тоо 2009 онтой харьцуулбал 5.9 хувиар нэмэгдсэн.

ЕБС-ийн тоог нэмэгдүүлсэн ч Улаанбаатарын бүсийн ЕБС-иудын ачааллыг дорвитой бууруулж чадаагүй.

10

Монгол Улсад бага, дунд боловсролын дэд салбарын системийн өөрчлөлт буюу 10-аас 11 жил, 11-ээс 12 жилийн тогтолцоонд шилжих шилжилтүүдийг богино хугацаанд амжилттай хэрэгжүүлсэнтэй холбоотой сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөөнд тухай бүр зохицуулалт, өөрчлөлтүүдийг хийж ирсэн.Монгол Улс бага, дунд боловсрол эзэмшүүлэх хугацааг дэлхийн улс орнуудын жишигт хүргэж, 12 жилийн тогтолцоонд шилжсэн нь сүүлийн 10 гаруй жилд боловсролын салбарт олсон ололт амжилтын нэг юм

Бага, дунд боловсролд хамрагдах нас 8 байсныг 7, 7 байсныг 6 болгож, суралцах хугацааг ихэсгэсэн нь тухайн дэд систем өргөсөх үндсэн шалтгаан болсон. Сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөө зэрэг бага, дунд боловсролын сургалтын үндсэн баримт бичгүүдийн өөрчлөлтүүд нь багшийн бэлтгэл, сурах бичгийн боловсруулалтад хугацаа шаардаж байсан боловч дараа, дараагийн өөрчлөлтүүд хийгдсэнээр сургалтын тогтвортой үйл ажиллагааны горимыг алдагдуулж, түүний чанар, үр дүнд сөргөөр нөлөөлсөн42.

11

Бага, дунд боловсролын тухай хуулийн 2012 оны нэмэлт өөрчлөлтөөр ерөнхий боловсролын сургуулийн бүтэц 6+3+3 байсныг 5+4+3 болгон өөрчилж, ердийн, төрөлжсөн, гүнзгийрүүлсэн, тусгай, олон улсын хөтөлбөрийн сургалт бүхий хэв шинжтэй байна гэж заасан.

ЕБС-ийн бүтэц, байршил, хэв шинжийг шинжлэх ухааны үндэслэл, судалгаа, нотолгоонд тулгуурлан, улс орны онцлог, сургуулийн насны хүүхдийн нас, бие, сэтгэхүйн онцлогт тохируулан тогтоох асуудал дутагдаж байна.

БЭРХШЭЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ1. Монгол Улсын нийгэм, хүн ам зүй, эдийн засаг, засаглалын тогтворгүй байдал,

хөгжлийн явц удаан байгаа нь бага, дунд боловсролын дэд салбарын хөгжлийн бодлогын хэрэгжилтэд шууд сөргөөр нөлөөлж буй тул 2030 он хүртэлх ТХБ-2030_4-ийн зорилтуудад чиглэсэн салбар дамнасан, бусад салбарын дэмжлэгт түшиглэсэн боловсролын бодлого, төлөвлөлтийг хэрэгжүүлэх

2. Хүн амын төвлөрөл, суурьшил, нягтрал ихтэй Улаанбаатарын бүст бага, дунд боловсролын хэт ачааллыг багасгах, үүний тулд сурагч, багшийн харьцааг 35,

42 Энэхүү дүгнэлтийн баталгаа, нотолгоог “Бага, дунд боловсролын чанар, тогтолцооны чадавхи, менежмент” гэсэн гуравдугаар бүлэгт тодорхой дурдсан болно.

65

сургуулийн ээлжийн коэффициентийг 1.5 байхаар сургуулийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх

3. Боловсрол дахь жендэрийн тэгш бус байдал, ялангуяа суурь боловсролын элсэлтээс бүрэн дунд боловсролыг төгсөж их дээд сургуульд элсэх хүртэлх үе шатанд хөвгүүдийн амжилтыг ахиулахад чиглэсэн бодлого, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх

4. ЕБС-ийн бүтэц, байршил, хэв шинжийг тогтоох суурь судалгаа хийж, жил бүр өгөгөдөл, мэдээллийн санг шинэчилдэг байх

5. Боловсролын хүрээлэнд боловсролын статистик мэдээлийн боловсруулалтын нэгжтэй болох

6. Монгол Улс 2021 онд олон улсын PISA шалгалтад анх удаа хамрагдаж дүн нь 2022 онд гарах тул үр дүнд анализ хийж, бага, дунд боловсролын хөтөлбөр судлалын суурь судалгааг 2021-2023 онд дуусгах, олон улсын хөтөлбөрийн харьцуулсан судалгаанд үндэслэн бага, дунд боловсролын хөтөлбөрийн шинэчлэл, сайжруулалтыг системийн тогтвортой байдлыг алдагдуулахгүйгээр хийх

ОЛОН УЛСТАЙ ХАРЬЦУУЛСАН ДҮГНЭЛТ1. Монгол Улсын нийгэм, хүн ам зүйн 2009-2018 оны төлөв байдлаас авч үзвэл хүн амын

жилийн дундаж өсөлт 1.9 хувь, сургуулийн буюу 6-17 насны хүн амын жилийн дундаж өсөлт 1.3 хувь байгаа ба 2030 он гэхэд нийт хүн ам 3.970 саяд хүрнэ. Энэ үзүүлэлтээр авч үзвэл хүн амын өсөлтийн уламжлалт хэв шинжтэй43 улс орны тоонд багтана. Монгол хүний дундаж наслалт 69.5 байгаа нь дэлхийн хүн амын дундаж наслалт (66 нас)-аас өндөр байна.

2. Харин нийгмийн бусад үзүүлэлт болох хүн амын ядуурлын түвшин, хотжих үзэгдэл буурахгүй харин ч өсөх хандлагатай байгаа нь бага, дунд боловсролын завсардалтад төдийлөн нөлөөлөөгүй онцлогтой. Тодруулбал, Боловсролын хяналт шинжилгээний 2017/18 оны дэлхийн тайланд дурдсанчлан дэлхийн дунд сургуулийн насны хүн амын 90 хувийг төлөөлсөн 128 орны мэдээллээс үзэхэд сургууль төгсөгчдийн үзүүлэлтээр манай улс 53 дугаар байрт эрэмбэлэгдсэн байна.

3. ХХИ-ээр бүс нутгийн хэмжээнд жил дараалан тасралтгүй өссөөр 2018 оны байдлаар 0.741 гэсэн үзүүлэлтээр дэлхийн 189 орноос 92 дугаар байрт эрэмбэлэгдэн хүний хөгжлийн түвшин өндөртэй улс орнуудын ангилалд орсон ба жендэрийн тэгш бус байдлыг харгалзуулан тооцоход энэ үзүүлэлт 14-өөр ухарч 106 дугаар байрт эрэмбэлэгдэж байна. Эндээс үзвэл боловсрол дахь жендэрийн ялгаа их байгаа юм.

4. Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт 2016 онд 1.2 хувь, 2017 онд 5.1 хувь, 2018 оны эхний улиралд 6.1 хувьд хүрч огцом сэргэж байгаа нь дэлхийн зах зээл дээрх уул уурхайгаас олборлох түүхий эдийн үнэ өндөр байгаатай холбоотой хэдий ч эдийн засгийн суурь бүтцийн эмзэг байдлыг арилгах тал дээр анхаарах, хүндээ хөрөнгө оруулах, институцыг бэхжүүлэх ... нь эдийн засгийг төрөлжүүлэх оновчтой арга болохыг дэлхийн банкны тайланд зөвлөмжилжээ.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: БАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ХҮРТЭЭМЖ, ДОТООД ҮР АШИГ

43 Төрөлт өндөр, нас баралт бага, ердийн өсөлт өндөр орнууд

66

2.1. Бага, дунд боловсролын хүртээмжБАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРАЛЦАГЧДЫН ТООНЫ ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ДИНАМИК Хүн амын боловсролын хэрэгцээнд системийн зүгээс үзүүлж буй хариу үйлдлийг хүртээмж гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл, боловсролын эрэлт хэрэгцээ ба нийлүүлэлтийн хоорондох хамаарлын үр дүнг “хүртээмж” гэнэ.

Засгийн газраас боловсролын салбарт бодлогын тэргүүлэх ач холбогдол өгч, суралцагчдын суралцах эрхийн баталгааг хангах, сургалтын орчин нөхцөлийг сайжруулахад бүх талын дэмжлэг үзүүлж байгаагийн үр дүнд боловсролын хүртээмж, чанар жилээс жилд дээшилж байна44. Бага, дунд боловсролын хүртээмжийг элсэлт, хамрагдалт, төгсөлт гэсэн үзүүлэлтүүдээр илэрхийлдэг.

Сүүлийн 10 жил буюу 2009-2010 оны хичээлийн жилээс 2018-2019 оны хичээлийн жилийн хооронд бага, дунд боловсролын суралцагчдын тооны өөрчлөлтийн динамикийг ① боловсролын түвшин (бага, суурь, бүрэн дунд), ② байршил (хот, хөдөө),③ сургуулийн өмчийн хэлбэр гэсэн үзүүлэлтүүдээр авч үзье. Энэ нь боловсролын хүртээмж нь боловсролын түвшин, байршил, өмчийн хэлбэрээс хамаарч байна уу, хаана, юунаас шалтгаалж хүртээмж тэгш бус байгааг илрүүлэх зорилготой. Монгол Улсын бага, дунд боловсролын систем нь 5+4+3 гэсэн бүтэцтэй. 2009-2018 оны хугацаанд бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын суралцагчдын тооны өөрчөлөлтийг авч үзэхэд (зураг 2.1.1) жилийн дундаж өсөлт бага ангид 1.8 хувь, дунд ангид 0.3 хувь, ахлах ангид 1.7 хувь тус тус байна.

Зураг 2.1.32. Сурагчдын тооны өөрчлөлтийн динамик (Бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

273966 265639 256584 245387 239289 251203 271687 288177 309355 327019

178671 172847 169275 155318 164633 158635 147031167674

176210 184017

69429 73727 79550 95418 93100 95978 11633796102

8718782114

522066 512213 505409 496123 497022 505816 535055 551953 572752 593150

бага суурь бүрэн дунд нийт

2015/16 оны X-XII ангид суралцагчдын тоо огцом өсөлттэй буюу өмнөх хичээлийн жилээс 20359-өөр ихэссэн байгаа юм. Байршлын хувьд (зураг 2.1.2) сурагчдын тооны жилийн дундаж өсөлт хотод 3.03 хувь (өссөн), хөдөөд -0.27 хувь байна.

44 Монгол Улсын боловсролын суурь мэдээллийн тайлан, “1.2. Бага, дунд боловсрол дэд бүлэг”, 93-р хуудас

67

Зураг 2.1.33. Суралцагчдын тооны өөрчлөлтийн динамик (байршлаар, 2009-2018)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

337715 327618 318547 308792 304698 303156 313551 318150 324501 328618

184351 184595 186862 187331 192324 202660 221504 233803 248251 264532

522066 512213 505409 496123 497022 505816535055 551953 572752

593150

Хөдөө Хот Нийт

Сургуулийн өмчийн хэлбэрээр авч үзэхэд (зураг 2.1.3) сурагчдын тооны жилийн дундаж өсөлт төрийн өмчийн сургуульд 1.2 хувь, төрийн бус өмчийн сургуульд 3 хувь байна. Сүүлийн жилүүдэд төрийн бус өмчийн сургуулиудын төрийн сургуульд эзлэх жин 5.3-аас 6.1 болж өссөнтөй холбоотой суралцагчдын тоо өссөн байж болох юм. Дээр дурдсан бүх үзүүлэлт нь сургуульд хамрагдах насны хүн амын өсөлттэй шууд хамааралтай гэж үзэж болно.

Зураг 2.1.34. Суралцагчдын тооны өөрчлөлтийн динамик (өмчийн хэлбэрээр, 2009-2018)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

494261 484878 477073 467918 468370 476676 504070 520201 537740 553562

27805 27335 28336 28205 28652 29140 3098531752 35012 39588

Төрийн өмчийн сургууль Хувийн өмчийн сургууль

Суралцагчдын тооны өөрчлөлтийн динамикийг ангиар авч үзэхэд (зураг 2.1.4) бага, дунд боловсролын 12 жилийн тогтолцоо руу шилжих шилжилтийн жилүүд (2008/09-2013/14)-д Y ангийн сурагчдыг YII анги руу дэвшүүлсэн учир энэ хугацаанд YI ангид элсэгч байхгүй байсан, харин YII ангид суралцагчийн тоо 2009/10 оны хичээлийн жилд огцом нэмэгдсэн шалтгаан нь 2004/05 оны хичээлийн жилд “0 бүлэг” ба “I анги” гэж 2 элсэлт авсан (тухайн хичээлийн жилд 2 бүлэг авсан) хүүхдүүдийн “0 бүлэг”-т байсан бүлэг нь Y ангиас YII ангид үсэрснээр I ангид элсэн орсон бүлэгтэйгээ (энэ бүлэг нь 2009/10 онд YI-аас YII ангид ердийнхөөр дэвшин суралцаж байсан) нийлж YII ангид суралцах болсонтой холбоотой (хүснэгт 1.2.5-ыг үзнэ үү). Энэ нь “шилжилтийн YIII”, “шилжилтийн бус YIII”, “шилжилтийн IX”, “шилжилтийн бус IX” гэж нэрлэгдэн зэрэгцэж явсаар 2013/2014 оны хичээлийн жилд шилжилтийн бус XI анги нь 11 жилийн тогтолцооны сүүлчийн төгсөгчид, харин “0 бүлэг”, “шилжилтийн XI” гэгдэх сурагчид дараа жил нь 12 жилийн тогтолцооны анхны төгсөгчид болсон юм. 2004/05 онд 7 настай “0” бүлэгт элсэн орсон хүүхдүүд 10-аас 11 жилийн тогтолцоо руу шилжих шилжилтэд хамрагдан 2005/06 онд II анги руу үсэрч, дараа нь мөн л 11-ээс 12 жилийн тогтолцоо руу шилжих шилжилтэд 2009/10 онд Y-аас YII анги руу үсэрч 2 удаа анги алгасан сурсан онцлогтой.

68

Зураг 2.1.35. Суралцагчдын тооны өөрчлөлтийн динамик (ангиар, 2009-2018)

I ангид дэвшин суралцагч

I-II ангид дэвшин суралцагч

II-III ангид дэвшин суралцагч

III-IY ангид дэвшин суралцагч

IY-Y ангид дэвшин суралцагч

Y-YI ангид дэвшин суралцагч*

YI-YII ангид дэвшин суралцагч**

YII-YIII ангид дэвшин суралцагч

YIII-IX ангид дэвшин суралцагч

IX-X ангид дэвшин суралцагч

X-XI ангид дэвшин суралцагч

XI-XII ангид дэвшин суралцагч***

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

50747

62079

57285

52918

50937

70594

78987

54453

74466

68395

139

46787

48941

61196

56568

52149

50388

44183

27079

40235

39184

156

46840

45397

48075

60285

55987

51562

49523

24709

20781

39500

131

48092

45410

44688

47524

38550

55398

50983

43481

34970

19472

167

55972

47092

44835

44261

47129

36815

22667

54671

48937

39200

10494

190

62367

54741

46279

44171

43646

46224

36283

22266

53861

39559

37126

19293

66048

61233

54426

46055

43925

43070

45884

35953

22124

42197

37933

36207

62245

65169

60928

54166

45837

43501

42750

45423

35690

17253

41410

37581

68238

61683

64899

60565

53970

45695

43153

42349

45013

29575

16771

40841

72520

68002

61417

64649

60431

53938

45103

42853

42123

36634

28879

16601

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/19

Тайлбар: *-2013/14 оны хичээлийн жилээс 12 жилийн шилжилт дуусч, Y-YI ангид дэвшин суралцагчтай болсон.

СУРГУУЛЬД ХАМРУУЛАХ БОЛОМЖИЙН ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ДИНАМИК (2009-2018)

Боловсролын системийн тоон хэмжээг үнэлж дүгнэхэд бохир45 болон цэвэр46 жин гэсэн хэмжигдэхүүнүүдийг тооцож, орон нутагт хамрагдалт ямар байгааг богино хугацаанд шинжлэх, харьцуулалт хийхэд хялбар болгодог. Бохир жин нь хамрагдалтыг хэтрүүлэн үнэлэх (ялангуяа, улиран суралцагч их байх тохиолдолд) хандлагатай байдаг бол цэвэр жин нь дутуу үнэлэх хандлагатай байдаг. Бага, дунд боловсролын хүртээмжийг гаргахын тулд элсэлт, хамрагдалт, төгсөлттэй холбоотой цэвэр, бохир жингийн өөрчлөлтийн динамикт анализ хийе.

ЭЛСЭЛТБага, дунд боловсролын элсэлтийн бохир ба цэвэр жинг түвшин бүрээр хүснэгт 2.1.1-д авч үзэв. Хүснэгтээс үзэхэд 2009/10 оны хичээлийн жилээс 2015/16 оны хичээлийн жил хүртэл бага боловсролын элсэлтийн бохир жин 100-аас дээш хувьтай байсан нь бага боловсролд эрт, эсвэл хожуу элсэгч тухайн жилүүдэд их байсныг илтгэнэ. Тэгвэл тухайн түвшний элсэлтийн цэвэр жинг авч үзэхэд бага боловсролд хамрагдвал зохих албан ёсны насаараа элсэгчдийн эзлэх жин 2010/11 оны хичээлийн жилд хамгийн өндөр 95.5 хувь байхад элсэлтийн бохир жин буурсан байгаа нь юм. Элсэлтийн бохир ба цэвэр жингийн зөрөө багасах нь эрт ба хожуу элсэлт буурах сайн талтай.

Суурь боловсролын хувьд элсэлтийн бохир жингийн динамикийг авч үзвэл (хүснэгт 2.1.1) 2013/14 оны хичээлийн жил нь энэ үзүүлэлтээр хамгийн доод утгатай (81 хувь), харин өмнөх жил буюу 2012/13 оны хичээлийн жил хамгийн дээд утгатай (119.8 хувь) байгааг

45 Хамран сургалтын бохир жинг gross enrolment rate (GER) гэх бөгөөд энэ нь тухайн түвшний нийт хамрагдсан хүүхдийн тоог тухайн түвшинд хамрагдвал зохих албан ёсны насанд харгалзах бүлэгт харьцуулж, хувиар илэрхийлнэ. 46 Хамрагдалтын цэвэр жинг net enrolment rate (NER) гэх бөгөөд тухайн түвшинд хамрагдвал зохих албан ёсны насаараа сурч байгаа сурагчдыг харгалзах насны бүлэгт байгаа хүүхдийн тоонд харьцуулж, хувиар илэрхийлнэ.

69

харж болно. 2013/14 оны бохир жингийн бууралтыг дараах 2 шалтгаанаар тайлбарлана. ① Тухайн жил нь 12 жилийн шилжилт дууссан жил байсан тул Y ангиас YII ангид үсрэлт болоогүй, харин YI анги (энэ нь 12 жилийн анхны 6 настай элсэгчид байсан) элсэлттэй болсон. YI ангийн эдгээр суралцагч нь 2008/09 оны 1-р ангийн (72-83 сартай буюу 2008 оны 9-р сарын 1-ний байдлаар 5 нас 6 сартайгаас 6 нас 5 сартай хүүхдүүд) шинэ элсэгчид гэгдэх боловч хүн ам зүйн наслалтаар 6-аас гадна 5 настны бүлгийг хамарна. ② 2013/14 оны хичээлийн жилд эдгээр хүүхдүүд YI ангид элсэн орсноор бохир жинг тооцоход хэрэглэдэг албан ёсны насанд харгалзах бүлгийн тоо нэмэгдэж уг үзүүлэлтийг буурахад нөлөөлсөн байж болзошгүй юм.

Хүснэгт 2.1.14. Бага, дунд боловсролын элсэлтийн бохир ба цэвэр жин (2009-2018)

 2009/10

2010/11

2011/12

2012/13

2013/14

2014/15

2015/16

2016/17

2017/18

2018/19

Бохир жин

Бага 116.1 109.6 108.7 104.7 106.3 104.5 97.1 97.7 97.9 98.0*Суурь m** 106.1 110.0 119.8 81.0 108.5 100.9 99.8 98.0 97.9*Бүрэн дунд 66.6 78.7 81.9 44.0 82.5 84.8 88.2 38.3 68.5 86.1*

Цэвэр жин

Бага 90.7 95.5 90.2 89.2 93.2 93.5 88.5 89.1 91.0 93.4*Суурь* m** 97.9 m** 98.2 64.5 79.4 80.9 82.3 82.7 96.4*Бүрэн дунд 20.9 m** 31.0 26.1 52.5 52.7 48.3 29.9 55.4 81.2*

ЗөрөөБага 25.4 14.1 18.5 15.5 13.1 11 8.6 8.6 6.9 4.6Суурь m** 8.2 9.3 21.6 16,5 29.1 20.0 17.5 15.3 1.5Бүрэн дунд 45.7 m** 50.9 17.9 30.0 32.1 39.9 8.4 13.1 4.9

Тайлбар:*- Боловсролын суурь мэдээллийн тайлан (2019) ба

Боловсролын бодлого төлөвлөлт, өгөгдөл мэдээллийн дүн шинжилгээний экспертийн боловсруулсан өгөгдлүүдийг харьцуулан авч ашиглав.

**-Зарим өгөгдөл абсолют хазайлт (савлагаа) ихтэй тул “т-missing” гэж авав.

Бүрэн дунд боловсролын элсэлтийн бохир жин 2012/13, 2016/17 оны хичээлийн жилүүдэд огцом буурсан, уналтын үеүд болж байна. 2012/13 оны хичээлийн жилийн элсэлтийн бохир жингийн бууралт нь зураг 3-т үзүүлсэн 6-18 насны хүн амын бага, дунд боловсролын хамрагдалтын бохир жингийн огцом уналтын үетэй тохирч байна. Эндээс дүгнэж үзвэл, 2012/13 оны сургуулийн насны хүн амын сургуульд хамрагдалтын бохир жингийн бууралтын гол шалтгаан нь бүрэн дунд боловсролын хамран сургалттай холбоотой бөгөөд энэхүү бууралт нь 11 жилийн тогтолцооны анхны элсэлт бага байсныг илтгэж байна. Харин 2016/17 оны хичээлийн жилийн бүрэн дунд боловсролын элсэлтийн бохир жингийн бууралт нь тухайн жилийн сургуулийн насны хүн амын огцом бууралт (зураг 1-ийг харна уу), тэр дундаа бүрэн дунд боловсролын X ангид элсэх элсэгчдийн тооны огцом бууралт нөлөөлсөн. Ийнхүү системийн доторх шилжилт (үсрэлт)-ээс үүсэх өөрчлөлт, хүн ам зүйн динамикийн өөрчлөлт, суурь боловсролоос бүрэн дунд боловсролын түвшинд элсэгчдийн тооны цөөрөлт зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалж бохир ба цэвэр жингийн зөрөө маш их байсан боловч сүүлийн 3 жилд энэхүү зөрөө багассан байна.

ХАМРАН СУРГАЛТМонгол Улсын Бага, дунд боловсролын дэд салбар нь 5 жилийн бага, 9 жилийн суурь, 12 жилийн бүрэн дунд боловсролын түвшин бүхий ерөнхий боловсролын тогтолцоотой (зураг 2.1.5). 2004/05 оны хичээлийн жилээс эхлэн бага боловсролын I ангид элсэн сурах нас 8 байсныг 7 болгож, 11 жилийн тогтолцоонд шилжсэн ба 2008/09 оны хичээлийн жилээс сургуульд элсэн сурах нас 7 байсныг 6 болгож, 12 жилийн тогтолцоонд шилжсэн.

70

Зураг 2.1.36. Монгол Улсын боловсролын системийн бүтэц

2009-өөс 2018 оны хоорондох бага, дунд боловсролын хамран сургалтын динамикийг хүснэгт 2.1.2-оор авч үзье.

Хүснэгт 2.1.15. Бага, дунд боловсролын хамрагдалтын динамик (2009/10-2018/19)Суралцагч-дын тоо

2009/10 2012/13 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/19 Дун-даж өсөлт (%)

Бага 273966 245387 251204 271687 288177 309355 327019 1.98Хот 96815 94965 105083 117084 127246 139873 151082 5.06Хөдөө 177151 150422 146121 154603 160931 169482 175937 -0.07Суурь 178671 155318 158634 147031 167675 176210 184017 0.32Хот 60819 56830 61602 58696 68337 73430 79122 2.96Хөдөө 117852 98488 97032 88335 99338 102780 104895 -1.28Бүрэн дунд 69429 95418 95978 116337 96102 87187 82114 1.88

71

Бүрэн дунд боловсрол　(12 жил)

Элсэлтийн ерөнхий шалгалт

Төгсөх шалгалт Мэргэжлийн үнэммлэх

Төгсөх шалгалтБДБ-ын үнэмлэх

Дээд боловсрол (4->6 жил)

Анги дэвших шалгалт

Анги дэвших шалгалт

Мэргэжлийн боловсрол (2+0.5 жил, 15-16.5 нас)

Бүрэн дунд боловсол （X-XII анги, 15-17 нас, хугацаа 3 жил)

　 Суурь боловсрол (YI-IX анги, 11-14 нас, суралцах хугацаа 4жил)

Бага боловсрол (I-Y анги, 6-10 нас, суралцах хугацаа 5 жил)

Сургуулийн өмнөх боловсрол (3 жил, 2-5 нас, суралцах хугацаа 3 жил)

Сууь боловсрол (

Хот 26717 35536 35975 45724 38220 34948 34328 2.82Хөдөө 42712 59882 60003 70613 57882 52239 47786 1.25

- 2009-өөс 2018 оны хооронд бага боловсролын хамрагдалт улсын хэмжээнд 273.9 мянгаас 327 мянга болж мэдэгдэхүйц өссөн, ялангуяа хотод хамран сургалт нэмэгдсэн, харин хөдөөд үл мэдэг багассан;

- Тухайн жилүүдэд суурь боловсролын түвшний хамрагдалтын жилийн дундаж өсөлт хотод 2.96 хувь, хөдөөд буурсан үзүүлэлттэй;

- Бүрэн дунд боловсролын хамрагдалт улсын хэмжээнд суурь он буюу 2009 онтой харьцуулахад 2015 онд мэдэгдэхүйц нэмэгдсэн боловч сүүлийн 3 жилд тогтмол буурсан;

ХАМРАН СУРГАЛТЫН БОХИР БА ЦЭВЭР ЖИНБага, дунд боловсролын хамран сургалтын бохир (зураг 2.1.6) ба цэвэр (зураг 2.1.7) жинг авч үзье. Хамран сургалтын бохир жин бага боловсролын түвшинд 2013/14, 2014/15 оны хичээлийн жилүүдэд; суурь боловсролын хувьд 2012/13, 2017/18 онуудад; бүрэн дунд боловсролын хувьд (ерөнхий ба мэргэжлийн боловсролыг хамруулан) 2015/16 оны хичээлийн жилд тус тус 100 хувиас дээш үзүүлэлттэй байна.

Зураг 2.1.37. Бага, дунд боловсролын хамрагдалтын бохир жингийн динамик

2009/10* 2010/11* 2011/12* 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/1960.00

70.00

80.00

90.00

100.00

110.00

120.00

98.63 98.3996.36

91.47

103.79 102.78

98.45

92.65

97.58

90.4489.41 89.00 88.75

108.84

88.19 89.5384.68

92.47

100.26

91.58

65.52

73.94

78.36

85.23 84.4887.67

106.41

82.9186.00

79.58

бага суурь Нийт БДБ

Тайлбар:*-нь бүрэн дунд боловсролын бохир жинд мэргэжлийн

боловсролыг оруулж тооцоогүй онууд болно.

Бага боловсролын бохир жин 2013 оноос 2014 оны сүүл хүртэл 100 хувиас илүү байсан нь I-II ангид хамрагдах насныхан (буюу 2007, 2008 оны гахай, хулгана жилтнүүд) өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад 6-8 мянгаар нэмэгдсэн, нөгөөтэйгүүр 2013, 2014 онд бага боловсролд хамрагдах 6-10 насны хүн ам өмнөх жилээс буурсантай холбоотой.

Суурь боловсролын бохир жин 2012/13 онд 100 хувиас давсан шалтгаан нь 2009-2012 онд суурь боловсролд 12-15 насныхан хамрагдаж байсан, тодруулбал, 2004/05 онд 7 (0 бүлэг), 8 (I анги) настай элсэгчид 12 жилийн YII, 11 жилийн YII болж нийлсэн ба 2012/13 онд эдгээр сурагч X ангид дэвшин суралцсанаар суурь боловсролд хамрагдах хүн ам 12-14 насныхан болж эрс цөөрсөнтэй холбоотой. Зураг 35-аас харахад 2017/18 онд суурь боловсролын, 2015/16 онд бүрэн дунд боловсролын бохир жингүүд 100 хувиас давсан нь тухайн боловсролын түвшний төгсөх ангиудад буюу суурь боловсролын IX, бүрэн дунд

72

боловсролын XII ангиудын хамрагдалт өмнөх жилээс огцом нэмэгдсэнтэй холбоотой. Тодруулбал, 2017/18 оны IX ангид өмнөх жилээс 9300, 2015/16 оны XII ангид өмнөх жилээс 16900 суралцагч тус тус илүү тоотой суралцсан байна. Бохир жин нь өдрөөр амжилттай суралцагчид, улирсан, завсардаад сургуульд эргэж суралцсан зэрэг бүх суралцагчийг оролцуулан тооцдог учраас хамрагдалтын учир шалтгааныг тайлахад төдийлөн сайн үзүүлэлт биш юм. Манай тохиолдолд, бохир жин 100-аас дээш хувьтай 2017/18 онд тухайн насны бүх хүүхэд сургуульд хамрагдаж байгааг илэрхийлж чадахгүй, учир нь түүнд улиран сурч байгаа, эсвэл завсардаад сургуульд эргэн орсон, эсвэл сурвал зохих наснаасаа эрт сургуульд элссэн, эсвэл МБСБ-д хамрагдсан хүүхэд байдаг юм. Иймд хамран сургалтын цэвэр жинг авч үздэг (зураг 2.1.7).

Зураг 2.1.38. Бага, дунд боловсролын хамрагдалтын цэвэр жингийн динамик

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/1920.00

30.00

40.00

50.00

60.00

70.00

80.00

90.00

68.7271.85

73.9075.77

84.85 87.42 86.02 82.72 88.15

82.96

52.43

55.3860.14 62.70 57.80

61.9165.72

73.2980.13

76.91

36.08 36.44 34.9628.32

35.93

43.2849.09

39.8743.50 45.24

бага суурь бүрэн дунд

Хамран сургалтын цэвэр жин боловсролын түвшин ахих тутам буурсан нь тухайн боловсролын түвшинд хамрагдах ёстой насандаа I-XII анги хүртлээ тасралтгүй сурсан сурагчдын өөрчлөлтийн динамикийг харуулах боломж олгож байна.

Бага боловсролд хамрагдалтын цэвэр жин 2009/10-2013/14 онд тогтмол өссөн ба энэхүү өсөлт нь суурь боловсрол буюу дараагийн түвшний цэвэр жингийн 2013/14-2016/17 оны өсөлтөд нөлөөлсөн, улмаар 2016/17-2018/19 оны бүрэн дунд боловсролын цэвэр жингийн өсөлтийг бий болгосон гэж үзэх үндэс бий (зураг 2.1.7-д цэнхэр шулуун шугамаар дүрслэв). Харин бүрэн дунд боловсролын цэвэр жин 2012/13 онд хамгийн доод цэгтээ хүрсэн ба энэхүү нугарлын цэг нь X ангид (шилжилтийн ба шилжилтийн бус) 2 бүлгийн 15 ба 16 насандаа сурч байсан 25694 сурагч байхад хамрагдвал зохих 15-17 насны хүн ам 146643 байсантай холбоотой. Гэсэн хэдий ч бохир ба цэвэр жингийн зөрөө жил ирэх тутам багасч байгаа нь системийн шилжилт бүрэн дуусч буйтай, нөгөө талаар Засгийн газраас боловсролын салбарт бодлогын тэргүүлэх ач холбогдол өгч, суралцагчдын суралцах эрхийн баталгааг хангах, сургалтын орчин нөхцөлийг сайжруулахад бүх талын дэмжлэг үзүүлж байгаагийн үр дүн юм.

ТӨГСӨЛТБага боловсролын V ангийг төгссөн төгсөгчдийн хувь 2009/10 оны хичээлийн жилээс 2011/12 оны хичээлийн жилд 100 хувиас дээш үзүүлэлттэй байсан нь 2005/06-2007/08 онуудад I ангид элссэн элсэгчидтэй холбоотой. Учир нь эдгээр хичээлийн жилд 7 настай хүүхдийг сургуульд элсүүлж 11 жилийн тогтолцоонд шилжих шилжилтийн үе байсан ба тухайн жилүүдэд 7 настнаас гадна эрт буюу 6 настай, хожуу буюу 8,9 настай элсэгчид их байсан юм. 2008/09 оны I ангид элсэгчдийн тоо өмнөх 3 жилийн элсэлтээс харьцангуй

73

нэмэгдсэн (өмнөх хичээлийн жилээс 3450 хүүхдээр) нь 12 жилийн тогтолцоонд шилжих анхны жилийн 6 настны элсэлт, элсэх ёстой 7 насандаа элссэн хүүхдүүд байсан ба 5 жилийн дараа буюу 2012/13 онд (Y анги төгсөхөд) 10 ба 11 настай хүн амын тооны нийлбэрээр төгсөлтийн хувийг гаргасан тул огцом буурсан үзүүлэлтэй байгаа юм (зураг 2.1.8).

Суурь боловсрол төгсөгчдийн хувьд 2009/10, 2010/11 ба 2017/18 онуудад төгсөгчийн хувь 100-аас дээш байгаа ба энэ нь эхний 2 тохиолдолд 15 настай, сүүлийн онд 14 настай хүн амын тооноос олон төгсөгч төгссөнтэй холбоотой. Суурь боловсролын хувьд 2015/16 оны хичээлийн жилд төгсөлтийн бохир жин 48.2 хувь болж огцом буурсан нь 12 жилийн сургуулийн 6,7 настай I ангид хамт элссэн элсэгчдийн (7 настнуудын) төгсөлт бөгөөд эдгээр сурагчид энэ жил буюу 2018/19 онд бүрэн дунд боловсролыг төгсч байгаа нь мөн л төгсөлтийн бохир жинг огцом бууруулж байгаа юм. Харин 6 настнуудын элсэгчид хойтон жил бүрэн дунд боловсролыг төгсөнө.

Зураг 2.1.39. Төгсөлтийн бохир жин (2009/10-2017/18 оны хичээлийн жил, боловсолын бүх түвшнээр)

2009/10*

2010/11*

2011/12*

2012/13*

2013/14*

2014/15

2015/16

2016/17

2017/18

0.0 50.0 100.0 150.0 200.0 250.0 300.0 350.0

104.6

108.1

117.7

63.3

95.1

89.9

99.7

97.8

97.8

103.4

102.1

66.0

98.6

97.8

78.6

48.2

81.7

103.4

61.2

68.1

73.3

76.6

68.1

40.3

76.7

77.3

85.0

бага

суурь

бүрэн дунд

Тайлбар:2009/10-20013/14 оны хичээлийн жилд бүрэн дунд боловсролыг 12 жилд эзэмшсэн төгсөгч 64-155

байсан тул эдгээрийг үл тооцож, өгөгдлийн боловсруулалтад суралцах хугацаа нь 11 жилээр бүрэн дунд боловсролыг дүүргэсэн төгсөгчдийн тоог ашигласан болно.

Бүрэн дунд боловсролын хувьд 2014/15 оны хичээлийн жилд төгсөлтийн бохир жин 40.3 хувь болтлоо буурсан нь 2004/05 онд “0” бүлэгт элсэн орсон элсэгчдийн төгсөлт байсан бөгөөд ерөнхий боловсролын 12 жилийн тогтолцооны анхны төгсөгчид болно.

ХУВИЙН СУРГУУЛЬД СУРАЛЦАГЧИД47

ЕБС-д 2017-2018 оны хичээлийн жилийн байдлаар нийт суралцагчдын 6.1 хувь буюу 35012 суралцагч хувийн өмчийн ерөнхий боловсролын сургуульд хамрагдаж байна. Сүүлийн 12 жилийн байдлаар хувийн өмчийн сургуульд суралцагчдын хувь жилд дунджаар 1.1 пунктээр өссөн байна (зураг 2.1.9). 2006 онд хувийн өмчийн сургуульд суралцагчдын хувь 5.3, 2015 оны байдлаар 5.8 (бага боловсролд 5.6, дунд ангид 5.0, ахлах ангид 7.2) байгаа нь Монголын боловсролыг 2006-2015 он хүртэл хөгжүүлэх мастер 47 Монгол Улсын боловсролын суурь мэдээллийн тайланг ашиглав.

74

төлөвлөгөөний суралцагчдын 10.0 хүртэлх хувийг хувийн сургуульд хамруулна гэсэн зорилтод хүрээгүй.

Зураг 2.1.40. Төрийн болон хувийн өмчийн сургуульд суралцагчдын тоо

2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/1920000

120000

220000

320000

420000

520000

620000

5

5.2

5.4

5.6

5.8

6

6.2

6.4

6.6

6.8

502240 494261 484878 477073 467918 468370 476676 504070 520201

537740 553562

29818 27805 27335 28336 28205 28652 2914030985 31752

3501239588

5.6

5.3 5.3

5.65.7

5.8 5.8 5.8 5.8

6.1

6.7

Төрийн өмчийн сургууль Хувийн өмчийн сургууль Хувийн сургуулиудын эзлэх хувь

Эх сурвалж: Монгол Улсын боловсролын суурь мэдээллийн тайлан, 2019

НИЙТ ХАМРУУЛАЛТЫН КОЭФФИЦИЕНТИЙГ ТООЦОХ НЬ Сургуульд хамрагдалт буюу I-XII ангийг тасралтгүй суралцах хугацааны хамрагдалт нь хамран сургалтын бохир жинг бодвол илүү нарийвчилсан мэдээллийг олгодгоороо давуу талтай байдаг. Иймд 2007/08, 2008/09 онуудад I ангид элсэн орж, 2017/18, 2018/19 (буюу энэ хичээлийн жил) гэсэн 2 циклийн явцад XII анги төгссөн суралцагчдын сургуульд хамрагдалтын коэффициентийг харьцуулан авч үзэв (зураг 2.1.10). Үүний тулд 2007/08 онд 7 настай сургуульд элсэгчдийн хамрагдалт 97.8, 2008/09 онд 7 настай элсэгчдийн хамрагдалт 89.1 хувь гэсэн 2008-2009 оны боловсролын яамны статистик мэдээ (BDB1)-г суурь мэдээлэл болгон ашиглав.

Зураг 2.1.41. Сургуульд хамруулалтын коэффициент (2007/08 ба 2008/09 оны харьцуулалт)

I анги II анги III анги IY анги Y анги YII анги YIII анги IX анги X анги XI анги XII анги60

70

80

90

100

110

120

97.894.3

92.9 91.7 90.889.8 88.6 87.3

68.4 67.1 66.2

89.1 88.9 89.5

109.3 108.8

88.486.9 86.3

67.3 65.4 64.8

2007/08

2008/09

Ашигласан эх сурвалж: БСШУСЯ-ны 2007-2018 оны статистик мэдээТайлбар:

2008/09 онд 6 ба 7 настнуудыг зэрэг элсүүлж, 12 жилийн тогтолцоонд шилжсэн анхны жил байсан тул тэр үеийн 7 настай элсэгч албан ёсны насаараа энэ хичээлийн жилд 12-р ангийг 11

жил сурч төгсөж байгаа юм. Иймд 7 настай элсэгчдийн хамрагдалтын динамикийг ашигласан ба IY, Y ангид хамрагдалт нь 100 хувиас давсан үзүүлэлттэй байна.

75

2007/08 онд 60331 сурагч I ангид элсэн орсноос 66.2 хувь буюу 40841 сурагч, 2008/09 онд (нийт 63285 элсэгчээс 7 настай) 22841 элсэгч I ангид орсноос 64.8 хувь буюу 16600 төгсөгч XII ангийг 11 жилийн хугацаанд суралцан тус тус төгссөн байна.

Зураг 2.1.10-аас харвал 2007/08 онд сургуульд элсэх насны хүүхдийн 2.2 хувь, 2008/09 онд 10.9 хувь нь сургуульд хамрагдаагүй үлдсэн бөгөөд 2007/08 оны элсэгчдийг бодвол дараа жилийн элсэгчдийн бага боловсрол төгсөлтийн хувь өндөр (108.8 хувь) байна. Гэсэн ч тэдний хувьд суурь боловсролд элсэгчдийн хувь нь өмнөх оныхноос 1.4 пунктээр бага байна. 2007/08 ба 2008/09 оны элсэгчдийн IX анги буюу суурь боловсрол төгссөн байдал нь ойролцоо хувьтай байгаа ч тэдгээрийн 19 орчим хувь нь дараагийн шатны буюу бүрэн дунд боловсролд хамрагдаагүй (зарим нь мэргэжлийн боловсролын сургуульд элсэн орсон, зарим нь суурь боловсролын гэрчилгээтэй төгссөн байж болно) байна.

2.2. Сургуульд хамрагдалт: Сургуулийн тухай мэдээлэл ба боловсролын пирамид

СУРГУУЛИЙН ТУХАЙ МЭДЭЭЛЭЛ Суралцагчдын сургуульд хамрагдалт нь зөвхөн хангалттай тооны сургууль барьж байгуулах, багш нарын хүрэлцээний тухай асуудал биш бөгөөд суралцагч сургуулиас завсардахад нөлөөлдөг олон хүчин зүйл байдаг. Энэ нь бага, дунд боловсролын дэд салбарын эрэлт ба нийлүүлэлтэй холбоотой олон асуудлыг хамарна. Үүнд, сургуулийн байршил, орчин нөхцөл, сургалтын чанар, багш нарын ур чадвар, суралцагчдын амьдралын нөхцөл, эцэг эхийн боловсролд хандах хандлага зэрэг орно.

Сургуулийн байршил, өмчийн хэлбэр, ангиллын динамик үзүүлэлтийг 2009-2018 оны байпдаар авч, сургуульд хамрагдалтад шинжилгээ хийе. Хүснэгт 2.2.1-ээс үзвэл эдгээр онд Монгол улсын хэмжээнд бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын тоо 755-аас 803 болж 48-аар өссөн бөгөөд өмчийн хэлбэрээр авч үзвэл төрийн өмчийн сургууль 51-ээр нэмэгдэж, хувийн өмчийн сургууль 3-аар буурсан; бага сургууль 11-ээр, ахлах сургууль 81-ээр нэмэгдсэн, харин дунд сургууль 42-оор, цогцолбор сургууль 2-оор буурсан үзүүлэлттэй байна.

Хүснэгт 2.2.16. Ерөнхий боловсролын сургуулийн тоо (өмчийн хэлбэр, ангиллаар)Ерөнхий боловсролын сургууль

Бүгд төрийн хувийн Бүгд бага дунд ахлах цогцолбор2009-2010 755 605 150 755 69 157 482 472010-2011 751 609 142 751 65 147 491 482011-2012 752 614 138 752 62 144 498 482012-2013 755 621 134 755 55 138 515 472013-2014 756 628 128 756 61 130 522 432014-2015 762 628 134 762 62 136 514 502015-2016 768 636 132 768 62 118 538 502016-2017 778 645 133 778 69 117 542 502017-2018 798 652 146 798 74 116 562 462018-2019 803 656 147 803 80 115 563 45

2009 ба 2018 оноор ерөнхий боловсролын сургуулийн байршлыг баг, сум, аймгаар харьцуулан авч үзвэл:

Багт бага, дунд, ахлах сургууль нэмэгдсэн, Суманд ахлах сургууль нэмэгдсэн, харин дунд ба бага сургууль буурсан,

76

Аймагт ахлах, бага сургуулийн тоо нэмэгдсэн, дунд сургуулийн тоо буурсан (зураг 2.2.1) байна.

Зураг 2.2.42. Ерөнхий боловсролын сургууль (байршил, ангиллаар)

ахлах дунд бага ахлах дунд бага ахлах дунд багабаг сум аймаг

0

50

100

150

200

250

300

350

400

1 322

194

142

19

334

122812 10

31

252

103

9

328

429

12 8

33

226

104

6

366

3

4013

8

33

225

104

5

370

3

42

2009

2016

2017

2018

Ашигласан эх сурвалж: Монгол Улсын боловсролын суурь мэдээллийн тайлан, 2019

Ерөнхий боловсролын сургуулийн байршлыг бүсээр авч үзвэл (зураг 2.2.2) Улаанбаатарын бүсээс бусад бүст сургуулийн тоо (хангайн бүст 5, баруун бүст 4, төвийн бүст 3, зүүн бүст 1)-ны өсөлт маш бага байгаа нь сургуульд хамрагдалт хот, хөдөөд ялгаатай байгаатай холбоотой.

Зураг 2.2.43. Ерөнхий боловсролын сургууль (бүсээр)

2005/06 2010/11 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190

100

200

300

400

500

600

700

800

900

150 152 155 156 156 156

163 170 172 172 173 175

153 155 158 156 159 158

68 67 68 68 68 68

190 206 211 222 238 242

Баруун бүс Хангайн бүс Төвийн бүс Зүүн бүс Улаанбаатар

2018/19 оны хичээлийн жилд бага, дунд боловсролын эрэлт, нийлүүлэлтийн шинжилгээг бага боловсролын түвшнээр жишээ болгон сургуулийн байршил, хамрагдалт, багшийн хангамжаас хамааруулан авч үзье. Үүний тулд бага боловсролын эрэлтийг хамрагдалтын бохир жингээр, нийлүүлэлтийг нэг багшид ногдох сурагчийн тоогоор төлөөлүүлэн аймгууд (байршил)-аар харуулав (зураг 2.2.3). Эндээс үзэхэд, бага боловсролын түвшинд нэг багшид ногдох сурагч дунджаар 30 байгаа бөгөөд түүнээс дээш үзүүлэлттэй буюу багшид ногдох ачаалал ихтэй Улаанбаатар хот, Өмнөговь, Дорноговь зэрэг аймагт багшийн нийлүүлэлттэй холбоотой асуудлууд тулгарч байна. Харин Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Увс, Хэнтий, Баянхонгор, Ховд, Завхан, Хөвсгөл аймгуудад хамрагдалтын бохир жин нь дунджаас дээгүүр, сурагч багшийн харьцаа дунджаас доогуур (буюу багшлах нөөц хүрэлцээтэй) байгаа тул боловсролын эрэлттэй байна гэж үзнэ.

77

Зураг 2.2.44. Бага боловсролын эрэлт, нийлүүлэлтийн хамаарал (2018/09 он)

Дорнод, Сүхбаатар, Дархан-Уул, Орхон аймгуудын хувьд хамрагдалтын бохир жин, багшид ногдох сурагч гэсэн 2 үзүүлэлтээр дунджаас дээгүүр байгаа нь боловсролын эрэлттэй холбоотой нийлүүлэлтийн асуудал үүсч байгааг харуулна. Харин Төв, Булган, Архангай, Дундговь, Сэлэнгэ, Өвөрхангай аймгуудын хувьд хамрагдалтын бохир жин ба сурагч багшийн харьцаа гэсэн 2 үзүүлэлтийн аль аль нь дунджаас доогуур түвшинд байгаа нь багшийн хүрэлцээтэй, боловсролын эрэлтийн асуудал үүсээгүй, хүлээлттэй байгааг илэрхийлж байна. Энэ бүхнээс үзвэл 2030 он хүртэлх боловсролын хүлээгдэж буй эрэлтэд тохирсон нийлүүлэлтийн асуудлыг сургуулийн насны хүн амын өсөлтийн динамик, багшийн хүрэлцээ хангамжийн прогнозод үндэслэн боловсруулах нь нөөцүүдийн оновчтой хуваарилалтын үндэс болно.

ЕБС-ИЙН БҮЛЭГ ДҮҮРГЭЛТ48, ЭЭЛЖИЙН КОЭФФИЦИЕНТБага, дунд боловсролын үйлчилгээний хүртээмжийг илэрхийлэх чанарын үзүүлэлтэд бүлэг дүүргэлт, ээлжийн коэффициентийг авч үзэх шаардлагатай бөгөөд нэг нь нөгөөгөөсөө шууд хамааралтай үзүүлэлтүүд юм.

Монгол Улсын хэмжээнд 2018-2019 оны хичээлийн жилд ерөнхий боловсролын сургуульд 20574 бүлэг хичээллэж байна. Нийт бүлгийн 18.5 мянга буюу 89.9 хувь нь төрийн өмчийн, 2.0 мянга буюу 10.1 хувь нь хувийн сургуульд ногдож байгаа бөгөөд нийт бүлгийн 51.1 хувийг бага, 32.8 хувийг дунд, 16.1 хувийг ахлах ангийн бүлэг тус тус бүрдүүлж байна. Бүлгийн тоо 2009-2010 оны хичээлийн жилээс 16.3 хувиар өссөн бөгөөд нийт бүлгийн 64.4 хувь нь I, 34.6 хувь нь II, 1.0 хувь нь III ээлжинд тус тус хичээллэж байна (хүснэгт 2.2.2). III ээлжинд хичээллэх бүлгийн тоо 2009 онтой харьцуулбал 34 хувиар нэмэгдсэн нь сургуулийн хүртээмж сайнгүй байгааг харуулна. Ялангуяа, улсын хэмжээнд III ээлжинд хичээллэж байгаа 212 бүлгийн 88.6 хувь нь хотод, 85.4 хувь нь бага ангийн бүлэг байгааг анхаарч үзвэл дараахь шалтгаантай. Үүнд:

1. Хүн амын дотор хотжих үзэгдэл нэмэгдсэн (энэ талаар 1-р бүлгийн 2-т дурдсан),

48 ЕБС-ийн бүлэг дүүргэлтийг багшийн ажлын цаг, ачааллын талаас энэхүү тайлангийн 3 дугаар бүлэгт тодорхой тусгасан болно.

78

2. Бага боловсролд хамрагдах хүн амын тоо сургуулийн насны бусад хүн амаас илүү өсөлттэй байсантай холбоотой (зураг 2.2.4).

Хүснэгт 2.2.17. Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүлэг (өдрийн анги, ээлж, тоогоор)Бүлгийн тоо

Бүгд Бага Дунд Ахлах Бүгд 1-р ээлж 2-р ээлж 3-р ээлж2009-2010 17,626 9,199 5,980 2,447 17,626 10,697 6,771 1582010-2011 17,683 9,175 5,928 2,580 17,683 10,836 6,668 1792011-2012 17,591 9,027 5,841 2,723 17,591 10,878 6,582 1312012-2013 17,619 8,890 5,334 3,396 17,619 11,052 6,431 1382013-2014 17,960 8,774 5,767 3,419 17,960 11,323 6,496 1412014-2015 18,521 9,132 5,739 3,650 18,521 11,734 6,630 1572015-2016 19,304 9,554 5,429 4,321 19,304 12,058 7,071 1752016-2017 19,677 9,795 6,171 3,711 19,677 12,215 7,238 2242017-2018 20,211 10,214 6,553 3,444 20,211 12,705 7,320 1862018-2019 20,574 10,518 6,746 3,310 20,574 13,240 7,122 212

Улаанбаатар хотод 3 ээлжээр хичээллэж буй сургуулиудын байршлыг авч үзвэл хотын захад, эсвэл шинэ хороололд байна. Учир нь хөдөө орон нутгаас шилжин ирж буй иргэд ихэвчлэн хотын захад суурьшиж, хот тэлэхэд нөлөөлж байна; нөгөө талаар хот төлөвлөлтөд шинэ хороолол барьж байгуулахдаа сургууль, цэцэрлэг зэрэг боловсролын үйлчилгээг иргэдэд хүргэх асуудлыг цогц шийдэх ёстой стандарт мөрдөгдөхгүй байгаатай холбоотой юм.

Зураг 2.2.45. Бага, дунд боловсролд хамрагдах хүн амын тооны динамик (2009-2018 он)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

22

97

93

22

25

08

21

93

94

22

20

40

23

05

60

24

43

99

27

59

77

23

02

19

31

70

16

33

85

63

19

60

84

19

08

65

18

85

30

18

89

34

18

66

75

17

71

89

17

36

22

17

17

67

17

57

46

18

78

41

15

77

04

15

05

31

15

05

85

14

66

43

14

31

84

14

06

73

14

25

69

14

02

44

13

64

73

13

05

57

6-10 нас 11-14 нас 15-17 нас

Боловсролын үйлчилгээний хүртээмжийн ялгаатай байдал (буюу 2 ба 3 ээлжээр хичээллэж буй байдал)-аас шалтгаалж суралцагчдын сурлагын амжилтад ялгаа гарч байгаа эсэхийг тодруулах үүднээс Боловсролын хүрээлэнгээс 2018-2019 оны хичээлийн жилд хот, хөдөөгийн 24 сургуулийг хамруулан хийсэн “Ерөнхий боловсролын хөтөлбөрийн хэрэгжилт, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйл”-ийн судалгааны үр дүнг ашиглан санамсаргүй түүврээр хотын II, III ээлжинд хичээллэдэг бага боловсролын IY ангийн тус бүр 111 хүүхдийн математик, унших ба бичих чадваруудын сорилын гүйцэтгэлийн дундаж оноог харьцуулан гаргав (зураг 2.2.5).

Зураг 2.2.5-аас харахад III ээлжинд сурч буй сурагчдын математик, бичих чадварын сорилын гүйцэтгэлийн хувь II ээлжинд сурч буй сурагчдаас доогуур (буюу 11 ба 5 хувийн ялгаатай), харин унших чадвараар ойролцоо үзүүлэлттэй байгаа нь бодох, бичих зэрэг

79

идэвхтэй сурах үйлийн гүйцэтгэлийн хувь харьцангуй дутмаг байгааг илтгэнэ. Сурагчдын сорилын гүйцэтгэлийн хувийн энэхүү ялгаа нь хөтөлбөр ба сурах бичгийн боловсруулалтын уялдаа хамаарал, багшийн ур чадвар, сургалтын орчин зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалах ч сургалтын хичээллэх цаг (III ээлж) нөлөөлж байгааг илтгэх баримт болно.

Зураг 2.2.46. 2 ба 3-р ээлжинд хичээллэж буй бага ангийн сурагчдын сорилын гүйцэтгэл

Боловсролын пирамид

2.3. Дотоод үр ашиг

Бага, дунд боловсролын системийн тоон үзүүлэлтийн гол зорилт нь суралцагчдын сургуульд хамрагдалтын өсөлтийг харуулснаар хязгаарлагдахгүй, харин бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын бүх шатыг дамжин амжилттай суралцан төгссөн байдлыг илрүүлэхэд чиглэнэ. Энэ нь боловсролын дотоод үр ашгийг тодорхойлох тухай асуудал бөгөөд хэрэв боловсролын системийн дотоод үр ашгийг аль болох олон (t онд элсэн орсон) сурагчдад боловсролын үйлчилгээ үзүүлэх чадвараар тодорхойлно гэвэл тухайн сурагчдын сургалтын явц нь түвшин бүртээ аль болох бага хугацаан дахь хамгийн бага санхүү ба хүний нөөцийн ашиглалт бүхий системээр тодорхойлогдоно. Үүний тулд системийн дотоод үр ашгийн коэффициентийг авч үздэг бөгөөд энэ нь суралцагчдын сургуульд элсэхээс эхлээд төгсөх хүртэлх боловсролын бүхий л үеийн үр ашигт сургууль завсардалт, анги улиралт хэрхэн нөлөөлдгийг тодорхойлдог. Анги улиралт, сургууль завсардалт нь боловсролын нөөцүүдийн үр ашиггүй байдлыг бий болгодог.

АНГИ УЛИРАЛТ, СУРГУУЛЬ ЗАВСАРДАЛТЫН ТҮВШИН

АНГИ УЛИРАЛТБоловсролын системд анги улиралт хэт өндөр байх нь дараах 4 учир шалтгаантай байж болохыг олон улсын судалгаа харуулж байна. Үүнд,

1. Суралцагчдыг жилээр анги улируулах тухай шийдвэр нь шударга биш;2. Сурлагын амжилтад анги улиралт нөлөөлдөг гэсэн хандлага эмпирик түвшинд

батлагдаагүй;3. Сургуулиас завсардах нь хүүхдийн анги улирахад маш их сөрөг үр нөлөөлдөг; 4. Сургалтын зардал нөлөөлдөг байна.

80

Зураг 2.3.1-д бага ангийн сурагчдын улиралт нь ахлах ангийн сурагчдын улиралтай харьцуулахад огцом буурсан нь тухайн түвшний сургалт төдий хэмжээгээр сайжирсан байж болох, нөгөө талаар ... оноос хойш анги улируулалгүй дэвшүүлэн суралцуулдаг болсонтой холбоотой байж болох юм.

Бага боловсролын түвшний анги улиралтын огцом бууралтад I ангийнхны улиралт буурсан нь нөлөөлсөн байна (зураг ). 2009/10 онд бусад түвшинтэй харьцуулбал ахлах ангийнхны улиралт бага харагдаж байгаа боловч зураг 46-аас харвал тэдний нийт улирагчдын 67.4 хувийг төгсөх ангийн буюу XI ангийн сурагчдын анги улиралт эзэлж байжээ.

Зураг 2.3.47. Анги улиралт (боловсролын түвшнээр)

2009/10 2012/13 2014/15 2017/18 2018/190

100

200

300

400

500

600

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

482

279

185

8453

196

6028 54

49

166

79

1355

32

844

418

226193

134

бага дунд ахлах Нийт

Анги улиралтын динамикийг харахад сүүлийн 10 жилд тогтмол буурсан, суурь онтой харьцуулахад I, IX ангудын анги улиралт эрс багассан эерэг үзүүлэлттэй байна. Харин 2018/19 оны хичээлийн жилийн эхэнд XII ангид өмнөх хичээлийн жилээс улирсан 32 сурагч хичээллэсэн байна (зураг 2.3.2).

Зураг 2.3.48. Анги улиралтын динамикийн 2009/10 ба 2018/19 оны харьцуулалт (ангиар)

I анги II анги III анги IY анги Y анги YI анги*

YII анги YIII анги

IX анги X анги XI анги XII анги0

50

100

150

200

250

300

239

92

5572

2439 43

70

4454

112

18 11 5 514 14

5 1119

5 522

2009/10

2018/19

Анги улиралтын хувь, анги улиралтын жин гэсэн 2 ойролцоо боловч ялгаатай хэмжигдэхүүнүүдээр анги улиралтыг хэмждэг. Хамрагдалт мэдэгдэхүйц ихэссэн

81

тохиолдолд анги улиралтын хувь анги улиралтын жингээс доогуур байдаг. Манай орны хувьд анги улиралтын хувь нь Урванда, Бенин, Сенегал гэх мэт улсыг бодвол маш бага байдаг бөгөөд хамрагдалт өндөр байдгийг илтгэж байна.

Зураг 2.3.49. Анги улиралтын хувь (боловсролын түвшнээр)

2009/10 2012/13 2014/15 2017/18 2018/190.00

0.10

0.20

0.30

0.40

0.50

0.60

0.18

0.110.07

0.03 0.02

0.11

0.04

0.02 0.030.03

0.24

0.10

0.01 0.060.04

бага дунд ахлах

СУРГУУЛЬ ЗАВСАРДАЛТБага, дунд боловсролын дотоод үр ашгийн тооцоололд сургууль завсардаж буй сурагчдыг оруулах шаардлагатай. Сургууль завсардсан хүүхдэд тухайн хичээлийн жилийн турш, эсвэл 2 хичээлийн жилийн хооронд сургуулиа орхисон, дараагийн ангидаа элсэн орох талаар тунгаан бодсон, эсвэл бодоогүй сурагчид байдаг. Сургууль завсардалтын талаарх мэдээлэл үнэн зөв эсэх нь маш эргэлзээтэй байдаг. Тухайн сургуульд байсан сурагч завсардсан гэж тооцогдсон ч өөр аль нэг сургуульд хамрагдсан байх магадлал маш их байдаг тул манай улсад ESIS (Education sector information system) гэсэн боловсролын салбарын мэдээллийн системийг 2014 оноос нэвтрүүлэн хэрэглэх болсноор дээрх дутагдлыг арилгаж чадсан юм49.

Зураг 2.3.50. Сургууль завсардсан 6-14 насны хүүхдүүд

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

3,500

4,000

4,500

5,000

0

100

200

300

400

500

600

4,373

3,248

2,749

2,332

1,755

1,169612 445 682 759

452.6

438.4 425.8400.7 404 409.8 418.7

455.8485.5

511

завсардалт

хамрагдалт (100 мянга)

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик мэдээлэл

49 2014 оноос өмнөх бага, дунд боловсролын статистик мэдээллийг сургуулиас гадна, хүн амын тооллогын статистик нэгж болох сум, баг, хорооноос авдаг тул сургууль завсардсан, улирсан хүүхдийн тоог үнэн бодитой мэдээлдэг тогтолцоотой байсан.

82

2009-2018 онд 6-14 насны сурагчдын сургууль завсардалт ба хамрагдалтыг харьцуулан зураг 2.3.4-д харуулав. 2009 оноос хойш 6-14 насны хүүхдийн хамрагдалт тогтмол өсч байхад төдий хэмжээгээр завсардалт нэмэгдэж болох байсан боловч харин ч эсрэгээрээ тогтмол буурсан байгааг зургаас харж болно. Энэ нь бүх хүүхдийг сургуульд хамруулах төрийн бодлого хүчтэй авч хэрэгжүүлсний үр дүн юм. Сургуулиас завсардалтын хувийг анги улиралтыг тооцоолсон жилүүдэд харгалзуулан ижил онуудаар тооцвол 2009/10 онд 0.8, 2012/13 онд 0.5, 2014/15 онд 0.2, 2017/18 онд 0.1, 2018/19 онд 0.15 тус тус хувьтай гарч мөн л тогтмол буурсан үзүүлэлттэй байна. Сургууль завсардсан хүүхдийг хүйсээр авч үзвэл 2017/18 онд завсардагчдын 68 орчим хувь нь эрэгтэй хүүхэд байна.

Олон улсын түвшинд сургууль завсардарлтын хэлбэрийг ① сургуульд хамрагдсан боловч завсардсан, ② огт хамрагдаагүй (энэ нь яваандаа хамрагдана, хэзээ ч хамрагдахгүй гэж 2 хуваагдана), ③ сургуульд хамрагдаж байгаа боловч завсардах эрсдэлтэй гэж ангилж үздэг байна. Дээрх байдлаас дүгнэхэд, хөвгүүдийн сургууль завсардалтыг багасгах, хичээл сургалтыг аль болох бүх хүүхдэд сонирхолтой хэлбэрээр зохион байгуулах арга, арга зүйд багш нарыг дадлагажуулан сургах, сурагчдын хичээлд ирэхгүй байгаа “тодорхойгүй” шалтгааныг тодорхой болгох нь чухал юм.

ДОТООД ҮР АШГИЙН КОЭФФИЦИЕНТСистемийн дотоод үр ашгийг хэмжихийн тулд ерөнхийдөө санхүүгийн хүчин зүйлийг авч үзэлгүй сургуульд элсэхээс эхлээд төгсөх хүртэлх хугацааны турш өөрчлөгдөх тооны динамикийг анги улиралт, сургуульд завсардалтын тоон үзүүлэлттэй харьцуулан шинжлэх арга олон улсад түгээмэл хэрэглэгддэг. Бид, бага дунд боловсролын дотоод үр ашгийн коэффициентийг бага суурь боловсролын түвшин бүрээр тодорхойлохын тулд дээр боловсруулсан анги улиралтын хувь (зураг 2.3.3), 6-14 насны хүүхдийн сургууль завсардалтын хувь (зураг 2.3.4)-ийг ашиглах болно (хүснэгт 2.3.1).

Хүснэгт 2.3.18. Бага, суурь боловсролын анги улиралт ба завсардалт (хувь)2009/10 2012/13 2014/15 2017/18 2018/19

Анги улиралт 0.3 0.15 0.09 0.06 0.05Сургууль завсардалт 0.8 0.5 0.2 0.1 0.1Нийт 1.1 0.6 0.3 0.16 0.15

Ашигласан эх сурвалж: Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэл (2009-2017 он)-ээс тухайн онуудын 6-14 насны хүүхдийн сургууль завсардалтын хувийг авсан болно

Анги улиралт, сургууль завсардалтаас гадна анги дэвших хувийг оролцуулбал нийлбэр нь 100 хувь байх ёстой. Иймд дээрх онуудаар бага, суурь боловсрол буюу I-IX ангид сурсан суралцагчдын анги дэвших хувийг бодох шаардлагатай. Үүний тулд:

Анги дэвших хувь = Тухайн хичээлийнжилд бага , суурь ангид элсэн суралцаж буй нийтсуралцагч

Өмнөх хичээлийнжилд бага , суурьболовсролд хамрагдаж төгссөн нийт суралцагч х100

томьёог ашиглая. Хүснэгт 2.3.19. Бага, суурь боловсролын анги дэвших хувь

Тухайн хичээлийн жилд I-IX ангид элсэн суралцагч

Өмнөх хичээлийн жилд I-IX анги төгсөгч

Анги дэвших хувь

2009/10*

478000 521800 91.6

2012/13*

395249 382378 103.3

83

2014/15 409838 402379 101.82017/18 485565 455709 106.52018/19 511036 485565 105.2

Тайлбар: *-нь тухайн хичээлийн жилд бага боловсролын YI ангигүй хичээллэсэн жилүүд болно.Хүснэгт 2.3.1 ба хүснэгт 2.3.2-ыг ашиглан бага, суурь боловсролын дотоод үр ашгийн коэффициентийг хүснэгтүүдэд дурдсан онуудаар гаргая (зураг 2.3.5). Үүний тулд анги улиралт, сургууль завсардалт, анги дэвших хувь тус бүрийн нийлбэрийг олно.

Зураг 2.3.51. Бага, суурь боловсролын дотоод үр ашиг

2009/10 2012/13 2014/15 2017/18 2018/1985

90

95

100

105

110

92.7

104

102

107

105.2

Дотоод үр ашиг (Монгол) Дотоод үр ашгийн стандарт норм

Тайлбар: Дотоод үр ашгийн коэффициентийг 2009/10 оны хичээлийн жилд 0.92, 2012/13 онд 1.104,... 2018/19 онд 1.105 байна гэж уншина.

Зургаас харахад 2009/10 оны хичээлийн жилээс бусад жилүүдэд дотоод үр ашиг 100-аас дээш хувьтай байгаа нь өмнөх хичээлийн жилд I анги төгссөн хүүхдүүдээс илүү тооны сурагч тухайн хичээлийн жилд I ангид шинээр элсэн орсонтой холбоотой бөгөөд энэ нь дараахь нөхцөл, үр дагавар үүсч болох байдал ажиглагдаж байна. Үүнд:

Бага, дунд боловсролын систем хэт их ачаалалтай байх, учир нь бага зардлаар нормоос давсан ачаалалтай ажиллаж, системийн хэвийн ажиллагаа, горим алдагдах талтай. 2012/13-2018/19 оны хичээлийн жилд I ангид шинээр элсэгчдийн тоо тогтмол өссөн нь дотоод үр ашиг 100-аас дээш хувьтай байхад нөлөөлсөн. Тодруулбал, I ангийн шинээр элсэгчийн тоо 2009/10 онд 50747 байсан бол дараагийн 3 жилд буурч байснаа 2013/14 оноос тогтмол өсч, 2018/19 онд 72520 болсон байна.

Сургууль завсардалтын статистик хоорондоо зөрөөтэй байснаас завсардалтын хувь бага гарсан байх магадлалтай, учир нь 2017/18 оны хичээлийн жилийн БСШУСЯ-ны статистикт 6-14 насны сургууль завсардсан 682 хүүхэд байна гэж мэдээлсэн байхад насан туршийн боловсролын төвөөр тус хичээлийн жилд сургуулиас завсардсан, бага боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр хичээллэсэн 1708 хүүхэд байна гэсэн дүн мэдээ гарчээ.

Хувийн сургуулиас улсын сургуульд шилжих, эсвэл гадаадад сурч байгаад Монголдоо ирж суралцсан хүүхдүүд анги дэвших хувийг нэмэгдүүлсэн байж болох юм. Иймд анги дэвших хувьд шилжилтийн хувийг нарийн тооцох шаардлагатай.

84

2.4. ДүгнэлтДАВУУ БОЛОН СУЛ ТАЛ

Датуу тал Сул тал1 2009/10-аас 2018/19 оны хооронд хүн амын

өсөлттэй холбоотой бага, дунд боловсролд хамрагдах насны хүн амын тоо өссөн нь сургуульд хамрагдалтыг нэмэгдүүлсэн.

Байршлын хувьд хот, хөдөөгийн ялгаа хамрагдалтад нөлөөлж хотод ачаалал үүссэн.

2 Бага дунд боловсролын тогтолцоо нь 10-аас 11 жил рүү, 11-ээс 12 жил рүү богино хугацаанд хийгдсэн.

Системийн шилжилтийн явцад 6 ба 7 настнуудыг 1 жилд зэрэг элсүүлэн сургах, анги алгасуулах зэрэг өөрчлөлт хийгдсэн нь боловсролын бусад нөөцүүдийн хуваарилалт (анги танхимын хүрэлцээ, сурах бичгийн хүртээмж, багшлах боловсон хүчин г.м) жигд бус болох, хамрагдалтын цэвэр ба бохир жингийн зөрөө ихсэхэд нөлөөлсөн.

3 12 жилийн боловсролын тогтолцоонд 2008/09-өөс 2013/14 оны хичээлийн жилд шилжиж дууссан нь олон улсын жишигт ойртуулсан, улмаар сургалтын багтаамжийг гадаадын улс оронтой дүйцүүлэх боломжийг нээж өгсөн.

4 Боловсролын эрэлт нь хүн амын нягтрал, суурьшлаас хамаарч буй тул Улаанбаатарын бүст ЕБС-ийн тоо бусад бүсийг бодвол харьцангуй нэмэгдсэн.

Боловсролын эрэлттэй уялдсан нийлүүлэлт (тайланд багшид ногдох суралцагчаар багшийн хүрэлцээг авч үзсэн болно)-ийн бодлого үгүйлэгдэж байна.

5 Боловсролын үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэхийн тулд 3 ээлжээр хичээллэдэг анги, бүлгийн тоог багасгах арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байна.

Гэсэн хэдий ч III ээлжинд хичээллэдэг бүлэг ихэвчлэн бага анги байгаа нь тэдний сурлагын амжилтад сөргөөр нөлөөлж байна.

6 Бага, суурь боловсролын дотоод үр ашигт завсардалт, анги улиралтын үзүүлэх нөлөө (эдгээр үзүүлэлтийн нийлбэр 1 хувиас хэтрэхгүй) бага байгаа нь олон улстай харьцуулахад сайн үзүүлэлт юм.

Сургууль завсардсан хүүхдийн дунд хөвгүүдийн эзлэх хувь өндөр буюу 70 орчим хувь байна.

7 Бага, суурь боловсролын дотоод үр ашиг 100 хувиас илүү байгаа нь систем бага зардлаар өндөр үр ашигтай ажиллаж байгааг илтгэнэ.

Үүнээс шалтгаалж систем хэт ачаалалтай болж, боловсролын чанарт сөргөөр нөлөөлөх талтай.

БЭРХШЭЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД1. Бага, дунд боловсролын салбарын шинэчлэл, ялангуяа системийн шилжилт хийхдээ

боловсролын дэд бүтцийг тооцоотой, үндэслэлтэй боловсруулж, боловсролын хүртээмж, үр ашгийг оновчтой болгох

2. Боловсролын эрэлттэй (сургуулийн насны хүн амын өсөлттэй холбоотой) нийцсэн нийлүүлэлт (багшлах боловсон хүчний хүрэлцээ, сургуулийн барилга, анги танхим)-ийн бодлого боловсруулах

3. Сургууль завсардалтад (ялангуяа хөвгүүдийн) нөлөөлж буй хүчин зүйлийг багасгах арга хэмжээ авах

ОЛОН УЛСТАЙ ХАРЬЦУУЛСАН ДҮГНЭЛТ1. 2009 оноос хойш 6-14 насны хүүхдийн хамрагдалт тогтмол өсч байхад төдий

хэмжээгээр завсардалт нэмэгдэж болох байсан боловч харин ч эсрэгээрээ тогтмол

85

буурсан нь бүх хүүхдийг сургуульд хамруулах төрийн бодлого хүчтэй авч хэрэгжүүлсний үр дүн юм.

2. Дотоод үр ашиг 100 хувиас дээш байгаа нь боловсролын статистикийн боловсруулалт, арга зүйг сайжруулж, олон улсын түвшинд ойртуулах шаардлагатайг харуулж байна.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: БАГА, ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ЧАНАР, ТОГТОЛЦООНЫ ЧАДАВХИ, МЕНЕЖМЕНТ

3.1. Сургалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөрБСШУС-ын Сайдын 2018 оны А/453 дугаар тушаалаар батлагдсан сургалтын төлөвлөгөө мөрдөгдөж байна.

Хүснэгт 3.1.20. Сургалтын төлөвлөгөБоловсролын

түвшинАнги

Хичээлийн жилийн бүтэц

Жилийн нийт цаг7 хоногийн нийт

ачаалал

Бага

I анги 32 долоо хоног

727

3905

22.7II анги 736 23III анги

33 долоо хоног

759 23IV анги 792 24V анги 891 27

Суурь

VI анги

35 долоо хоног

1015

4690

29VII анги 1225 35VIII анги 1225 35IX анги 1225 35

Бүрэн дунд

Заавал судлах

Сонгон судлах

3675X анги 945+70 210 35XI анги 910+70 245 35XII анги 525+70 630 35

Ээлжит хичээлийн үргэлжлэх хугацаа I, II ангид 35 минут, III-XII ангид 40 минут байна. Сурагч X ангид 4 хичээлийг 7 хоногт 1-2 цагаар, XI ангид 3 хичээлийг 7 хоногт 2-3 цагаар, XII ангид 3 хичээлийг 7 хоног тус бүр 3-4 цагаар сонгон судална. Бага ангид нийт хичээлийн цаг 3905, дунд ангид 4690, ахлах ангид 3675 байна. Бага, дунд ангийн нийт хичээлийн цаг 8595 буюу ЭЗХАХБ-ын онуудын 2011 оны дунджаас 844 цагаар илүү байна.

Зураг 3.1.1.(I-XII ангийн сурагчдын анги танхим дахь хичээлийн цагийн ачаалал, 2018)

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII0

200

400

600

800

1000

1200

1400

727 736 759 792

891

1015

1225 1225 1225 1225 1225 1225

Бага ангид жилд дундажаар 781, дунд ангид 1172.5, ахлах ангид 1225 цагийн хичээл үзэж судалж байна. V-VI ангид шилжихэд 124, VI-VII ангид шилжихэд 210 цагийн хичээл нэмэгдэж байна.

ЭЗХАХБ-ын орнуудын хувьд бага, дунд ангийн хичээлийн дундаж цаг нь 2011 онд 7751 (OECD, 2014) цаг байсан бол 2018 онд 7533 (OECD, 2018) болсон байна. Албан ёсны

86

танхим дахь цаг нь 2011 онд Унгарт 6054, Австралид 10710 байсан бол 2018 онд Унгарт 5940, Австралид 11000 болсон байна.

87

Зураг 3.1.2. Улс орнуудын танхим дахь хичээлийн цагийн харьцуулалт (2011, 2018)

ЭЗХАХБ-ын орнуудын хувьд бага ангийн сурагчид 2011 онд жилд дунджаар 802 цаг хичээл заалгадаг байсан бол 2018 онд 799 цаг болж буурчээ. Харин дунд ангийн сурагчид бага ангийн сурагчдаас жилд 122-оор олон цагийн хичээл заалгадаг байсан бол 2018 онд 114-өөр олон цагийн хичээл үздэг болсон байна.

Бага, суурь боловсролын түвшин дэх хичээлүүдийг ангилж цагийн багтаамжийг дараах хүснэгтээр харуулав.

Хүснэгт 3.1.21.Судлагдахууны цагийн багтаамж (I-IX анги,2018)№ Хичээлийн ангилал I II III IV V VI VII VIII IX

1Монгол хэл, үндэсний бичиг, уран зохиол

203 224 231 231 231 245 210 210 210

2Математик, мэдээллийн технологи

116 160 165 165 165 210 175 175 175

3 Байгалийн ухаан87 96 99

66 66 105 245 245 2454 Нийгмийн ухаан 33 66 35 105 105 1055 Гадаад хэл 99 105 175 175 2106 Урлаг, гоо зүй, технологи 116 128 132 132 99 140 140 140 1057 Биеийн тамир, эрүүл мэнд 58 64 66 99 99 105 105 105 105

8Сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаа

87 64 66 66 66 70 70 70 70

  Нийт судлах цаг 727 736 759 792 891 1015 1225 1225 1225Тухайн түвшин дэх сургалтын төлөвлөгөөнд эзлэх хувийг тооцож дараах зургаар харууллаа.

88

Зураг 3.1.3. Бага, суурь боловсролын түвшин дэх хичээлүүдийн цагийн эзлэх хувь

I II III IV V VI VII VIII IX0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

27.9 30.4 30.4 29.2 25.9 24.117.1 17.1 17.1

16.0 21.7 21.7 20.818.5 20.7

14.3 14.3 14.3

6.06.5 6.5 8.3

7.4 10.3

20.0 20.0 20.0

6.06.5 6.5 4.2

7.4 3.4 8.6 8.6 8.6

16.017.4 17.4

16.711.1 13.8

11.4 11.4 8.68.08.7 8.7 12.5 11.1 10.3 8.6 8.6 8.6

12.0 8.7 8.7 8.3 7.4 6.9 5.7 5.7 5.7

11.111111111111110.344827586206914.285714285714314.285714285714317.1428571428571Сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаа

Биеийн тамир, эрүүл мэндУрлаг, гоо зүй, технологиГадаад хэлНийгмийн ухаанБайгалийн ухаанМатематик, мэдээллийн технологиМонгол хэл, үндэсний бичиг, уран зохиол

VI ангиас VII ангид шилжихэд гадаад хэл 10.3-аас 14.3 болж 4 хувиар, байгалийн ухааны хичээлүүдийн эзлэх хувь 10.3-аас 20 болж 9.7 хувиар нэмэгдэж байгаа бол математик, мэдээллийн технологийн хичээлийн цагийн эзлэх хувь 20.7-оос 14.3 болж 6.4 хувиар, Монгол хэл, үндэсний бичиг, уран зохиолын хичээлийн цагийн эзлэх хувь 24.1-ээс 17.1 болж 7 хувиар тус тус буурч байна.

Зураг 3.1.4. Бага, суурь боловсролын түвшин дэх хичээлүүдийн цагийн эзлэх хувьБага боловсролын хөтөлбөр Суурь боловсролын хөтөлбөр

Монгол хэл, уран зохиол; 1120; 30%

Математик, мэдээллийн технологи; 771; 20%

Байгалийн ухаан; 273; 7%

Нийгмийн ухаан; 169.5; 4%

Гадаад хэл; 99; 3%

Урлаг, гоо зүй, технологи; 607; 16%

Биеийн тамир, эрүүл мэнд; 386; 10%

Сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаа; 349; 9%

Монгол хэл, үндэсний бичиг, уран зохиол; 875; 19%

Математик, мэдээллийн технологи; 735; 16%

Байгалийн ухаан; 840; 18%Нийгмийн ухаан; 350; 7%

Гадаад хэл; 665; 14%

Урлаг, гоо зүй, технологи; 525; 11%

Биеийн тамир, эрүүл мэнд; 420; 9%

Сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаа; 280; 6%

Бага боловсролын түвшинд монгол хэл, уран зохиол 30%, математик, мэдээллийн технологи 20%, байгалийн ухаан, нийгмийн ухааны хичээл 12% нийтдээ 62 хувийг эзэлж байгаа бол суурь боловсролын түвшинд монгол хэл, үндэсний бичиг, уран зохиол 19%, математик, мэдээллийн технологи 16%, байгалийн ухаан 18, нийгмийн ухааны хичээл 7% нийтдээ 60 хувийг эзэлж байна. Харин ЭЗХАХБ-ын орнуудын 2011 оны дундажаар унших, бичих, уран зохиол 26%, математик 17%, шинжлэх ухаан 7%, нийгмийн ухааны хичээлүүд 7%, нийтдээ 57%-ийг суурь боловсролын түвшинд унших, бичих, уран зохиол 16%, математик 13%, шинжлэх ухаан 12%, нийгмийн ухааны хичээлүүд 12%, нийтдээ 53%-ийг эзэлж байна. (OECD, 2014)

89

Зураг 3.1.5.Бага болон суурь боловсролын заавал судлах сургалтын хөтөлбөрийн сургалтын цагийн эзлэх хувь (2011, OECD)

Унших, бичих, уран зохиол; 26%

Математик; 17%

Шинжлэх ухаан; 7%Нийгмийн ухаан; 7%

Орчин үеийн гадаад хэл; 6%

Урлаг; 11%

Биеийн тамир; 9%

Шашин шүтлэг; 4%

Технологи; 1%

Практик болон мэргэжлийн ур чадвар; 1%

Бусад; 5%

Заавал эзэмших уян хатан сургалтын хөтөлбөр; 6%

Бага боловсролын заавал судлах сургалтын хөтөлбөр

Унших, бичих, уран зохиол; 16%

Математик; 13%

Шинжлэх ухаан; 12%

Нийгмийн ухаан; 12%

Орчин үеийн гадаад хэл; 14%

Урлаг; 8%

Биеийн тамир; 8%

Шашин шүтлэг; 3%

Технологи; 3%

Практик болон мэргэжлийн ур чадвар; 3%

Бусад; 1%

Заавал эзэмших уян хатан сургалтын хөтөлбөр; 7%

Суурь боловсролын заавал судлах сургалтын хөтөлбөр

Харин 2018 оны үзүүлэлтээр ЭЗХАХБ-ын орнуудын дундажаар бага боловсролд унших, бичих, уран зохиол 25%, математик 17%, урлаг гоо зүй 10%, нийтдээ эдгээр хичээлийн цагийн эзлэх хувь 52% байгаа бол биеийн тамир, эрүүл мэнд 9%, байгалийн ухаан 7%, нийгмийн ухаан 6% байна. Гадаад хэл, шашин, ёс зүйн боловсрол, МХХТ, мэргэжлийн ур чадвар гэх мэт агуулга дундажаар заавал судлах ёстой хичээлийн 19 хувийг эзэлж байна. Суурь боловсролд унших, бичих, уран зохиол 14%, математик 12% гадаад хэл 13%, нийтдээ эдгээр хичээлийн эзлэх хувь 39% байгаа бол байгалийн ухаан 10%, нийгмийн ухаан 8%, биеийн тамир, эрүүл мэнд 7%-ийг эзэлж байна. Шашин, ёс зүйн боловсрол, МХХТ, мэргэжлийн ур чадвар гэх мэт агуулга дундажаар заавал судлах ёстой хичээлийн 12 хувийг эзэлж байна. (OECD, 2018)

Зураг 3.1.6. Бага боловсролын заавал судлах хичээлийн цагийн эзлэх хувь, 2017

90

Зураг 3.1.7. Суурь боловсролын заавал судлах хичээлийн цагийн эзлэх хувь, 2017

Бага боловсролд заавал үзэх ёстой хичээлийн хөтөлбөрийн 50% орчим нь унших, бичих, уран зохиол, математик болон шинжлэх ухааны хичээлүүд байдаг. Гэхдээ зарим орнууд дээрх сэдвийн хичээлүүдэд үүнээс бага цаг төлөвлөдөг бөгөөд тухайлбал, 2011 онд Германд 38%, Исландад 40%-г төлөвлөдөг бол зарим оронд бүр илүү их цагийг төлөвлөдөг байна. Жишээ нь Мексикт дээрх сэдвийн ердөө 3 хичээлүүд нь нийлээд 77%-д хүрдэг байна. Бага сургуульд унших, бичих болон уран зохиолын хичээлүүд хамгийн чухал хичээлд тооцогддог бөгөөд дунджаар хичээлийн цагийн 4-ний 1-ийг эзэлдэг. Бага боловсролын сурагчид Мексикт хичээлийн цагийнхаа 1/3-ийг буюу 35%, Францад 37%, Унгарт 38%-ийг дээрх хичээлд зарцуулдаг. (OECD, 2014)

2018 онд бага боловсролд унших, бичих, уран зохиолын хичээл 19-38 хувийг эзэлж (Польшд 19%, Францад 38%) байгаа бол суурь боловсролд энэ хичээл 9-25 хувийг эзэлж (Ирланд 9%, Грект 25%) байна. Бага боловсролд математикийн хичээлийн эзлэх хувь 12-27 (Дани 12%, Мексикт 27%), суурь боловсролд 11-16 (Унгар, Солонгост 11%, Чили, Латви ба ОХУ-д 16%, Италид байгалийн ухааны хичээлийг оруулаад 20%) байна. (OECD, 2018)

СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР2016 онд Боловсролын тухай хуулинд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөр “сургалтын цөм хөтөлбөр” гэж тухайн шатанд суралцагчийн эзэмших мэдлэг, ур чадвар, төлөвшлийн түвшин, түүнд хүрэх цогц үйл ажиллагааны ерөнхий зохион байгуулалтыг илэрхийлсэн баримт бичиг хэмээн тодорхойлж өмчийн бүх хэлбэрийн боловсролын сургалтын байгууллага дагаж мөрдөхөөр хуульчилж өгсөн билээ.

БШУЯ-аас 2014 онд I-VI ангийн бүх хичээлийн ”Бага боловсролын цөм хөтөлбөрүүд” (БШУ-ны Сайдын 2014 оны А/240 тоот тушаал), 2015 онд VII-IX ангийн бүх хичээлийн

91

”Суурь боловсролын цөм хөтөлбөрүүд” (БШУ-ны Сайдын 2015 оны А/220 тоот тушаал), 2016 онд X, XI, XII ангийн заавал судлах, сонгон гүнзгийрүүлэн судлах 9 хичээлийн, заавал сонгон судлах 5 хичээлийн сургалтын хөтөлбөрүүд болон сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт тавигдах шаардлага (БСШУ-ны Сайдын 2016 оны А/277 тушаал)-ыг тус тус баталж, сургалтад мөрдөж байна. Тухайлбал 2012-2018 онд сургалтын цөм хөтөлбөрийг боловсруулж, үе шаттайгаар үндэсний түвшинд бүх нийтээрээ мөрдөн хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, 2014-2015 оны хичээлийн жилээс бага боловсролын сургалтын хөтөлбөр 2015-2016 оны хичээлийн жилээс суурь боловсролын сургалтын хөтөлбөр 2016-2017 оны хичээлийн жилээс бүрэн дундын X ангийн сургалтын хөтөлбөр 2017-2018 оны хичээлийн жилээс бүрэн дундын XI ангийн сургалтын хөтөлбөр 2018-2019 оны хичээлийн жилээс бүрэн дундын XII ангийн сургалтын хөтөлбөр

хэрэгжиж байна.

2014 оноос эхлэн мөрдөж буй бага, суурь боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрт шинжлэх ухааны мэдлэг, чадвараас гадна өөрийн хүч нөөцийг мэдрэх, бусадтай хамтрах, мэдлэгийг эрж хайх олж судлах арга барилтай болох, байнга тасралтгүй хөгжих, хүрээлэн буй орчныг зөв ухаарч тэнд өөрийгөө зөв авч явах, зорилго чиглэлтэй амьдарч хөдөлмөрлөх зэрэг хувь хүний хөгжилд хандсан ТХБ-ын үзэл санаа, агуулгыг тодорхой тусгасан байна. Сургалтын цөм хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд баримтлах тодорхой зарчмуудыг чухалчилж, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх арга зүй нь сурагчдын аливаа юмс, үзэгдлийг өөрөө сонирхон шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх, бусадтай харилцаа холбоо тогтоох, хамтран ажиллах үр дүнгээ танилцуулах зэрэг бүтээлч үйл ажиллагаанд суурилахаар тодорхойлжээ. Харин бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөр, төлөвлөгөөг ахлах ангийн сурагчдад өөрсдийн авьяас, сонирхол, ирээдүйн мэргэжлийн чиг баримжаандаа тулгуурлан хичээлээ сонгож судлах өргөн боломж олгох, ахлах сургуулийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн бодлого баримталсан байна. Энэ бодогын хүрээнд бүрэн дунд боловсролын цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд ахлах сургуульд дараах нэмэлт үйл ажиллагаанууд хэрэгжиж, тэдгээрт харгалзах шинэ менежмент шаардагдаж, сургуулийн захирал, сургалтын менежер, ангийн болон хичээл заадаг багш нар, нийгмийн ажилтан, сурагчид, эцэг эхчүүд шинэ үүрэг хариуцлага хүлээхээр төлөвлөсөн байжээ. Сургалтын төлөвлөгөө болон хөтөлбөрт нийцүүлэн ахлах ангийн сурагчид хичээлээ

сонгож судлах Сурагчдаар сонголт хийлгэх, сонголтын бүлгийг зохион байгуулах ажил ЕБС-д шинээр

хийгдэх Сурагчийн сонголтоо хийхэд нь туслах зорилгоор сургалтын хөтөлбөрийг танилцуулах,

бие даалтын ажлыг чиглүүлэх зэрэг зөвлөн туслах ажлыг шинээр зохион байгуулах Заавал сонгон судлах хичээлийн хүрээнд орон нутгийн болон сургуулийн онцлог,

багшийн нөөц, ур чадварт үндэслэн сургуулийн хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх зэрэг болно.

Гэвч дээрх шийдвэр гаргахдаа Монгол Улс дахь ЕБС-ийн бүтэц, байршил, хэмжээ, хэв шинжийн онцлогийг гүйцэд тооцоогүй, зохих бэлтгэлийг бүрэн хангаагүйн улмаас хөдөөгийн цөөн сурагчидтай сургуульд сонгон суралцах боломжууд хязгаарлагдаж, тус бодлогын хэрэгжилтэд бэрхшээлүүд гарч, батлагдсан сургалтын төлөвлөгөөнүүд өөрчлөгдөхөд хүргэсэн байна. Улмаар дараагийн шатны сургуульд үргэлжлүүлэн суралцах залгамж холбоог хангах, бүрэн дунд боловсролын агуулгыг кредитийн тогтолцоонд шилжүүлэх, суралцагчдад сонгох боломжийг өргөжүүлэх, ахлах сургуулийг хөгжүүлэх бодлого бүрэн утгаараа хэрэгжиж чадахгүй байна.

92

Бага, дунд боловсролын стандарт, киррикюлимийн хийгдсэн судалгааны тайлан, үр дүнгүүдийн талаар Боловсролын суурь мэдээллийн тайланд нэгтгэж танилцуулсан байна. Үүнд: 1. Монгол Улсын ТХБ, ТХ, НХ-ийн бодлого, эрх зүйн орчин, хэрэгжилт болон хэтийн

төлвийн суурь судалгаа (БОНХАЖЯ, ШХА, 2015)2. Боловсролын салбарын хөгжил-Боловсролын чанарт нөлөөлж буй сургуулийн хүчин

зүйлс судалгаа (2017) 3. ТХБ-ыг ЕБС-ийн сургалт, сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаанд интеграцилах арга зүй

(БСШУЯ, БМДИ, ШХА, 2018)4. ЕБС-ийн сургалтын цөм хөтөлбөрт тогтвортой хөгжлийн үзэл санаа, агуулга, арга зүй

тусгагдсан байдлын судалгаа (БСШУЯ, МУБИС, 2018)5. “21 дүгээр зууны Монгол суралцагчийн компетенцийн загвар” (БХ, 2018)6. Монголын 6-21 насны хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн онцлог судалгааны тайлан: 7. Монгол Улсын ЕБС-ийн сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх, үнэлэх 8. Цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд нөлөөлж буй хүчин зүйлийн судалгааны тайлан

(БСШУСЯ, БХ, 2019) –гийн үр дүнгээс дурджээ.

Сургалтын цөм хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилтыг боловсролын түвшингээр авч үзвэл бага боловсрол (ББ)-ын 142 (25.0%), суурь боловсрол (СБ)-ын 217 (38.3%), бүрэн дунд боловсрол (БДБ)-ын 208 (36.7%) суралцахуйн зорилт тус бүр ТХЗ-д хамаарч байна.

Судалгааны үр дүнгээс харахад Монгол Улсын ЕБС-ийн сургалтын цөм хөтөлбөрт ТХБ зорилго, агуулгын хувьд харьцангуй сайн интеграцчилагдсан байна. Гэхдээ боловсролын түвшин бүрийн сургалтын цөм хөтөлбөрийн бүтэц, дизайны ялгаатай байдал, судлагдахууны агуулгын чиглэлүүдийн онцлогууд, хөтөлбөрүүдийн боловсруулалтын түвшний жигд бус байдал зэргээс хамаарч цөм хөтөлбөрт ТХБ-ийн интеграцчилагдсан байдлыг илрүүлэх ажиллагаа нь судалгаанд сонгогдсон эх материал бүрийн хувьд ялгаатай аргачлалаар явагдахад хүргэсэн талаар уг судалгаанд тэмдэглэжээ. “Цөм хөтөлбөр”-өөс бүртгэгдсэн нийт өгөгдлийн 22,3% хөтөлбөрийн зорилго, зорилтод, 7,4% үнэлгээнд, 12,8% агуулгад, 33,1% аргад, 24,4% орчин ба хэрэглэгдэхүүнд тус тус ногдож байна. “Цөм хөтөлбөр”-т үнэлгээний зорилт нь суралцахуйн зорилтоосоо 3 дахин цөөн байна. Зүй ёсоороо бол үнэлгээний зорилт (шалгуур, индикоторууд) нь хөтөлбөрийн зорилтоосоо дутуугүй, харин ч илүү нарийвчлагдсан байвал зохилтой гэж үзжээ. Цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд нөлөөлж буй хүчин зүйлийн судалгааны тайлангийн үр дүн, тусгайлсан тусгай дүгнэлтүүдэд тулгуурлан дараах ерөнхий дүгнэлтүүдийг хийжээ: Үүнд: Бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын түвшинд хөтөлбөрийн хэрэгжилт сул,

жигд бус буюу сурагчдын эзэмшиж буй мэдлэг, чадвар өнгөц байгаа нь хөтөлбөрөөр эзэмшиж буй боловсролын чанар, үр дүнд анхаарах цаг болсныг харууллаа.

Даалгаврын хүнд хөнгөнийг авч үзэхэд, бага ангид 49.0 хувь нь дунд болон ахлах ангид 37.0 хувь тохиромжтой, харин хүнд хэт хүнд даалгавар 38 хувь, дунд ангид 58.0 хувь, ахлах ангид 57.0 хувь байна. Хөнгөн буюу хэт хөнгөн даалгавар багад 8.0 хувь, дунд ангид 5.0 хувь, ахлах ангид 5.0 хувь байна.

Мэргэжлийн зэргийн хувьд анги ахих буюу түвшин нэмэгдэх тусах багшийн мэргэжлийн зэрэг ахиж байна.

Судалгаанд хамрагдсан бага, дунд ахлах ангид хичээл заадаг багш нарын хувьд анги ахих тусам тест, даалгаврын санг хичээл төлөвлөхдөө ашиглах нь бага зэрэг өссөн үзүүлэлттэй ч ерөнхийдөө сул байна.

93

Сурагчийн сурлагын ахиц, амжилт болон хүүхдийн онцлог, ялгаатай байдлыг талаар улиралд нэг удаа эцэг эх, асран хамгаалагчдад мэдээлж, хамтран ажиллах нь дунд, ахлах ангиудад хичээл заадаг багш нарын хувьд бага зэрэг нэмэгдэж байгаа дүр зурагтай байна.

Сурагчийн сурлагын амжилтыг ахиулахад эцэг эхчүүд сургалтын хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх, хангахад туслах нь дунд болон ахлах ангид багасаж, байгаагийн зэрэгцээ хүүхдийнхээ хүмүүжил, төлөвшилтийн талаар асуух нь цөөрдөг дүр зураг ажиглагдав.

Хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд сурагчдын эцэг эхийн боловсролын түвшин, эцэг эхийн ажил эрхлэлт, өрхийн сарын дундаж орлого, сургуулийн өмчийн хэлбэр, сургуулийн байршил (нийслэл, аймаг, сум), бага ангийнхны хичээл таслалт, дунд ахлах ангийнхны гэрийн даалгавар хийхдээ ашигладаг нэмэлт хэрэглэгдэхүүний хүртээмж, оройтож унтдаг явдал зэрэг хүчин зүйлс нөлөөлж байгааг тогтоожээ.

Хөгжилд баримжаалсан бодлогын түвшний зэрэгцсэн цогц өөрчлөлт нь харьцангуй богино хугацаанд хийгдсэн тул анги танхим дахь суралцахуй ба багшлахуйн тогтвортой байдал хөндөгдөж, тодорхой асуудлууд тулгамдах болсон. Иймээс цаашид сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөөг сайжруулах үйлийг төлөвлөлт, туршилт, хэрэгжилт, үнэлгээг оновчтой, үр өгөөжтэйгөөр тасралтгүй үргэлжилж байх “Сургалтын хөтөлбөрийн менежментийн цикл”-ийг нарийвчлан боловсруулж мөрдөх хэрэгцээ үүссэн байна. 2019 оны байдлаар 2008-2018 оны хооронд үндэсний түвшний нийт 252 сургалтын хөтөлбөр боловсруулж мөрдсөн боловч сүүлийн жилүүдэд боловсрогдсон нийт хөтөлбөрийн 70 гаруй хувь нь хүчингүй болсон байна.

ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙН ТОХИРЦЫН ҮНЭЛГЭЭ50

Эцэг эхчүүдээс ЕБС-ийн бага ангийн сурагчдын ачаалал хэт их байгаа талаар яаманд гаргасан санал гомдолд БСШУЯ онцгой анхаарал хандуулж, ЕБС-ийн бүх ангийн цөм хөтөлбөрийн агуулгад нарийвчилсан судалгаа хийж, ачааллыг багасгах боломжийг тогтоох чиглэлээр БСШУЯ, БХ-ээс “Бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрт дүн шинжилгээ хийх” хэд хэдэн удаагийн хэлэлцүүлэгийг 2019 ны 3 сараас эхлэн зохион байгуулсан байна. Эхний 5 хоногийн хэлэлцүүлэгт ЕБС-ийн багш, сургалтын менежер, захирал, БСУГ-ын мэргэжилтний төлөөлөл бүхий 90 хүн оролцож, цөм хөтөлбөрийн агуулгын залгамж холбоо, давхардал, хүндрэл, багш, сурагчийн хэт ачаалал зэрэг даруй шийдвэрлэх шаардлагатай дараах асуудлуудыг илрүүлсэн байна (Ё.Баатарбилэг, Бага, дунд боловсролын цөм хөтөлбөрийн агуулгын тохирцын үндэснийхэлэлцүүлэг-2, 2019).

Сургалтын хөтөлбөрийн талаар: ЕБС-д судалж байгаа хичээлийн тоо олон, зарим хичээлийн агуулга давхцаж байна

(Бага ангийн хүн ба орчин, хүн ба байгаль, хүн ба нийгэм, иргэний боловсрол, эрүүл мэнд).

Зарим хичээлийн агуулга цагтаа багтдаггүй (Бага боловсролын математик, монгол хэл, байгалийн ухаан, дүрслэх урлаг, технологи, 7-9-р ангийн газар зүй, 9-р ангийн хими, физик, 8-р ангийн математик, 8, 9-р ангийн дүрслэх урлаг, дизайн технологи, 10-12-р ангийн математик, монгол хэл бичиг, уран зохиол, физик, газарзүй, мэдээллийн технологи, хими).

50 Энэ хэсгийг Монгол Улсын Боловсролын Суурь мэдээллийн тайлан (Боловсролын хүрээлэн, 2019)-гаас авч тусгав.

94

Зарим хичээлийн агуулга хүндэдсэн (3-р ангийн математикийн энгийн бутархай, сөрөг тоо, монгол хэлний жорын дагуу унших, зохиох, захидал бичих, ёгт үлгэр зохиох, 5-р ангийн “Хүн ба байгаль” хичээлийн туршилт хийдэг “Хөшүүрэг”, “Энерги).

Зарим хичээлийн агуулга ангиудад жигд хуваарилагдаагүй (9-р ангийн хими, физикийн агуулга их, 10-12-р ангийн агуулгад танин мэдэхүйн үйлийн доод түвшний суралцахуйн зорилт 54-77%, дээд түвшний зорилт 22-46% байна гэж шинжилгээний үр дүнгээс танилцуулсан байна) Зарим хөтөлбөрийн агуулга буюу суралцахуйн зорилтын томьёолол ерөнхий, ойлгомжгүй, багтаамж нь харилцан адилгүй байна гэж үзсэн.

Багшийн ажлын ачааллын талаар Багш нарын мэдлэг чадвар харилцан адилгүй, мэргэжлийн багш дутагдалтай. Багшийн ажлын байрны тодорхойлолтын дагуу сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөө

боловсруулах, үнэлэх, дүгнэхээс гадна тайлан бичих, судалгаа бөглөх, журнал, бичиг баримт хөтлөх гээд бичиг цаасны ажилд хамгийн их цаг зарцуулдаг.

Ангийн ажил, цаг үеийн ажилд дайчлагддаг (Багш сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх сургалтын ажилд нийт цагийн 37,3%, бусад нэмэлт ажилд нийт цагийнхаа 62,7%-ийг зарцуулж байна гэсэн үр дүнг танилцуулсан).

Багш нар долоо хоногт ижилхэн 19 хичээл заах онцлогтой ч зарим багш нар мэргэжлийн онцлогоосоо хамаарч илүү ачаалалтай ажилладаг. Жишээ нь, хөгжим, дизайн технологи, мэдээллийн технологийн багш нар үндсэн ажлаас гадна хичээлээс гадуурх олон төрлийн үйл ажиллагаанд олон цаг зарцуулдаг. Бага ангийн багш нар олон чимхлүүр ажил хийдэг

Боловсролын мэдээллийн системд мэдээлэл оруулах, цахим журнал хөтлөх орчин бүрдээгүй, нэг мэдээллийг дахин дахин оруулах шаардлага гардаг. Энэ нь интернэтийн хурд удаан, сүлжээ тасардаг гэх мэт шалтгаантай холбоотой зохиомол ачаалал үүсгэдэг.

Сурагчийн ачааллын талаар Хичээлийн цагт багтаагүй агуулгыг гэрийн даалгаварт өгдөг нь цөөнгүй. Бага ангийн сурагчдын гэрийн даалгаврын хэмжээ их, зарим хичээлийн гэрийн

даалгавар сурагчдын нас сэтгэхүйн онцлогт тохирдоггүй (Багш нар даалгавар өгөхдөө өөрсдөө хийж шалгаж төлөвлөдөггүй, гүйцэтгэх үйлийн алхмуудыг тооцоолохгүй даалгавар өгч байна).

Сурагчид сургалтын төлөвлөгөөнд заасан үндсэн хичээлээс гадна тэдгээрийн цагтай тэнцэх хэмжээний цагт орон нутаг, сургуулийн нэмэлт үйл ажиллагаа, хичээл сургалтад хамрагдаж байна (Суурь боловсролд сурагчид сургалтын цагаас гадна 4.4-5.4 цагийн нэмэлт үйл ажиллагаа, сургалтад хамрагдаж байгааг багш нар хэлж байна).

Улмаар хэлэлцүүлэгт оролцсон багш нар бодлого боловсруулагчид, сургалтын хөтөлбөр боловсруулагчид болон багш нарт хандаж дараах саналыг хүргүүлсэн байна. Үүнд: Сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлийг нийгэм, эдийн засаг, эрх зүйн шинэчлэлтэй

уялдуулан, хот, хөдөөгийн сургуулийн бодит нөхцөл байдлыг тооцох Багш нарт сургалтын хөтөлбөрийн үзэл санаа, агуулга, арга зүйг бүрэн ойлгуулсны

дараа үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлэх Багш нар өөрсдөө сургалтын хөтөлбөр, зөвлөмжийг бүрэн судлаагүй, агуулгын

залгамж холбоо, өргөсөл, гүнзгийрлийг ойлгоогүй болон сургалтын хөтөлбөрт шинээр нэмэгдсэн, хүндэвтэр агуулгыг заахад тэдний мэдлэг, чадвар дутагдаж байгааг тэмдэглэж байлаа.

Дээрх хэлэлцүүлгийн дараа сургалтын цөм хөтөлбөрт нарийвчилсан шинжилгээ хийж, асуудлуудыг шийдэх гарц, арга замыг тодорхойлох, агуулгын залгамж холбоог сайжруулах

95

чиглэлээр БХ-ийн дэргэд эрдэмтэн, судлаачид, багш нарын төлөөлөлтэй ажлын хэсэг 2 сар гаруй хугацаанд ажиллаж, сургалтын цөм хөтөлбөрийн тохирцыг сайжруулсан хувилбарын хэд хэдэн удаагийн хэлэлцүүлгийг үндэсний болон орон нутгийн түвшинд зохион байгуулж, эцсийн хувилбарыг батадлгаажуулан зохих бэлтгэлийг ханган 2019-2020 оны хичээлийн жилээс ЕБС-ийн сургалтад мөрдөхөөр ажиллаж байна.

3.2. Суралцагчдын сурлагын үнэлгээ

Үндэсний хэмжээнд чанарын үнэлгээний тогтолцоог бүхий л үе шатанд бэхжүүлэх түүн дотроос сурлагын амжилтыг үнэлэх арга зүйг шинэчлэх, турших, хэрэгжүүлэх чиглэлээр салбарын хүрээнд дүрэм журмын өөрчлөлтийг хийсэн байна.

Бага, дунд боловсролын агуулгын өөрчлөлттэй холбоотойгоор сурагчийн мэдлэг, чадвар, төлөвшлийг үнэлж дүгнэх журмыг 1998 оноос хойш 3 удаа шинэчлэн боловсруулсан байна.

Хүснэгт 3.2.22. ЕБС-ийн суралцагчийг үнэлэх журмуудад орсон өөрчлөлтүүд№ Журам Агуулгын өөрчлөлт

1

“ЕБС-ийн суралцагчийн мэдлэг, чадвар, төлөвшлийг үнэлж дүгнэх үлгэрчилсэн журам”, “Бага, дунд боловсролын улсын шалгалтын журам” (Гэгээрлийн сайдын 259дүгээр тушаал, 1998)

5 үсгэн дүнд харгалзах процентын дүн болон сурлагын дээд, дунджаас дээгүүр, дундаж, дунджаас доогуур, хангалтгүй гэсэн 5 агуулгын түвшний дүн тавигдахаар болж өөрчлөгдсөн.

Дунд, ахлах ангийн суралцагчийг бүлэг сэдвээр үнэлж жилийн эцэст дүн гаргана.

Улирал бүрд хөндлөнгийн үнэлгээ хийнэ. Энэхүү журмыг хэрэгжүүлэх зөвлөмжтэйгөөр

боловсруулагдсан.

2

ЕБС-ийн суралцагчийн мэдлэг, чадвар, төлөвшлийг үнэлж дүгнэх журам (БСШУ-ысайдын 361 дүгээр тушаал,2010)

Улирлын үнэлгээг I ба II нэгж хичээлүүдийн хагас жил болон жилийн эцэст стандарт үнэлгээгээр үнэлнэ.

Суралцагчийг стандарт бус болон стандарт үнэлгээгээр үнэлнэ.

3

ЕБС-ийн суралцагчийн болон боловсролын чанарын үнэлгээний журам (БШУ-ысайдын А/309 дүгээр тушаал,2013)

Суралцагчийн ахиц, амжилтыг тооцож улирлын үнэлгээг ирц-10, явц-60, улирлын шалгалт-30 хувиар тооцож дунд ангид 5 шатлалтайгаар өмнөх оны дүнгээр үнэлж байна. харин ахлах ангид 13 шатлалт үсгэн (A, A+, A-, B, B+, B- гэх мэт) дүн, процент, агуулгын түвшний тоон дүнгээр дүгнэх болсон. Мөн бага боловсролын түвшинд I-III ангид суралцагчийн эзэмшсэн мэдлэг, чадварын ахиц, амжилтыг үгэн үнэлгээгээр, IV – V ангид гүйцэтгэлийн хувиар тооцож, үгэн үнэлгээгээр үнэлнэ хэмээн тусган өгсөн байна.

4

ЕБС-ийн суралцагчийн болон сургалтын чанарын үнэлгээний журам (БСШУС-ын сайдын А/425 дугаартушаал, 2018)

Суралцагчийн үнэлгээ нь оношлох, явцын үр дүнгийн гэсэн төрөлтэй байх бөгөөд үнэлгээ нь шалгуурт суурилсан байна.

Суралцагчийн мэдлэг, чадвар, төлөвшлийн ахиц амжилт, өөрчлөлтийг үнэлэхдээ I, II ангид оношлох болон явцын үнэлгээ, III – XII ангид оношлох болон явцын, үр дүнгийн үнэлгээний төрли йг ашиглана. Үр дүнгийн үнэлгээ нь тухайн хичээл, судлагдахууны агуулгын хүрээнд гүйцэтгэлийг хувиар үнэлж, 8 түвшинд ангилах бөгөөд түвшин тус бүр нь шалгуур /тодорхойлолт/ -тай байна гэж заасан байна.

96

Журмыг хэрэгжүүлэх зөвлөмж боловсруулагдсан.

2004 оноос хойш бага, дунд боловсролын цогц чадамжид суурилсан шинэ стандартууд, тэдгээрт нийцүүлэн боловсруулсан үндэсний сургалтын хөтөлбөрүүд (БСШУЯ, 2008-2013) болон үндэсний цөм хөтөлбөрүүд (БСШУЯ, 2014-2018) ЕБС-ийн хэрэгжилтийн дам үр дүнг илэрхийлэх суралцагчийн сурлагын амжилтыг үнэлж дүгнэх бодлого, журам, зааврыг олон улс болон МУ-ын хөгжлийн чиг хандлага, боловсролын салбарт гарч буй өөрчлөлтөд нийцүүлэн шинэчлэн хөгжүүлж ирсэн байна. (Боловсролын хүрээлэн, 2019)

Хүснэгт 3.2.23. Бага, дунд боловсролын түвшинд хийгдэж буй сурлагын амжилтын үндэсний үнэлгээ

ТөрөлХамрах хүрээ

ЗорилгоХариуцах

байгууллага

Улсын шалгалт

V, IX, XII

Сурлагын ахиц, амжилтыг үнэлж, сургалтын арга хэлбэр, зохион байгуулалтад тохируулга хийх; анги дэвших болон сургууль төгсөх шалгалт /цаашид “улсын шалгалт” гэх/ нь сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн үр дүнг үнэлж, сургуулийн үйл ажиллагаа, багшийн арга зүй, ур чадварыг сайжруулах; чанарын үнэлгээ нь боловсролын чанар, үр дүнг тодорхойлж, бодлого, төлөвлөлтийг боловсронгуй болгох

БҮТ

Чанарын үнэлгээний судалгаа

V, IX, XII

Суралцагчийн мэдлэг, чадварын түвшинг үндэсний түвшинд тогтоох, сурлагын амжилтад нөлөөлж буй хүчин зүйлийг судлах, боловсролын бодлогын хэрэгжилтийг үнэлэх

БҮТ

Элсэлтийн Ерөнхий шалгалт

XIIБүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн иргэд дараагийн шатны их, дээд сургууль элсэн суралцах ерөнхий чадвар, мэдлэгийн түвшинг тогтоох

БҮТ

Хүснэгт 3.2.24. Улсын шалгалт болон сурлагын амжилтыг үнэлэх шалгалтын тоо ба агуулга: Боловсролын түвшингээр (2014–2018)

Боловсролын түвшин Анги Шалгалтын

тооУлсын шалгалтын

агуулгаЧанарын үнэлгээний судалгааны агуулга

Бага V 31. Монгол хэл2. Математик3. Хүн ба байгаль

1. Монгол хэл2. Математик3. Байгаль шинжлэл

Суурь IX 4

1. Монгол хэл, бичиг, уран зохиол /нэгдмэл агуулга/

2. Математик3. Сонгох шалгалт:

/суралцагч аль нэгийг сонгоно./

a. Байгалийн ухааны нэгдмэл агуулга

b. Нийгмийн ухаан, түүх /нэгдмэл агуулга/

4. 4. Гадаадхэл /англи хэл, орос хэл-аль нэгийг суралцагч сонгоно/

1. Монгол хэл /нэгдмэл агуулга/

2. Математик3. Байгалийн ухаан

/нэгдмэл агуулга/4. Нийгмийн ухаан

/нэгдмэл агуулга/

97

Бүрэн дунд XII 4

1. Монголхэл, бичиг, уран зохиол /нэгдмэл агуулга/

2. Математик3. Сонгох шалгалт /хими,

биологи, физик, газарзүй, нийгмийн ухаан, түүх аль нэгийг сонгоно/

4. Гадаад хэл /англи, орос хэл-аль нэгийг суралцагч сонгоно/

1. Монгол хэл, уран зохиол /нэгдмэл агуулга/

2. Математик3. Сонгосон агуулга

a. /байгалийн ухаан, нийгмийн ухаан/

4. Гадаад хэл

БАГА БОЛОВСРОЛЫН ҮНДЭСНИЙ ҮНЭЛГЭЭЗураг 3.2.8. Бага боловсролын төгсөх ангийн улсын шалгалтын дундаж дүн (2016-2018)

Математик Монгол хэл Байгаль шинжлэл0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

82.176.6 78.6

74.4 74.4 7772.3

78.7 77.8

2016 он2017 он2018 он

Эх сурвалж: БСШУСЯ, БСМС

Зураг 3.2.9. Бага боловсролын төгсөх ангийн чанарын үнэлгээний шалгалтын дундаж дүн (2016-2018)

Математик Монгол хэл Байгаль шинжлэл0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

58.4

46.952.3

41.237.6

46.4

36.6

49.2 2016 он2017 он2018 он

Эх сурвалж: Сурлагын амжилтын судалгааны тайлан (Боловсролын Үнэлгээний төв, 2016-2018)

Бага боловсролын V дугаар ангийн суралцагчдаас авсан улсын шалгалт, чанарын үнэлгээний дүнгээс харахад улсын шалгалт болон хөндлөнгийн үнэлгээний хооронд 31.1–41.1 хувийн зөрүү байна. чанарын үнэлгээний судалгааны дундаж хувь 2016 - 2018 онд математик 17.2, монгол хэл 9.3, байгалийн ухаан 5.9 хувиар тус тус буурсан байна.

Хүснэгт 3.2.25. Бага боловсролын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн интервал (2018)

№Шалгалтын

нэр

Сурал-цагчдын

тоо

Гүйцэтгэлийн интерваланхны

онооны дундаж

Гүйцэт-гэлийн дундаж

хувь

Стандарт хазайлт0-39 40-69 70-100

1 Математик 4890 2471 1870 549 20.6 41.2 20.52 Монгол хэл 4892 2655 1891 346 15 37.5 20.2

3Байгаль шинжлэл

4841 1470 3069 302 18.6 46.4 15.15

98

Зураг 3.2.10. Бага боловсролын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн интервал (2018)

Математик Монгол хэл Байгаль шинжлэл0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

24712655

1470

1870 1891

3069

549346 302

0-3940-6970-100

Эх сурвалж: Сурлагын амжилтын судалгааны тайлан (Боловсролын Үнэлгээний төв, 2016-2018)

Дээрх зургаас харахад математик, монгол хэлний шалгалтын гүйцэтгэлийн хувь бага онооны талруу шилжсэн бол байгаль шинжлэлийн шалгалтын гүйцэтгэлийн хувь хэвийн тархалтын муруйтай давхцаж байна.

БАГА БОЛОВСРОЛЫН МАТЕМАТИК, УНШИХ ЧАДВАРЫН ҮНЭЛГЭЭБСШУСЯ, Дэлхийн банк, “Боловсролын чанарын шинэчлэл” төслөөс 2017 оны 4-5 сард Бага боловсролын математик, унших чадварын үнэлгээ, судалгаа хийж урьдчилсан үр дүнг танилцуулсан байна (БСШУСЯ, Дэлхийн банк, Боловсролын чанарын шинэчлэлтөсөл, 2017).

Олон улсын RTI байгууллагаас Бага боловсролын унших ба математикийн суурь чадварын үнэлгээг (EGRA/EGMA) боловсруулж, дэлхийн олон оронд зохион байгуулаад байна. Сурагчийн амжилт, чадварыг бага ангийн түвшинд нь үнэлж гаргаснаар цаашид эх хэл ба математик хичээлээр олгох суурь чадварыг эзэмшиж буй байдлын талаар аль болох эрт мэдэх нь ач ахолбогдолтой гэж үздэг. Үүгээр тухайн сурагчийн нөхцөл байдлыг мэдээд зогсохгүй, цаашлаад тогтоолцооны холбоотой асуудлыг ч олж тодорхойлох ба үр дүнг нь харгалзан бодлогод өөрчлөлт оруулах, сургалтын материалаа шинэчлэх алхмуудыг санаачлахад ашиглаж байна. Сургалтад доголдож буй талуудыг эрт оношлон тогтоосноор ийнхүү сургалтын үр өгөөжийг сайжруулах алхам, цаашлаад хөрөнгө хэмнэгдэх үүднээс энэхүү Бага боловсролын унших ба математикийн суурь чадварын үнэлгээний EGRA ба EGMA аргачлалыг олон оронд авч ашигласаар байна.

БАГА БОЛОВСРОЛЫН УНШИХ БА МАТЕМАТИКИЙН СУУРЬ ЧАДВАРЫН ҮНЭЛГЭЭНИЙ УРЬДЧИЛСАН ҮР ДҮН (EGRA)

Бүхэлдээ судалгаанаас харахад Монголын сурагчид уншиж суралцах суурь чадварыг эзэмших шатандаа явж байгаа ба үнэлгээнд оролцогчдын 59 хувь нь үсэг таних, 28 хувь нь үгийн эхний авиаг зөв дуудах, 26 хувь нь үсгийн авиаг дуудах даалгаврыг гүйцэтгэжээ. Танил үгийн гуравны хоёрыг нь зөв дуудаж, утгагүй үгийн тал хувийг нь олж тогтоож чадаж байна. Унших даалгаврын биелэлт 50 хувьтай, ойлгож унших түвшин 27 хувь байна. Тодорхой хугацаатай өгсөн даагаврын биелэлт нь минутанд дунджаар 59 үсэг таньж, 28 үгийн эхний авиаг дуудаж байна. Минутанд 42 танил үг уншиж, 25 утгагүй үг олж, 32 үг чангаар уншиж байна.

2 дугаар ангийн сурагчид 1 дүгээр ангитай харьцуулахад бүх даалгаврыг илүү сайн гүйцэтгэж чадсан байна. Сургалтын хөтөлбөрийг харахад энэхүү даалгаврын холбоотой чадварууд мөн орсон байна. Гэхдээ 1 дүгээр ангид нилээд олон сурагч, 2 дугаар ангийн зарим сурагчид суурь чадварын зарим даалгавар дээр доогуур үнэлгээ авсан нь цаашид

99

сургалтад анхаарах ёстойг харуулж байна. Сурагчид унших суурь чадварт нилээд цаг зарцуулдаг хэдий ч сургалтын зохион байгуулалт, хөтөлбөр, арга зүй, сургалтын материалын нийц зэрэг нь анхаарал татаж байна.

Зураг 3.2.11. EGRA даалгаврын биелэлт анги тус бүр дээр

Том,

жиж

иг үс

гийг

тахи

х

Анхн

ы ду

удла

гыг т

аних

Үсги

йн д

уудл

агыг

тани

х

Ижил

төст

эй үг

сийг

унши

х

Зохи

омол

үгси

йг ун

ших

Түгд

рэлг

үй үг

хэлэ

х

Унши

ж ой

лгох

чадв

ар

Сонс

ож ой

лгох

чадв

ар

Цээж

бич

иг

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

59.03

25.91 27.66

66.83

47.2 50.03

27.06

59.4

79.58

EGRA: Дэд ангилал: Дундаж (%) оноо

Том,

жиж

иг үс

гийг

тахи

х

Үсги

йн д

уудл

агыг

тани

х

Ижил

төст

эй үг

с

Зохи

омол

үгс

Түгд

рэлг

үй үг

хэлэ

х

0

10

20

30

40

50

60

70

59.19

27.73

42.34

24.61

32.25

EGRA: Хугацаатай ажлууд: минут тутамд дундаж оноо

Том

, ж

иж

иг

үсги

йг

тахих

Анхны

дуудлагы

г таних

Үсги

йн д

уудлагы

г таних

Иж

ил т

өстэй ү

гс

Зохиом

ол ү

гс

Түгд

рэлгү

й ү

г хэлэх

Унш

иж

ойлго

х ч

адвар

Сонсож

ойлго

х ч

адвар

Цээж

бичиг

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

53.6

24.6

27.3

51.9

34.9

34.1

16.3

54.8

72.2

65

27.3

28

82.4

60 6

6.6

38.3

64.1

87.3

EGRA: Дэд ангиллын гүйцэтгэл

1-р анги 2-р анги

МАТЕМАТИК ЧАДВАР Урьдчилсан үр дүн: Даалгаврын гүйцэтгэлээс харахад сурагчид сургалтын хөтөлбөр дэх чадварыг эзэмшиж хараахан чадаагүй байна. Тоо таних даалгавар дээр 85 хувийн гүйцэтгэлтэй, нэмэх үйлдлийн гүйцэтгэл 50 хувьтай байна. Ухагдахууны ойлголтыг шалгах даалгавар дээр 68 хувийн гүйцэтгэлтэй, II түвшний нэмэх хасах үйлдэл ба тоонуудын хувьд 50 хувийн гүйцэтгэлтэй байлаа. Өгүүлбэртэй бодлогын гүйцэтгэл мөн 50 хувьтай байна.

EGMA ДААЛГАВРЫН БИЕЛЭЛТ АНГИ ТУС БҮР ДЭЭР Зураг 3.2.12. Бага ангийн математикийн суурь чадварын үнэлгээ, дэд даалгаврын гүйцэтгэл,

хувиар

То

о т

од

ор

хо

йл

ох

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түвш

ин

1)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түвш

ин

1)

Ял

га

аг о

ло

х ч

ад

ва

р

Зүй

то

гтл

ыг т

ан

их

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түвш

ин

2)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түвш

ин

2)

Үгси

йг я

лга

х

Үйл явцын мэдлэг (эргэн санах) Ойлголтын мэдлэг (хэрэглээ)

0

20

40

60

80

10085.43

54.6546.8

67.88

50.75 54.7948.72 44.45

Үнэлгээний дүнгээс харахад 2 дугаар ангийн сурагчид 1 дүгээр ангийн сурагчдаас бүх даалгаврыг илүү сайн гүйцэтгэж чадсан байна. Энгийн даалгаврын гүйцэтгэл дээр хоёр ангийн хоорондох дунджийн зөрүү нь 20 хувь орчим, харин ухагдахууны тухай ойлголт ба мэдлэгээ ашиглах даалгавар дээр дундаж онооны зөрүү нь 28-39 хувийн хэлбэлзлэлтэй

100

байна. Үүнээс харахад үндсэн ойлголтуудыг сургуулийн эхний жилд дүүргэсэн байх ёстой гэсэн хандлага байдаг хэдий ч эдгээр сурагчдын хувьд 2 дугаар ангийн төгсгөлд эзэмшиж байгаа нь харагдаж байна.

Зураг 3.2.13. Бага ангийн математикийн суурь чадварын үнэлгээ, дэд даалгаврын гүйцэтгэл, ангиар

То

о т

од

ор

хо

йл

ох

Нэ

мэ

х ү

йл

дэ

л (

тү

вш

ин

1)

Ха

са

х ү

йл

дэ

л (

тү

вш

ин

1)

Ял

гаа

г о

ло

х ч

ад

ва

р

Зү

й т

огт

лы

г та

ни

х

Нэ

мэ

х ү

йл

дэ

л (

тү

вш

ин

2)

Ха

са

х ү

йл

дэ

л (

тү

вш

ин

2)

Үгс

ий

г я

лга

х

Үйл явцын мэдлэг (эргэн санах) Ойлголтын мэдлэг (хэрэглээ)

0

20

40

60

80

100

75.1

44.8 44.853.6

36.8 35.930.5 34.8

96.2

65 65

82.7

65.374.5

67.7

54.6

1-р анги 2-р анги

СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН ҮНДЭСНИЙ ҮНЭЛГЭЭЗураг 3.2.14. Суурь боловсролын төгсөх ангийн улсын шалгалтын дундаж дүн (2016-2018)

Математик Монгол хэл Байгалийн ухаан Нийгмийн ухаан0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

73.777.2

74.4 75.273.579.8

75.2 7672.9

78.874

77.8

2016 он2017 он2018 он

Эх сурвалж: БСШУСЯ, БСМССуурь боловсролын төгсөх ангийн улсын шалгалты дүнгийн дундаж жил бүр ойролцоо хувьтай байгаагаас гадна хичээлүүдийн дундаж хувь 1-5.9 хувиар ялгаатай байна.

Зураг 3.2.15. Суурь боловсролын төгсөх ангийн чанарын үнэлгээний дундаж дүн (2016-2018)

Мате

мати

к

Монго

л х

эл

биологи

Хими

Физи

к

Газа

рзү

й

Түүх

Нийгэ

м

Орос х

эл

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

27.3

46.3

26.1

49.4

49.9

27.3

29.3

31.3

48.1

34.4

34.2

5

47.4

25

36.8

29.2 39.3

56.2

2016 он2017 он2018 он

Эх сурвалж: Сурлагын амжилтын судалгааны тайлан (Боловсролын Үнэлгээний төв, 2016-2018)

Суурь боловсролын IX ангид зохион байгуулагдсан шалгалт, судалгааны дүнг шалгалтын агуулга тус бүрээр гаргасан дүнгээс харахад 29.4 – 46.8 хувийн зөрүүтэй байна.

Хүснэгт 3.2.26. Суурь боловсролын чанарын үнэлгээний шалгалтуудын гүйцэтгэлийн дундаж хувь (2018)

№ Шалгалтын нэр Суралцагч- Суралцагчдын Суралцагчдын Стандарт

101

дын тооанхны онооны

дундажгүйцэтгэлийн дундаж хувь

хазайлт

1 Математик 4093 20.9 27.8 14.12 Монгол хэл 4282 29.7 49.4 19.63 Биологи /Байгалийн ухаан/ 3986 11.48 49.92 17.14 Хими /Байгалийн ухаан/ 3986 7 27.3 14.45 Физик /Байгалийн ухаан/ 3986 7.9 29.3 16.4066 Газарзүй /Байгалийн ухаан/ 3986 7.2 31.3 15.4567 Нийгмийн ухаан 3980 38.4 38.4 13.4

Зураг 3.2.16. Суурь боловсролын чанарын үнэлгээний шалгалтуудын гүйцэтгэлийн хувь, тархалт (2018)

Ма те ма т и к Мо н го л х э л Б и о л о ги /Б а й га л и й н

у х а а н /

Хи ми /Б а й г а ли й н

у х а а н /

Ф и з и к /Б а й га ли й н

у х а а н /

Г а з а р з ү й /Б а й га ли й н

у х а а н /

Ни й г ми й н у х а а н

198

389

217

1416

1354

988

281

1128

357

266

855

800 864

801

1266

454

652

924

912

1158

1195

727

678

722

492

430 493

917

432

839

818

207

216 278

547

205

902

731

51

166

123 190

98

525

507

29 7

5

72

46

30

124

66

11 24

9 39 14

7 1 9 1 0

0-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90-100

Эх сурвалж: Сурлагын амжилтын судалгааны тайлан (Боловсролын Үнэлгээний төв, 2016-2018)

Суурь боловсролын чанарын үнэлгээний шалгалтуудын гүйцэтгэлийн хувь, тархалтын графикаас харахад математик бага онооын талруу хэлбийсэн, монгол хэл их онооны талруу хэлбийсэн харагдаж байгаа боловч 45.5 хувь нь 60 хувиас дээш гүйцэтгэлтэй байна.

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ҮНДЭСНИЙ ҮНЭЛГЭЭЗураг 3.2.17. Бүрэн дунд боловсролын төгсөх ангийн улсын шалгалтын дүн (2016-2018)

Математик Монгол хэл Гадаад хэл Сонгох шалгалт0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

79.1 81.6 82 84.379.6 81.4 81.8 82.4

78.683.3 84.4 84.3

2016 он2017 он2018 он

Эх сурвалж: БСШУСЯ, БСМС

102

Зураг 3.2.18. Бүрэн дунд боловсролын төгсөх ангийн чанарын үнэлгээний дүн (2016-2018)

Мате

мати

к

Монго

л х

эл

Англ

и х

эл

Орос х

эл

Нийгэ

м с

удлал

Хими

Физи

к

Биологи

Газа

рзү

й0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

27.3

54.9

33.7

36.2 43.4

21.8 32.3

24.7 3

8.3

28.2

44

37.7

34.9

49.4

35.5

37

26.3

20.227.5

53.2

46

43.6

25.6

23.1 32.1

6

42.5

2016 он2017 он2018 он

Эх сурвалж: Сурлагын амжилтын судалгааны тайлан (Боловсролын Үнэлгээний төв, 2016-2018)

Харин бүрэн дунд боловсролын XII дугаар ангийн суралцагчдаас авсан шалгалт, судалгааны дүнгээс харахад өөрийн болон хөндлөнгийн үнэлгээний зөрүү 30.1 – 51.5 хувьтай байна.

Хүснэгт 3.2.27. БДБ-ын XII ангийн судлагаан дүн

№ Шалгалтын нэрСуралцагчды

н тоо

Суралцагчдын анхны онооны

дундаж

Суралцагчдын

гүйцэтгэлийн дундаж хувь

Стандарт хазайлт

1 Математик 3895 27.5 27.5 20.12 Монгол хэл 3880 26.5 53.1 18.9

3Нийгэм судлал /Сонгох агуулга/

780 43.66 43.66 14.325

4Хими /Сонгох

агуулга/792 25.6 25.6 12.9

5Физик /Сонгох

агуулга/ 777 23.1 23.1 10.734

6Биологи /Сонгох

агуулга/ 724 32.16 32.16 17.1

7Газарзүй /Сонгох

агуулга/ 660 42.5 42.5 17.7088 Гадаад хэл 3814 27.6 46 18.5

Зураг 3.2.19. Бүрэн дунд боловсролын чанарын үнэлгээний шалгалтуудын гүйцэтгэлийн хувь, тархалт (Математик, Монгол хэл, Гадаад хэл 2018)

М а те м а т ик М он го л х э л Г а да а д х э л

16

38

26

3

16

7

775

21

6

64

8

525

345

743

382 5

42 7

16

259

81

6

560

14

1

89

2

472

92

60

4

321

59

178

149

24

24

38

0-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90-100

2018 оны чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн хувь, тархалтын графикаас харахад математикийн шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь 0-19 интервалд хамгийн их буюу 42.1 хувь нь, 60-100 интервалд 8.1 хувь нь л байна. Монгол хэлний шалгалтад 60-

103

100 интервалд 43.8 хувь нь байна. Гадаад хэлний шалгалтад 60-100 интервалд 25.7 хувь нь байна.

Зураг 3.2.20. Бүрэн дунд боловсролын чанарын үнэлгээний шалгалтуудын гүйцэтгэлийн хувь, тархалт (сонгох агуулга, 2018)

Н и й г э м с у дла л Хи м и Ф и з и к Б и о ло г и Г а з а р з ү й

34

32

4

32

8

184

73

10

9

21

7

26

9

20

8

92

15

6

13

3

12

3

11

7

12

9

21

2

75

36

98

13

4

151

25

14

60

111

92

13

6

30

78

26

4 1

19 31

1 0 8 9

0 0 8 3

0-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90-100

60-100 хувьтай интервалд шалгагдсан хувийг тооцож үзвэл нийгэм судлал 15.2, хими 2.3, физик 0.9, биологи 8.9, газар зүй 18.3 хувь нь байна.

2018 оны чанарын үнэлгээний судалгааны дүгнэлт, зөвлөмжүүдээс өнөөгийн сурагчдын мэдлэг, чадварын түвшин, цаашид анхаарах шаардлагатай асуудлуудыг ялгаж нэгтгэхийг зорилоо. Судалгааны даалгавар болон үнэлгээний хэлбэр нь бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийн зорилгыг хангахад чиглэсэн суралцагчдын мэдлэг, чадварыг бодитойгоор үнэлж чадахуйц нас сэтгэхүйн онцлогт тохирохоор боловсруулагдсан гэж дүгнэсэн байна.

Бага боловсролын түвшинд Суралцагчид даалгаврын өгөгдлийг анхаарал төвлөрүүлж сайн уншихгүй, өнгөцхөн

уншаад дутуу дулимаг буюу тааж бөглөдөг хандлага ажиглагдсаар байна. Өгсөн үгийн тоонд тааруулан санаа бодлоо илэрхийлэх чадвар сайн байгаа боловч

зөв бичих чадвар, тэр дундаа том үсгийн дүрмийг сайн хэрэглэж мэдэхгүй байна. Зарим суралцагчдын эхээс жишээ баримт олох, дүгнэлт хийх чадвар өндөр байгаа

хэдий ч зарим тохиолдолд хар яриагаар болон бүдүүлгээр тайлбарлах нь тэдгээрийн үгийн нөөц дутмаг байгааг илэрхийлж байна.

Суралцагчдын мэдлэгээ сэргээн санах, таних чадвар сайн байна. Харин аливаа асуудалд өөрийн саналыг оновчтой дэвшүүлэх, юмс үзэгдэл, хувирлын талаар дүгнэлт гаргах зэрэг чадварууд дутмаг байгаа нь судалгааны үр дүнгээс ажиглагдаж байна.

Суурь боловсролын түвшинд “Суралцагчдын эхийг уншин шалтгаан ба үр дагаврын холбоог гаргах, баримт үзэл

бодлыг ялган тодруулах” чадвар сул байна гэж үзэж байна. Суралцагчид бичихдээ найруулгын алдаа болон үг сонголт, зөв бичих дүрмийн алдаа

их гаргаж байгааг багш нар цаашид анхааран ажиллах хэрэгтэй. Юмс үзэгдэл, зүй тогтлыг биологийн ШУ-нд үндэслэн тайлбарлах чадварыг

нэмэгдүүлэх шаардлагатай Танин мэдэхүйн дээд түвшин буюу задлан шинжлэх болон үнэлэх түвшний чадварыг

хөгжүүлэхэд чиглэсэн холимог үйлдэлтэй даалгавартай ажиллах, тэдгээрийг гүйцэтгэх чадварыг нэмэгдүүлэхэд онцгой анхаарах

Өгөгдлийг анхааралтай унших, оновчгүй тааж хариулах, сургамжийг бичих, тодорхойлолтыг олох, мэдээлэлтэй ажиллах түүнийгээ боловсруулах, дүгнэх чадвар дутмаг байгаа нь судалгааны үр дүнгээс ажиглагдлаа.

104

Бүрэн дунд боловсролын түвшинд Танин мэдэхүйн энгийн түвшний даалгаврыг гүйцэтгэж дадсан боловч дээд түвшний

буюу шаардлагатай мэдээлэл олж авах, боловсруулах, үр дүнг өөрийн хэрэгцээ шаарлагад нийцүүлэн хэрэглэх, өгсөн загвар ашиглан зохиомжлол бичих зэрэг чадвар сул байна.

Зохион найруулж бичих зорилготой даалгаврын сэдэв нь “Миний хамгийн дуртай хүн” буюу амьдралд ойр сэдэв байсан байна. Суралцагчид агуулгыг гаргах гэж оролдож байгаа боловч хэл зүйн дүрэм, үгийн сангийн мэдлэг, эхийн бүтцийг гаргах тал дээр хангалтгүй байсан байна. Тодорхой сэдвийн хүрээнд эх өгөөд түүнээсээ олон төрлийн үйлдэл гүйцэтгүүлэх даалгавартай үед гүйцэтгэл илт унаж байгааг тэмдэглэх хэрэгтэй.

Багш нарын хувьд чадвар хандлага шаардсан даалгаврууд дээр сурагчдыг ажиллуулж сургах, өөрсдөө ч гэсэн чанарын үнэлгээний болон улсын шалгалтын задгай даалгавруудтай ижил түвшний даалгавар боловсруулж сурагчдаа үнэлэх ажилд хэрэглэж хэвших хэрэгтэй байна.

Юмс үзэгдэл, зүй тогтлыг ШУ-ны үндэслэлтэй, учир шалтгааныг тайлбарлах, өөрийн үгээр амаар болон бичгээр илэрхийлэх чадварыг нэмэгдүүлэх, танин мэдэхүйн дээд түвшин буюу задлан шинжлэх, үнэлэх, бүтээх түвшний чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн холимог үйлдэлтэй даалгавартай ажиллах, тэдгээрийг гүйцэтгэх чадварыг нэмэгдүүлэхэд анхаарах шаардлагатай байна. (Боловсролын Үнэлгээний Төв, 2018).

2018 онд бага боловсролын төгсөх ангийн улсын шалгалтын дүнгийн дундаж нь математик 72.3, монгол хэл 78.7, байгаль шинжлэл 77.8 байгаа бол чанарын үнэлгээний судалгааны дундаж математик 41.2, монгол хэл 37.6, байгаль шинжлэл 46.4 байна. Улсын шалгалт болон чанарын үнэлгээний гүйцэтгэлийн дундаж хувийн зөрүү математикийн 31.1, монгол хэл 41.1, байгаль шинжлэл 31.4 байна.

Суурь боловсролын төгсөх ангийн улсын шалгалтын дүнгийн дундаж нь математик 72.9, монгол хэл 78.8, байгалийн ухаан 74, нийгмийн ухаан 77.8 байгаа бол чанарын үнэлгээний судалгааны дундаж хувь нь нь математик 26.1, монгол хэл 49.4, байгалийн ухаан 33.9, нийгмийн ухаан 38.4 хувьтай байна. Улсын шалгалт болон чанарын үнэлгээний гүйцэтгэлийн дундаж хувийн зөрүү математик 46.8, монгол хэл 29.4, байгалийн ухаан 40.1, нийгмийн ухаан 39.4 хувьтай байна.

Бүрэн дунд боловсролын төгсөх ангийн улсын шалгалтын дүнгийн дундаж нь математик 78.6, монгол хэл 83.3, гадаад хэл 84.4 байгаа бол чанарын үнэлгээний судалгааны дундаж хувь нь нь математик 27.5, монгол хэл 53.2, гадаад хэл 46 хувьтай байна. Улсын шалгалт болон чанарын үнэлгээний гүйцэтгэлийн дундаж хувийн зөрүү математик 51.1, монгол хэл 30.1, гадаад хэл 38.4 хувьтай байна.

Боловсролын түвшин ахих тусам улсын шалгалтын дүнгийн дундаж нь математик 0.6-5.7 хувиар, монгол хэлний хичээлийн хувьд 0.1-4.5 хувиар өссөн байна. Харин чанарын үнэлгээний судалгааны дүнгээр математикийн хичээлийн хувьд IX ангийн дундаж нь V ангийн сурагчдын дунджаас 15.1 хувиар буурсан бол, XII ангийн дүн V ангийн 13.7 хувиар буурсан бол монгол хэлний шалгалтын дүн IX ангид V ангийнхнаас 11.8 хувиар, XII ангийн дүн IX ангийнхнаас 3.8 хувиар нэмэгдсэн байна.

105

СУРАЛЦАГЧДЫН СУРЛАГЫН АМЖИЛТАД НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛИЙН ШИНЖИЛГЭЭБоловсролын үнэлгээний төвөөс зохион байгуулдаг сурлагын амжилтын судалгааны хүрээнд сурлагын амжилтад нөлөөлөх хүчин зүйлийн судалгааг суралцагч, багш, удирдах ажилтан, эцэг эх, асран хамгаалагчдаас авдаг бөгөөд 2016-2018 оны судалгааны дүнгээс эшлэл хийв.

Хүснэгт 3.2.28. Сурлагын амжилтын судалгаанд оролцогчдын тоо2016 2017 2018

Аймаг, дүүргийн тоо 21 аймаг, 9 дүүрэг 21 аймаг, 9 дүүрэг 19 аймаг, 9 дүүрэгСургуулийн тоо 100 сургууль 100 сургууль 121 сургуульШалгалт, судалгаанд хамрагдсан сурагчдын тоо

V - 11605IX – 9461

XII – 13729

V - 13510IX – 15275XII – 15988

V - 14623IX – 18400XII –9653

Асуулга судалгааг шалгалт тус бүрд хийсэн ба суралцагчдын амжилтанд нөлөөлж буй эсэхийг тодорхойлохоор өрхийн орчин нөхцөл, өрхийн гишүүдийн харилцаа, найз нөхөд, нийгмийн харилцаа, сургуулийн орчин, багшийн харилцаа хандлага гэсэн дөрвөн бүлэг хүчин зүйлийн нийт 30 асуулга авсан байна. Мөн ЭЕШ-д оролцогчдоос авсан сурлагын амжилтад нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг тодорхойлох судалгааны үр дүнгээс зарим хэсгийг нэгтгэж харууллаа. Ижил бүтэцтэй асуулгыг нэгтгэж, ялгаатай асуулгыг тусад нь авч үзэв.

2018 оны чанарын үнэлгээний судалгаанд хамрагдаж бага боловсролын математик, монгол хэл, байгаль шинжлэл, суурь боловсролын математик, монгол хэл, нийгмийн ухаан, бүрэн дунд боловсролын математик, монгол хэл гадаад хэлний шалгалт өгсөн нийт 18003 сурагчаас асуусан сурлагын амжилтад нөлөөлөх хүчин зүйлийг илрүүлэх зорилготой “Таны сурлагын амжилт юутай холбоотой вэ?” гэсэн асуултын хариултуудыг авч үзэхэд дараах дүр төрх ажиглагдаж байна. Миний өөрийн хичээл зүтэглээс хамаарна гэж бага ангийн сурагчдын 27 хувь, дунд ангийн сурагчдын 46 хувь, ахлах ангийн сурагчдын 54 хувь хариулсан бол багшийн заах аргаас хамаарна гэж бага ангийн сурагчдын 40.4 хувь, дунд ангийн 21.9 хувь, ахлах ангийн сурагчдын 14.3 хувь нь хариулжээ. Боловсролын түвшин ахих бүрд сурагчид сурлагын амжилтад нөлөөлөх ххүчин зүйлийг өөрийн хичээл зүтгэлээс хамаарна гэж үздэг байна. Бага боловсролын түвшинд сурлагын амжилт багшийн заах аргаас хамаарна гэж хамгийн олон сурагч хариулсан бол боловсролын түвшин нэмэгдэх бүрд багшийн заах аргаас илүү өөрийн хичээл зүтгэл чухал гэж үзэж байна. Боловсролын аль ч түвшинд сурагчид сурлагын амжилтад нөлөөлөх хүчин зүйл нь өөрийн хичээл зүтгэл болон багшийн заах аргаас хамаарна гэж 60-иас дээш хувь нь үзэж байна.

ГЭР БҮЛ, ӨРХИЙН ОРЧИН НӨХЦӨЛ2016-2017 оны ЭЕШ, 2016-2018 оны Чанарын үнэлгээний судалгааны тайланд тусгагдсан нийт 223979 сурагчийн сурлагын амжилтад нөлөөлөх хүчин зүйлийн судалгааны дүнг нэгтгэж шалгалтын дүнгийн дундажийг харьцуулж үзвэл дараах үр дүн харагдаж байлаа.

106

Зураг 3.2.21. Өрхийн орон сууцны төрөл, шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж

Англ

и хэл

Байга

ль ш

инжлэл

Биологи

Гадаад хэл

Мате

мати

к

Монго

л хэл

Монго

лын түү

х

Нийгм

ийн уха

ан

Орос хэ

л

Физи

к

Хими0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

Хувийн орон сууц, хаусОрон сууцТүрээсийн байшиндХашаа байшин, монгол гэрДотуур байрАсрамжийн газарт

Хувийн орон сууц, хаус болон орон сууцанд амьдардаг өрхийн сурагчийн сурлагын амжилт илүү өндөр байгаа бол түрээсийн байранд болон хашаа байшинд, монгол гэрт амьдардаг өсрхийн сурагчийн сурлагын амжилт дотуур байр, асрамжийн газарт амьдардаг сурагчдын сурлагын амжилтаас өндөр байна.

Зураг 3.2.22. Сурагчдын сурлагын амжилт, тэдний амьдардаг сууцны төрөл

Хүснэгт 3.2.29. Сурагчдын сурлагын амжилт, өрхийн сууцны хамаарал (корреляци)Correlations

Сууц Гүйцэтгэлийн_дундажСууц Pearson Correlation 1 .398**

Sig. (2-tailed) .000N 174 174

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).Сурагчдын сурлагын амжилт нь өрхийн сууцны төрлөөс эерэг, сул хамааралтай байна.

2018 оны чанарын үнэлгээний судалгаанд хамрагдсан бага боловсролын түвшинд математик, монгол хэл, байгаль шинжлэл, суурь боловсролын түвшинд математик, монгол хэл хэл, нийгмийн ухаан, бүрэн дунд боловсролын түвшинд монгол хэл, гадаад хэлний хичээлийн шалгалт өгсөн сурагчдын “Танай өрхийн орлого хэр хүрэлцээтэй вэ?” гэсэн асуултад хариулсан сурагчдын гүйцэтгэлийн дундажийг тооцож дараах зургаар харууллаа.

107

Зураг 3.2.23. Өрхийн орлогын хүрэлцээ, шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж (2018 оны чанарын үнэлгээний судалгаа, хичээлээр)

Байгаль шинжлэл

Гадаад хэл Математик Монгол хэл Нийгмийн ухаан

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0

50.0

Өдөр тутмын хэрэгцээндээ хүрдэгХүссэн бүхнээ авч чаддагХэлж мэдэхгүйХэрэгтэй зүйлсээ бараг авч чаддаггүйЗөвхөн хоол хүнсэндээ л хүрдэг

Дээрх үзүүлэлтийг боловсролын түвшинд харгалзуулан үзвэл:

Зураг 3.2.24. Өрхийн орлогын хүрэлцээ, шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж (2018 оны чанарын үнэлгээний судалгаа, боловсролын түвшин)

Бага Суурь БДБ20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0

50.0

55.0

Өдөр тутмын хэрэгцээндээ хүрдэгХүссэн бүхнээ авч чаддагХэлж мэдэхгүйХэрэгтэй зүйлсээ бараг авч чаддаггүйЗөвхөн хоол хүнсэндээ л хүрдэг

Гэр бүл, өрхийн орлогын хүрэлцээ сайн байх нь сурагчийн сурлагын амжилтад тодорхой хэмжээгээр нөлөөлдөг байна.

Зураг 3.2.25. Сурагчдын сурлагын амжилт, өрхийн орлогын хүрэлцээний түвшин

108

Хүснэгт 3.2.30. Сурагчдын сурлагын амжилт, өрхийн орлогын хамаарал (корреляци)Correlations

Өрхийн_орлого Гүйцэтгэлийн_дундажӨрхийн_орлого Pearson Correlation 1 .356*

Sig. (2-tailed) .024N 40 40

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).Сурагчдын сурлагын амжилт нь өрхийн орлогын хүрэлцээнээс эерэг, сул хамааралтай байна.

2016-2018 оны чанарын үнэлгээний судалгаанд хамрагдсан нийт сурагчдын цэцэрлэгт хамрагдсан байдал, шалгалтын гүйцэтгэлийн дундажийг харьцуулж харууллаа.

Зураг 3.2.26. Цэцэрлэгт хамрагдалт, шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж

Огт үгүй

1 жил орчим

Хариулаагүй

Хэдхэн сар

2 жил орчим

3 ба түүнээс дээш жил

0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 30.0 35.0 40.0 45.0

31.8

35.0

35.0

36.2

38.7

41.1

Зураг 3.2.27. Сурагчдын сурлагын амжилт, тэдний цэцэрлэгт хамрагдсан хугацаа

Хүснэгт 3.2.31. Сурагчдын сурлагын амжилт, цэцэрлэгт хамрагдсан хугацааны хамаарал (корреляци)

CorrelationsСӨБ Гүйцэтгэлийн_дундаж

СӨБ Pearson Correlation 1 .478**

Sig. (2-tailed) .004N 35 35

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

109

Сурагчдын сурлагын амжилт нь тухайн суралцагчийн цэцэрлэгт хамрагдсан байдлаас эерэг хамааралтай байна.

СУРГУУЛИЙН ОРЧИН, НӨХЦӨЛ2018 оны чанарын үнэлгээний судалгаанд хамрагдсан сурагчдын бүх шалгалтын дунджийг харьцуулж үзэн дараах зургаар харууллаа.

Зураг 3.2.28. Сургуулийн орчин, шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж

Маш муу

Хариулаагүй

Муу

Дунд зэрэг

Маш сайн

Сайн

32.0 33.0 34.0 35.0 36.0 37.0 38.0 39.0 40.0 41.0

35.0

36.7

37.6

39.2

39.5

40.4

Зураг 3.2.29. Сурагчдын сурлагын амжилт, тэдний суралцаж буй сургуулийн орчин нөхцөл (сурагчдын өөрсдийн үнэлгээгээр)

Хүснэгт 3.2.32. Сурагчдын сурлагын амжилт, сургуулийн орчин, нөхцлийн хамаарал (корреляци)Correlations

Сургуулийн орчин нөхцөл Гүйцэтгэлийн_дундажСургуулийн орчин нөхцөл

Pearson Correlation 1 .191Sig. (2-tailed) .238N 40 40

Суралцагчдын сурлагын амжилт нь тэдний сургуулийн орчин, нөхцөлийг үнэлсэн байдлаас эерэг сул хамааралтай байна. Энэ чиглэлийн судалгааны дүгнэлтүүдээс татаж үзвэл:

110

Хүснэгт 3.2.33. Сургуулийн тав тух, сурагчдын гүйцэтгэлийн дундаж (Бага боловсролын чанарын үнэлгээний судалгаа, Математик)

Эх сурвалж: Сурлагын амжилтын судалгаа (Боловсролын Үнэлгээний Төв, 2018)

Сургууль дээрээ нийт суралцагчдын 60.5% нь маш сайн, 25.8% нь сайн, 10% нь дунд зэрэг, 1.6% нь муу, 0.6% нь маш муу тав тухтай байдаг гэж хариулсан байна. Асуулгын үр дүнг шинжлэхэд F≈ 6.87 ба p≈ 0.000 (p<0.05) гарсан тул статистикийн хувьд ач холбогдолтой байна. Хариултуудын хамаарлыг шинжлэхэд, Сургууль дээрээ маш сайн болон сайн тав тухтай байдаг суралцагчид дунд зэрэг ба муу тав тухтай байдаг суралцагчдаас илүү амжилттай байна. (Боловсролын Үнэлгээний Төв, 2018)

2016-2017 оны ЭЕШ-ын тайланд дурдсан сурах бичгийн хангамж, шалгалтын гүйцэтгэлийн дунджийг тооцож дараах зургаар харууллаа.

Зураг 3.2.30. Сурах бичгийн хангалт, шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж (2016 он)

Физик Математик Англи хэл Орос хэл0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

24.5 26.530.9

45.6

25.027.3

31.6

48.3

26.630.5

35.4

55.7

26.930.5

34.5

61.8

Байхгүй Цөөн бийДийлэнх нь байгаа Бүх сурах бичиг байгаа

Хүснэгт 3.2.34. Сурагчдын сурлагын амжилт, сурах бичгийн хангалтын хамаарал (корреляци)Correlations

Сурах_бичгийн_хангалт Гүйцэтгэлийн_дундажСурах_бичгийн_хангалт Pearson Correlation 1 .237

Sig. (2-tailed) .378N 16 16

Суралцагчдын сурлагын амжилт нь сурах бичгийн хангалтын байдлаас эерэг сул хамааралтай байна.

БАГШИЙН БОЛОВСРОЛЫН ТҮВШИН, МЭРГЭЖЛИЙН ЗЭРЭГ Энэ судалгааны хүрээнд түүвэрт хамрагдсан Нийслэлийн БЗД, ЧД, СХД, ХУД, Дархан-Уул, Дорнод, Увс аймгийн 11 сургуулийн бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын төгсөх ангийн 2018 оны улсын шалгалтын дүн тухайн хичээлийг зааж байсан багшийн боловсролын түвшин, мэргэжлийн зэрэг, нас, хүйс зэргээс хамаарч буй эсэхийг шинжилж 512 ялгаатай хувилбарыг авч үзлээ.

111

Хүснэгт 3.2.35. Түүвэрт сонгогдсон сургуулиудын байршил, тооБайршил

Frequency Percent Valid PercentCumulative

PercentValid Сумын төв 86 16.8 16.8 16.8

Аймгийн төв 140 27.3 27.3 44.1Нийслэл 286 55.9 55.9 100.0

Total 512 100.0 100.0

Хүснэгт 3.2.36. Түүвэрт сонгогдсон сургуулиудын багш нарын боловсролын түвшин, тооСудалгаанд хамрагдсан багш нарын боловсролын_түвшин

Frequency Percent Valid PercentCumulative

PercentValid Диплом 29 5.7 5.9 5.9

Бакалавр 361 70.5 73.2 79.1Магистр 103 20.1 20.9 100.0Total 493 96.3 100.0

Missing System 19 3.7Total 512 100.0

Хүснэгт 3.2.37. Түүвэрт сонгогдсон сургуулиудын багш нарын мэргэжлийн зэрэг, тооМэргэжлийн_зэрэг

Frequency Percent Valid PercentCumulative

PercentValid Зэрэггүй 41 8.0 8.0 8.0

Заах аргач 329 64.3 64.3 72.3Тэргүүлэх 140 27.3 27.3 99.6Зөвлөх 2 .4 .4 100.0Total 512 100.0 100.0

Хүснэгт 3.2.38 Түүвэрт сонгогдсон сургуулиудын багш нарын хүйс, тооХичээл зааж буй багшийн хүйс

Frequency Percent Valid PercentCumulative

PercentValid эмэгтэй 452 88.3 88.3 88.3

Эрэгтэй 60 11.7 11.7 100.0Total 512 100.0 100.0

Хүснэгт 3.2.39. Сурагчдын УШ-ын дүн болон сургуулийн байршил, багшийн нас, хүйс, боловсролын түвшин, мэргэжлийн зэргийн хамаарал (корреляци)

УШ_дүнСургуулийн байршил Pearson Correlation .411**

Sig. (2-tailed) .000N 512

Багшийн боловсролын_түвшин Pearson Correlation .019Sig. (2-tailed) .672N 493

Багшийн мэргэжлийн_зэрэг Pearson Correlation .123**

Sig. (2-tailed) .005

112

N 512Багшийн нас Pearson Correlation .088*

Sig. (2-tailed) .047N 512

Багшийн хүйс Pearson Correlation .015Sig. (2-tailed) .741N 512

Зураг 3.2.31. Сурагчдын УШ-ын дүн болон сургуулийн байршил, багшийн нас, хүйс, боловсролын түвшин, мэргэжлийн зэргийн хамаарал

Улсын шалгалтын дүн буюу сурагчдын сурлагын амжилт нь тухайн хичээлийг зааж буй багшийн нас, хүйс, боловсролын түвшин, мэргэжлийн зэргээс хамаардаггүй байна. Харин тухайн сургуулийн байршил буюу сум, аймгийн төв, нийслэлийн сургуульд сурч байгаа байдлаас эерэг сул хамааралтай байна.

3.3. Сургалтын байгууллагын менежмент, сургуулийн удирдах ажилтанБОДЛОГО, ЭРХ ЗҮЙӨмчийн бүх хэлбэрийн боловсролын сургалтын байгууллагыг үүсгэн байгуулагч буюу түүний эрх олгосон этгээдийн томилсон захирал удирдана. Захирал нь Бага, дунд боловсролын тухай хуульд заасан эрх, үүргийг хэрэгжүүлнэ. (УИХ, 2002).Монгол улсын төр засаг “Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого (2014-2024 он)(УИХ-ын 12 дугаар тогтоол, 2015)”, хууль тогтоомж, салбарын багш ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх үзэл баримтлал, эдгээрийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан гаргасан эрх зүйн

113

баримт бичгүүд, болон боловсролын салбарт хэрэгжүүлж байгаа төсөл, хөтөлбөрүүддээ багш нарын тогтвортой ажиллах, албан тушаал ахих нөхцөл, дэмжлэг үзүүлэх талаар тодорхой хэмжээгээр тусган үйл ажиллагаандаа хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого 2015 онд шинэчлэгдэн батлагдсанаар боловсролын байгууллагын удирдах ажилтны хувьд 3.12-д “Боловсролын салбарт жендерийн тэгш байдлыг хангах бодлого боловсруулж,

үе шаттай хэрэгжүүлнэ” 5.3-д “Боловсролын мэргэшсэн удирдах болон бусад ажилтныг хүний нөөцийн

төлөвлөлт, бодлоготой уялдуулан сургаж бэлтгэх, дадлагажуулах, тогтвор суурьшилтай ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлнэ.” Хэмээн тус тус заасан байна.

Монгол улсын Засгийн газраас баталсан боловсролын салбарт хэрэгжиж буй хөтөлбөрүүдэд ч мөн ерөнхий боловсролын сургуулийн багшийн мэргэжил дээшлүүлэх, удирдах ажилтантай холбоотой тодорхой заалтууд тусгагдсан байдаг. Тухайлбал, Монгол Улсын Засгийн газрын 2008 оны 316 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын багш бэлтгэх, мэргэшил дээшлүүлэх үндэсний хөтөлбөр”(МУЗГ-ын 316 дугаар тогтоол, 2008)-т удирдах ажилтны талаар: 3.1.3. ББ1.3 багш, боловсролын удирдах болон мэргэжлийн ажилтан бэлтгэх

сургалтын хөтөлбөрийг магадлан итгэмжилж байх; 3.12.2. МД6.2 багш, удирдах болон мэргэжлийн ажилтны мэргэшил дээшлүүлэх

сургалтын модулийн тогтолцоо боловсруулж, магадлан шинжилгээ хийж бүртгэх гэсэн заалтуудыг тусгасан байна.

Түүнчлэн, Монгол Улсын Засгийн газрын 2010 оны 31 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Боловсрол” үндэсний хөтөлбөр (2010-2021 он) -т удирдах ажилтны талаар (МУЗГ-ын 31дүгээр тогтоол, 2010): Бүх шатны боловсролын байгууллагын суралцагчид болон багш, ажиллагчдын,

хүйсийн тэгш байдлыг хангах: o боловсролын салбарын хөгжлийн асуудлаар шийдвэр гаргах түвшин дэх хүйсийн

тэгш байдлыг хангахад чиглэсэн арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх Багш, удирдах ажилтан бэлтгэх, мэргэшил дээшлүүлэх тогтолцоог хөгжүүлж, энэ

чиглэлд мэргэжлийн төрийн болон төрийн бус байгууллагын оролцоог нэмэгдүүлэх: o бүх түвшний сургуулийн удирдах ажилтан бэлтгэх, мэргэшил дээшлүүлэх

тогтолцоог бүрдүүлэх; Багш, боловсролын байгууллагын удирдах ажилтны ажлын чанар, хөдөлмөрийн үр

бүтээлийг үнэлэх шалгууруудыг зөв тогтоож, цалин хөлс нэмэгдүүлэх, урамшуулал олгох зэргээр нийгмийн хамгааллын асуудлыг сайжруулах: o багш, сургуулийн удирдах ажилтны ажлын ачааллыг оновчтой тогтоож, тэдний

ажлын төлөвлөлт, гүйцэтгэлийн явц, үр дүнгийн үнэлгээний шалгуур үзүүлэлт, арга хэлбэрийг боловсронгуй болгох;

Боловсролын салбарын бодлого төлөвлөлтийг шинэ шатанд гаргаж, удирдлагын чадавх, ур чадвар, манлайллыг сайжруулах;

Боловсролын салбарын захиргааны болон мэргэжлийн удирдлагыг боловсронгуй болгох:o сургууль, цэцэрлэгийн удирдах ажилтныг салбарын мэргэжлийн байгууллагын

оролцоотойгоор томилж, чөлөөлөх эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгох; Сургуулийн өөрийн удирдлагыг бэхжүүлж, эрх зүйн орчинг сайжруулах; гэж тус тус

тусгасан байна. Эндээс үзэхэд Монгол улсын засгийн газар бага дунд боловсролын багш нарын албан тушаал ахих болон сургуулийн захирал, боловсролын удирдах ажилтны мэргэжлийг

114

дээшлүүлэх, тогтвор суурьшилтай, үр бүтээлтэй ажиллуулах талаар бодлого, эрх зүйн баримт бичигт тусгадаг нь харагдаж байна.

СУРГУУЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ҮНЭЛГЭЭ “Шалгуур үзүүлэлт батлах тухай журам” (БСШУ-ы сайдын 321 дүгээр тушаал, 2003)-аар ЕБС, цэцэрлэгийн үйл ажиллагаанд хяналт шинжилгээ хийх, үнэлгээ өгөх ажлыг зохион байгуулж байна. Хяналт- шинжилгээ хийх, үнэлгээ нь тоон ба чанарын 2 хэлбэрээр хэрэгжих ба ЕБС-ийн захирлууд өөрсдийн үйл ажиллагаандаа уг журмыг мөрдлөг болгон ажиллаж, харин үнэлэх, дүгнэх үйл ажиллагааг хөндлөнгөөс аймаг, нийслэлийн Боловсрол, соёлын газрын дарга нар хэрэгжүүлэхээр заасан байна.

Хүснэгт 3.3.40. ЕБС-ийн үйл ажиллагаанд хяналт-шинжилгээ хийх, тоон болон чанарын үзүүлэлт

Тоон үзүүлэлт Чанарын үзүүлэлт1. Хамран сургалт2. Сургалтын чанар,

үр дүн3. Багшлах боловсон

хүчин4. Санхүү

материаллаг нөөц

1. Байгууллагын менежмент2. Сургалтын хөтөлбөр, арга зүй3. Багшийн хөгжил, үнэлгээ4. Боловсролын үйлчилгээний хүртээмж5. Хүүхдийн эрх, оролцоо6. Сургууль, цэцэрлэгийн санхүү, нөөцийн удирдлага 7. Сургууль, цэцэрлэг, эцэг эх, олон нийт, үйлдвэр аж ахуйн

газруудын хамтын ажиллагаа

Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгийн үйл ажиллагаанд хяналт-шинжилгээ хийж, үнэлгээ өгөх шалгуур үзүүлэлтийг ашиглан хөндлөнгийн үнэлгээ өгч, жил бүрийн 1 дүгээр сард багтаан БСШУЯ-нд ирүүлж байхыг аймаг нийслэлийн Боловсрол, соёлын газрын дарга нарт үүрэг болгожээ. Мөн “Улсын тэргүүний, цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль шалгаруулах журам” (БСШУ-ы сайыдн 111 дүгээр тушаал, 2008)-ын дагуу жил бүр шалгаруулалт явагддаг. Тус журам нь цогц чадамжид суурилсан боловсролын стандартыг хэрэгжүүлэх, хүүхэд бүрд сурч, хөгжих тэгш боломжийг бүрдүүлж, тэдний оролцоог хангах, улмаар хүүхдэд ээлтэй сургалтын орчин бүрдүүлэх замаар боловсролын үйлчилгээний чанар хүртээмжийг нэмэгдүүлэх зорилготой ба шалгаруулах үйл ажиллагааг боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага хариуцна хэмээн тусгасан байна.

Хүснэгт 3.3.41. Улсын тэргүүний цэцэрлэг, сургууль шалгуур, үзүүлэлт№ Шалгуур Үзүүлэлт

1Байгууллагын менежментийн

хөгжил

Сургалтын байгууллагын хөгжлийн бодлого, стратегийн төлөвлөгөөг боловсруулсан байдал

Сургалтын байгууллагын хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлж байгаа байдал Сургалтын байгууллагын үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний хэрэгжилтэд

хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хийсэн байдал

2

Боловсролын үйлчилгээний хүртээмжийн нэмэгдүүлэлт

Хамран сургалтыг нэмэгдүүлсэн байдал Сургалтын байгууллагын үйл ажиллагаанд мэдээлэл харилцааны

технологийг ашигладаг байдал Эцэг, эх, олон нийтийн байгууллагатай хамтран ажилладаг байдал

3Сургалтын

чанарын ахиц

Сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулсан байдал Сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн байдал Суралцагчдын сурлагын амжилтын ахиц Хүний нөөцийн чадавхыг дээшлүүлсэн байдал

115

4Сургалтын

орчны бүрдүүлэлт

Сургалтын хэрэглэгдэхүүний хүртээмжийг нэмэгдүүлсэн байдал Сургалтын эрүүл, аюулгүйн орчныг бүрдүүлсэн байдал Нийгэм, сэтгэл зүйн таатай орчин бүрдүүлсэн байдал

Дээр дурдсан шалгуур, үзүүлэлтэд үндэслэн жил бүр шаардлага хангасан цэцэрлэг, сургуулийг шалгаруулан батламж олгож байна.

21 аймаг, 9 дүүргийн Боловсрол, соёл урлагийн газар, Боловсролын хэлтсийн мэргэжилтэн, цэцэрлэг, сургуулийн удирдах ажилтан, багш нарын нийт 9,516 төлөөлөл хамрагдсан судалгаагаар БСШУ-ны сайдын 2003 оны 321 дүгээр тушаалаар баталсан “ЕБС-ийн үйл ажиллагаанд хяналт-шинжилгээ хийж, үнэлгээ өгөх журам”-д заасан тоон болон чанарын үзүүлэлтүүд нь оновчтой бус, тооцох аргачлал ойлгомжгүй зэрэг хүндрэлтэй тул өөрчлөх шаардлагатай, мөн сургууль, цэцэрлэгийн багшийн ажлыг үнэлж дүгнэх журам нь “Багшийн ажлын байрны тодорхойлолт”-д заасан үйл ажиллагаатай сайн уялдаагүй, үнэлэх аргачлал тодорхой бус, цаас их шаардсан зэрэг дутагдалтай тул цаашид сургалтын ажлыг дэмжихэд чиглүүлж журмыг өөрчлөх нь зүйтэй гэж судалгаанд оролцогчид үзсэн байна. Түүнчлэн ЕБС-ийн суралцагчийн болон чанарын үнэлгээний журам нь хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг бүрэн үнэлж чаддаггүй (65.5%), сургалтын баримт бичиг үнэлгээний журамд нийцэн өөрчлөгдөөгүй, даалгавар боловсруулах арга зүй, явцын болон эцсийн үнэлгээ, шалгуурт суурилсан үнэлгээний чиглэлээр багш нарыг давтан бэлтгэх, хэрэгжүүлж болохуйц, ойлгомжтой байхаар журамд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, үнэлгээний шалгуур үзүүлэлт /стандарт/ байхгүйгээс багш өөрийн мэдрэмжээр хүүхдийг үнэлж буйг анхаарах гэжээ (БСШУСЯ, 2016).

ЕБС-ИЙН ЗАХИРАЛ, УДИРДАХ АЖИЛТАНЗахирал нь сургуулийн захиргааны удирдлагыг хэрэгжүүлэх ба Бага, дунд боловсролын тухай хуулийн 20 дугаар зүйлд заасан нийтлэг эрх, үүрэг болон ажлын байрны тодорхойлолтод заасан чиг үүргийг удирдлага болгон ажиллана (БСШУ-ы сайдын 471дүгээр тушаал, 2010). Монгол Улсын Бага, дунд боловсролын тухай хуулинд ерөнхий боловсролын сургуулийн захирлын нийтлэг эрх, үүргийг тодорхойлж өгсөн байдаг (Бага,дунд боловсролын тухай хууль, 2002). Ерөнхий боловсролын сургуулийн захирлын ажлын байрны үндсэн зорилт нь (БСШУ-ысайдын 351 дүгээр тушаал, 2007) 1) Монгол Улсын Боловсролын  тухай багц хууль, бусад хууль тогтоомж, тушаал,

шийдвэрийг хэрэгжүүлэх 2) Сургуулийн хэв шинжийн онцлогт нийцүүлэн бага, дунд боловсролын стандартыг

хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах 3) Сургуулийн хүний нөөцийн хөгжлийг хангах, эрүүл, бүтээлч хамт олон төлөвшүүлэх4) Сургуулийн санхүүгийн болон материаллаг нөөцийн хөгжлийг хангаж, хүүхдийг эрүүл,

аюулгүй, тав тухтай орчинд сурч, хүмүүжих, амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх бөгөөд “зорилт 3”-ын хүрээн дэх багш, ажилтны хөгжлийг дэмжих чиглэлээр ажлын байрны гол үйл ажиллагаа нь

Сургуулийг багш ажилтнаар хангах, хамт олныг төлөвшүүлэх, тэдний хөдөлмөр, нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх, мэргэшлийг дээшлүүлэх 

Багш ажилтны хөдөлмөрийн үр дүнг үнэлэх, урамшуулах, дэмжих, хариуцлага тооцох хэмээн тодорхойлогдсон байдаг. Энэ нь нөгөө талаар сургуулийн захирлын бага, дунд боловсролын тухай хуулийн дагуу хүлээсэн үүрэг нь болдог.

116

2018-2019 оны хичээлийн жилд үйл ажиллагаа явуулж буй 803 ЕБС-д нийт 843 захирал, 1469 сургалтын менежер ажиллаж байна. Нийт удирдах ажилтны 27.8 хувь нь эрэгтэй, 72.2 хувь нь эмэгтэй багш нар байна.

Зураг 3.3.32. ЕБС-ийн удирдах ажилтны хүйсийн харьцаа (2018-2019)

Захирал

Сургалтын менежер

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

42.1

19.5

57.9

80.5

ЭрэгтэйЭмэгтэй

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

ЕБС-ийн сургалтын менежерүүдээс илүү захирлын хүйсийн харьцаанд эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь илүү өндөр байгаа нь харагдаж байна.

Зураг 3.3.33. ЕБС-ийн захирлын хүйсийн харьцаа (2009/10-2018/19 хичээлийн жил)

2018/19

2017/18

2016/17

2015/16

2014/15

2013/14

2012/13

2011/12

2010/11

2009/10

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

42.1

42.4

43.9

42.6

44.1

43.0

43.4

46.7

46.7

46.6

57.9

57.6

56.1

57.4

55.9

57.0

56.6

53.3

53.3

53.4

Эрэгтэй Эмэгтэй

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

Сургуулийн захирлын хүйсийн харьцаа 46.6%-иас 42.1% болж 4.5 хувиар буурсан ч сургуулийн түвшинд багш нарын хүйсийн харьцаа 18.4:81.6 байгаатай харьцуулахад эрэгтэйчүүдийн удирдах албан тушаалд томилогдох байдал өндөр байдаг нь харагдаж байна.

Зураг 3.3.34. ЕБС-ийн сургалтын менежерийн хүйсийн харьцаа (2009/10-2018/19 хичээлийн жил)

2018/19

2017/18

2016/17

2015/16

2014/15

2013/14

2012/13

2011/12

2010/11

2009/10

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

19.5

19.1

19.3

20.3

22.1

21.8

21.8

21.5

21.0

23.1

80.5

80.9

80.7

79.7

77.9

78.2

78.2

78.5

79.0

76.9

Эрэгтэй Эмэгтэй

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

117

ЕБС-ийн сургалтын менежерийн хүйсийн харьцаанд эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь багасч байгаа бөгөөд багш нарын хүйсийн харьцаатай ойролцоо түвшинд байна.

Зураг 3.3.35. ЕБС-ийн удирдах ажилтны насны ангилал (2018-2019)

29 хүртэл 30-39 40-49 50-59 60, түүнээс дээш

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1.9

22.5

39.3

31.1

5.23.9

27.3

45.3

22.1

1.4

ЗахиралСургалтын менежер

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

Удирдах ажилтны насны бүтэц нормал тархалтын муруйтай давхцаж байгаа бөгөөд дунд насныхан удирдах албан тушаал эрхлэх байдал илүү байна.

Зураг 3.3.36. ЕБС-ийн захирлын насны бүтэц (2009-2019)

2009/1

0

2010/1

1

2011/1

2

2012/1

3

2013/1

4

2014/1

5

2015/1

6

2016/1

7

2017/1

8

2018/1

90%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

28 25 28 22 22 33 36 24 19 16

154 170 173 184 182 178 169 175 193 190

335 312 294 284 270 291 305 296 309 331

247 233 252 250 256 260 271 278 268 262

12 33 28 30 40 30 27 32 39 44

60, түүнээс дээш50-5940-4930-3929 хүртэл

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

2009-2019 онд ЕБС-ийн захирлын насны бүтцэд дунд насныхны эзлэх хувь давамгайлсаар ирсэн бөгөөд энэ бүтэц алдагдаагүй байна.

Зураг 3.3.37. ЕБС-ийн сургалтын менежерийн насны бүтэц (2009-2019)

2009/1

0

2010/1

1

2011/1

2

2012/1

3

2013/1

4

2014/1

5

2015/1

6

2016/1

7

2017/1

8

2018/1

90%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

102 91 92 73 66 83 79 68 65 58

449 462 458 460 444 423 397 399 393 401

452 489 487 532 533 553 576 604 644 666

254 238 258 269 279 301 294 302 306 324

18 15 15 18 20 13 12 13 17 20

60, түүнээс дээш50-5940-4930-3929 хүртэл

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

ЕБС-ийн сургалтын менежерийн насны бүтэц сүүлийн 10 жилд дунд насны бүлгийнхэн буюу 40-49 насныхан 35.4 хувиас 45.3 хувь болтол нэмэгдсэн бол 39 хүртэлх насныхны эзлэх 42-30 хувь болж багассан байна.

118

ЕБС-ИЙН ЗАХИРАЛ, УДИРДАХ АЖИЛТНЫ СОНГОН ШАЛГАРУУЛАЛТ, ТОМИЛГООМонгол Улсын Хөдөлмөрийн тухай хуулинд зааснаар ажил олгогч нь ажилтныг ажилд томилох, чөлөөлөх эрхтэй байдаг ба Монгол Улсын Төрийн албаны тухай хууль, Боловсролын тухай хууль бусад эрх зүйн баримт бичгүүдэд сонгон шалгаруулалт хийх болон тэдгээрийг зохион байгуулах шаардлага, журмын талаар тодорхой заалтууд тусгагдсан байдаг.

Хүснэгт 3.3.42. ЕБС-ийн захирал, сургалтын менежер болон багшийг сонгон шалгаруулах, томилох тогтолцоо

Байгууллага Албан тушаал

Ангилал зэрэглэл

Сонгон шалгаруулалт зохион байгуулах газар

Томилох эрх бүхий албан тушаалтан

ЕБС (МУЗГ-ын 25 дугаартогтоол, 2019)

Сургуулийн захирал

ТҮБД-5

Аймаг, нийслэлийн Боловсрол, Соёлын газрын даргын тушаалаар (БШУ-ны сайдынА/315 дугаар тушаал, 2013) томилогдсон сонгон шалгаруулалт зохион байгуулах комисс (МУ-ын Төрийн албанызөвлөлийн 60 дугаар тогтоол,2013)

Аймаг, нийслэлийн Засаг дарга (Боловсролынтухай хууль, 2002)

Сургалтын менежер

ТҮБД-4

Сургуулийн захирал (БСШУ-ы сайдын471 дүгээр тушаал,2010)

Багш ТҮБД-3

Аймаг, нийслэлийн Боловсрол, Соёлын газрын даргын эсвэл сургуулийн захирлын тушаалаар томилогдсон сонгон шалгаруулалт зохион байгуулах комисс

Сургуулийн захирал (Бага, дундболовсролын тухайхууль, 2002)

ЕБС-ийн захирал нь багшаас 2, сургалтын менежерээс 1 шатлал дээгүүр, сургалтын менежер нь багшаас 1 шатлал дээгүүр ангилал, зэрэглэлийн дагуу цалинждаг.

Европын ихэнх орнуудад сургуулийн захирлын цалинг 2 янзаар тодорхойлдог ба ихэвчлэн үндсэн цалингаас гадна удирдлагын нэмэгдэл, тэтгэмж нь сургуулийн хэмжээ (сурагчид болон анги, бүлгийн тоо гэх мэт), хүчин чадлаас хамаарч байна. Ихэнх улс орнуудад сургуулийн удирдлагын цалин багшийн цалингаас 25 түүнээс дээш хувиар илүү өндөр байна. (European Commision, 2018) Харин ЭЗХАХБ-ын орнуудын дундажаар сургуулийн удирдлагын бодит цалин багшийн цалингаас 35 ба түүнээс дээш хувиар өндөр байна. (OECD, 2018)

119

Зураг 3.3.38. Шинээр томилогдсон ЕБС-ийн захирлын тоо болон шинээр ашиглалтад орсон сургууль, ажлаасаа чөлөөлөгдсөн захирлын тоо (2010-2018)

2007/08 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/19

-50

0

50

100

150

200

250

105

165

122105

77

209

139

82 84

114

78

Ажлаас чөлөөлөгдсөн захирлын тоо Шинээр байгуулагдсан сургуульШинээр томилогдсон захирлын тоо

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

2007-2019 оны хооронд хамгийн багадаа 2012-2013 оны хичээлийн жилд 77 захирал ЕБС-д шинээр томилогдож байсан бол 2013-2014 оны хичээлийн жилд 209 захирал шинээр томилогдож байжээ. 2012 оноос хойш сүүлийн 7 жилд нийт 783 захирал шинээр томилогдсон бөгөөд жилд дундажаар 112 захирал шинээр томилогдсон байна. 2012-2016 онд нийт 507, 2016-2019 онд нийт 276 захирал шинээр томилогдсон байна.

Зураг 3.3.39. ЕБС-ийн захирлын албан тушаалд шинээр томилогдсон байдал (2007-2019)

2007/08

2009/10

2010/11

2011/12

2012/13

2013/14

2014/15

2015/16

2016/17

2017/18

2018/19

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

53

53

44

32

27

51

38

15

25

28

19

36

21

13

12

8

33

20

14

18

9

18

13

14

9

10

8

8

8

10

2

4

4

1

2

1

3

4

4

0

5

1

3

2

0

0

1

1

2

2

4

3

3

6

55

44

38

23

91

54

33

28

58

24

20

11

9

6

20

17

1

7

9

7

Сургууль дотроо албан тушаал өөрчлөгдсөн

Тухайн аймаг, хотынхоо ЕБС-аас шилжиж ирсэн

Боловсролын бус байгууллагаас шилжиж ирсэн

Бусад

Өөр аймаг, хотоос шилжиж ирсэн

Гэрээгээр

Сургууль төгссөн

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

ЕБС-ийн захирлын албан тушаалд шинээр томилогдсон багш нарын 50%-75% нь тухайн сургууль дотроо эсвэл тухайн аймаг, хотынхоо ЕБС-аас шилжиж очсон байна. Захирлын албан тушаалд сургууль төгссөн шинэ багш томилогдсон тохиолдолууд 2015 оноос хойш сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэх хандлагатай болсон байна.

120

Зураг 3.3.40. ЕБС-ийн захирлын албан тушаалаас чөлөөлөгдсөн байдал (2007-2019)

2007/08

2009/10

2010/11

2011/12

2012/13

2013/14

2014/15

2015/16

2016/17

2017/18

2018/19

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

43

20

19

24

20

50

33

9

14

27

14

19

37

36

15

12

36

15

16

13

20

12

3

22

15

12

7

34

6

6

3

9

8

11

11

5

4

5

10

7

9

6

7

6

4

5

2

3

4

4

1

2

2

2

2

3

38

28

23

10

50

27

29

37

43

20

Сургууль дотроо албан тушаал өөрчлөгдсөнБусад Тухайн аймаг, хотынхоо ЕБС-д шилжсэнТэтгэвэрт гарсанБоловсролын бус байгууллагад шилжсэнӨөр аймаг, хотын ЕБС-д шилжсэнНас барсанГэмт хэрэгт татагдсанОрон тооны цомхотголд орсонХувиараа ажил эрхлэх

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

ЕБС-ийн захирлын албан тушаалаас чөлөөлөгдсөн багш нарын 25 хувиас доош хувь нь л тэтгэвэрт гарсан байна. 75-аас дээш хувь нь сургууль дотроо албан тушаал өөрчлөгдөх, өөр ЕБС-д шилжих, бусад байгууллагаруу шилжих гэх мэт тайлбартай байна. Эндээс харахад ЕБС-ийн удирдах ажилтны мэргэшсэн байдал, тогтвор суурьшилтай ажиллах байдал ажиглагдахгүй байна.

Зураг 3.3.41. ЕБС-ийн сургалтын менежерийн албан тушаалаас чөлөөлөгдсөн байдал (2007-2019 он)

2007/08

2009/10

2010/11

2011/12

2012/13

2013/14

2014/15

2015/16

2016/17

2017/18

2018/19

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

70

39

45

47

32

49

102

21

20

39

26

20

26

23

19

23

30

40

20

27

23

23

77

28

27

24

21

31

20

17

11

12

14

3

32

24

13

12

13

9

11

4

4

5

30

18

21

22

15

9

17

13

14

14

5

4

3

6

2

2

7

0

3

2

1

0

5

1

1

1

2

2

0

1

1

0

0

108

112

87

73

109

64

70

60

76

49

Сургууль дотроо албан тушаал өөрчлөгдсөнТухайн аймаг, хотынхоо ЕБС-д шилжсэнТэтгэвэрт гарсанБусад Боловсролын бус байгууллагад шилжсэнӨөр аймаг, хотын ЕБС-д шилжсэнГэмт хэрэгт татагдсанНас барсанОрон тооны цомхотголд орсонХувиараа ажил эрхлэх

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

Сургалтын менежрүүдийн 20 хувь нь л тэтгэвэртээ гарснаар ажлаас чөлөөлөгддөг бол 80-аас дээш хувь нь бусад шалтгаанаар чөлөөлөгдсөн байна.

121

УДИРДАХ АЛБАН ТУШААЛД ДЭВШИХЭД ТАВИГДДАГ ШААРДЛАГА Удирдах албан тушаал дэвшихэд тавигддаг ерөнхий шаардлагуудыг дурдвал боловсрол, мэргэжил, мэргэшил, туршлагын хувьд

o Багш мэргэжлийн эсвэл боловсролын чиглэлээр бакалавр, ба түүнээс дээш боловсролын зэрэгтэй байх

o Багш мэргэжлээр 5-аас доошгүй жил ажилласан туршлагатай байх Ур чадварын хувьд

o Мэдээлэл, харилцааны технологийг ашиглах чадвартайo Баримт бичиг боловсруулахo Мэдээлэл боловсруулах, судалгаа шинжилгээ хийхo Гадаад хэлний зохих мэдлэгтэйo Манлайлах, асуудал шийдвэрлэхo Багаар ажиллахo Харилцааны соёлтойo Сургалтын байгууллагын ажилтны ёс зүйн хэм хэмжээг сахин биелүүлдэг байх

шаардлагууд тавигдаж байна. Тухайн ажлын байрны онцлогоос шалтгаалан дараах шаардлагууд тавигдаж байна. Үүнд: Боловсролын удирдлага, боловсролын менежмент, эрдэм шинжилгээ, судалгааны

чиглэлээр мэргэшсэн Стратегийн ба үйл ажиллагааны төлөвлөлт хийх Багш, ажилтанд мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх, арга зүйн мэргэшсэн үйлчилгээ үзүүлэх, Боловсролын шинэчлэлийн онол, арга зүйн мэдлэг чадвартай байх Сургалт зохион байгуулах, зөвлөн туслах, хамтран ажиллах чадвартай байх Хариуцлага хүлээх, ажлын ачаалал даах чадвартай байх Санаачилгатай, бүтээлч, шинийг эрэлхийлэгч байх Өөрийгөө хөгжүүлэх чадвартай байх Удирдан зохион байгуулах Шийдвэр гаргах чадвартай байх Байгууллагын нууцыг хадгалах Ажиллах гэж буй байгууллагынхаа хэв шинжийн онцлогийн талаар зохих мэдлэг,

туршлагатай байх Нийгмийн бүх давхаргын иргэд, байгууллагуудтай харилцах, хамтран ажиллах

чадвартай байх шаардлага тавигдаж байна. Тухайлбал: ЕБС-ийн захирал, сургалтын менежерийн ажлын байрны тодорхойлолтод тавигдах шаардлагыг тусгалаа.

Хүснэгт 3.3.43. ЕБС-ийн захирлын ажлын байранд тавигдах шаардлага (БСШУ-ы сайдын 351дүгээр тушаал, 2007)

1.1.Ерөнхий шаардлага:

Үзүүлэлт Чухал шаардлагатай ШаардлагатайБоловсрол Бакалавраас доошгүй зэрэгтэй Мэргэжил Боловсролын чиглэлээр Мэргэшил Боловсролын менежментээр

Туршлага Багшлах ба боловсролын удирдлагаар хосолсон дадлага, туршлагатай байх

Ур чадвар Багаар ажиллах Асуудал шийдвэрлэх Шийдвэр гаргах Стратегийн ба үйл

Түгээмэл гадаад хэлээр мэдээлэл ашиглах, боловсруулах, харилцах

Компъютерийн хэрэглээний

122

ажиллагааны төлөвлөлт хийх

Бусдыг манлайлах Мэдээлэл, харилцааны

технологи ашиглах

программуудыг хэрэглэх Мэдээлэл боловсруулах Судалгаа, шинжилгээ хийх Соёлтой харилцах

1.2.Тусгай шаардлага:

Сургуулийнхаа хэв шинжийн онцлогийн талаар зохих мэдлэг, туршлагатай байх

Хүснэгт 3.3.44. ЕБС-ийн сургалтын менежерийн ажлын байранд тавигдах шаардлага (БСШУ-ысайдын 351 дүгээр тушаал, 2007)

1.1.Ерөнхий шаардлага:

Үзүүлэлт Чухал шаардлагатай ШаардлагатайБоловсрол Бакалавраас доошгүй зэрэгтэйМэргэжил БагшМэргэшил Ерөнхий болон тусгай дидактикТуршлага 5-аас доошгүй жил

багшилсан байх Ур чадвар Дидактик шийдэл,

боловсруулалт хийх, тэдгээрт анализ хийх

Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хийх

Бусдыг манлайлах Асуудал шийдвэрлэх Мэдээлэл, харилцааны

технологи ашиглах

Бусдыг дэмжих Багаар ажиллах Гадаад хэлээр харилцах Компьютер хэрэглэх Бичиг баримт боловсруулах

1.2.Тусгай шаардлага:

Багшлах эрхтэй байх Багшийн мэргэжлийн зэрэг

Эдгээр шаардлагыг харьцуулбал сургуулийн удирдлага, зохион байгуулалт, менежментийн үүрэг, хариуцлагаас шалтгаалан захирлын ажлын байранд Стратегийн ба үйл ажиллагааны төлөвлөлт хийх Шийдвэр гаргах Багшлах ба боловсролын удирдлагаар хосолсон дадлага, туршлагатай байх Судалгаа, шинжилгээ хийх Сургуулийнхаа хэв шинжийн онцлогийн талаар зохих мэдлэг, туршлагатай байх

шаардлага ялгаатай тавигдаж байна. Сургалтын менежерийн албан тушаал, ажлын үүрэг, чиглэлээс шалтгаалан багш нарт сургалтын технологи, арга зүйн дэмжлэг үзүүлж ажиллах онцлогтой учир Дидактик шийдэл, боловсруулалт хийх, тэдгээрт анализ хийх Багшлах эрхтэй, багшаар ажилласан 5-аас дээш жилийн ажлын туршлагатай байх

зэрэг ажлын байранд тавигдах шаардлага нь ялгаатай байна.

123

Зураг 3.3.42. ЕБС-ийн захирлуудын мэргэжлийн чиглэл, хувиар (2018-2019)

Тус

гай хэр

эгцээ

т

Нийгм

ийн а

жилта

н

Гадаад хэл

Эх хэ

л, у

ран зохи

ол

Байга

лийн уха

ан

Бага

анги

Нийгм

ийн уха

ан, ...

Биеийн тамир, Х

өгж

им...

Мате

мати

к, ф

изи

к, м

э...

Бус

ад0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

1% 1%

5%

9%6%

10% 10% 9%

18%

32%

ЭмэгтэйЭрэгтэйНийт

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

ЕБС-ийн захирлуудын 18 хувь нь математик, физик, мэдээлэл зүйн багш нар байгаа бол бага анги, түүх – нийгмийн ухааны багш нарын эзлэх хувь тус бүр 10 хувьтай байна. Захирлуудын дунд 32 хувийг эзэлж буй бусад гэсэн ангилалд удирдах болон нийгмийн ажилтны эзэмшсэн аль ч мэргэжил боловсролын салбарын бус хүний тоо орсон байна. Өөрөөр хэлбэл багш бус мэргэжилтэй хүн боловсролын сургалтын байгууллагын удирдах албан тушаалд ажиллаж байна.

Зураг 3.3.43. ЕБС-ийн сургалтын менежерүүдийн мэргэжлийн чиглэл, хувиар (2018-2019)

Ний

гмийн

ажил

тан

Тусг

ай хэ

рэгц

ээт

Биеи

йн там

ир, Х

өгжим

, Техн

олог

и

Гада

ад хэл

Байг

алий

н уха

ан

Ний

гмий

н уха

ан, т

үүх

Эх хэ

л, уран

зох

иол

Мате

мат

ик, ф

изик, м

эдээ

лэл-

зүй

Бус

ад

Бага

анг

и0.0%

5.0%

10.0%

15.0%

20.0%

25.0%

30.0%

35.0%

0.3% 0.3%4.2% 4.6% 5.4%

8.3%11.1%

17.2%19.5%

29.2%

ЭмэгтэйЭрэгтэйНийт

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

ЕБС-ийн сургалтын менежер, дунд-ахлах ангийн сургалтын менежерийн албан тушаал тусдаа байдаг учир менежерүүдийн дунд бага ангийн багш мэргэжилтэй менежер 29.2 буюу бусад мэргэжлийн багш нараас их хувийг эзэлж байна.

Зураг 3.3.44. ЕБС-ийн удирдах ажилтнуудын боловсролын түвшин (2018-2019)

Доктор Магистр Бакалавр Диплом болон бусад

0

10

20

30

40

50

60

3.7

46.4

39.4

10.6

0.5

41.8

48.2

9.5

ЗахиралСургалтын менежер

124

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

Удирдах ажилтнуудын боловсролын түвшинг нь харьцуулж харвал магистр, докторын зэрэгтэй багшийн эзлэх хувь захирлуудын 50.1 хувь, сургалтын менежерийн 41.8 хувийг эзэлж байна. Энэ нь удирдах ажилтны боловсролын түвшин багш нарынхтай харьцуулахад өндөр байгааг харуулж байна.

Зураг 3.3.45. ЕБС-ийн захирлын мэргэжлийн зэрэг (2009-2019)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

198251 260

392 419502

692 670630 642

125

130 94

7988

94

45 5480 79

357322 350

237207

163

57 64 98 9996 70 71 62 56 33 14 17 20 23

ЗөвлөхТэргүүлэх Заах аргачЗэрэггүй

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

2015 оноос хойш ЕБС-ийн захирлуудын 70-аас дээш хувь нь мэргээлийн зэрэггүй болсон байна. 2012 онд Боловсролын тухай хуулинд орсон нэмэлт өөрчлөлтөөр Боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, насан туршийн боловсролын байгууллагын багш, ажилтны ажлыг үнэлэх, дүгнэх, багшлах эрх олгох, арга зүйч, багш, сургалтын менежерийн мэргэжлийн зэрэг олгох, хасах журмыг батлахаар зааж өгсөн бөгөөд цэцэрлэгийн эрхлэгч, сургуулийн удирдлагуудад мэргэжлийн зэрэг олгох хууль, эрх зүйн зохицуулалт байдагггүй учир шинээр зэрэг олгодоггүй. Нөгөө талаар тухайн албан тушаалд томлогдох үед нь хүчинтэй байсан мэргэжлийн зэргийн хугацаа нь дуусдагтай холбоотой байж болох юм.

Зураг 3.3.46. ЕБС-ийн сургалтын менежерийн мэргэжлийн зэрэг (2009-2019)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

296 347203 223 256 238

449 455 525 494

337343

387458 445 458

374 385377

401

526 501651

610 592 630503 508 485 523

116 104 69 61 49 47 32 38 38 51

ЗөвлөхТэргүүлэх Заах аргачЗэрэггүй

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик2009 оноос хойш мэргэжлийн зэрэгтэй сургалтын менежерүүдийн эзлэх хувь буурсан ч 60-аас дээш хувь нь мэргэжлийн зэрэгтэй байгаа сайн тал ажиглагдаж байна.

125

Зураг 3.3.47. ЕБС-ийн захирлын боловсролын салбарт ажилласан жил (2010-2019)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

29 31 29 23 23 44

173123 143 14788 82 82 68 63

87

99

90 87 7696 96 109 114 109117

116138 133 125122 110 107 120 121

123

112116 129 144

196189 188

139 133 110

8686 98 100

245 265 260 306 321 311 222 252 238 251

25, түүнээс дээш21-25 жил16-20 жил11-15 жил6-10 жил0-5 жил

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистикЕБС-ийн захирлуудын хувьд боловсролын салбарт ажилласан жилээр нь ангилж харвал 0-5 жил ажиллаж байгаа буюу салбартаа туршлагагүй шинэ залуу захирлуудын эзлэх хувь 2015-2016 оны хичээлийн жилд 21.4 хувь болтол огцом нэмэгдсэн бол 2018-2019 онд 17.4 хувьтай байна.

Зураг 3.3.48. ЕБС-ийн сургалтын менежерийн боловсролын салбарт ажилласан жил (2010-2019)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

79 75 63 55 49 75205 165 156 143

179 176 171 167 147 145

174162 143 161

248 215 230 232 250 243

201211 220 210

231243 237 235 224 233

213240 258 276

250247 250

252 240 212

191181 198 202

288 339 359 411 432 465374 427 450 477

25, түүнээс дээш21-25 жил16-20 жил11-15 жил6-10 жил0-5 жил

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистикЕБС-ийн сургалтын менежерт тавигдах шаардлагад 5-аас доошгүй жил багшилсан туршлагатай байх шаардлага тавигдаж бусад багш нар сургалтын арга зүй, технологийн чиглэлээр зөвлөн туслах үүрэгтэй байдаг боловч энэ шаардлагыг хангаагүй менежерийн тоо 2015-2016 оны хичээлийн жилд 15 хувь болтол огцом нэмэгдсэн бол 2018-2019 оны хичээлийн жилд 9.7 хувьтай байна.

126

Зураг 3.3.49. ЕБС-ийн захирлаар ажилласан жил (2010-2019)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

349 341 343 360 372427

563 536 564 592

91 124 135 121 116111

64 79 60 53

4354 50 64 59

55

28 40 48 44

1615 14

20 1412

11 14 14 23

1918 16

12 1310

49 33 35 32258 221 217 193 196 177

93 103 107 98

25, түүнээс дээш21-25 жил16-20 жил11-15 жил6-10 жил0-5 жил

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

ЕБС-ийн захирлууд тухайн албан тушаалд 0-5 жил ажиллаж буй залуу удирдах ажилтны хувь 2015-2016 оны хичээлийн жилд өмнөх жилээс 20 хувиар нэмэгдэж 74.6 хувь болтол нэмэгдсэн бол 2018-2019 оны хичээлийн жилд 70 хувь болж тодорхой хувиар буурсан байна. Энэ үзүүлэлт нь 0-5 жил ажиллаж буй хугацаанд хамааралтай учир өмнөх онуудын шинэ залуу удирдах албан тушаалтны тоо нэмэгдсээр дээрх хувьд хүрсэн байх боломжтой.

Зураг 3.3.50. ЕБС-ийн сургалтын менежерээр ажилласан жил (2010-2019)

2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

729 755 724 698 701 775

950 930 937 1004

114 123136 175 171

170

84 99 110113

57 50 49 68 5437

55 66 7278

27 21 37 19 24 20

31 31 32 24

25 26 15 23 17 18

63 64 67 73323 320 349 369 375 353

175 196 207 177

25, түүнээс дээш21-25 жил16-20 жил11-15 жил6-10 жил0-5 жил

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

УДИРДАХ АЖИЛТНЫГ БЭЛТГЭХ, МЭРГЭЖИЛ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ СУРГАЛТМэргэжил дээшлүүлэх үйл ажиллагаа нь боловсролын салбарт институцэд суурилан мэргэжил дээшлүүлэх үйлчилгээг төрийн болон иргэний нийгмийн байгууллага, олон улсын төсөл, хөтөлбөрийн дэмжлэгтэйгээр зохион байгуулах зарчимд тулгуурладаг. Салбарын хэмжээнд багшийн мэргэжил дээшлүүлэх харилцааг зохицуулж буй “Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх журам”-д зааснаар багш, удирдах ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх сургалт нь дараах төрлүүдээр зохион байгуулагдаж байна. Үүнд: Багш, удирдах ажилтны ажил, мэргэжлийн чиглэлээрээ эзэмшсэн мэдлэг, ур чадвараа

ахиулах ҮНДСЭН сургалт Боловсролын бодлого, чиглэлийг таниулах, хэрэгжүүлэх болон мэргэжлийн тусгай

дидактикийн ур чадварт суралцах ТӨРӨЛЖСӨН сургалт,

127

Чиг үүргээ хэрэгжүүлэх явцдаа хөгжих  АЖЛЫН БАЙРАН ДАХЬ сургалт гэсэн төрөлтэйгөөр зохион байгуулагдаж байна.

Тус журмаар ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэг, насан туршийн боловсролын төвийн багш, ажилтан (захирал, эрхлэгч, сургалтын менежер, нийгмийн ажилтан, арга зүйч, дотуур байрын багш, номын санч, эмч, туслах багш)-ы мэргэжил дээшлүүлэх үйл ажиллагааг зохицуулдаг. Мэргэжил дээшлүүлэх сургалтыг танхимын, зайн, онлайн сургалтын хосолсон хэлбэрээр үндэсний, орон нутгийн болон ажлын байранд нь буюу байгууллагын түвшинд зохион байгуулдаг. 51

Аймаг, нийслэлийн боловсролын газар, нийслэлийн дүүргийн боловсролын хэлтэс нь тухайн нутаг дэвсгэрийн цэцэрлэг, сургуульд удирдлагын болон мэргэжлийн туслалцаа үзүүлэх, боловсролын байгууллагын удирдах ажилтан, багш, иргэнд боловсрол, мэргэжил эзэмших, мэргэшлээ дээшлүүлэх судалгаа, шинжилгээ эрхлэхэд нь туслах чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг52.

Багшид албан тушаал ахих хэрэгцээ сонирхолд тулгуурласан хөтөлбөрөөс илүүтэйгээр удирдах албан тушаалд томилогдсоны дараа мэргэшлийг нь дээшлүүлэх сургалт, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэн төрийн үйлчилгээ үзүүлэхээр тусгажээ. Багш нь боловсролын менежмент, боловсролын удирдлагын чиглэлээр Их, дээд сургуульд суралцаж боловсролын зэрэг ахиулах болон бусад сургалтын байгууллагын мэргэшүүлэх сургалтад өөрийн санаачилгаар хамрагдах боломжтой байна.

Багш боловсролтой иргэд удирдлага, менежментийн чиглэлээр мэргэжих, боловсролын зэргээ ахиулах хэрэгцээ өссөн билээ. Боловсролын зах зээл дээрх энэхүү хэрэгцээнд тулгуурлан МУБИС, Удирдлагын академи болон их, дээд сургуулиуд боловсролын удирдлага, менежментийн чиглэлээр боловсролын зэрэг ахиулах сургалтуудыг зохион байгуулж байна. Үүнд, Мэргэшүүлэх сургалт /7 хоног/ Магистрын сургалт /1,5-2 жил, 33-35 кредит/ Доктор (Ph.D)-ын сургалт /3 жил, 60 кредит/ гэсэн шатлалаар явагдаж байна.

Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтээс 1,5,10 дахь жилдээ ажиллаж буй ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгийн багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх үндэсний хэмжээний үндсэн болон төрөлжсөн, захиалгат сургалт, ажлын байранд зөвлөн туслах үйл ажиллагааг жил бүр зохион байгуулдаг53.

Түүнчлэн Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтээс багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх чиглэлээр төрөлжсөн сургалт явуулах хүсэлт гаргасан төрийн болон төрийн бус, хувийн хэвшлийн байгууллагуудын хөтөлбөрүүдийг магадлан сургалт явуулах эрх олгодог билээ. 2015-2018 оны байдлаар ерөнхий боловсролын сургуулийн багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх сургалт зохион байгуулах эрх олгогдсон хөтөлбөрүүдээс боловсролын удирдлага, менежментийн чиглэлээр дараах хөтөлбөрүүд батлагдсан байна.

Хүснэгт 3.3.45. Боловсролын удирдлага, менежменттэй холбоотой төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөрүүд

2015 онд батлагдсан төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөрүүдээс (Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх

51 БШУ-ы сайдын 2013 оны А/287 дугаар тушаал, “Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын байгууллагын багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх журам”52 “МУ-ын БШУ-ны сайдын 2013 оны А/315 дугаар тушаалаар батлагдсан Аймаг нийслэлийн боловсролын газрын үлгэрчилсэн журам” 53 Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн 2014 оны үйл ажиллагааны тайлан

128

Боловсролын хүрээлэн Боловсролын удирдлага менежмент БХАН Сургалтын менежер багшийн дотны дэмжин туслагч2016 онд батлагдсан төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөрүүдээс (Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн захирлын А/34 дүгээр тушаал, 2016)Байгаль орчин мэдээлэл сургалтын төв

1. Олон улсын ЭКО сургууль хөтөлбөрийн арга зүй-менежментэд суралцах

Амжилттай боловсрол ТББ

2. Иргэний боловсролын үйл ажиллагааны цагийг хөтлөн явуулах арга зүй ба сургуулийн менежмент

3. Амьдрах чадварт суралцах үйл ажиллагааны цагийг хөтлөн явуулах арга зүй ба сургуулийн менежмент

4. Бага, суурь боловсролын багш нарт хичээлээс гадуурх үйл ажиллагааны цагийг хөтлөн явуулах арга зүй ба сургуулийн менежмент

5. Сургуулийн менежмент сургуулийн хөтөлбөр боловсруулах арга зүйБХАН 6. “Сургалтын менежер багшийн дотны дэмжин туслагч”,

7. Сургуулийн өөрийн үнэлгээ, олон нийтийн оролцоот нээлттэй сургууль

2017 онд батлагдсан төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөрүүдээс (Багшийн мэргэжил дээшлүүлэхинститутийн захирлын А/34 дүгээр тушаал, 2017)Бага насны хүүхдийн хөгжил дэмжих төв

СӨББ-ын эрх зүйн орчин

2018 онд батлагдсан төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөрүүдээс (Багшийн мэргэжил дээшлүүлэхинститутийн захирлын А/46 дугаар тушаал, 2018)Бага насны хүүхдийн хөгжил дэмжих төв

СӨББ-ын эрх зүйн орчин

БХАН Сургуулийн өөрийн үнэлгээ – Олон нийтийн оролцоот сургууль

Боловсролын удирдах ажилтныг тусгайлан бэлтгэдэггүй бөгөөд мэргэшүүлдэг, мэргэжлийг нь дээшлүүлэх хэлбэр зонхилж байгаа ба боловсролын удирдах ажилтны нөөцийг бэлтгэх төрийн үйлчилгээний нэгдсэн тогтолцоо бүрдээгүй байна. Боловсролын удирдлага, менежментийн чиглэлээр мэргэшүүлэх урт болон богино хугацааны сургалтыг төрийн бус, хувийн хэвшлийн байгууллагууд зонхилон зохион байгуулж байна.

Зураг 3.3.51. Захирлын мэргэжил дээшлүүлсэн байдал

2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

80.0%

73.2%

31.1%

6.3% 6.6%9.4%

Үндэсний хэмжээний үндсэн сургалтОрон нутгийн үндсэн сургалтТөрөлжсөн сургалтАжлын байран дахь сургалтНийт

Дээрх зургаас мэргэжил дээшлүүлсэн захирлуудын тоо, хувь хэмжээ нь давхардсан тоогоор байгаа ч сүүлийн 3 жилд нийт захирлуудын 10 хүрэхгүй хувь нь л мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдсан болох нь харагдаж байна. 2014-2016 оны хичээлийн жилд мэргэжил дээшлүүлэх сургалт үйл ажиллагааны хамгийн их хувийг төрөлжсөн

129

сургалт, түүний дараа ажлын байран дахь сургалт эзэлж байна. Үндэсний хэмжээний сургалтад хамрагдаж буй захирлуудын эзлэх хувь буурсан байна.

Зураг 3.3.52. Сургалтын менежерийн мэргэжил дээшлүүлсэн байдал

2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

80.0%

90.0%

100.0%

90.8%

48.5%

11.8%9.1%

15.8%

Үндэсний хэмжээний үндсэн сургалт

Орон нутгийн үндсэн сургалт

Төрөлжсөн сургалт

Ажлын байран дахь сургалт

Нийт

Харин сургалтын менежерүүдийн хувьд сүүлийн 3 жилд 16 хүрэхгүй хувь нь л мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдсан болох нь харагдаж байна. 2014-2016 онуудад мөн л захирлуудтай адил төрөлжсөн сургалт болон ажлын байран дахь сургалтад хамрагдсан байдал давамгайлж байна.

Ази Номхон далайн бүсийн орнуудын карьерийн явц ба мэргэжлийн хөгжил тайланд (UNESCO, Bangkok Office, 2016) дараах зөвлөмжүүдийг тусгажээ. Үүнд:

Багш нарт өөрийн мэргэжлээрээ удирдан зохион байгуулах үүрэг хариуцлага бүхий карьераа өсгөх хэд хэдэн боломж, нөхцлөөр хангах

Ажилдаа сайн, үр бүтээлтэй багш нарыг ажлын байранд нь авч үлдэхийн тулд зөвхөн шугаман удирдлагын бүтцийн дагуу карьер өсөхөөс өөр ахиж дэвших боломжуудыг гаргаж өгөх хэрэгтэй. Нэгэнт бүх хүнийг амжилтанд хүргэх баталгаатай арга зам гэж байхгүй тул багш нарыг ажлын байрандаа үлдэх хүсэл зоригийг нь төрүүлэхийн тулд карьераа нэмэгдүүлж, өсөж дэвших босоо болон хэвтээ удирдлагын аргуудыг боловсруулж хэвшүүлэх нь зүйтэй. 21-р зууны боловсролын чиг хандлагыг нэмэгдүүлэх олон төрлийн үүрэг бүхий багш нарыг бий болгохын тулд тэднийг карьер ахих боломжуудаар хангах хэрэгтэй. Багш нарт өндөр цалин авч чанартай боловсрол бий болгох боломжийг нь олгохын тулд зөвлөх багш, мастер багш, судлагдахууны ахлах чиглүүлэгч, мэргэжил дээшлүүлэх чиглүүлэгч, сургагч багш гэх мэт шинэ орон тоог сургуулиуд бий болгож болно. Тэдгээр шинэ орон тоонуудад тохирох үүрэг хариуцлагуудыг энгийн ойлгомжтойгоор зохицуулж өгөх нь ч мөн чухал асуудал юм.

Багшийн хөгжих хэрэгцээнд нь нийцүүлэн жил бүрийн мэргэжил дээшлүүлэх төлөвлөгөөг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэхээс гадна мэргэжил дээшлүүлэх сургалтын хөтөлбөрүүдийг магадлан итгэмжилж эдгээр сургалтуудыг тодорхой үүрэг хариуцлагатай холбож өгөх шаардлагатай.

Мэргэжил дээшлүүлэх сургалт явуулах байгууллага болон сургалт хөтөлбөрүүдийг магадлан итгэмжлэх хэрэгтэй. Энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагуудыг чиглүүлэх, зохион байгуулахад мэргэжил дээшлүүлэх сургалт, хөтөлбөрүүдийн чанарыг баталгаажуулах тогтвортой стандартыг хангах нь чухал ач холбогдолтой. Мэргэжил дээшлүүлэх сургалт хөтөлбөрүүдийг тус тусын үүрэг хариуцлагатай нь холбож, өөр өөр түвшний багш нарт зориулсан мэргэжил дээшлүүлэх хөтөлбөрүүдийг хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэн хуваарилж зохицуулах нь маш чухал. Тус тогтолцоо нь салбарын бүхий л албан тушаалд дэвшихэд тавигдах шаардлагын нэг хэсэг нь болох юм. Багш нар шат шатны албан

130

тушаалд тавигддаг хэрэгцээ шаардлагад тулгуурлан жил бүр мэргэжил дээшлүүлэх төлөвлөгөөгөө боловсруулах хэрэгжүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлж байх ёстой бөгөөд багш нар мэргэжил дээшлүүлэх хөтөлбөрт хамрагдахад тулгардаг саад бэрхшээлүүдийг арилгах ёстой.

Захирал болон бусад холбогдох удирдах түвшний ажилтнууд нь ажил мэргэжлийн чиг баримжааг багш нарын жилийн ажлын үнэлгээний нэг хэсэг болгон авч үзэж байнга удирдлагаар хангах, мэргэжил дээшлүүлэлтийг хөгжүүлэх, ажил мэргэжлийн чиг баримжааны зорилгыг тодорхойлоход багш нарт дэмжлэг үзүүлэх нь чухал. Үүний зэрэгцээ захирлууд болон бусад холбогдох хүмүүсийг ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох, хөгжүүлэх зохих сургалтуудад хамруулж мэргэжил дээшлүүлэх зорилго болон ажил мэргэжлийн тєлєвлєгєєг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй.

Эдгээр ерөнхий зөвлөмжүүдээс гадна улс орнуудад зориулан тусгайлсан зөвлөмжид Монгол улсыг ч бас багаатаасан байна. Тухайлбал Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэхэд чиглэсэн сүүлийн үеийн хөтөлбөр, төслүүдийн

чанарыг үнэлэх Тушаал ахих дэвших тухай баримталж буй бодлогыг дагаж мөрдөх, мониторинг хийх Албан тушаалд томилох процессийг бэхжүүлэх, удирдах албан тушаалд хүйсийн

тэнцвэрт байдлыг хангах

3.4. Багш, багшийн хангалтБАГШ, БАГШИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААТАЙ ХОЛБООТОЙ ХУУЛЬ, ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТБоловсролын тухай (УИХ, 2002) хуулинд багшийн нийгмийн баталгааг 9 заалтаар, багшийн эрх (7 эрх), үүргийн (8) тухай 15 заалтыг тус тус тусгасан байдаг ба багшийн мэргэжил, ур чадвартай холбоотой тодорхой заалт бий. Бага, дунд боловсролын тухай (УИХ, 2002) хууль дахь “ЕБС-ийн багшийг бэлтгэх,

давтан бэлтгэх тухай” зүйл нь 6 заалттай, “Багшийн эрх, үүрэг” гэсэн зүйл нь 11 заалттай.

Дээрх заалтууд нь бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагад багшлах эрх авсан мэргэжлийн багш ажиллах, багш нь мэргэжлийн зэрэгтэй байхыг хуульчилж өгснөөс гадна Боловсролын тухай хуулийн 44.1, 44.2-т зааснаас бусад эрх үүргийг тусгаж хөдөлмөрийн харилцааг нь зохицуулж өгсөн байдаг.

2018 онд анх удаа УИХ-аас “Багшийн хөгжлийг дэмжих тухай хууль” батлагдан 2019 оноос хэрэгжиж эхэллээ. Энэ хуулинд төрөөс багшийн хөгжлийг дэмжих тогтолцоо, багшийн ёс зүй, нэр хүндийг сахих тухай бүлгүүдэд зарим онцлог заалтууд тусгагдсан байна. Тухайлбал: СӨБ, ЕБС, МБСТ-ийн багшийн хөгжлийн төвд хувьсах зардлын 2 хувь хүртэл

хэмжээний зардал зарцуулах, ЕБС-ийн 44-өөс дээш суралцагчтай 1,2 дугаар ангид туслах багштай байж болох Багш мэргэжлээр дээд боловсрол эзэмшсэн төгсөгч нь багшлах эрхтэй байхаар тус

тус хуульчилж өгсөн байна.

Энэ хууль батлагдсанаар багшийн үйл ажиллагаатай холбоотой зарим журмууд зайлшгүй өөрчлөгдөх шаардлага үүссэн. “Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэг, албан бус, насан туршийн боловсролын төвийн багш, удирдах болон бусад ажилтны ёс зүйн дүрэм” (БСШУС-ын сайдын А/243 дугаар тушаал, 2018), Мэргэжлийн зэрэг олгох, хасах журам

131

(БСШУС-ын сайдын А/812 дугаар тушаал, 2018) шинэчлэгдэн батлагдаад хэрэгжиж эхэллээ. Харин Багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх, багшид багшлах эрх олгох, багш мэргэжлээр их, дээд сургууль төгсөөгүй дээд боловсролтой төгсөгчид багшлах эрх олгох, сунгах шалгалтыг зохион байгуулах харилцааг зохицуулах дүрэм, журмууд шинэчлэгдэх шаардлагатай байна. Үүнээс гадна багшийн хөгжлийн бодлого, стандарт байхгүй, багш өөрийгөө хөгжлийн ямар түвшинд байгаагаа тодорхойлох боломж болон багш өөрийнхөө мэргэжлийг дээшлүүлэх тогтолцоо дутагдаж байна.

Боловсролын тухай дээр дурдсан багц хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийн хүрээнд холбогдох албан тушаалтнууд, байгууллагуудын шийдвэрээр батлагдсан эрх зүйн баримт бичгүүдэд багшийн ажлын байр, багшийн чиг үүрэг, үйл ажиллагаа, тэдгээрт тавигдах шаардлага, мэргэжлийн хөгжил, ёс зүй, цалин хөлс, нийгмийн хамгаалалтай холбоотой дараах харилцаанууд зохицуулагдсан байдаг.

Зураг 3.4.52. Багшийн үйл ажиллагаатай холбоотой эрх зүйн зохицуулалтууд

БАГШИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААТАЙ ХОЛБООТОЙ ХУУЛЬ, ЭРХ ЗҮЙН ОРЧИН, БОДЛОГО, ХӨТӨЛБӨРҮҮД Хууль

Боловсролын тухай хууль Бага, дунд боловсролын тухай хууль Төрийн албаны тухай хууль 2017 Багшийн хөгжлийг дэмжих тухай хууль 2018

УИХ-ын тогтоол Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого: 2014-2024

ЗГ-ын тогтоол Төрийн албан тушаалын ангилал, зэрэглэл 2007 оны 354 (236) Багш бэлтгэх, мэргэжил дээшлүүлэх үндэсний хөтөлбөр 2008 оны 316 Боловсрол үндэсний хөтөлбөр” (2010-2021 он) (ЗГ-ын 31 дүгээр тогтоол, 2010) Төрийн захиргааны болон үйлчилгээний албан хаагчид төрийн алба хаасан

хугацааны нэмэгдэл олгох журам”, “Төрийн захиргааны болон үйлчилгээний албан хаагчид нэмэгдэл хөлс олгох журам”, “Төрийн албан хаагчид докторын зэрэг, профессор цолны нэмэгдэл олгох журам”, “Төрийн үйлчилгээний албан хаагчид ур чадварын нэмэгдэл олгох нийтлэг журам”, “Төрийн үйлчилгээний албан хаагчид мэргэшлийн зэргийн нэмэгдэл олгох нийтлэг журам”, “Төрийн үйлчилгээний албан хаагчид орон нутагт ажилласны нэмэгдэл олгох журам” (МУЗГ-ын 382 дугаартогтоол, 2018)

Хамтарсан тушаалууд Цэцэрлэг, ЕБС-ийн багшийн ажлын норм тогтоох, багш, зарим албан тушаалтны

цалин хөлсийг тооцож, олгох журам 2007 оны 307/91/237БСШУ-ны Сайдын тушаал

Ажлын байрны үлгэрчилсэн тодорхойлолт 2007 оны 351 (179)

132

Багшийн ажлын байрны

тодорхойлолт

багшийн ажлын норм,

норматив тогтоох

Багшлах эрх,

мэргэжлийн зэрэг олгох, хасах

Багшийн мэргэжил

дээшлүүлэх

Багшийн ажлыг үнэлэх, дүгнэх

Цалин хөлс,

урамшил, нэмэгдэл

олгох

Ёс зүй, харилцаа

Улс, аймаг, нийслэлийн “Оны тэргүүний багш” шалгаруулах болзол, түүнийг дүгнэх аргачлал 2007 оны 440

Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх журам (БШУ-ы сайдын А/287 дугаар тушаал, 2013)

ЕБС-ийн багшийн ажлыг үнэлэх, дүгнэх журам (БШУ-ы сайдын А/293 дугаартушаал, 2013)

ЕБС-ийн багш ажилтны ажлыг үнэлэх дүгнэхэд баримтлах чиглэл (БШУ-ы сайдынА/299 дүгээр тушаал, 2013)

“Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэг, албан бус, насан туршийн боловсролын төвийн багш, удирдах болон бусад ажилтны ёс зүйн дүрэм” (БСШУС-ын сайдынА/243 дугаар тушаал, 2018)

Мэргэжлийн зэрэг олгох, хасах журам (БСШУС-ын сайдын А/812 дугаар тушаал,2018)

Эдгээрээс гадна багш, багшийн үйл ажиллагаатай холбоотой хууль, эрх зүйн холбогдох зүйл, заалтуудыг дэд бүлгүүдэд тусгайлан авч үзсэн болно.

БАГШИЙН ХАНГАЛТЕБС-ийн нийт ажиллагчид болон мэргэжлийн багшийн тоо сүүлийн 12 жилийн туршид тасралтгүй өссөн байна. Энэ дүр зургийг нь сургуулийн насны хүүхдийн тооны өөрчлөлтийн чиг хандлага, элсэлтийн жин, бага, дунд боловсролын шатлал бүрийн хамран сургалт, төгсөлтийн хувь, нийт суралцагчдын тоотой тус тус харьцуулахад нэгэн утгат хамаарал ажиглагдахгүй байна.

2018-2019 оны хичээлийн жилд улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж буй 803 ЕБС-д 49.4 мянган ажиллагчид ажиллаж байгаагийн 30.9 мянга нь багш, 3 мянга нь удирдах ажилтан, 15.4 нь бусад ажилтан байна. Нийт багш нарын 24,9 мянга нь эмэгтэй буюу 81.8 хувь нь эмэгтэй багш бол 10,7 мянга нь буюу 35.3 хувь нь бага ангийн бусад нь дунд, ахлах ангийн багшаар ажиллаж байна.

2018 оны байдлаар ЕБС-ийн бага ангийн багшаар нийт 10,397 багш ажиллаж байгаа ба дунд, ахлах ангид нийт 20,014 багш ажиллаж байна. Эдгээр багш нарыг мэргэжлийн чиглэлээр нь ангилж дараах зургаар харуулав.

Зураг 3.4.53. ЕБС-ийн дунд, ахлах ангийн багш нарын тоо, мэргэжлээр (2018-2019)

Монго

л хэл

, уран з

охиол

Англ

и хэл

Мате

мати

к

Биеийн там

ир

Хөгжим

бүж

иг

Түүх-

нийгэм

Технологи

Физи

к

Биологи

Хими

Зураг

техн

ологи

Мэд

ээлэл

зүй

Газа

р зүй

Орос

хэл

Орос-

Англ

и хэл

Хими-б

иологи

Нийгэ

м с

удлал

Зураг

төсө

л

Түүх

Мате

мати

к-мэд

ээлэл

зүй

Бусад

гад

аад х

эл

Мате

мати

к-физи

к

Түүх-

газа

рзүй

Бусад

Каза

к хэл

Хэл з

асалч

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

26

54

24

98

20

62

20

42

10

80

10

28

97

6

92

5

84

4

73

9

66

8

60

8

56

5

52

5

46

3

34

5

30

3

29

9

29

9

29

1

24

7

18

0

14

7

11

8

61

25

Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт

Бага, дунд боловсролын сургалтын төлөвлөгөөнд тусгагдсан хичээлийн цагаас хамаарч багш нарын тоо ялгаатай байна. Казак хэлний багш зөвхөн Баян-Өлгий -60, Ховд аймагт-1

133

багш ажиллаж байна. Харин хэл засалч, согог зүйч багш нар зөвхөн тусгай хэрэгцээт боловсролын сургуульд ажиллаж байна. Математик-мэдээлэл зүй, математик-физик, түүх-газар зүй гэх мэт хос мэргэжлийн хөтөлбөрүүд 2013 оноос эхлэн хаагдаж 4-5 жил сурах шаардлагатай болсноор энэ мэргэжлийн багш нарын тоо багасч эхэлсэн байна.

Зураг 3.4.54. Багшийн тооны өсөлт, жилээр (2006-2018)

2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/19 -

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

22

,89

1

23

,89

7

25

,54

3

26

,07

0

26

,35

8

26

,49

2

26

,86

3

27

,20

5

27

,44

9

28

,49

0

28

,88

9

29

,24

2

30

,41

1

эрэгтэй эмэгтэй бүгд

Харин ЕБС-ийн тоо өнгөрсөн 10 жилд 754-өөс 803 болж 49-өөр нэмэгдсэн ба сурагчдын тоо 2007-2008 оны хичээлийн жилд 551503 байснаас 2012-2013 онд 509792 болж багассан боловч 2017-2018 оны хичээлийн жилд 581160 болж өссөн байна. Сурагчдын тоо буурч, өссөн үзүүлэлттэй байгаа ч энэ хугацаанд ЕБС-ийн багшийн тоо тогтмол өссөөр 22891-ээс 30411 болсон байна. Үүнийг ЕБС-ийн тоо нэмэгдсэнтэй холбон тайлбарлаж болох юм.

Зураг 3.4.55. ЕБС-ийн мэргэжлийн багшийн хангалт: Сургууль ба боловсролын шатлалаар (2006-2018)

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 201894

95

96

97

98

99

100

101

98.5 98.9 97.8 98.5 99 99.5 99.6 99.4 99.8 98.9 98.6 98.6 97

98.799

96.3

97.6

98.5

99.499.6

99

99.8

98.8 98.7 98.7

97.1

98.598.8

98.5

9999.2

99.6 99.6 99.599.8

100

98.5 98.5

97

ЕБС Бага анги Дунд, ахлах анги

ЕБС-д их дээд сургуулийг багш мэргэжлээр төгссөн бакалавр ба түүнээс дээш боловсролын зэрэгтэй багшлах эрхтэй иргэн ажиллах эрх зүйн зохицуулалттай (УИХ,2002). ЕБС-ийн мэргэжлийн багшийн хангалт 97-оос дээш хувьтай болсон нь шинээр ажилд орж буй багшид мэргэжлийн багш байх шаардлага тавигддаг ба дипломын боловсролтой багш нар тэтгэвэртээ гарах байдлаар цөөрч байгаатай холбогдож болно.

134

Зураг 3.4.56. Мэргэжлийн бус багшийн тоо

Бага

анги

Мате

мати

к

Дуу х

өгж

им

Физи

к

Түүх-н

ийгэ

м с

удлал

Англ

и х

эл

Биологи

, байга

ль ш

инжлэл

Хими

Монго

л х

эл, уран зохиол

Технологи

Хими-б

иологи

Зураг те

хнологи

Газа

рзү

й, байга

ль ш

инжлэл

Мэдээлэл зүй

Орос х

эл

Нийгм

ийн у

хаан

Биеийн тамир

Орос-А

нгл

и х

эл

Зураг дүрслэх у

рлаг

Мате

мати

к- м

эдээлэл зүй

Түүх

Мате

мати

к-ф

изи

к

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

5044

26

15 1513 12 11 11 10 10

75 5 4 4 4 3 2 2 1 1 1

2018-2019 оны хичээлийн жилд үндэсний хэмжээнд нийт 209 мэргэжлийн бус багш ажиллаж байна. Эдгээр багш нарыг мэргэжлийн чиглэлээр нь ангилж дараах зурагт үзүүлэв. Зурагт үзүүлснээс бусад мэргэжлийн багшийн хангалт 100 хувь болсон байна.

Зураг 3.4.57. ЕБС-ийн багшийн хомсдол, хувиар (2006-2016)

2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/170.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

2.0

1.0 1.0

0.4 0.4 0.4 0.3 0.2

1.9

2.6

4.1

ЕБС-д ажиллавал зохих багшийн тоо, үндсэн багшийн тооноос хамаарч шаардлагатай багшийн эзлэх хувийг тооцож үзэхэд дээрх үр дүн гарсан ба 2014 оноос эхлэн багшийн хомсдол жилд 1 хувиар нэмэгдсэн үзүүлэлт ажиглагдаж байна. 2017-2018 оны хичээлийн жилээс эхлэн БСМС-д багшийн хомсдолтой холбоотой зарим үзүүлэлтийг гаргаагүй байна.

Зураг 3.4.58. ЕБС-ийн сургалтын төлөвлөгөөнд тусгагдсан хичээлүүдийг зааж буй мэргэжлийн багш нарын хувь (2018-2019 оны хичээлийн жил)

Монгол хэлУранзохиол

Үндэсний бичигМатематик

ХимиГазарзүй

Технологи/Дизайн технологиДүрслэх урлаг/Зураг зүй

БиологиФизик

Мэдээллийн технологиАнгли хэлОрос хэл

Нийгмийн ухаанТүүх

Биеийн тамирХөгжим

Эрүүл мэнд

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%123456789101112131415161718

123456789101112131415161718

12

34

56

78

910

1112131415161718

85.690.2

90.787.8

78.859.2

66.990.2

64.078.9

69.483.6

70.393.392.1

94.778.9

39.5

14.49.89.3

12.221.2

40.833.1

9.836.0

21.130.6

16.429.7

6.77.95.3

21.160.5

135

Багш нар өөрийн ажлын байрны дагуу заах хичээлээс гадна нормт цагаа гүйцээх, эсвэл тухайн сургуульд мэргэжлийн багш дутагдалтайгаас шалтгаалан өөр хичээл заах тохиолдолд нэлээдгүй гарч байна. Ялангуяа энэ үзэгдэл хөдөө орон нутагт буюу сумын сургуульд ихэвчлэн тохиолддог байна. Багш нарыг заадаг хичээлээр нь бүлэглэж бага дунд боловсролын сургалтын тлөвлөгөөнд тусгагдсан хичээлүүдийг зааж буй нийт багш нарыг мэргэжлийн, мэргэжлийн бусаар ангилж үзэхэд дараах дүр зураг ажиглагдаж байна. Хэдийгээр өөр мэргэжлийн багшийн зааж буй цагийн хэмжээ бага байж болох ч тодорхой хэмжээгээр мэргэжлийн бус багш өөр хичээлийг заах тохиолдол гарч байгааг харуулж байна. Өөрөөр хэлбэл хөдөө орон нутаг, сумын сургуульд багшийн дадлд дутагдал бий болж байна.

Зураг 3.4.59. ЕБС-ийн багшийн хүйсийн харьцаа, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2018-2019)

Төрийн

Хувийн

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

18.4

21

81.6

79

ЭрэгтэйЭмэгтэй

Хувийн өмчийн сургуулиудад ажиллаж буй багш нарын дунд эрэгтэй багш нарын эзлэх хувь 21%, төрийн өмчийн сургуулиудынх 18.4% байгаа нь хувийн сургуульд эрэгтэй багш ажиллах хандлага тодорхой түвшинд илүү байдаг нь харагдаж байна.

Зураг 3.4.60. ЕБС-ийн багш нарын насны бүтэц (2018-2019)

30 хүртэл

30-39

40-49

50-59

60, түүнээс дээш

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

1761

2068

849

768

86

6845

8673

6468

2694

199

ЭрэгтэйЭмэгтэй

2018 оны байдлаар 40-49 насны багш нарын дунд эрэгтэй багшийн эзлэх хувь буюу 1992-2001 онд ажил, хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн багш нарын дунд эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 12%-тай байна. 39 хүртэлх насны багш нарын дунд эрэгтэй багш нарын эзлэх хувь 20 хувь болж нэмэгдсэн байна.

136

Зураг 3.4.61 ЕБС-ийн багш нарын хүйсийн харьцаа, мэргэжлээр (2018-2019)

Биеийн тамир

Зураг технологи

Хөгжим бүжиг

Газар зүй

Математик-мэдээлэл зүй

Математик-физик

Математик

Түүх

Хэл засалч

Казак хэл

Хими-биологи

Орос хэл

Монгол хэл, уран зохиол

Орос-Англи хэл

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%71

5953

4337

3331

2828282727

252524

2220

181111109876654

2941

4757

6367

697272727373

757576

7880

8289899091929394949596

Эрэгтэй Эмэгтэй

2018 оны байдлаар ЕБС-ийн багш нарын хүйсийн харьцааг авч үзвэл бага ангийн багш нарын 4 хувийг эрэгтэй багш эзэлж байгаа бол Монгол хэл, уран зохиол, гадаад хэлний багш нарын дунд эрэгтэй багшийн эзлэх хувь 8 хувиас хэтрэхгүй байна. Биеийн тамир, зураг, технологийн багш нарын дунд эрэгтэй багшийн эзлэх хувь бусад мэргэжлээс өндөр байна. Эдгээр нь эрэгтэй багшийн мэргэжил сонголт мэргэжлийн чиглэлээс тодорхой түвшинд хамаарч байж болохыг харуулж байна. Зарим оронд ялангуяа бага боловсролын салбарт эрэгтэй багшаас эмэгтэй багш нь олон байна. Энэ нь зарим талаараа бага боловсролын салбар нь боловсролын бусад түвшнээс илүү бага цалинтай байдагтай холбоотой юм. Энэхүү хүйсийн тэнцвэргүй байдал нь хөвгүүдэд багшийн мэргэжлийг сонгон суралцах сэдэл өгөх үлгэр дууриалал байхгүйд хүргэж байгаа бөгөөд багшийн мэргэжлийг сонгож байгаа залуусын дийлэнх нь охид байгаа нь багшийн мэргэжлийг эрэгтэй хүнд тохирсон мэргэжил биш гэсэн ойлголт төрөхөд хүргээд байна. (UNESCOBangkok Office, 2015)

ЭЗХАХБ-ын орнуудын дундажаар бага боловсролын түвшинд багшлах хүний нөөцийг бараг эмэгтэйчүүд бүрдүүлж байгаа ба дунд, ахлах болон түүнээс дээд түвшинд эмэгтэй багш нарын эзлэх хувь буурч байна.

137

Зураг 3.4.62. Багш нарын хүйсийн хуваарилалт, боловсролын түвшингээр, төрийн болон төрийн бус байгууллагууд дах багшлах боловсон хүчинд эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь (2016)

ЭЗХАХБ-ын орнуудын дундажаар эмэгтэй багшийн эзлэх хувь ойролцоогоор бага боловсролд 82, суурь боловсролд 63 хувьтай байна. (OECD, 2018) Манай улсын хувьд эмэгтэй багшийн эзлэх хувь бага боловсролд 96, суурь боловсролд 74 хувь буюу ЭЗХАХБ-ын дунджаас тус тус 14 ба 11 хувиар илүү өндөр байгаа нь багш нарын дунд хүйсийн тэгш байдал алдагдсаныг харуулж байна.

Түүнчлэн, бага, дунд боловсролын түвшинд эмэгтэй багш нар давамгайлж байгаа нь багшийн мэргэжилд жендерийн тэнцвэргүй байдлыг бий болгож байгаа бөгөөд энэ нь сурагчдын суралцах эрхийн дэлгэрэнгүй судалгаанд нөлөөлж байна (ЭЗХАХБ, 2017 [3])Багшийн мэргэжлийн жендерийн тэнцвэргүй байдал нь сурагчдын сурлагын амжилт, сонирхол, багшийн тогтвор суурьшилд нөлөөлж болзошгүй бөгөөд ялангуяа энэ нь багш мэргэжлээр эрэгтэйчүүд цөөхөн ажиллдаг улс орнуудад байна (Drudy, 2008 [9]) (ЭЗХАХБ, 2005 [10 ]) (ЭЗХАХБ, 2009 [11]).

Багшийн жендер нь сурагчдын гүйцэтгэлд нөлөөлдөг гэсэн нотолгоо бага байдаг боловч жендерийн тэгш байдлыг сайтар хангах нь нийт суралцагчдад эерэг нөлөө үзүүлдэг байна (e.g. [Antecol, Eren and Ozbeklik, 2012[12]] [Holmlund and Sund, 2008[13]]). Ялангуяа математик гэх мэт зарим хичээлийг заадаг эмэгтэй багш нарын хандлага нь эмэгтэй сурагчдын амжилтанд нөлөөлдөг (Beilock et al., 2010[14]) (OECD, 2014[15]). Цаашлаад эрэгтэй багш нар сурагчдад жендерийн эерэг үзүүлэлтүүдийг бий болгох талаар чухал нөлөө үзүүлдэг бөгөөд ялангуяа амьдрал дээр эрэгтэйчүүдийн тал бүрийн эерэг оролцоо байдаггүй гэж үздэг сурагчдын ойлголтыг өөрчлөхөд хувь нэмрээ оруулж чадна. Сургуулийн удирдах ажилтны жендерийн байдал нь багш нарын жендерийн хослолд нөлөөлдөггүй (ЭЗХАХБ, 2014 [15]).

138

Зураг 3.4.63. ЕБС-ийн багш нарын ажлын туршлага (2018-2019)

Анхны жилдээ 1-5 жил 6-10 жил 11-15 жил 16-20 жил 21-25 жил 25, түүнээс дээш

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

1838

9919

5752

4825

3082

1562

3433

2006 онд ЕБС-ийн тоо 742 байсан бол 2018 онд 803 болж 61-ээр нэмэгдсэн ба энэ хугацаанд 15,177 багш шинээр ажилд орсон байна.

ЕБС-ийн багш нарын ажилласан жилээр бүлэгт хувааж үзэхэд 1-10 хүртэлх жил ажиллаж буй багш нар 57.5 хувьтай байгааг мөн ЕБС-ийн сургуулийн тоо нэмэгдэж шинээр ажлын байр үүссэнтэй холбон тайлбарлаж болохоор байна.

Зураг 3.4.64. ЕБС-ийн багш нарын насны бүтэц (2006-2019)

2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

7921 8380 8970 9022 8920 8651 8444 8370 8222 8469 8378 8331 8606

6746 7024 7714 8438 8729 9067 9422 9686 10011 10277 10406 10526 10741

5669 5837 5856 5682 5575 5505 5455 5519 5688 6056 6520 6807 7317

2357 2503 2738 2821 2989 3114 3353 3447 3369 3515 3389 3365 3462

199 153 151 107 145 155 189 183 159 173 196 213 285

30 хүртэл 30-39 40-49 50-59 60, түүнээс дээш

Сүүлийн 10 гаруй жилийн багш нарын насны бүтэц төдийлөн өөрчлөлт үүсээгүй байна.

139

Зураг 3.4.65. ЕБС-ийн багш нарын насны бүтэц (2018/19)

30 хүртэл 30-39 40-49 50-59 60, түүнээс дээш0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

8606

10741

7317

3462

285

Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Хувь

Бага боловсролын багшийн дундаж нас эрэгтэй 38.4, эмэгтэй 37.8 бол бүрэн дунд боловсролын түвшинд хичээл зааж буй багшийн дундаж нас эрэгтэй 36.5, эмэгтэй 36.4 байна. Манай улсын хувьд 39 хүртэлх насны залуу багш нарын эзлэх хувь 63.6 хувь буюу энэ үзүүлэлт өндөр байгааг дээрх графикаас харж болохоор байна. ЭЗХАХБ-ын орнуудын ихэнхт нь 30 хүртэлх насны залуу багш нарын эзлэх хувь 15 хувиас бага (OECD,2018) байгаа бол манай улсын хувьд 28.3 хувьтай буюу дээрх үзүүлэлтээс 13.3 хувиар их байна. Бага боловсролд 30 хүртэлх насны залуу багшийн эзлэх хувь ЭЗХАХБ-ын дундажаар 12% байгаа бол хамгийн өндөр үзүүлэлттэй буюу нь Нэгдсэн Вант Улсад 31%, харин Итали, Португалид ердөө 1 хувь нь энэ насны бүлэгт хамаарч байна.

Зураг 3.4.66. Хүйс болон боловсролын түвшингээр авч үзсэн багшийн дундаж насны тархалт: (дундаж нас хамгийн их, хамгийн бага, медианаар,2016)

ЕБС-ИЙН БАГШ НАРЫН БОЛОВСРОЛЫН ТҮВШИН2018-2019 оны хичээлийн жилд ЕБС-д ажиллаж буй нийт багш нарын 0.1 хувийг докторын зэрэгтэй, 14.3 хувийг магистрын зэрэгтэй, 73.3 хувийг бакалавр, 9.5 хувийг дипломын боловсролтой багш эзэлж байна.

140

Зураг 3.4.67. ЕБС-ийн багш нарын боловсролын түвшин (2018-2019)

Доктор Магистр Бакалавр Диплом болон бусад0

5000

10000

15000

20000

25000

19

4347

22301

3744

Докторын зэрэгтэй нийт 19 багш ажиллаж байгаагаас монгол хэл, уран зохиолын 3, бага анги, түүх-нийгэм судлал, физик, химийн багш тус бүр 2, биологи, байгаль шинжлэл, газарзүй байгаль шинжлэл, зураг-технологи, математик, Орос-Англи хэл, Технологи, хими-биологийн багш тус бүр 1 байна. Магистрын зэрэгтэй нийт 4347 багш ажиллаж байгаагаас 19.2 хувь нь бага анги, 13.6 хувь нь Англи хэл, 13.6 хувь нь МХУЗ, 7.9 хувь нь математик, 5.5 хувь нь түүх-нийгэм судлалын багш нар байна.

Зураг 3.4.68. ЕБС-ийн багш нарын боловсролын түвшин (2006-2019)

20

06

/07

20

07

/08

20

08

/09

20

09

/10

20

10

/11

20

11

/12

20

12

/13

20

13

/14

20

14

/15

20

15

/16

20

16

/17

20

17

/18

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

80.0%

0.1% 0.1% 0.1% 0.1% 0.1% 0.1% 0.1% 0.1% 0.1% 0.1% 0.1% 0.1%

7.3% 8.1% 8.7% 9.5% 11.4% 11.7% 10.6%13.4% 14.3% 13.8% 13.8% 14.3%

56.0%58.3%

62.8% 64.6% 66.6% 68.3%71.4% 70.8% 70.7% 72.5% 72.4% 73.3%

36.6%33.5%

28.3%25.8%

21.9% 19.9% 18.0%

15.7% 14.9% 13.6% 13.7% 12.3%

Доктор Магистр Бакалавр Диплом болон бусад

Магистр зэрэгтэй багшийн тоо 2007-2010 онд жигд өссөн үзүүлэлттэй байсан боловч 2013 онд 272 багшаар багассан байна. Харин 2014 онд 799, 2015 онд өмнөх оныхоос 415-аар тус тус нэмэгдсэн нь хамгийн өндөр үзүүлэлт болж байна. 2016 онд магистр зэрэгтэй багшийн тоо өмнөх оныхоос буурсанч 2018 онд өмнөх оныхоос 313-аар нэмэгдсэн байна.

2010 онд Монгол Улсын иргэн хишиг, хувь хүртэх журам (МУ-ын ЗГын 347 дугаар тогтоол,2010) батлагдсанаар их дээд сургуульд суралцагчийн сургалтын төлбөр хэлбэрээр хүртэх хишиг, хувийн хэмжээ нь 500,000 төгрөг болсноор магистр, докторын хөтөлбөрт элсэгчдийн тоо нэмэгдсэн.

Засгийн газрын 2013 оны 295 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Зөв Монгол хүүхэд” үндэсний хөтөлбөрт ЕБС-д магистр зэрэгтэй багшийн эзлэх хувийг нэмэгдүүлнэ хэмээн тусгасан байдаг. БШУЯ-ны 2013 оны зорилтод ЕБС-д магистр зэрэгтэй багшийн эзлэх хувийг нэмэгдүүлэх тухай тусгаж хэрэгжүүлэх зорилт тавьсан. Түүнчлэн Улаанбаатар хотын их дээд сургуулиуд орон нутагт магистрийн элсэлт авч, сургалт явуулсантай тус тус холбон тайлбарлаж болох юм.

141

ЕБС-ийн багш нарыг боловсролын түвшингээр ангилж үзвэл дипломын дээд боловсролтой багшийн эзлэх хувь 2006 оноос хойш жил бүр буурсаар 17.5 хувиар багассан байна. Харин энэ хугацаанд бакалавр 17.4-өөр, магистрын зэрэгтэй багшийн эзлэх хувь 7 хувиар нэмэгдсэн байна. Энэ Бага, дунд боловсролын тухай хуулинд багш нь бакалавр ба түүнээс дээш боловсролын зэрэгтэй байх шаардлага тавигддаг, нөгөө талаар дээд боловсролын сургалтын байгууллагууд дипломын дээд боловсролын хөтөлбөрөөр элсэлт авахгүй болсонтой холбож тайлбарлаж болох юм.

Зураг 3.4.69. ЕБС-ийн багш нарын боловсролын түвшин, аймаг нийслэл, хувь (2018-2019)

Дорноговь

Булган

Өвөрха

нгай

Өмнөговь

Баян-Ө

лгий

Дундго

вь

Сэлэнгэ

Говь

сүмбэр

Сүхбаа

тар

Хэнти

й

Хөвсгө

л

Арханга

йУвс

Төв

Улаанбаа

тар

Баянхо

нгор

Ховд

Орхон

Дорнод

Завх

ан

Дарха

н-Уул

Говь

-Алта

й

Бусад

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

6.2

6.9

7.8

8.4

8.5

10.1

10.1

10.2

10.4

13.2

13.5

14.0

13.8

14.9

14.9

15.0

16.2

16.8

17.0

18.3

21.6 31

.3

50.6

78.9

82.3

77.0

77.8

80.4

76.6

75.9

74.7 80

.4

72.5

75.9

77.7

78.3

71.6

71.0 76

.7

72.9

66.4 75

.2

71.9

68.5 64

.5

46.8

14.6

7.2

12.4

10.4 9.8

9.3

13.3

14.5 8.

7

9.0 7.

8 5.6

4.2

7.3

10.7 6.

9

9.0

12.3 7.

5

7.0

8.1 4.

2 1.30.

2

3.6

2.7

3.5 1.3

4.0 0.

7

0.5

0.5

5.3 2.8

2.7

3.5

6.2

3.3 1.4

1.7

4.5 0.

3

2.8 1.7

БусадДипломБакалаврМагистрДоктор

2017-2018 оны хичээлийн жилд докторын зэрэгтэй 19 багш ажиллаж байгаагийн 13 нь Улаанбаатар хотод, Увс аймагт 2, Дархан-Уул, Дорноговь, Ховд, БНСУ дахь Монгол сургуульд тус тус 1 багш докторын зэрэгтэй байна. Харин магистр зэрэгтэй багш нарын эзлэх хувиар Говь-Алтай 31.3 хувьтай хамгийн өндөр байгаа бол Дархан-Уул, Завхан, Дорнод, Орхон, Ховд, Баянхонгор аймаг 15-21.6 хувьтай байна. Улаанбаатар хот, Төв аймгийн багш нарын 14.9 хувь нь магистр, бусад аймгуудад магистр зэрэгтэй багш нарын эзлэх хувь 6.2-13.8 хувьтай байна. Энэ нь орон нутагт нь болон ойрхон аймаг, бүсэд нь боловсролын үйлчилгээ үзүүлж буй их, дээд сургууль байдагтай холбож тайлбарлаж болохоор байна. Тухайлбал Завхан, Орхон аймагт МУИС-ын харьяа салбар сургуультай, Ховд аймагт Ховд Их сургууль, Дорнод аймагт Дорнод дээд сургууль үйл ажиллагаа явуулдаг. Дархан-Уул аймагт ШУТИС-ийн харьяа салбар сургууль, хувийн хэд хэдэн дээд сургууль үйл ажиллагаа явуулдгаас гадна Улаанбаатар хотын их, дээд сургуульд суралцах боломж өндөртэй байдаг.

Хүснэгт 3.4.46. Багшийн боловсролын түвшин болон тухайн багшийн ажилласан жил, нас, хүйс, ажиллаж буй сургуулийн хэв шинжиин хамаарал (корреляци)

Боловсролын_зэрэгХэв_шинж Pearson Correlation .060**

Sig. (2-tailed) .000N 30900

Боловсролын_салбарт_ажилласан_жил Pearson Correlation -.064**

Sig. (2-tailed) .000N 30892

Өмчийн_хэлбэр Pearson Correlation -.005Sig. (2-tailed) .413

142

N 30900Байршил Pearson Correlation .034**

Sig. (2-tailed) .000N 30889

Нас Pearson Correlation -.133**

Sig. (2-tailed) .000N 30900

Хүйс Pearson Correlation -.063**

Sig. (2-tailed) .000N 30900

2018-2019 оны хичээлийн жилд ажиллаж буй ЕБС-ийн багшийн боловсролын зэрэг нь түүний ажиллаж буй сургуулийн хэв шинж, ангилал буюу сургуулийн түвшин (бага сургууль, дунд сургууль, ахлах сургууль, цогцолбор сургууль, албан бус боловсролын сургалтын байгууллага), боловсролын салбарт ажилласан жил, тухайн мэргэжлээр ажилласан жил, өмчийн хэлбэр, байршил, нас, хүйс зэргээс хамааралгүй байна. Гэвч энэхүү тайлангийн өмнөх хэсэгт дурдсанаар сурлагын амжилт багшийн боловсролын зэргээс хамаарахгүй байсан.

ЕБС-ИЙН БАГШ НАРЫН МЭРГЭЖЛИЙН ЗЭРЭГБага, дунд боловсролын тухай хуулинд багшид заах аргач, тэргүүлэх, зөвлөх багш гэсэн мэргэжлийн 3 зэрэг олгохоор хуульчилсан байдаг. Багшид мэргэжлийн зэрэг олгох, сунгах, хасах журам 2007 онд батлагдан хэрэгжиж байсан бөгөөд 2013 онд БШУ-ы сайдын тушаалаар шинэчлэгдэн батлагдсан юм. 2014-2018 онд багшид мэргэжлийн зэрэг олгохдоо дараах шалгуурыг баримталжээ.

Хүснэгт 3.4.47. ЕБС, цэцэрлэгийн багшид мэргэжлийн зэрэг олгох шалгуур (2014-2018)Заах аргач Тэргүүлэх Зөвлөх

Нийтлэг шалгуурЦэцэрлэг, ЕБС-д багшлах эрхтэй байхБагшийн ёс зүйг чанд сахихСуралцагч нэг бүрийн авьяасыг нээх, хөгжлийг дэмжих арга зүй, технологийг эзэмшсэн байхСудалгаа хийх, гадаад хэл, мэдээллийн технологийг зохих түвшний мэдлэг, чадвартай байхТусгай шалгуур

СӨБ, ЕБС-д багшаар ажилласан жил5 ба түүнээс дээш

10 ба түүнээс дээш

15 ба түүнээс дээш

Суралцагч бүрийг хөгжүүлэх арга зүй, технологийг сургалтын үйл ажиллагаандаа хэрэгжүүлж, үр дүнд хүрсэн байх

2-оос доошгүй 4-өөс доошгүй

Суралцагч бүрийг хөгжүүлэх үйл ажиллагааныхаа хүрээнд судалгаа хийх чиглэлээр

Судалгаа хийсэн байх

Судалгаа хийж үр дүнд хүрсэн байх

4-өөс доошгүй сургуульд зөвлөн тусалсан байх

Мэргэжлийн зэрэг олгох, хасах журам 2018 оны 12 сарын 20-нд шинэчлэгдэн батлагдсан ба хэрэгжүүлсэн үр дүн хараахан гараагүй байна. Энэхүү журам шинэчлэгдсэнээр мэргэжлийн зэрэг олгоход дараах нийтлэг шалгуурыг баримтлахаар болсон байна. Үүнд:

сурагчдын сурлагын амжилт, багшийн мэргэжил, арга зүйн ур чадвар, суралцагч, багш, хамт олон, эцэг эх, асран хамгаалагчийн сэтгэл ханамж,

143

өөрийгөө хөгжүүлсэн байдал гэсэн шалгуур тусгажээ.

2014-2018 онд зөвлөх багш мэргэжлийн зэрэг олгуулах хүсэлт гаргаж зэрэг авсан багш нарын мэдээллийг дараах хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт 3.4.48. Зөвлөх багш мэргэжлийн зэрэг олгуулах хүсэлт гаргасан, зэрэг авсан багш нарын тоо (2014-2018)

2014 2015 2016 2017 2018 НийтМатериал ирүүлсэн 66 86 100 97 103 456“Зөвлөх багш” мэргэжлийн зэрэг авсан

28 39 59 72 68 266

Шалгуур хангасан багшийн эзлэх хувь

42.4% 45.3% 59% 74.2% 66% 58.3%

2018-2019 оны хичээлийн жилд ЕБС-д ажиллаж буй нийт багш нарын 51.0 хувь нь мэргэжлийн зэрэгтэй буюу 0.9 хувийг зөвлөх, 29.1 хувийг тэргүүлэх, 70.0 хувийг заах аргач зэрэгтэй багш бүрдүүлж байна.

Зураг 3.4.70. ЕБС-ийн багш нарын мэргэжлийн зэрэг (2018/19)

Зэрэггүй Заах аргач Тэргүүлэх Зөвлөх0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

20000

17334

9025

3913

13957 29.7 12.9 0.5

ЕБС-ийн багш нарын ажилласан жилээс харвал 5 хүртэлх жил ажиллаж буй багшийн хувь 38.6 байгаа бөгөөд 61.4 хувь нь 6 ба түүнээс дээш жил ажилласан багш нар байна. Үүнээс багш нарын дөнгөж 0.5 хувийг Зөвлөх зэрэгтэй багш нар эзэлж байгаа бол 14.8 хувийг Тэргүүлэх зэрэгтэй, 35.7 хувийг Арга зүйч багш нар эзэлж байна. Нийт багш нарын 49 хувь нь зэрэггүй багш нар байна. Нөгөө талаар зэрэг авах шалгуурыг ажилласан жилийн хувьд хангасан 6 ба түүнээс дээш жил ажиллаж буй багш нарын 83 хувийг мэргэжлийн зэрэгтэй багш нар эзэлж байна. Харин нийт багш нарын 42.4 хувь нь 11 ба түүнээс дээш жил ажиллаж байгаа ч тэргүүлэх зэрэгтэй багш нар 14.8 хувь байгаа нь энэ насны бүлгийн 34.9 хувь болж байна. 16 ба түүнээс дээш жил ажиллаж буй багш нарын 1.8 хувь нь л зөвлөх зэрэгтэй багш нар байгаа нь зөвлөх зэрэг авах шалгуур хангасан багшийн тоо цөөхөн байгааг илтгэж байна.

Зураг 3.4.20-оос харахад мэргэжлийн зэрэгтэй багшийн эзлэх хувь аймгуудад харилцан адилгүй байгаа нь аймаг тус бүр БСУГ, сургуулийн удирдлагууд мэргэжлийн зэрэг олгох шалгуур үзүүлэлтийг ялгаатай тооцож байж болох, нөгөө талаар мэргэжлийн зэрэг олгох квот тогтоодоггүй, шалгуурт суурилсан үнэлгээ хийдэгтэй холбоотой байж болох юм.

144

Зураг 3.4.71. Мэргэжлийн зэрэгтэй багшийн хувийг ажиллаж буй аймаг, нийслэлээр нь дараах зурагт харуулав.

Завхан

Ховд

Орхон

Баян-Өлги

й

Дархан-У

ул

Говь-А

лтай

Дорнод

Сүхбаата

рТөв

Говьсү

мбэр

Баянхонго

р

Хэнти

й

Өвөрханга

й

Хөвсгөл

Өмнөговь

Увс

Арханга

й

Дорноговь

Сэлэн

гэ

Дундго

вь

Булга

н

Улаанбаатар

Бусад

32.9 33.4 34.4 36.6 38.3 38.6 40.5 40.8 41.0 43.0 44.8 47.2 47.7 50.3 51.4 51.8 52.9 53.3 53.9 54.1 54.3 56.0 57.0

42.3 38.4 38.044.4

33.1 38.748.7 46.7 43.6 36.6

41.3 36.1 38.5 33.9 35.0 34.939.7 35.5 34.7 36.6 31.6 31.5

20.3

24.6 27.0 26.518.9

27.022.5

10.7 12.2 14.9 19.913.8 16.0 13.5 15.7 13.2 12.9

7.4 11.0 10.7 8.5 13.9 12.119.0

0.2 1.2 1.2 0.2 1.6 0.1 0.1 0.3 0.5 0.5 0.1 0.8 0.4 0.1 0.3 0.4 0.3 0.7 0.8 0.2 0.5 3.8

Зэрэггүй Арга зүйч Тэргүүлэх Зөвлөх

Улсын хэмжээнд зөвлөх зэрэгтэй 146 багш ажиллаж байгаагаас Улаанбаатар хотод 37.7 хувь, Дархан-Уул аймагт 11.6 хувь, Орхон, Ховд аймагт 8.2 хувь, Сэлэнгэ, Хэнтий аймагт 4.1-4.8 хувь, бусад аймгуудад 25.3 хувь нь тус тус ажиллаж байна. Архангай аймагт зөвлөх зэрэгтэй багш огт байхгүй, Булган, Говьсүмбэр, Говь-Алтай, Баянхонгор, Дорнод аймагт тус бүр 1, Завхан, Дорноговь, Өмнөговь, Сүхбаатар, Хөвсгөл аймгуудад тус бүр 2 багш зөвлөх зэрэгтэй байна.

Зураг 3.4.72. ЕБС-ийн багш нарын мэргэжлийн зэрэг (2006-2019)

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

2010/11

2011/12

2012/13

2013/14

2014/15

2015/16

2016/17

2017/18

2018/19

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

53.352.6 52.6 53.5 52.4 50.9 50 48.6 47.5

56.2 53.659.7 56.9

26.4

26.9 27.6 28.2 30.1 32.4 33.7 36.3 36.730.6 32.4

28 29.618

18.6 18.4 17.2 16.5 15.8 15.5 14.4 15 12.7 13.4 11.8 12.8

21.8

1.8 1.3 0.9 0.9 0.7 0.7 0.6 0.7 0.3 0.4 0.4 0.5

ЗөвлөхТэргүүлэхЗаах аргачЗэрэггүй

ДОТУУР БАЙРНЫ БАГШИЙН ХАНГАЛТ2018-2019 оны хичээлийн жилд 565 дотуур байрын багш ажиллаж байгаагаас 421 буюу 74.5 хувь нь багш мэргэжлийнх 144 буюу 25.5 хувь нь багш бус мэргэжлийнх байна. Дотуур байрны багшийн ажлын байрны тодорхойлолтод дотуур байрны багшид дээд боловсролтой багш мэргэжилтэй байх шаардлага тавигддаг. Мөн сургуулийн нийгмийн ажилтан ба дотуур байрны багшийн ажлын байрны тодорхойлолтыг харьцуулж үзэхэд ажлын байрны зорилго ижилхэн, ажлын байрны зорилтуудын 75% нь адилхан боловч мэргэжлийн хувьд ялгаатай шаардлага тавигдаж албан тушаалын ангилал, зэрэглэл, цалингийн сүлжээгээр ялгаатай буюу дотуур байрны багш нэг шатлал доогуур цалинтай байна.

145

БАГШИЙН АЖЛЫН НОРМ, ЦАЛИН ХӨЛСАймаг, нийслэлийн Боловсрол, Соёлын газрын даргын эсвэл сургуулийн захирлын тушаалаар томилогдсон сонгон шалгаруулалт зохион байгуулах комиссоос багшийн сонгон шалгаруулалтыг зохион байгуулах ба Сургуулийн захирлын54 тушаалаар томилно.

БСШУ, НХХ, Сангийн Сайдын 2007 оны 307/91/237 тоот хамтарсан тушаалаар баталсан “Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгийн багшийн цалин хөлсийг тооцож олгох журам”-д ЕБС-ийн багш нарын долоо хоногт ажиллах ачаалал нь 40 цаг байх ба стандартыг хэрэгжүүлэх 34 цаг, үүнээс хичээл заах цаг нь 19 байх ба бусад ажил гүйцэтгэх цаг нь 6 цаг байна. Багшийн ажлын байрны тодорхойлолтод багшийн гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлж өгсөн байдаг. Хүснэгт 3.4.49. Багшийн ажлын байрны тодорхойлолтод заасан үйл ажиллагаа (БСШУ-ы сайдын351 дүгээр тушаал, 2007)Сургалтын хөтөлбөр (киррикюлим) төлөвлөн боловсруулах1. Заах аргын нэгдлийн гишүүдтэй хамтарч

ажиллах2. Боловсролын стандарт, бүх түвшний

сургалтын хөтөлбөр, сургалтын төлөвлөгөөг судлах

3. Суралцагчдынхаа суралцах хэрэгцээ, сонирхлыг судлах

4. Судлах агуулгаа сонгох, төлөвлөх, боловсруулах

5. Сургалтын хэлбэрээ сонгох, арга зүйгээ боловсруулах

6. Сургалтын хэрэглэгдэхүүнээ судлах, сонгох, бэлтгэх

7. Сурагчдын сурлага, хүмүүжлийг үнэлэх үнэлгээний даалгавар, арга, хэлбэрээ сонгох, боловсруулах

8. Явцын болон үе шатны хяналт-шинжилгээ, үнэлгээг төлөвлөх, зохион байгуулах

Сургалтын хөтөлбөрөөр хичээл заах9. Хичээлдээ бэлтгэх 10. Хичээлээ зохион байгуулах11. Журнал хөтөлж, ажиглалт тэмдэглэл хийхСургалтын хөтөлбөрөө үнэлж, сайжруулах12. Бусад багш нарын болон өөрийнхөө хичээлд

анализ хийх13. Суралцагчдын хүмүүжил, төлөвшилт анализ

хийх, зөвлөх14. Сурагчдын суралцах үйл явц, үр дүнг үнэлэх,

оношлох15. Сургалтын хөтөлбөртөө анализ хийх16. Сургалтын хөтөлбөрөө сайжруулах

Сургалтын үйл ажиллагааг дэмжих1. Анги, танхим, кабинет, сургууль орчноо

тохижуулах2. Сургалтын баримт бичиг (журнал,

судалгаа, хувийн хэрэг, мэдээ) хөтлөх 3. Олимпиад, уралдаан тэмцээн зохион

байгуулах, оролцох 4. Жижүүр багшаар ажиллахБагшийн хөгжлийг хангах5. Судалгаа шинжилгээний ажил хийх 6. Илтгэл, ном, гарын авлага, зөвлөмж

боловсруулах7. Мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад

хамрагдах, бусад багш нарт зориулан сургалт, семинар зохион байгуулах

8. Мэргэжил, арга зүйгээ ажлын байран дээрээ тасралтгүй дээшлүүлэх

Иргэд, суралцагчдын хүмүүжил төлөвшилт хувь нэмэр оруулах9. Дотуур байрны сурагчидтай ажиллах10. Эцэг эх, иргэд, олон нийттэй ажиллах 11. Сургуулийн захиргааны болон сонгуульт

ажил гүйцэтгэх12. Шаардлагатай тайлан мэдээ, судалгаа

гаргах 13. Урлаг, спорт, соёл хүмүүжлийн ажил

зохиох, оролцох

54 МУ-ын Бага дунд боловсролын тухай хууль

146

Багшийн ажлын нормын дагуу бага ангийн багш жилд дундажаар танхимд 619.4, дунд, ахлах ангийн багш нар 665 цагийн хичээлийг заах нормтой буюу нийт ажиллах цагийн 47.5 хувийг хичээл заах үүрэгтэй ажиллаж байна. 1966 оны ILO/UNESCO тайлангаар багшийн ажлын ачааллыг үнэлэх хүчин зүйл нь тухайн багшийн зааж буй хичээлийн тоо, зааж буй ангийн сурагчдын тоо, хичээлийн хөтөлбөр бэлтгэхэд тохирсон хугацаа, мэргэжил дээшлүүлэх сургалтанд хамрагдсан байдал болон бусад хичээлийн хөтөлбөрт багтаагүй бусад үйл ажиллагаа гэж тунхаглажээ. (UNESCOBangkok Office, 2015)

ЭЗХАХБ-ын орнуудын дундажаар төрийн өмчийн сургуулийн багш нь жилд бага ангид 784, дунд ангид 703, ахлах ангид 657 цагийн хичээл заах албан ёсны шаардлага тавигддаг. Ихэнх улс орнуудад багш нар албан ёсоор шаардлагатай ажлыг гүйцэтгэх ба эдгээр нь хичээл заах болон хичээл заахаас бусад үйл ажиллагаагаар зохицуулагддаг. ЭЗХАХБ-ын улсын багш нарын заах шаардагдлагатай хичээлийн цаг нь улс орон бүрт харилцан адилгүй байдаг бөгөөд боловсролын түвшин нэмэгдэх тусам буурах хандлагатай байдаг.

Зураг 3.4.73. Ерөнхий боловсролын сургуульд нэг жилд заах сургалтын цагийн тоо (Төрийн сургалтын байгууллагууд дах батлагдсан хугацаа, 2000, 2005, 2017)

ЭЗХАХБ-ын орнуудад багш жилд дундажаар бага ангид 784 цагийн хичээл заадаг ба 590 (Эстон, Литва, Польш) -1050 (Чили ба Коста Рика) хооронд, дунд ангид 703 цагийн хичээл заадаг ба 478 (Польш) – 1050 (Чили, Колумб, Коста Рика) хооронд, ахлах ангид 657 цагийн хичээл заадаг ба 405 (Дани)-1050 (Чили, Колумб, Коста Рика) цагийн хоорондох мужид байна. (OECD, 2018)

Багш нарын үүрэг хариуцлагад маш олон төрлийн ажлууд хамаарагддаг. 2013 онд OECD TALIS-ын тайланд дунд сургуулийн багш нарын 7 хоногийн ажлын ачааллыг хүснэгтээр харуулсан байна. (OECD, 2015) Багш нар дундажаар 38 цаг багшлах болон бусад үйл ажиллагааг гүйцэтгэн ажилладаг ба хамгийн бага нь Итали болон Чилид 29, хамгийн их нь Японд 54 цаг ажилладаг гэжээ. Судалгаанд хамрагдсан улс орны дундажаар 7 хоногийн 38 цагийн 19-ийг нь багшлах үйл ажиллагаанд зарцуулдаг байна. Норвеги улсад 7 хоногийн 15 цагийг багшлахад зарцуулдаг бол Чил улсад 27 цаг байдаг. Хамгийн сонирхолтой нь Япон улсад ажлын урт цагийнхаа ердөө 18 цагийг хичээл заахад, бусад үйл ажиллагаанд үлдсэн 36 цагийг зарцуулдаг гэжээ. (OECD, 2015) Япон улсад 2016 оны

147

байдлаар бага ангийн багш 12, дунд ангид 12.5, ахлах ангид 11.5 цаг ажилладаг гэсэн судалгаа гарчээ. (ベネッセ教育総合研究所, 2016)Зураг 3.4.74. Багшийн ажлын цаг (Хичээлийн жилийн эхэнд сургууль тус бүр дээрх төлөвлөгдсөн

хичээл заах дундаж хугацаа)

Багшлахаас бусад үйл ажиллагаанууд буюу хичээл төлөвлөлт, бэлтгэл зэрэгт дунджаар 7 цаг зарцуулдаг бөгөөд Финланд, Израйл, Итали, Нидерланд, Польш улсад 5 цаг, Хорват улсад 10 цаг байдаг байна. Дунджаар 5 цагийг сурагчдын дэвтэр засах, дүн тавих ажиллагаанд зарцуулдаг бол Португальд 10 цаг, Сингапурт 9 цаг зарцуулдаг. Үүнээс гадна сургуулийн үйл ажиллагаа, эцэг эхтэй ажиллах болон бусад үйл ажиллагаанд 7 хоногт дунджаар 2 цаг зарцуулдаг байна. БНСУ болон Малайз улсын багш нар TALIS-ын дунджаас их буюу 6 цагийг багшлахаас бусад үйл ажиллагаанд зарцуулдаг гэж тайлагнасан байна. Дунд ангид хичээл заадаг багш нарын хичээл заахаас бусад гүйцэтгэх шаардлагатай үүрэг, даалгавар нь багшийн ажлын ачаалал, ажиллах нөхцөлд хамаардаг. Хичээл заахаас бусад ажил нь ч бас оролцогч талууд (багш нар, холбоо, орон нутгийн удирдлага, сургуулийн удирдах зөвлөл гэх мэт)-ын албан ёсны зөвшилцөл, хууль эрх зүйн хүрээнд тодорхойлогддог. Зохицуулалтын дагуу хувийн төлөвлөлт, хичээлд бэлтгэх, сурагчдын ажлыг шалгах (дэвтэр засах), захиргааны ажил, бичиг хэрэг хөтлөх, эцэг эхтэй харилцах, хамтран ажиллах нь албан ёсны ажлын цагт багтдаг. Дараах графикт 37 орны боломжит өгөгдөл, датанд үндэслэн албан ёсоор гүйцэтгэх шаардлагатай, сургуулийн удирдлага шийдвэрлэдэг, сайн дурын үндсэн дээр хийдэг, шаарддаггүй гэх мэтээр багшийн ажлыг ангилж харуулсан байна. (OECD, 2018)

148

Зураг 3.4.75. Дунд сургуулийн багш нарын үүрэг, хариуцлагыг биелүүлэх шаардлага (Төрийн байгууллагуудад ерөнхий хөтөлбөрийг заадаг дунд сургуулийн багш нар, 2018)

Нөгөө талаар багш нар хэрхэн багшлах, сурах болон ажиллах орчны талаар санаа бодлоо тусган илэрхийлж ажиллах нь чухал юм. Зарим оронд багш нарын дуу хоолой болсон хүчтэй үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагууд байдаг бол багш нарын үйлдвэрчний эвлэлд нэгдэх нь маш эмзэг сэдэв байдаг орнууд ч бий. (UNESCO Bangkok Office, 2015)

Хүснэгт 3.4.50. Сургалтын төлөвлөгөө дэх хичээлийн цаг, багшийн ачаалал

 Хичээл7 хоногт заах цаг

Хичээл заах бүлгийн тоо

Хүүхэдтэй ажиллах ачаалал

VI VII VIII IX X XI XII Багадаа Ихдээ Багадаа ИхдээМонгол хэл, бичиг, уран зохиол 3 2 2 2 1 1 1 7 19 182 495Математик 5 4 4 4 3 3 3 4 7 104 182Мэдээллийн технологи 1 1 1 1 1 1 1 19 19 495 495Физик 1 2 2 2 2 2 0 10 19 261 495Биологи 1 2 2 2 2 2 0 10 19 261 495Хими 1 2 2 2 2 2 0 10 19 261 495Газар зүй 0 1 1 1 2 2 0 10 19 261 495Түүх 1 2 2 2 1 1 0 10 19 261 495Нийгэм судлал 0 1 1 1 2 2 0 10 19 261 495Биеийн тамир 2 2 2 2 2 2 2 10 10 270 270Англи хэл/Орос хэл

3 3 3 3 3 3 3 7 7 189 189

Хөгжим 1 1 1 1 0 0 0 19 19 512 512Дүрслэх урлаг/ Зураг зүй 1 1 1 1 1 1 1 19 19 512 512Технологи эр 1 1 1 1 1 1 1 19 19 495 495Технологи эм 1 1 1 1 1 1 1 19 19 495 495Эрүүл мэнд 1 1 1 1 1 1 1 19 19 512 512

149

Дээрх хүснэгтээс харахад багш нар мэргэжлийн чиглэлээс хамаарч танхимд заах хичээлийн цаг адилхан боловч боловсруулах хөтөлбөрийн тоо, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн үнэлгээ хийж сайжруулах, хүүхэдтэй ажиллах ачаалал ялгаатай байна. Үүнээс гадна ЕБС-ийн багшийн ажлын ачааллын судалгаа (С.Ичинхорлоо, 2019)-нд 13 аймаг, нийслэлийн ЕБ-ын 80 сургуулийн 1341 багш буюу төрийн өмчийн сургуулиудын 10%, нийт багш нарын 5% нь хамрагдсан. Судалгаанд хамрагдсан багш нарын 30.7% нь хотын, 69,3 % нь хөдөө орон нутгийн багш нар байсан байна. Судалгааны хүрээнд 63 багш, 2 менежерийн ажлын ачаалалтай холбогдох баримт бичгүдийг задлан шинжилж, дүгнэлт гаргасан ба 2 аймаг, 2 сум, 1 дүүргийн 4 сургуулийн нийт 88 багш, 22 удирдах ажилтан, багш нарын гэр бүлийн 16 гишүүнтэй ярилцлага хийж гаргасан ерөнхий дүгнэлтээс зарим хэсгийг энэ тайланд тусгалаа. Үүнд:

Судалгаанд хамрагдсан багш нарын 96.7% нь өөрсдийгөө ажлын ачаалал ихтэй гэж үзсэн. Эдгээр багш нарын 2 багш тутмын 1 нь 300-аас дээш тооны сурагчтай ажиллаж, дунд ангийн 3 багш тутмын 1 нь 2-4 төрлийн хичээл зааж байгаа нь зөвхөн хичээлтэй холбогдох буюу албан ёсны ажлын цагийн ачаалал өндөр

Багш нар сургалтын стандарт, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажилд нормативаас 1.15 дахин, бусад ажилд 7.3 дахин их цаг, шинэчилсэн сургалтын хөтөлбөрийг хичээлийн түвшинд буулгах ажилд 7 хоногт 5-аас дээш цаг зарцуулдаг

Багшийн ажлын ачаалал эрчимжилтэд голлон нөлөөлж буй хүчийн зүйлүдийг судлан үзэхэд боловсролын бодлого, төлөвлөлтийн өөрчлөлт, тухайлбал шинэчилсэн стандарт, сургалтын хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх чиг үүрэг, сургуулийн түвшний менежмент буюу удирдлагын зүгээс ажлын болон ажлын бус цагт хариуцуулдаг ажил үүрэг, багшийн ажлын зохион байгуулалт зэрэг хүчин зүйлүд голлох нөлөөг үзүүлж байгаа нь тогтоогдсон гэжээ.

Түүнчлэн энэ судалгааны үр дүн, дүгнэлтэд үндэслэн гаргасан зөвлөмжөөс заримыг нь авч үзвэл

Багшийн ажлын ачааллыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэы шинэчлэн тогтоох, багшийн ажлын ачааллыг эрчимжүүлж буй хүчин зүйлүүдийн нэг болох сургалтын хөтөлбөр, сурах бичгийн шинэчлэлийн тогтмол циклийг бий болгож, багш нарын ажлын бус цагийн ачааллыг эрс багасгах оновчтой шийдвэр гаргах

Багш нарт сургалтын хөтөлбөрийг хичээлийн түвшинд буулгах нэгдсэн аргачлал, үнэлгээний материал, сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг мэргэжлийн байгууллагуудаар бэлтгүүлэн нийлүүлэх ажлыг зохион байгуулах

Бүлэг дүүргэлтийн хэмжээ, дунд ангийн нэг багшийн заах хичээлийн дээд хэмжээ, нэг багшид ногдох сурагчдын тооны дээд хэмжээг тогоосон норматив боловсруулж мөрдөх

Багшийн ажлын ачааллын судлагааг үндэсний хэмжээнд 2 жил тутам нэг удаа явуулж, нөхцөл байдлыг олон нийтэд тайлагнадаг, төр засгийн бодлого шийдвэрт тусгуулдаг болох

Сургуулийн удирдлагын ажлын байрны тодорхойлтод багш нарын ажлын ачааллыг оновчтой зохион байгуулах, ачлын ачааллыг хэмжээсжүүлэх арга зүй, ур чадвар эзэмшсэн байх чиг үүргүүдийг оруулж өгөх

Хичээлийн бус арга хэмжээнүүдэд түвшин тогтоож, төлөвлөгөөт бус ажилд багш нарын оролцоог багасгах, эцэг эх, хүүхдийн сайн дурын оролцоонд тулгуурладаг байхаар сургуулийн ажлын төлөвлөгөөнд тусгадаг болох

Багшийн жилийн ажлын төлөвлөгөөнд ажлын болон ажлын бус цагийн ачааллыг ялган салгаж нарийвчлан тусгадаг болох.

150

Багшийн ажлын ачаалал эрчимжилтийн түвшинд орсон тохиолдолд орон нутгийн болон сургуулийн зүгээс зохицуулах чиг үүргийг сургуулийн дүрэм, дотоод журамд тусгаж өгөх нь зүйтэй гэж тус тус зөвлөмжилжээ.

Сурагч, багшийн харьцаа болон бүлэг дүүргэлт нь багшийн ажлын ачаалал, ажлын нөхцөлд чухал хамааралтай байдаг. Бүлэг дүүргэлтээс хамаарч багш хичээл заах, сурагч нэг бүртэй ажиллах, дэвтэр засах, дүн гаргах, эцэг эхчүүдтэй хамтарч ажиллах гэх мэт багшийн ажлын ачаалал, ажиллах нөхцөл ялгаатай байдаг.

Зураг 3.4.76. Сурагч, багшийн харьцаа: Сургууль ба боловсролын шатлалаар (2006/07-2018/19 оны хичээлийн жил)

2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/190.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.031.6 31.1 30.4 30.2 29.3 28.8

27.6 27.2 28.229.4 30.1

32.330.5

19.818.4

16.214.6 14.3 14.2 14.0 14.0 13.7 13.7 13.6 13.4 13.5

23.722.5

20.8 20.0 19.4 19.1 18.5 18.3 18.4 18.8 19.1 19.6 19.5

Бага анги Дунд, ахлах анги ЕБС

Сурагч, багшийн харьцаа нь 2006 онд 23.7 байсан бөгөөд 2013 онд 18.3 хүртэл үе шаттайгаар буурч байснаа 2013 оноос аажим нэмэгдэн 2018 онд 19.5 болсон байна. Энэ нь хүн амын өсөлтийг дагасан ЕБС-ийн суралцагчдын тооны өсөлттэй холбоотой байна. Нөгөө талаар 2018-2019 оны хичээлийн жилд сурагч, багшийн харьцаа дунд, ахлах ангид 13.5 бол бага ангид 30.5 буюу дунд, ахлах ангийнхаас 2.3 дахин их байгааг дээрх графикаас харж болохоор байна.

Зураг 3.4.77.. Хот, хөдөөгийн сургуулийн бүлэг дүүргэлт: Өмчийн хэлбэрээр (2018-2019 оны хичээлийн жил)

0-10 10-20.

20-25 25-30 30-35 35-40 40-50 50-иас

дээш

0-10 10-20.

20-25 25-30 30-35 35-40 40-50 50-иас

дээшХот Хөдөө

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

4 8 1118

46

2720

3

35

92

162154

61

150 0

25

54

217 2 0 0 0 5

199 4 1 0 0 0

Төрийн Хувийн

Бүлэг дүүргэлтийг боловсролын түвшингээр авч үзвэл, улсын хэмжээнд дунджаар бага ангид 30.3, дунд ангид 26.9, ахлах ангид 30.3 тус тус байна Бүлэг дүүргэлтийн улсын дундажийг сургуулийн байршлаар авч үзвэл, хотод 31.5, хөдөөд 26.1,байна. Тухайлбал, аймгийн төвийн сургуульд 30.7, сумын сургуульд 24.5, баг, хороо, тосгоны сургуульд 18.2 тус тус байна. Хөдөөгийн сум, баг, хороо, тосгонд үйл ажиллагаа явуулж буй ихэнх

151

сургуулиудын хувьд бүлэг дүүргэлт тогтоосон нормативт хэмжээнээс доогуур байна. Бүлэг дүүргэлтийг бүсчилж авч үзэхэд Хангайн бүсийн багийн төвд хамгийн бага бүлэг дүүргэлттэй бол Улаанбаатарт хамгийн их бүлэг дүүргэлттэй байна.Улсын хэмжээнд бүлэг дүүргэлтийг ангийн түвшингээр авч үзэхэд 2018-2019 оны хичээлийн жилийн байдлаар 1-12-р ангид 22.2-32.1-д байгаа нь норматив түвшинд байна. Гэвч сургуулийн байршил, хэв шинж, өмчийн хэлбэр, ангийн түвшинд нарийвчлан авч үзэхэд бүлэгт дүүргэлт хэт өндөр сургуулиуд байгаа нь хэдий санхүүгийн хувьд үр ашигтай ч боловсролын чанарт сөргөөр, хэт доогуур байгаа нь боловсролын чанарт бас сөргөөр нөлөөлж, санхүүгийн хувьд үр ашиггүй байна.

Хот суурин, төвлөрсөн газар, томоохон суманд суурьших иргэдийн шилжилт хөдөлгөөний улмаас сум, багийн сургуулийн хүүхдийн тоо цөөрч, сургууль хүчин чадлаараа бүрэн ажиллаж чадахгүйд хүрч байна. Иймд суурь боловсролын хамран сургалтыг нэмэгдүүлэх, сургууль завсардалтыг бууруулах, хамран сургалт бага хувьтай байгаа аймаг, (сум)-ын сургуулийн ачааллыг харгалзан сургуулиудын бүтэц, хэв шинжийг оновчтой болгох, ЕБС-ийн зураглалыг шинэчлэх, засаг захиргааны нэгжийг томсгох шаардлага зайлшгүй гарч байна.

Бүлэг дүүргэлтийг өмчийн хэлбэр, хот, хөдөө гэсэн байршлаар авч үзэхэд хотод бүлэг дүүргэлт нь норматив хэмжээнээс хэтэрсэн төрийн өмчийн 46 сургууль, хөдөөд 12 сургууль байна . Хотод норматив хэмжээнээс доогуур бүлэг дүүргэлттэй хувийн өмчийн 110 сургууль, төрийн өмчийн 21 сургууль байгаа бол хөдөөд норматив хэмжээнээс доогуур бүлэг дүүргэлттэй хувийн өмчийн 21 сургууль, төрийн өмчийн харьцангуй хэт олон буюу 286, байна.

Зураг 3.4.78. Бүлэг дүүргэлтийн улсын дундаж: Сургууль ба боловсролын шатлалаар (2006/07-2018/19 оны хичээлийн жил)

2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18 2018/1915.0

17.0

19.0

21.0

23.0

25.0

27.0

29.0

31.0

33.0

35.0

31

.8

30

.5

30

.0

29

.8

29

.0

28

.4

27

.6

27

.3

27

.5 28

.4 29

.4 30

.3 31

.132

.6

31

.1

30

.8

29

.9

29

.2

29

.0

29

.1

28

.5

27

.6

27

.1

27

.1

26

.9

27

.3

33

.3

31

.3

29

.4

28

.4

28

.6

29

.2

28

.1

27

.2

26

.3

26

.9

25

.9

25

.3

24

.8

Бага анги Дунд анги Ахлах анги ЕБС

Бүлэг дүүргэлтийн улсын дунджийг боловсролын шатлалаар авч үзвэл, сүүлийн 12 жилийн хугацаанд харилцан адилгүй өөрчлөлттэй байна. Тухайлбал, 2006-2008 онд ахлах ангийн, 2012-2015 онд дунд ангийн, 2015-2018 онд бага ангийн бүлэг дүүргэлт улсын дунджаас дээгүүр байна (Зураг 1.2.27). Төрийн өмчийн сургуульд бүлэг дүүргэлт нормативт хэмжээнээс хэтэрснээс багш нарын ажлын ачаалал ихсэж, нэг багшид ногдох хүүхдийн тоо эрс нэмэгдэж, хүүхэд бүрдтэй тулж ажиллах боломж хязгаарлагдан, боловсролын чанар, суралцагчдыг бодитой үнэлэхэд сөргөөр нөлөөлж, сурлагын

152

хоцрогдол үүсэх нөхцөлийг бүрдүүлж буй нэг шалтгаан болж байна. Түүнчлэн бүлэг дүүргэлт нормативоос хэтэрсэн нь танхимын болон ширээ, сандал, сургалтын хэрэглэгдэхүүний хүртээмж багасаж, нэг ширээнд гурваараа суух тохиолдол ч гарч байна.

2016 оны ЭЗХАХБ-ын орнуудын дундажаар бага ангид бүлэг дүүргэлт 21, дунд ангид 23 суралцагчтай байна. (OECD, 2018)

Зураг 3.4.79. Бага боловсролын сургалтын нэг ангийн дундаж хүүхдийн тоо, институцийн төрлөөр (2016)

Боловсролын асуудалд бүлэг дүүргэлтийн хэмжээ болон сурагч багшийн харьцаа нь сурагчдын цагийн хуваарь, багш нарын ажлын цаг, багш нарын хичээл заах болон бусад үүргүүдийн хоорондох цагийн хуваарилалт зэрэгтэй харьцуулахад маш ихээр яригддаг бөгөөд эдгээр харьцаа багш нарын эрэлт хэрэгцээг тодорхойлдог.

Бүлэг дүүүргэлтийн хэмжээ бага байх нь ихээхэн ашиг тустай гэж үздэг. Учир нь багш нар сурагч тус бүрийн хэрэгцээнд илүү анхаарлаа хандуулдаг бөгөөд ангийг зохион байгуулахад шаардагдах цагийг багасгах боломжийг олгодог. Зарим нотолгоонд ангийн хэмжээ бага байх нь суурь түвшний чадвар султай суралцагсдын тодорхой бүлгүүдэд үр дүнтэй байж болох юм гэж үздэг (Piketty and Valdenaire, 2006[1]). Гэсэн ч дийлэнх нотолгоонууд суралцагчдын гүйцэтгэлд ангийн хэмжээний үзүүлэх нөлөө нь янз бүр байна гэж үздэг (Fredriksson, Öckert and Oosterbeek, 2012[2]) (OECD, 2016[3]). (OECD, 2018)

153

Хүснэгт 3.4.51. Багшийн ажлыг үнэлж, дүгнэж, цалин хөлс, нэмэгдэл олгож буй дүрэм, журамд заасан хувь хэмжээ

№ Цалин хөлс Агуулга, он Тайлбар

1.

Үндсэн цалин

Цэцэрлэг, ЕБС-ийн багшийн ажлын норм тогтоох, багш, зарим албан тушаалтны цалин хөлсийг тооцож олгох журам /2007 он/

Боловсролын стандартыг хэрэгжүүлэх(34 цаг)Бусад ажил (6 цаг)

2. Багшийн ажлын байрны тодорхойлолт /2007/

3.

Багшийн ажлыг үнэлэх, дүгнэх журам /2013/

- Суралцагчийн хөгжил, төлөвшил, - Эзэмшсэн чадварын түвшин, ахиц,

амжилт, - Хүүхдийн авьяасыг нээн хөгжүүлсэн

амжилт, туршлага, - Үйлчлүүлэгчдийн сэтгэл ханамж, - Эрүүл мэнд гэсэн 5 шалгуур, 12

үзүүлэлтээр ажлыг үнэлж, дүгнэх4.

Нэмэгдэл ажил

Анги удирдах /2007/ Сар бүрийн үндсэн цалингийн 10%

5. Заах аргын нэгдэл удирдах /2007/

Сар бүрийн үндсэн цалингийн 5%

6.Кабинет удирдах /2007/ Сар бүрийн үндсэн цалингийн 5%

7.

Нэмэгдэл

Багшийн мэргэжлийн зэргийн нэмэгдэл /2007/

Сар бүрийн үндсэн цалингаасЗөвлөх-20%Тэргүүлэх-15%Заах аргач-10%

8. Орон нутгийн нэмэгдэл /2001/ Сар бүрийн үндсэн цалингийн 8-10%

9. Ур чадварын нэмэгдэл /1995/ Сарын үндсэн цалингийн 30%-аас доошгүй байна

10. Тусгай сургалтын нэмэгдэл /1999/

Сарын үндсэн цалингийн 10-30%

11. Докторын зэргийн нэмэгдэл /1995/

Сар бүрийн үндсэн цалингийн 15%

12.Урамшуулал

Улирлын ажлын үр дүнгийн мөнгөн урамшуулал /2013/

Сар бүр үндсэн цалингийн 10, 13, 15 хувь

13. Илүү цагийн хөлс

Илүү цагаар хичээл заасан хөлс /2007/

Хичээл заасан 1 цагийн хөлсийг 1,5- дахин өсгөж тооцно. Дээд хязгаар нь багшийн нормын 10% буюу 7 хоногт 4 цаг байна.

14.

Тэтгэмж

Хөдөө орон нутагт тогтвор суурьшилтай ажилласны тэтгэмж

5 жил тутамд 6 сарын үндсэн цалинтай тэнцэх хэмжээгээр

15. Өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох үеийн тэтгэмж

Багш нийслэлд 12, сум, тосгон багт 18 сарын үндсэн цалинтай тэнцэх тэтгэмж

Дээрх хүснэгтээс харахад Монголын багш нар үндсэн цалингаас гадна тодорхой тооны нэмэгдэл хөлс олгож байгаа нь харагдаж байна. Гэвч багш бүр дээрх нэмэгдэл хөлс болон урамшууллыг авах боломжгүй байдаг. Багшийн дундаж цалинг улсын дундажтай ойртуулах арга нь нэмэгдэл хөлс, урамшуулал зэрэг байдаг нь багшийн ажлын ачааллыг нэмэгдүүлэх бас нэг субъектив хүчин зүйл болдог.

154

Европын орнуудад багш нь тусгай хэрэгцээт боловсрол шаардлагатай хүүхдүүдтэй ангид хичээл заасны, алслагдсан бүсэд ажиллаж байгаа тохиолдолд нэмэгдэл хөлс авдаг. (European Commision, 2018)

Хүснэгт 3.4.52. Багшийн ажлыг төлөвлөх, үнэлэх, дүгнэхэд баримтлах шалгуур, үзүүлэлт (2009, 2013)

Багшийн ажлыг төлөвлөх, үнэлэх, дүгнэхэд баримтлах шалгуур, үзүүлэлт (БСШУ-ы

сайдын 561 дүгээр тушаал, 2009)

Багшийн ажлыг үнэлж дүгнэх журам (БШУ-ы сайдынА/293 дугаар тушаал, 2013)

Стандартыг хэрэгжүүлэх шалгуур, үзүүлэлт Нэгж хичээлийн хөтөлбөрийн

боловсруулалт Сургалтын хөтөлбөрийн

хэрэгжилт, сайжруулалт Сургалтын хэрэглэгдэхүүний

боловсруулалт, ашиглалт, сургалтын үйлийн болон сэтгэл зүйн орчин бүрдүүлэлт

Суралцагчдын хөгжил, төлөвшилт гарсан өөрчлөлт

Бусад ажлын чанарыг үнэлэх шалгуур, үзүүлэлт Сургалтад үзүүлэх дэмжлэг Иргэд, олон нийтийн хамтын

ажиллагаа Багшийн хөгжил

Төлөвшил хүүхэд нэг бүрийг суралцах үйл болон сайн дурын,

олон нийтийн үйл ажиллагаанд оролцох хүсэл эрмэлзэл, боломжийг бүрдүүлсэн байдал,

хүүхэд нэг бүрийн сургуулийн болон нийгмийн орчны хэм хэмжээг дагаж мөрдөж байгаа байдал, эрмэлзэл,

хүүхэд нэг бүрийн нийгмийн орчинд өөрийгөө зөв авч явах, илэрхийлэх, бусадтай зөв харилцах /ажилсаг, эвсэг, тусархаг/ зан чанар төлөвшүүлсэн байдал Хүүхэд нэг бүрийн онцлогийг илрүүлэлт

хүүхэд нэг бүрийн эзэмшсэн мэдлэг, чадварын ахицын түвшин,

хүүхэд нэг бүрийн эзэмшсэн мэдлэг, чадварын улирлын амжилтын үнэлгээг тооцно;

Авьяасыг нээн хөгжүүлсэн байдал авьяасыг судалсан, нээсэн байдал, авьяасыг

хөгжүүлсэн байдал Боловсролын үйлчилгээний сэтгэл ханамж хүүхэд нэг бүрийн хөгжилд үзүүлсэн дэмжлэг, багшийн ёс зүйн хэм хэмжээЭрүүл мэндийн байдал хүүхдийн эрүүл мэндийг сайжруулсан байдал, эрүүл харилцааг бүрдүүлэхэд оруулсан хувь нэмэр, эрүүл аюулгүй орчин бүрдүүлэхэд оруулсан хувь нэмэр

Багшийн ажлын үр дүнг гүйцэтгэлийн хувиар илэрхийлэн Маш сайн (90-100), Хангалттай сайн (80-89), Сайн (70-79), Дундаж (60-69), Дунджаас доогуур (31-59), Хангалтгүй (0-30) гэсэн 6 түвшинд үнэлэхээр зааж өгсөн байна. Тус Журмын хэрэгжилтийг тандах судалгааг 1907 хүний дунд зохион байгуулсан бөгөөд судалгаанд оролцогчид багшийн ажлыг үнэлэх дүгнэхэд дараах нийтлэг бэрхшээл тулгардаг гэж үзжээ. Багшийн ажлын байрны тодорхойлолт-д заасан багшийн үндсэн зорилтын хүрээнд

хийж гүйцэтгэх зарим үйл ажиллагаа “Багшийн ажлыг үнэлэх, дүгнэх журам”-ын нийтлэг шалгуур үзүүлэлт хоёр уялдахгүй байна.

Зарим шалгуур үзүүлэлтүүд нь хэмжигдэхүйц бус байна. Багшийн ажлыг үнэлэх шалгуур үзүүлэлт нь хэтэрхий нарийвчилсан, оновчтой биш,

дүгнэхэд цаг хугацаа, бичиг цаас их шаардсан ажиллагаа болж байна. Багш нар хичээл зохион байгуулах, сургалтын хөтөлбөр боловсруулах, сайжруулах

цагаа судалгаанд зарж байна. Багшийн хөгжлийн асуудлыг аль шалгуур, үзүүлэлтэд хамруулан үнэлэх нь

тодорхойгүй; Үнэлгээ нь бодитой бус, багшийн хөгжлийг дэмжиж чаддаггүй; Үнэлгээний үр дүнгийн хэрэглээ тодорхой бус, эргэх холбоо байхгүй гэсэн байна.

155

Дээрх дүгнэлтээс харахад багшийн ажлын байранд тавигдах стандартыг боловсруулах, түүний ажлыг үндсэн хийж гүйцэтгэж буй ажилтай нь уялдуулан шинэчлэн боловсруулах хэрэгцээ шаардлага байгааг харуулж байна. (Боловсролын хүрээлэн, 2019)

Манай улс багшийн ажлыг ямар шалгуураар үнэлэх нь тодорхойгүй, олон улсад ашигладаг сурлагын амжилтыг тооцдог улсын түвшний стандарт үнэлгээ байхгүй нь урамшууллын тогтолцоог хэрэгжүүлэхэд өнөөг хүртэл хүндрэл учруулсаар байна.(А.Заяадэлгэр, 2016)

БАГШИЙН ЦАЛИН ХӨЛСМонгол Улсын төрийн нийт албан хаагчдын 40 гаруй хувийг зөвхөн төрийн болон орон нутгийн өмчийн цэцэрлэг, ЕБС-д ажилладаг албан хаагчид эзэлж байгаа бөгөөд өнөөдөр тэд нийт хүн амын 30 гаруй хувийг эзэлж байгаа 2-17 насны хүүхэд, өсвөр үеийнхэнд өдөр бүр боловсролын үйлчилгээ үзүүлж байна. Төрийн албанд ийм хувь жин эзэлж байгаа төрийн албан хаагчдын цалин хөлс, нийгмийн асуудлыг шаардлагатай түвшинд шийдвэрлэж байх нь төрийн албан хаагчдын ажил, амьдралын баталгааг төдийгүй, нийт иргэдэд, ялангуяа Монгол Улсын үнэт баялаг болсон хүүхэд, өсвөр үеийнхний чадавхыг хөгжүүлэхэд төрөөс үзүүлэх үйлчилгээний чанар, үр өгөөжийг тодорхойлох нийтлэг ач холбогдолтой юм. Өнөөгийн байдлаар багш ажилтнуудын цалин, нэмэгдэл, нэмэгдэл хөлсийг зохицуулсан 30 гаруй тогтоол, шийдвэр үйлчилж байна.

Төрийн үйлчилгээний албан хаагчид нь хөдөлмөрийн гэрээгээр ажилладаг тул Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 50 дугаар зүйл болон Боловсролын тухай хуулийн 43 дугаар зүйлийн 43.1.1-д заасан болзол, нөхцөлийг хангасан тохиолдолд нэмэгдэл хөлс авах эрхтэй.“Төрийн албан хаагчид нэмэгдэл олгох тухай” Засгийн газрын 1995 оны 96 дугаар тогтоолын 3 дугаар зүйлд тэдэнд олгох нэмэгдэл нь төрийн үйлчилгээний албан хаагчийн албан тушаалын сарын цалин, нэмэгдэл хөлсний дүнгийн 40 хувиас хэтрэхгүй байхаар (энэхүү заалтад Засгийн газрын 1996 оны 90 дүгээр тогтоолоор өөрчлөлт оруулсан) хязгаарлалт тогтоосон нь өнөөдөр ч хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байна.

Боловсролын салбарын төрийн үйлчилгээний албан хаагч нь Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 50 дугаар зүйлийн 50.1, 50.2; 52 дугаар зүйлийн 52.1; 53 дугаар зүйлийн 53.1-д заасан болон Боловсролын тухай хуулийн 43 дугаар зүйлд заасан хувь хэмжээгээр нэмэгдэл хөлс авдаг. Төрийн албаны тухай хуулийн 28 дугаар зүйлийн 28.9-д заасны дагуу нэмэгдэл, нэмэгдэл хөлсний доод хэмжээг төрийн албаны төв байгууллагын саналыг үндэслэн ЗГ тогтоож байна. Боловсролын салбарын хувьд “Боловсролын салбарын албан хаагчдын нэмэгдэл хөлсний хувь хэмжээг тогтоох тухай” Засгийн газрын 2007 оны 219 дүгээр тогтоолыг мөрдөж байна. Багшийн цалингийн сүлжээ, шатлал 2007 оноос 2019 оны хооронд дараах байдлаар үе шаттайгаар шинэчлэгдэж байжээ.

Хүснэгт 3.4.53. Цалингийн сүлжээ, шатлал (2007-2019)

Цалингийн сүлжээний

шатлал

ЗГ-ын 2007 оны 351-р

тогтоол

ЗГ-ын 2010 оны 239 -р

тогтоол

ЗГ-ын 2012 оны 78-р тогтоол

ЗГ-ын 2014 оны 75-р тогтоол

ЗГ-ын 2018 оны 264-р

тогтоол

ЗГ-ын 2019 оны 24-р тогтоол

ТҮБД-4 ТҮБД-4 ТҮБД-4 ТҮБД-4 ТҮБД-4 ТҮБД-31 229560 298428 378428 535286 578109 6489772 231877 301440 381440 539547 582711 6541933 237762 309091 389091 550069 594399 667449

156

4 252694 328502 408502 577826 624052 7010755 269351 350157 430157 608475 657134 738589

Харин статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан дахь ААН байгууллагын ажиллагчдын сарын дундаж цалинтай харьцуулахад боловсролын салбарын ажилтнуудын сарын дундаж цалингийн хэмжээ 2009 оноос хойш буурсаар байна. 2018 оны байдлаар боловсролын салбарын ажилтны дундаж цалин ажил мэргэжлийн ангиллын “мэргэжилтэн” ангилалд багтах ажилтны дундаж цалинтай харьцуулж үзэхэд 1.5 дахин бага байна.

Зураг 3.4.80. Дундаж цалингийн харьцуулалт (2006-2018, мянган төгрөг)

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2014 2015 2016 2017 20180.0

200.0

400.0

600.0

800.0

1,000.0

1,200.0

173.0274.2 300.4 341.5

424.2

557.6

796.6 808.0861.9

944.51,002.9

174.3

289.2 297.3 311.6366.1

529.4

705.2 735.5 712.9 720.8 760.2

203.1

327.2 363.5 389.8483.2

670.1

891.1 914.5967.1

1053.71138.2

ААН байгууллагын дундаж цалин /Улсын дундаж цалин/Боловсролын салбарын дундаж цалинАжил мэргэжлийн ангилллын дагуу мэргэжилтний дундаж цалин

Эх сурвалж: (Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан, 2019)

Гэхдээ боловсролын салбарын дундаж цалинд багш нар төдийгүй боловсролын мэргэжлийн байгууллага, их дээд сургууль, ЕБС, цэцэрлэгийн удирдах ажилтан, бүх түвшний сургалтын байгууллагын багш, үйлчилгээний ажилтнуудын цалингийн дундаж үзүүлэлт харагдаж байна. Ажил мэргэжлийн чиглэлд багш мэргэжилтний цалинг тусгайлан авч үзэх боломж байсангүй. Багш нарын цалин ижил түвшний мэргэжлийн ур чадвар шаардсан ажилтны цалингаас доогуур байх нь мэргэжлийн багш өөр салбар, өөр байгууллагад алдах бас нэг эрсдэл болж байна. Жишээлбэл: Мэдээллийн технологи, гадаад хэл, технологи гэх мэт хичээлийн багш нар өөр салбарт шилжиж ажиллах боломж илүү их байдаг. Багш нарт олгож буй цалин нь тухайн ажил үүргийг гүйцэтгэхэд шаардлагатай мэргэжлийн ур чадварт тохирсон ижил төстэй ажил мэргэжлүүдтэй ойролцоо байх нь чухал. (UNESCO Bangkok Office, 2015)

Багш мэргэжилдээ дур сонирхолтой байх нь багшийн цалинтай холбоотой бөгөөд хамгийн багаар бодоход ажлын чанарт тохирсон цалин олгох явдал юм. Олон улс орнуудад олон төрлийн суурь мэдлэгтэй хүмүүсийг багшийн ажилд татан оролцуулахад анхаарч байна. Ижил төстэй боловсролтой бусад мэргэжилтнүүдийнхтэй харьцуулахад багш нарын цалин харьцангуй бага байх нь сайн сурагчдыг багшийн мэргэжилд татан оролцуулахад тулгарч буй нэг бэрхшээл болдог. Сургуулийн зохион байгуулалтыг өөрчлөх, сургуулийн шийдвэр гаргахад багш нарыг оролцуулах, манлайллын үүрэг хариуцлагыг дээшлүүлэх, багшлах эрэлт хэрэгцээг дээшлүүлэхийн зэрэгцээ багш нарыг хангалттай цалингаар хангах нь хамгийн чухал юм. Улс орны хувьд мэргэжлийн ач холбогдол, онцлог болон ерөнхий байдал, мэргэжлийнхээ хүрээнд бий болгох хөгжил,

157

дэвшлийн талаар онцлон харуулсан хэвлэл мэдээллийн сурталчилгааны ажил нь мөн тусалж чаддаг. (OECD, 2018) Багш нарын цалин хөлс улс орон бүрт харилцан адилгүй байдаг. ЭЗХАХБ-ын орнуудын хувьд 15 жилийн туршлагатай багшийн цалингийн дундажаар Чех, Унгар, Литва, Словак зэрэг улсуудад жилийн 25,000USD бага байгаа бол Канад, Герман, Ирланд, Нидерланд болон АНУ-д 60.000USD их, Люксембургт бүр 100.000USD давсан байна. Улс орнуудын цалингийн хэмжээг хүснэгтээр харуулав. (OECD,2018)

Хүснэгт 3.4.54. Багшийн мэргэжлийн ялгаатай түвшингүүд дэх хамгийн сайн чадварт суурилсан албан ёсны цалин хөлс (Төрийн байгууллагууд дахь багш нарын жилийн цалин, түүнтэй тэнцэх

ам.долларыг ТХХТ-ийг хувийн хэрэглээнд зориулж хөрвүүлэв, 2017)

Улс орнууд

Бага Суурь, ерөнхий хөтөлбөр Бүрэн дунд, ерөнхий хөтөлбөр

Эхл

элий

н ца

лин

10 ж

илий

н аж

лын

турш

лага

тай

болс

ны д

араа

х ца

лин

15 ж

илий

н аж

лын

турш

лага

тай

болс

ны д

араа

х ца

лин

Дээ

д ш

атны

цал

ин

Эхл

элий

н ца

лин

10 ж

илий

н аж

лын

турш

лага

тай

болс

ны

дара

ах ц

алин

15

жил

ийн

ажлы

н ту

ршла

гата

й бо

лсны

да

раах

цал

инД

ээд

шат

ны ц

алин

Эхл

элий

н ца

лин

10 ж

илий

н аж

лын

турш

лага

тай

болс

ны

дара

ах ц

алин

15

жил

ийн

ажлы

н ту

ршла

гата

й бо

лсны

да

раах

цал

инД

ээд

шат

ны ц

алин

(5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16)Australia 41798 59 043 59 568 59 568 41 800 59 043 59 568 59 568 41798 59 043 59 568 59 568Austria 40 548 44 633 49 961 73 501 40411 46 965 52 538 78495 40460 50 880 57 533 83 660Canada 39 222 62 860 65 474 65 474 39 222 62 860 65 474 65 474 39 222 62 860 65 474 65 474Chile 23 429 29 004 34 231 43 760 23 429 29 004 34 231 43 760 24 028 29 804 35111 44 959Czech Republic 18 944 20110 21007 24 785 18 953 20 147 21049 24 901 18 971 20 165 21044 24862Denmark 44 919 49 863 51 506 51 506 45 134 50 466 52 183 52 183 42 841 55 675 55 675 55 675Estonia 19 529 a a a 19 529 a a a 19 529 a a aFinland1 33 408 38 671 40 991 43 451 36 081 41 765 44 271 46 927 38 261 45 951 47 789 50 656France2 29 516 33 618 35 963 52 374 31003 35 106 37450 54 010 31003 35 106 37450 54 010Germany 56 535 66 950 70 693 75 002 63 555 73 357 76 838 83 451 63 866 77 619 81 260 92 386Greece 19 374 22 754 25 998 37 699 19 374 22 754 25 998 37 699 19 374 22 754 25 998 37 699Hungary 14 227 19 206 20 629 27 031 15 752 19 206 20 629 27 031 15 752 21 265 22 840 29 928Iceland 35 756 37179 39477 39 477 35 756 37179 39477 39 477 30 347 31805 32 706 41414Ireland 33 962 53 805 59459 68 712 33 962 55 761 60 053 69 306 33 962 55 761 60 053 69 306Israel 20 051 27 056 30 321 51495 20159 28 891 33 442 53 650 20 666 27 221 30 580 49 298Italy 28 514 31 368 34444 41914 30 739 34 051 37 530 46 030 30 739 34 879 38 581 48121Japan 30 631 43 847 51593 63 969 30 631 43 847 51593 63 969 30 631 43 847 51593 65 658Korea 30 395 45 746 53 405 84 842 30455 45 806 53 465 84 902 29 738 45 088 52 747 84185Latvia 14 252 a a a 14 252 a a a 14 252 a a aLuxembourg3 70192 90 782 102 505 124 036 79 551 99 439 109 734 138 279 79 551 99 439 109 734 138 279Mexico 19 893 25 261 31686 39 996 25 401 32 237 40 595 51139 49 286 57 031 60 886 65 843Netherlands 38 922 48 775 58 036 61 279 41 309 63 345 72 778 84 469 41 309 63 345 72 778 84 469New Zealand4 30 254 46 337 46 337 46 337 30 746 46 963 46 963 46 963 31238 47 589 47 589 47 589Norway 39 585 47 687 47 687 51 209 39 585 47 687 47 687 51 209 47 211 52171 52171 57 740Poland 15 600 20 926 25 553 26 636 15 600 20 926 25 553 26 636 15 600 20 926 25 553 26 636Portugal 32 887 40 041 42 489 65 417 32 887 40 041 42 489 65 417 32 887 40 041 42 489 65 417Slovak Republic5 14 267 17129 20 057 21 625 14 267 17129 20 057 21 625 14 267 17129 20 057 21 625Slovenia5 26 823 33 099 40 351 48166 26 823 33 099 40 351 48166 26 823 33 099 40 351 48166Spain 38 987 42 217 45 069 55 384 43 565 47 241 50 257 61 543 43 565 47 241 50 257 61 543

158

Sweden4’ 5> 6 36 689 41322 43 201 49 587 37 566 42 321 43 827 50 964 37 566 43 771 44 891 52 217Switzerland 56 351 70 049 m 85 753 63 308 80 029 m 96 997 71 249 91416 m 109 240Turkey 26 219 27 223 28 835 33 288 26 219 27 223 28 835 33 288 26 219 27 223 28 835 33 288United States5’ 6 39183 53 826 61 028 67197 39 707 54 566 63 046 68 052 40 517 54 609 63 006 70 900EconomiesFlemish Comm. (Belgium)5 36 099 45 269 50 966 62 359 36 099 45 269 50 966 62 359 45 038 57404 65 463 78 894French Comm. (Belgium) 35 041 43 817 49 332 60 364 35 041 43 817 49 332 60 364 43 593 55 566 63 369 76 373England (UK) 28 011 a 47 688 47 688 28 011 a 47 688 47 688 28 011 a 47 688 47 688Scotland (UK) 33 531 44 588 44 588 44 588 33 531 44 588 44 588 44 588 33 531 44 588 44 588 44 588Тайлбар: Багшийн хамгийн сайн чадвар гэсэн тодорхойлолт нь өргөн хүрээг хамардаг бөгөөд ерөнхий ISCED-ийн дадал чадварын түвшин болон бусад шалгуураар тодорхойлогддог. Хамгийн сайн чадвар нь энэхүү хүснэгтэд багтсан карьерийн 4 үе шат бүрт тодорхойлогддог. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг Хайрцаг D3.2, Хавсралт 2 болон тодорхойлолт, арга зүйн хэсгүүдээс үзнэ үү. Өгөгдлийг http://stats.oecd.org/ хаягаар орж үзнэ үү. Glance боловсролын мэдээллийн сан:1. Сургуулийн өмнөх боловсролын багш нарын цалингийн ихэнх нь цэцэрлэгийн багш нарын цалин хөлс юм.2. Бага болон ахлах ангийн багш нарын илүү цагын урамшуулалыг нэгтгэн авч үзэж дундаж дүнг авсан. 3. Ажил олгогчдоос төлсөн нийгмийн даатгалын шимтгэл, тэтгэврийн тогтолцооны шимтгэлийг оруулсан. 4. Ажилчдын төлсөн нийгмийн даатгалын шимтгэл, тэтгэврийн тогтолцооны шимтгэлийг оруулаагүй.5. Ахлах болон дунд боловсролын түвшинд мэргэжлийн боловсрол олгох сургалтын хөтөлбөрт ажиллаж буй багш нарыг багтаасан. Словени улсад зөвхөн ерєнхий эрдмийн хичээлийг заадаг багш нарыг оруулсан. 6. Бодит суурь цалин.

Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай (УИХ, 1994) хуулиар даатгуулагч нь хуулинд заасан үндэслэлээр өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгон авч болдог. Багшаар ажиллаж байсан даатгуулагч иргэн өндөр насны тэтгэвэрт гарах, тэтгэвэрт гарах үед нь олгох нэг удаагийн тэтгэмжийг хэрхэн олгох тухай дараах зургаар харуулав.

159

Зураг 3.4.81. Багш нарын тэтгэвэр тогтоолгох нөхцөл

Тухайн ажил үүргийг гүйцэтгэж байх хугацаанд болон тэтгэвэрт гарсны дараа тохирсон стандартын дагуу нийгмийн аюулгүй байдлыг нь хамгаалах үйлчилгээгээр хангах нь зүйтэй хэмээн ЮНЕСКО-оос улс орнуудад зөвлөмжилсөн байдаг. (UNESCO BangkokOffice, 2015)

БАГШ БЭЛТГЭХ СУРГАЛТ2010 онд гарсан “Боловсрол” үндэсний хөтөлбөрт дэвшүүлсэн 6 зорилтын хүрээнд дээд боловсролтой холбоотой олон үйл ажиллагааг төлөвлөсөн бөгөөд сургалтын хөтөлбөрийг олон улсын жишиг хүргэн боловсронгуй болгох, суралцагчдад эх оронч үзэл, хандлага төлөвшүүлэх, багш бэлтгэдэг сургуулиудын сургалтын чанар, орчныг сайжруулах, дээд боловсролд чанарын удирдлагын тогтолцоо нэвтрүүлэх, багш нарын заах арга зүйн чадварыг дээшлүүлэх, нээлттэй, онлайн сургалтын тогтолцоог нэвтрүүлэх, магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоог боловсронгуй болгох зэрэг сургалттай холбоотой үйл ажиллагаануудыг төлөвлөн хэрэгжүүлж иржээ.

2012-2016 оны ЗГ-ын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт их, дээд сургуулиудын сургалтын чанарыг дээшлүүлэх, багш бэлтгэдэг сургуулиудад тавих шаардлага, стандартыг өндөржүүлж дэмжлэг үзүүлэх талд түлхүү анхаарч ажиллахаар төлөвлөж байсан байна.2019 оны байдлаар төрийн болон хувийн хэвшлийн 46 их дээд сургуульд 23,036 оюутан суралцаж, жилд 4000 гаруй багш шинээр төгсөж байна. Архангай, Баян-Өлгий, Дорнод, Ховд аймаг дахь их, дээд сургуулиуд орон нутагт багш бэлтгэх сургалтын үйлчилгээг үзүүлж байна. Эдгээрээс багш бэлтгэх төрийн өмчийн сургууль болох Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль (МУБИС) нь нийт цэцэрлэг, ЕБС-ийн багш нарын 50 гаруй хувийг бэлтгэж байна. Багш бэлтгэдэг их дээд сургуулиас 7 сургуулийн нийт 31 хөтөлбөр нь магадлан итгэмжлэгдсэн байна. Энэ нь багш бэлтгэдэг их, дээд сургуулийн 15.2 хувийг эзэлж байна.

160

60 настай 4 ба түүнээс дээш хүүхэд төрүүлээгүй бол 55 настай

Тэтгэвэрт гарч байгаа багшид 25 ба түүнээс дээш жил ажилласан бол тэтгэвэр тогтоолгоход 24 сарын, үүнээс сум, тосгон, багийн сургууль, цэцэрлэгт 10 ба түүнээс дээш жил ажилласан бол 36 сарын үндсэн цалинтай нь тэнцэх хэмжээний нэг удаагийн мөнгөн тэтгэмжийг олгоно.

Нийт 10-20 хүртэл жил шимтгэл төлсөн бол өндөр насны тэтгэвийг хувь тэнцүүлэн тогтоолгож болно Сүүлийн 20 жилийн аль дуртай дараалсан 5 жилийн хөдөлмөрийн хөлсний түүнтэй адилтгах орлогын дунджаас

45 хувиар 20-иос илүү төлсөн жил тутамд өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгосон хөдөлмөрийн хөлсний 1.5 хувиар бодож

нэмэгдэл олгох

4 ба түүнээс дээш хүүхэд төрүүлсэн бол 50 настай

ЭмэгтэйЭрэгтэй

Тэтгэвэр тогтоолгох

Хүснэгт 3.4.55. Багш бэлтгэдэг их дээд сургуулиудаас магадлан итгэмжлэгдсэн сургууль, хөтөлбөрийн жагсаалт

Сургуулийн нэр Хөтөлбөрийн нэр

Дорнод их сургуульБагш, бага ангийн боловсролБагш, сургуулийн өмнөх насны боловсрол

МУБИС

Багш, бага ангийн боловсролБага боловсролын багшХими-байгаль шинжлэлийн багшБагш, англи хэлнийТехнологийн багшМэдээлэл зүй-математикийн багшБагш, математикийн боловсролБагш, математикийнМонгол хэл, уран зохиолын багшБагш, сургуулийн өмнөх насны хүүхдийнСургуулийн өмнөх насны хүүхдийн сурган, сэтгэл судлалБагш, түүхийнТүүх-нийгэм судлалын багшФизик, байгаль шинжлэлийн багш

Нийгмийн ухааны дээд сургууль

Багш, монгол хэл – уран зохиолын боловсрол Багш, нийгмийн ухааны боловсрол

Отгонтэнгэр их сургуульБагш, гадаад хэлний боловсролБагш, сургуулийн өмнөх насны боловсрол

СУИСБагш, урлагийн боловсрол /бүжгийн/Багш, урлагийн боловсрол /хөгжмийн/

ХИСБагш, гадаад хэлний боловсрол /Багш, орос хэлний/Багш, англи хэлний

Ховд их сургууль

Багш, байгалийн ухааны боловсрол ” /Газар зүй – байгалийн шинжлэл/ Багш, байгалийн ухааны боловсрол/Физик/Орос-англи хэлний багшХими-экологийн багшМонгол хэл-уран зохиолын багшБиологи-байгаль шинжлэлийн багшТүүх-нийгэм судлалын багш

Эх сурвалж: БМИҮЗ-ийн мэдээ

Их дээд сургуулиуд жилд дунджаар 31000 орчим төгсөгчтэй ба үүний 16.3 хувь буюу 5000 орчим суралцагч нь багш мэргэжлээр төгсөж байна. Тухайлбал 2017 онд их дээд сургуулийг нийт 30301 иргэн төгссөн бөгөөд үүнээс 4587 нь багш мэргэжлээр төгссөн байна. 2017-2018 оны хичээлийн жилд анхны жилдээ ажиллаж буй багшийн тоо 1732 байгаа нь эдгээр төгсөгчдийн 37.8 хувь ажлын байраар хангагдах боломжтой байгааг харуулж байна.

Дээд боловсролын сургалтын суралцагчид суралцагчийн тэтгэлэг олгох журам (ЗГ-ын 71дүгээр тогтоол, 2014)”-д багш бэлтгэдэг төрийн өмчийн их, дээд сургуульд багш мэргэжлээр элсэгч нь элсэлтийн ерөнхий шалгалтад 650-750 оноо авсан бол сургалтын төлбөрийг 70 хувь, 751-ээс дээш оноо авсан бол сургалтын төлбөрийг 100 хувь чөлөөлөхөөр заасан нь багш мэргэжлээр элсэгчдийн чанарыг дээшлүүлэх талаар авсан чухал арга хэмжээний нэг болсон байна. 2017-2018 оны хичээлийн жилийн байдлаар

161

энэхүү тэтгэлгийг нийт 4 сургуулийн 6774 оюутан хүртэж нийт 13.7 тэрбум төгрөгийн тэтгэлэг олгожээ.

Их дээд сургуульд багш мэргэжлээр суралцагчдын эзлэх хувь 2014 оноос хойш 2.1 хувиар өссөн байна.

Зураг 3.4.82. Их дээд сургуульд багш мэргэжлээр суралцагчдын эзлэх хувь

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 201811.0%

11.5%

12.0%

12.5%

13.0%

13.5%

14.0%

14.5%

15.0%

12.7%

13.3%13.2%

13.0%

12.6% 12.6%12.7%

13.6%

14.0%

13.4%

14.8%

Эх сурвалж: Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан

Зураг 3.4.83. Бакалаврын зэрэгтэй нийт төгсөгчдийн дотор багш мэргэжлээр төгсөгчийн эзлэх хувь

2012 2013 2014 2015 2016 201714

14.5

15

15.5

16

16.5

17

17.517.2 17.2

16

16.8

15.215.1

Их дээд сургуулийг төгсөгчдийн дунд эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь дунджаар 62.4 байдаг бол багш мэргэжлээр суралцагчдын дунд эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 83 хувьтай байна.

Зураг 3.4.84. Багш мэргэжлээр төгсөгчдийн хүйсийн харьцаа

2012

2013

2014

2015

2016

2017

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

17.0

17.8

16.7

16.6

17.8

16.2

83.0

82.2

83.3

83.4

82.2

83.8

Эрэгтэй Эмэгтэй

Багш мэргэжлээр суралцагч, төгсөгчдийн хүйсийн харьцаа сүүлийн 5 жилд өөрчлөлт гараагүй болохыг дээрх зургаас харж болохоор байна. МУБИС-ийн хувьд байгалийн ухаан, математик, сургуулийн өмнөх болон бага сургуулийн багш хөтөлбөрт оюутан элсүүлэхдээ эрэгтэй элсэгчдийг татах үүднээс сургалтын төлбөрийн тэтгэлэг олгох бодлогыг хэрэгжүүлж байна. “Дээд боловсролын хууль эрх зүй, бодлогын баримт бичиг дэх жендэрийн дүн шинжилгээ” (2019)

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамнаас гаргасан “Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгаа-2017”-д дурдсанаар 2015-2016 оны хичээлийн жилд мэргэжлийн болон дээд

162

боловсролын сургалтын байгууллагыг мэргэжлийн анхан шатны болон түүнээс дээш бакалаврын боловсрол эзэмшсэн нийт 44.9 мянган төгсөгчдөөс 4909 төгсөгчдийг түүвэрлэн, судалгаанд хамруулсан байна. Судалгааны дүнгээс харахад их, дээд сургууль төгсөгчдийн 68.4% нь хөдөлмөр эрхэлж байгаагаас тэдний 69.6% нь эзэмшсэн мэргэжлээрээ хөдөлмөр эрхэлж байна. Их, дээд сургууль төгсөгчдөөс багш боловсрол судлал мэргэжлийн чиглэлээр төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлт 70.9-76.5% байна. (Боловсролын хүрээлэн, 2019)Дээд боловсролын хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд “яам бүх шатны боловсролын стандарт, норм, норматив боловсруулах, дээд боловсролын мэргэжлийн чиглэлийг тогтооно” гэж заасны дагуу 2002 онд БСШУЯ-наас “Бакалаврын боловсролын стандартын үлгэрчилсэн загвар”-ыг баталж, улмаар 2006 онд уг загварт өөрчлөлт оруулсан байна. Үүний дагуу 2003-2013 онд 130 мэргэжлээр дээд боловсролын стандартыг баталж мөрджээ.

Багш мэргэжилтний загварын үзэл санаа, онол, арга зүйн шийдэлд суурилан 2004 онд монгол хэл, уран зохиол, нийгмийн ухаан, дүрслэх урлаг зэрэг мэргэжлийн багшийн стандартууд улмаар 2009 онд ЕБС-ийн багш мэргэжлийн стандартыг батлан их, дээд сургуульд 2010 оноос хэрэгжүүлсэн боловч тус стандартын хэрэгжилтийн үнэлгээ хийгдсэн тайлан мэдээ байхгүй байна. Энэхүү стандартаар ЕБС-ийн багш чиглэлийн бакалаврын түвшний боловсролын агуулга, үнэлгээ, сургалтын хугацаа, орчинд тавих үндсэн шаардлагыг баталгаажуулах зорилго тавьжээ. Уг стандартаар ЕБС-ийн багш мэргэжлийн сургалтад дараах хичээлүүдийг заавал судлах, сонгон судлахаар ангилан багц цагийг тусгаж өгсөн байна.

Хүснэгт 3.4.56. ”ЕБС-ийн багш” мэргэжилтэн бэлтгэх сургалтын хөтөлбөрийн агуулгын ерөнхий бүтэц

Ерөнхий суурь хичээл Мэргэжлийн суурь хичээлЗаавал судлах Сонгон судлах Заавал судлах хичээл Англи хэл Мэдээллийн технологи,

мэдээллийн систем Биеийн тамир

Хүмүүнлэгийн ухааны хичээл Гадаад хэл Философийн үндэс Монголын түүх Соёл судлалын үндэс Экологи, байгаль хамгаалал Хүний хөгжил Монгол хэлний найруулга зүйНийгмийн ухааны хичээл Эдийн засгийн онолын үндэс Улс төр судлалын үндэс Социологийн үндэс Менежментийн үндэс

Эрүүл мэндийн боловсрол Сэтгэл судлал Сурган хүмүүжүүлэх зүй Мэргэжлийн дидактик Сурган хүмүүжүүлэх

дадлага

Эх сурвалж: (MNS 5323-95:2009, 2009)

Гэвч сургалтын хөтөлбөрийг удаан хугацаанд өөрчлөлгүй мөрдөх стандарт болгосон нь үргэлж өөрчлөгдөж байгаа эрэлт хэрэгцээнд шуурхай нийцүүлэн хөтөлбөрийг сайжруулах боломжийг хязгаарлаж байсан тул нэг талаас нийгмийн болон хувь хүний эрэлт хэрэгцээг хангах илүү уян хатан тогтолцоог бий болгох нөгөө талаас, боловсрол эзэмшүүлэх сургалтын хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх зорилгоор 2014 онд БСШУЯ-наас “Бакалаврын хөтөлбөрт тавих нийтлэг шаардлага”, “Магистр, докторын хөтөлбөрт тавих нийтлэг

163

шаардлага”-ыг тус тус баталжээ. ДБСБ-ууд академик байдлынхаа хүрээнд төгсөгчдийн ур чадвар, хичээлийн агуулгыг суралцахуйн хүрэх үр дүнгээр тодорхойлж, хөтөлбөрөө дээрх нийтлэг шаардлагуудын дагуу боловсруулан баталгаажуулж, хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. (Боловсролын хүрээлэн, 2019) Иймд дээр дурдсан багш бэлтгэж буй 46 их дээд сургууль багш бэлтгэх стандартыг мөрдөхгүйгээр өөр, өөрсдийн хөтөлбөрөөр сургалт, үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Багш бэлтгэх сургалтын байгууллагын багш нарт академик боловсролын шаардлага болон сургуульд хамгийн багадаа хэдэн жил багшилсан туршлагатай байх ёстойг тодорхойлсон шаардлага, аль алиныг нь хангасан байх шалгуур тавих хэрэгтэй байдаг. Багш бэлтгэдэг их, дээд сургуулиуд чанарын шаардлага хангах ижил стандарттай байх ёстой гэж ЮНЕСКО-оос зөвлөмжилжээ. (UNESCO Bangkok Office, 2015)

ТУСГАЙ ХЭРЭГЦЭЭТ БОЛОВСРОЛЫН БАГШ БЭЛТГЭХ СУРГАЛТТусгай хэрэгцээт боловсролын мэргэжлийн согог зүйч, хэл засалчийг 1968 оноос ОХУ, Унгар улсад суралцуулж эхэлсэн бөгөөд энэ хугацаанд 160 орчим мэргэжилтнийг бэлтгэжээ. Монгол Улс 1990 оноос эхлэн төлөвлөгөөт эдийн засгийн системээс зах зээлийн эдийн засгийн системд шилжсэнээр энэ салбарын мэргэжилтнийг гадаадын улс орнуудад төлөвлөгөөтэйгөөр бэлтгэж байсан бодлого алдагдаж, энэ чиглэлийн мэргэжлийн багшийн “хомсдол”-д орсон гэж үзэх нөхцөл үүссэн байна.

Сүүлийн жилүүдэд салбарын яамнаас анхаарч 2013 онд Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль (МУБИС)-ийн Боловсрол судлалын төвийн дэргэд Тусгай хэрэгцээт боловсролын багш бэлтгэх (D40300 индекстэй) 1 жилийн бакалаврын хөрвөх сургалтыг нээж, уг сургалтад хамрагдсан ерөнхий боловсролын тусгай сургуулийн 16 багшид сургалтын тэтгэлэг олгосон байна. Мөн Хөвсгөл аймагт ердийн ЕБС-д инклюсив боловсролын бүлэг хичээллүүлж байгаа бөгөөд эдгээр сургуулийн 14 багшийг инклюсив боловсролын арга зүйн сургалтад хамруулжээ. Эдүгээ МУБИС дээр дараах ажил хийгдэж байна. Үүнд: Сургуулийн өмнөх боловсролын багшийг бэлтгэх нийт 120 кредит бүхий сургалтын

хөтөлбөрт тусгай хэрэгцээт боловсролын сэдвээр 2 кредитийн заавал судлах хичээлийг оруулсан байна.

Багшийн сургууль нь Тэгш хамруулах боловсролын үндэс (Тусгай боловсролын арга зүй) сэдэвт хичээлийг заавал эсхүл сонгон суралцах хэлбэрээр сургалтын хөтөлбөрт (2 кредит) оруулан зааж байна. Бага боловсролын магистрын ангид суралцаж буй оюутнууд инклюсив боловсролын сэдэв сонгож, дипломын ажил бичих боломж олгож байна.

Боловсрол судлалын сургууль (БСС) бакалаврын 1 жилийн хөрвөх сургалтын хөтөлбөрийг 2015-2016 оны хичээлийн жилээс өргөжүүлэн 3,5 жилийн бакалаврын сургалт болгосон байна.

Тусгай хэрэгцээт боловсролын багшийн мэргэжлийн 3, 4-р курсийн оюутнуудын сонгон судалдаг “Дохионы хэл” хичээлийн хөтөлбөр, агуулгыг сайжруулах ажлыг “Дохионы хэлний орчуулагч хэлмэрчдийн холбоо”-той хамтран хийжээ. (Боловсролын хүрээлэн,2019)

Монгол Улсын “Бага, дунд боловсролын тухай” хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.2, “Сургуулийн өмнөх боловсролын тухай” хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.2-т “Багш нь багшлах эрхтэй байна” гэсэн заалт тусгагдсан байдаг. Боловсролын асуудал эрхэлсэн

164

төрийн захиргааны төв байгууллага нь 2004-2013 онд багшлах эрх олгох ажлыг хариуцаж байсан ч 2013 онд БШУ-ы Сайдын тушаалаар багшлах эрх олгох, сунгах, хасах журам шинэчлэгдэн батлагдаж, тус журмыг хэрэгжүүлэх ажлыг Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтэд шилжүүлсэн. Тус журмын дагуу багшлах эрхийг 1) ЕБС, цэцэрлэгт эхний нэг жил ажиллах эрх, 2) багшлах эрх гэж 2 янзаар тодорхойлсон ба 2014 оноос эхлэн “Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгт багшаар ажиллах эрх олгох зөвлөл” (БШУ-ыА/234 дугаар тушаал, 2014)-өөс мэргэжил арга зүйн удирдлагаар хангаж БМДИ нь аймаг, нийслэлийн боловсролын газруудтай хамтран ЕБС, цэцэрлэгт эхний нэг жил ажиллах эрхийн шалгалтыг зохион байгуулж эхэлсэн байна. Энэхүү шалгалтын агуулгыг их дээд сургуулийн багш бэлтгэх сургалтын хөтөлбөрт үндэслэн Боловсрол судлал, Сэтгэл судлал, Заах арга зүйн чиглэлээр боловсруулдаг ба шалгалтыг жилд 2 удаа орон даяар нэг өдөр, нэгэн зэрэг онлайнаар зохион байгуулдаг.

Зураг 3.4.85. Эхний нэг жил багшаар ажиллах эрх олгох шалгалтын зохион байгуулалт (2014-2018)

2014-2018 онд 10 удаагийн шалгалтыг үндэсний хэмжээнд зохион байгуулахад давхардсан тоогоор 34267 иргэн оролцсон ба шалгалтад тэнцсэн 14986 иргэнд Сургуулийн өмнөх болон бага дунд боловсролын сургалтын байгууллагад эхний нэг жил ажиллах эрх олгогдсон байна.

Зураг 3.4.86. Эхний нэг жил ажиллах эрхийн шалгалтын тоон мэдээлэл (2014-2018)

2014/08 2014/11 2015/03 2015/08 2016/03 2016/08 2017/03 2017/08 2018/03 2018/080

1000

2000

3000

4000

5000

6000

4114

20611718

4415

2792

4247

2878

4795

33823865

2683

14271184

3194

2159

2874

2218

3586

2221

2993

1437

793 752

2099

1518 1419 1272

2210

1280

2206

Шалгуулагчын тооТестийн шалгалтад тэнцсэн оролцогчдын тоо, хувьЭсээ бичих шалгалтад тэнцсэн оролцогчдын тоо, хувь

Эх сурвалж: БМДИ-ийн тайлан

Энэ хугацаанд дундажаар шалгуулагчдын 71.6 хувь нь тестийн шалгалтад, эсээ ба тестийн шалгалтын онооны нийлбэр дүнгээр 43.8 хувь нь тус шалгалтад тэнцсэн байна. Багшийн хөгжлийг дэмжих тухай хууль батлагдсанаар 2019 оноос эхлэн тус шалгалтыг зохион байгуулахааргүй болж байна.

165

Шалгалтын 1-р шат Тест 70 оноо

40 буюу түүнээс дээш оноо авбал эсээ бичнэ (Боловсрол судлал, Сэтгэл судлал, Заах арга зүйн чиглэлээр 40 даалгавартай тест ажилладаг)

Шалгалтын 2-р шатЭсээ бичих

30 оноо

Эсээ бичлэгийн оноо (Багшийн үнэт, зүйл хандлагыг илрүүлэх зорилгоор эсээ бичүүлдэг)

Нийт100 оноо

Нийт 70 ба түүнээс дээш оноо авснаар багшаар ажиллах эрх нээгдэнэ.

Зураг 3.4.87. Эхний нэг жил ажиллах эрхийн шалгалтын тест ба эсээ бичсэн нийлбэр оноогоор тэнцсэн шалгуулагчдын эзлэх хувь

2014/08 2014/11 2015/03 2015/08 2016/03 2016/08 2017/03 2017/08 2018/03 2018/080.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

65.269.2 68.9

72.377.3

67.7

77.1 74.8

65.7

77.4

34.938.5

43.847.5

54.4

33.4

44.2 46.1

37.8

57.1

Тестийн шалгалтад тэнцсэн оролцогчдын хувьЭсээ бичиж нийлбэр оноогоор шалгалтад тэнцсэн оролцогчдын хувь

БАГШИЙН МЭРГЭЖИЛ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ СУРГАЛТБоловсролын тухай хуульд 2012 онд оруулсан өөрчлөлтөөр (40 дүгээр зүйлийн 40.8 дахь хэсэгт) “Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгийн багшийн мэргэжлийн зэрэг, ур чадварыг өмчийн хэлбэр үл харгалзан улсын төсвийн хөрөнгөөр 5 жил тутам дээшлүүлнэ”(УИХ, 2002) гэж зааж, хуульчилсан бөгөөд энэ нь багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтчилагдсан тогтолцоог сэргээх чухал үндэс болсон юм. Ийнхүү багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтчилэгдсэн тогтолцоог бий болгож, бэхжүүлэх нь багшлах арга зүйн хөгжлийг хангах тулгамдсан асуудал болоод байсан тул 1990 онд татан буугдаад байсан Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт (БМДИ) (ЗГ-ын 180 дугаар тогтоол, 2012) гуравдахь удаагаа дахин бие даасан институт болон байгуулагджээ.

Багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх үйл ажиллагаа нь институцэд суурилан мэргэжил дээшлүүлэх үйлчилгээг төрийн болон иргэний нийгмийн байгууллага, олон улсын төсөл, хөтөлбөрийн дэмжлэгтэйгээр зохион байгуулах зарчимд тулгуурладаг. Салбарын хэмжээнд багшийн мэргэжил дээшлүүлэх харилцааг 2013 онд шинэчлэн баталсан “Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх журам”-аар зохицуулж байна. Тус журмаар ерөнхий боловсролын сургууль, хүүхдийн цэцэрлэг, албан бус боловсрол/ насан туршийн боловсролын төвийн багш, ажилтан (захирал, эрхлэгч, сургалтын менежер, нийгмийн ажилтан, арга зүйч, дотуур байрын багш, номын санч, эмч, туслах багш)-ы мэргэжил дээшлүүлэх үйл ажиллагааг зохицуулдаг. Мэргэжил дээшлүүлэх сургалтыг танхимын, зайн, онлайн сургалтын хосолсон хэлбэрээр үндэсний, орон нутгийн болон ажлын байранд нь буюу байгууллагын түвшинд зохион байгуулдаг (БШУ-ы сайдын А/287 дугаартушаал, 2013).

Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт нь үндэсний хэмжээнд багшийн мэргэжил дээшлүүлэх чиг үүрэг бүхий сургалт арга зүйн байгууллага бөгөөд Аймаг, нийслэлийн боловсролын газар, нийслэлийн дүүргийн боловсролын хэлтэс нь тухайн нутаг дэвсгэрийн цэцэрлэг, сургуульд удирдлагын болон мэргэжлийн туслалцаа үзүүлэх, боловсролын байгууллагын удирдах ажилтан, багш, иргэнд боловсрол, мэргэжил эзэмших, мэргэшлээ дээшлүүлэх судалгаа, шинжилгээ эрхлэхэд нь туслах чиг үүргийг хэрэгжүүлж байна (БШУ-ны сайдын А/315 дугаар тушаал, 2013).

166

Зураг 3.4.88. Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх сургалтын зохион байгуулалтын хэлбэр (2019 оны байдлаар)

Зураг 3.4.89. ЕБС-ийн багш нарын мэргэжил дээшлүүлсэн байдал (2017-2018)

Англ

и хэл

Бага а

нги

Биеийн т

амир

Биологи

Газа

рзүй

Дуу

хөгж

им

Мате

мати

к

Монго

л хэл

, уран з

охиол

Мэд

ээлэл

зүй

Орос

хэл

Физи

к

Хими

Түүх,

нийгэ

м

Дүр

слэх

урлаг,

техн

ологи

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

18

.5

14

.1

13

.2

22

.4

19

.3

0.8

15

.8 19

.1

25

.3

12

.1

20

.3

15

.3 18

.4

13

.7

10

.8

10

.5

9.3 1

1.6

9.9

7.7 1

0.2

11

.0

9.5 1

0.9

11

.1

11

.6

11

.0

10

.0

0.1

0.3

0.7

0.1

0.5

0.6

0.8

0.1

0.1

0.1

0.1

0.1

0.1

0.2

0.1

0.0

0.4

0.3

0.3

0.4

0.0

0.3

0.5

0.6

Үндэсний үндсэн сургалт Орон нутгийнАжлын байран дахь сургалт Төрөлжсөн сургалт

Эх сурвалж БСШУСЯ-ны статистик мэдээ2017-2018 оны хичээлийн жилд мэргэжил тус бүрээр сургалтад хамрагдсан байдлыг тооцож үзвэл 9-25 хувь нь үндэсний хэмжээний үндсэн сургалтад, 8-11 хувь нь ажлын байран дахь сургалтад хамрагдсан байна. Харин орон нутгийн үндсэн сургалт болон төрөлжсөн сургалтад хамрагдсан багшийн эзлэх хувь БСШУСЯ-ны статистик мэдээгээр маш бага харагдаж байна.

ҮНДЭСНИЙ ХЭМЖЭЭНИЙ ҮНДСЭН СУРГАЛТБМДИ байгуулагдсанаар 1,5,10 дахь жилдээ ажиллаж буй багш, ажилтны үндэсний хэмжээний үндсэн сургалтыг 2013 оноос эхлэн зохион байгуулж байна. Энэ хугацаанд нийт 27499 багш үндсэн сургалтад хамрагдсан байна.

167

Зураг 3.4.90. Мэргэжил дээшлүүлэх үндсэн сургалтад хамрагдсан багш нарын тоо (2013-2017)

2013 2014 2015 2016 20170

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

954 775311 533 263

213 373

223234

246

1073

2117

12591301 1280991

1568

10861053 1340

1425

13171280 1453

3231

6258

41964401

4582

10 дахь жилийн багш5дахь жилийн багшЭхний жилийн багшУдирдах ажилтанБусад ажилтанНийт

Эх сурвалж БМДИ-ийн тайлан

Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх үндсэн сургалтад 2013-2017 онд нийт 26190 багш, ажилтан хамрагдаж нийт 7 тэрбум төгрөгийн төсөв зарцуулсан байна.

Зураг 3.4.91. Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх үндсэн сургалтын төсөв (2013-2017, сая төгрөгөөр)

2013 2014 2015 2016 2017 -

500.00

1,000.00

1,500.00

2,000.00

2,500.00

1,078.12

2,352.77

1,676.50

1,034.04 900.00

Эх сурвалж БМДИ

1,5,10 дахь жилдээ ажиллаж буй багшийн мэргэжил дээшлүүлэх үндсэн сургалтын зардлын хэмжээ буурсан үзүүлэлттэй байгаа бөгөөд 2017 онд нэг багшид ногдох сургалтын зардлын хэмжээ 2015 оныхоос 2 дахин багассан байна. Энэ нь нэг талаар батлагдсан төсвийн хүрээнд бага, зардлаар сургалт явуулахад анхаарч эхэлсэн сайн талтай ч шаардлагатай сургалтын орчин бүрдүүлэх, сургалтын хэрэглэгдэхүүн, цахим агуулга боловсруулах гэх мэт шаардлагатай хэсгүүдэд санхүүжилт олгохгүй байгаа сул талтай.

Зураг 3.4.92. Нэг багшид ногдох сургалтын зардлын хэмжээ (2013-2017)

2013 2014 2015 2016 2017 Average -

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

300,000

350,000

400,000

333,679 321,329

350,000

197,110

160,686

268,859

Эх сурвалж: БМДИ

Эхний, 5 ба 10 дахь жилийн үндсэн сургалтуудын агуулга нь боловсролын чанарын шинэчлэлийн бодлогын хэрэгжилт, мэргэжлийн онол, мэргэжлийн дидактик, сурган хүмүүжүүлэх ухаан–сэтгэл судлал болон цахим сургалт гэсэн 5 багцаар төлөвлөгддөг ба

168

сургалтыг онол, арга зүйн сургалт-семинар, лекц-мэдээлэл, практик-дадлага, туршлага хуваалцах, ярилцлага-хэлэлцүүлгийн хэлбэрээр тус тус зохион байгуулдаг.

Эхний жилийн сургалтын агуулга нь ажлын байрны тодорхойлолтод заагдсан үндсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхэд түлхүү анхаарч, багшийн сурган хүмүүжүүлэх арга барил, ажлын байранд шаардлагатай ур чадварыг дэмжихэд чиглэсэн “Албан бичиг хөтлөлт”, “Анги удирдсан багш, эцэг эхийн харилцаа” зэрэг сэдвийн багтаамж илүү төлөвлөгддөг. Гэтэл 5 дахь жилийн багшид зориулсан үндсэн сургалтын агуулга нь хүүхэд нэг бүрийг хөгжүүлэх арга, технологид суралцуулах, цаашид бие даан ажлын байран дээр өөрийгөө хөгжүүлэх арга барил эзэмшүүлэхэд илүү анхаарч, багшийн мэргэжлийн арга зүйг дэмжихэд чиглэсэн агуулга түлхүү төлөвлөгдсөн байдаг байна.

Харин 10 дахь жилдээ ажиллаж буй багшийн сургалтын хөтөлбөрийн агуулга нь багшийн мэдлэг, чадвар, арга туршлагаа хуваалцах, харилцан суралцах, дидактикийн шинэ онол, арга зүй, туршилт судалгааны ур чадвар, зөвлөн туслах арга барил эзэмшихэд чиглэсэн агуулга, арга зүйд түлхүү төвлөрдөг байна.

Багшийн үндсэн сургалтыг мэргэшлийн 15 чиглэлээр ажилтны үндсэн сургалтыг сургалтын менежер, нийгмийн ажилтан, арга зүйч, захирал, эрхлэгч, номын санч, эмч дотуур байрны багш, согог зүйч зэрэг зорилтод бүлэг бүрийн ажил, үүргийн чиглэлээр тус тус зохион байгуулж байна.

Орон нутгийн үндсэн сургалтыг Нийслэлийн боловсролын газар, аймгийн БСУГ-ууд зохион байгуулдаг ба тэдгээрийн сургалтын хөтөлбөр, агуулга, арга зүй ялгаатай байна. 2014 онд орон нутгийн БСУГ-уудын үндсэн сургалтын хөтөлбөрийг БМДИ-д хүргүүлэн хөтөлбөрөө баталгаажуулах ажил хийх оролдлого хийсэн боловч энэ ажлыг амжилттай хэрэгжүүлж чадаагүй байна. Нөгөө талаар орон нутгийн үндсэн сургалтын талаарх тайлан мэдээг улсын хэмжээнд нэгтгэж багшийн хөгжих хэрэгцээ, хөгжлийн үе шатуудыг тодорхойлоход хэрэглэхгүй байна.

ТӨРӨЛЖСӨН СУРГАЛТБагшийн мэргэжил дээшлүүлэх төрөлжсөн сургалтыг БМДИ, аймаг, нийслэлийн боловсролын газрууд зохион байгуулахаас гадна багш бэлтгэдэг их, дээд сургуулиуд, төрийн болон төрийн бус байгууллага, иргэд өөрсдийн санаачилгаар зохион байгуулдаг.

Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх төрөлжсөн сургалтын зорилго нь боловсролын бодлого, чиглэлийг таниулах, хэрэгжүүлэх арга зам болон мэргэжлийн тусгай дидактикийн ур чадварт суралцах, хувь хүний хөгжил, мэдлэг ур чадварыг дэмжихэд орших ба БМДИ нь БСШУСЯ, боловсролын мэргэжлийн байгууллага, хөтөлбөрийн багуудтай хамтран жил бүр төрөлжсөн сургалт зохион байгуулдаг.

169

Зураг 3.4.93. Үндэсний хэмжээний төрөлжсөн сургалтад хамрагдсан багш, ажилтны тоо (2013-2017)

2013 2014 2015 2016 20170

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

23871

13922

4359

4,203

13,177

19,474

17,744

862

28074

13177

19474

31666

5221

Төрөлжсөн сургалтБага дунд, боловсролын хөтөлбөрийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх чиглэлээрБүгд

Эх сурвалж: БМДИ-ийн тайланБМДИ нь 2013 онд “Хүүхэд нэг бүрийг хөгжүүлэх арга зүй, технологи”-ийг 23,871 багш, ажилтанд зориулан зохион байгуулсан бол 2013-2017 онуудад жил бүр Бага дунд, боловсролын хөтөлбөрийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх чиглэлээр “Үндэсний хэмжээнд бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын цөм хөтөлбөр хэрэгжүүлэх арга зүйн сургалт”-48,671, “Боловсролын газрын мэргэжилтэн, лаборатори сургуулийн удирдах ажилтны сургалт”-1205, “Лаборатори сургуулийн багш нарт хөтөлбөр хэрэгжүүлэх арга зүйн сургалт”-4324 багш ажилтныг хамруулан зохион байгуулахаас гадна нийт 220 сургуульд Мониторинг, зөвлөн туслах үйл ажиллагааг БШУЯ, БХ, Хэрэгжилтийн багтай хамтран БСШУСЯ-ны төсөв, Германы хамтын ажиллагааны нийгэмлэг, ТХБ төслийн дэмжлэгтэйгээр зохион байгуулсан байна.

2013 онд батлагдсан “Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх журам” (БШУ-ы сайдын А/287 дугаартушаал, 2013) шинэчлэгдэн батлагдсанаар төрийн болон төрийн бус байгууллага, иргэдийн боловсруулж ирүүлсэн хөтөлбөрт сургалт явуулах эрх олгох ажлыг 2014 оноос эхлэн БМДИ хариуцдаг болсон.

БМДИ нь 2014-2018 онд давхардсан тоогоор нийт 495 хөтөлбөрт дүгнэлт гаргаж 339 хөтөлбөрт эрх олгосон байна. Эдгээр хөтөлбөрүүдийг ижил шалгуураар үнэлж дүгнэлт гаргадаг боловч эрх олгогдсон хөтөлбөрийн тоо буурсан нь шаардлага хангасан хөтөлбөрийн тоо цөөн байгааг илтгэж байна.

Зураг 3.4.94. Төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөрийн тоо (2014-2018)

2014 2015 2016 2017 20180

20

40

60

80

100

120

140

3526

3227

2028

21 21 2016

136

86

120

86

67

84

7163 62 59

Ирүүлсэн байгуллагын тоо

Батлуулсан байгууллагын тоо

Ирүүлсэн хөтөлбөрийн тоо

Баталсан хөтөлбөрийн тоо

Эх сурвалж БМДИ-ийн тайлан

Эдгээр хөтөлбөрүүдийг сургалтын агуулга, хөтөлбөрийн нэрээр ангилж үзвэл хүүхэдтэй ажиллах арга зүй, багшийн хөгжил, сургалтын арга зүй, технологи, тухайн судлагдахууны мэргэжлийн онол, арга зүйн сургалтууд хамгийн олон давтагдаж байна. Гэвч эдгээр хөтөлбөрүүдээр багш нарт сургалт зохион байгуулсан эсэх, сургалтад хамрагдсан багшийн тоо, давтамж гэх мэт нэгдсэн мэдээлэл байхгүй тул багш, ажилтны хөгжлийн

170

хэрэгцээ, төрөлжсөн сургалтын хэлбэрээр багш нарын мэргэжил дээшлүүлж буй байдлыг тодорхойлох боломжгүй байлаа.

МХХТ БОЛОН ОНЛАЙН СУРГАЛТМонгол Улсын Боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөөний дагуу хэрэгжүүлэх арга хэмжээнд а) Багш нарт компьютерийн хэрэглээний програмын боловсрол эзэмшүүлэх, б) Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэхэд МХХТ-ийг өргөн ашиглахад зориулсан иж бүрэн хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөсөн байсан бол Бага, дунд боловсролын салбарт 2015 он хүртэлх хугацаанд мэдээллийн технологийг нэвтрүүлэх үндсэн чиглэл (БСШУ-ы Сайдын 2006 оны 450 дугаар тушаал, 2006)-д хүний нөөцийн хөгжлийн талаар “Мэдээллийн технологийн хөгжлөөс мэдлэг чадварын хувьд хоцрохгүйгээр өөрийгөө хөгжүүлж, сургалтад мэдээллийн технологийн ололтыг ашиглах чадвартай багшлах боловсон хүчинтэй болох” гэсэн зорилт дэвшүүлсэн байна.

2013 оноос БМДИ нь эхлэн сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багшийн мэргэжил дээшлүүлэх үндэсний хэмжээний үндсэн сургалтыг танхимын, зайн, онлайн сургалтын хосолсон хэлбэрээр зохион байгуулах эрх зүйн орчин баталгаажиж сургалт онлайн хэлбэрээр явагдаж эхэлсэн Тухайлбал, үндсэн сургалтын 5 өдрийн 0.5-1 өдрийн МХХТ-ийн сургалтад зориулдаг бөгөөд энэ сургалтад хамрагдсан хүний тоог хөтөлбөр бүрээр ялгаж Зураг 2.5.16-д үзүүлэв..

Үндсэн сургалтын танхимын сургалтын агуулгын 10-30 хувийг МХХТ-ийг хэрэглэх арга зүйн агуулга эзэлдэг. Танхимын сургалт 5 хоног, онлайн сургалт 45 хоног гэсэн бүтэцтэйгээр анх явуулж эхэлсэн бол 2017 оноос үндсэн сургалтын танхимын 5, онлайн 30 хоногийн сургалт зохион байгуулж байна.

Зураг 3.4.95. МХХТ–ийн сургалтад хамрагдсан багш, ажилтны тоо (2013-2018)

2013 2014 2015 2016 2017 20180

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9911728

1158 1256 1489 1668

1073

2409

1444 12811622

1939

1755

1559 1369

1809

2531

775

628 947

681

904206

381 527

Захиалгат сургалт

Удирдах ба бусад ажилтан

Эхний жилдээ ажиллаж буй багш

5 дахь жилдээ ажиллаж буй багш

10 дахь жилдээ ажиллаж буй багш

Эх сурвалж: БМДИ-ийн тайланҮндсэн сургалтад хамрагдаж буй бүх мэргэжлийн багш нарт Мэдээллийн технологийн хэрэглээний анхан шатны сургалт, Онлайн сургалтад хэрхэн хамрагдах арга зүйн сургалт явуулахаас гадна зарим мэргэжлийн багш нарт Интернетийн орчинд Google бүлгэм үүсгэх, хамтарч ажиллах арга, Youtube хуудсанд бичлэг оруулах, түүнийг бусдад түгээх арга, бичлэг засварлах,бичлэг татах, Онлайн асуулга (google form) бэлтгэх, авах, боловсруулах арга, Геогебра /geagebra/ сургалтын програм ашиглах арга зүй, Moodle cистемийг суулгаж, сургалтад ашиглах, Нээлттэй эхийн Gimp програмыг суулгах хэрэглэх арга зүй, Нээлттэй

171

эхийн inkscape програмыг суулгах, хэрэглэх арга зүй, Musescore хөгжмийн ноот бичих програмыг суулгах, хэрэглэх арга зүй, Movie maker бичлэг засварлах, эвлүүлэг бэлтгэх програмыг суулгах, хэрэглэх арга зүй гэсэн агуулгаар сургалт явуулжээ. Жил бүр багш нарын 20 хүртэлх хувьд МХХТ-ийг сургалт, үйл ажиллагаандаа хэрэглэх арга зүйн сургалтыг тодорхой хэмжээгээр явуулж байгаа ч энэ нь богино хугацаанд бага агуулгаар явагддаг тул нийт багш нарын МХХТ-ийг ашиглах чадварыг дээшлүүлэх хангалттай дэмжлэг болж чадахгүй байна. Нөгөө талаар багшийн мэргэжил дээшлүүлэх үндсэн сургалтад 1,5,10 дахь жилдээ ажиллаж буй багш нар хамрагддаг тул 11 ба түүнээс дээш жил ажиллаж буй багш нарын сурах хэрэгцээ бүрэн хангагдаж чадахгүй байна.

Онлайн сургалтыг нээлттэй эхийн MOODLE системийг ашиглан esurgalt.itpd.mn явуулдаг. Уг онлайн системд багшийн мэргэжлийн чиглэлийн дагуу курсуудыг БМДИ-ийн арга зүйчид удирдан хөтөлдөг.

Зураг 3.4.96. БМДИ-ийн онлайн сургалтын систем дэх виртуал анги, суралцагчдын тоо (2014-2018)

2014 2015 2016 2017 20180

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

0

20

40

60

80

100

120

140

160

984

7246

12081

5601

6860

24

140

94

117

145

Онлайн сургалтад хамрагдсан оролцогчдын тоо

Виртуаль ангийн тоо

Эх сурвалж: БМДИ-ийн тайланМөн орон нутгийн Боловсрол, соёл, урлагийн газрууд, багш бэлтгэдэг их дээд сургуулиуд, төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх нэгжүүд, төрийн бус байгууллагууд үндэсний, орон нутгийн, байгууллагын түвшинд багшийн хөгжлийг дэмжих олон төрлийн сургалтын тодорхой хувийг МХХТ-ийн сургалтууд эзэлж байна.

Тухайлбал, сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, ажилтанд сургалт явуулах эрх олгогдсон байгууллагуудын МХХТ–ийн агуулга бүхий хөтөлбөрийг харвал дараах хөтөлбөрүүд батлагдсан байна. Идэвхтэй сургалтын аргаар баримтат кино аудио, видео материалыг хичээлд ашиглах

нь Сургалтын цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх арга зүй (БМДИ-ийн захирлын А/46 дугаар

тушаал, 2018) Бага боловсролын багшийн мэргэжлийн хөгжлийг дэмжих сургалтын хөтөлбөр (МХХТ-

ийг багшлахуй болон суралцахуйд) (БМДИ-ийн захирлын А/34 дүгээр тушаал, 2017) Хан академийг сургалтад ашиглах нь Веб хөгжүүлэлт түүнийг сургалтад хэрэглэх арга зүй Цахим хичээл бэлтгэх арга зүй (БМДИ-ийн захирлын А/34 дүгээр тушаал, 2017) Дизайн технологийн хичээлд зураг зүй дизайны агуулгыг интеграцчилан мэдээллийн

технологи ашиглах нь Ухаалаг гар утсыг сургалтад ашиглах нь (БМДИ-ийн захирлын А/27 дугаар тушаал,

2015) Үүнээс гадна Монгол Улсад сургалт явуулах тусгай зөвшөөрөл бүхий сургалтын төвүүдэд багш нар өөрсдийн санаачилгаар сургалтад хамрагдах боломжтой байдаг.

172

БАГШИЙН ХӨГЖИЛ БА МЭРГЭЖИЛ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ СУРГАЛТ, ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХЭРЭГЦЭЭ

ҮНДСЭН СУРГАЛТЫН АГУУЛГЫН ХЭРЭГЦЭЭҮндэсний хэмжээний үндсэн сургалтын агуулгын хэрэгцээний судалгаа (БМДИ, 2018)-ны асуулгад 25 судлагдахууны нийт 947 багш, ажилтан оролцжээ. Судалгаанд оролцогчдоос гаргасан саналуудыг агуулгаар ангилвал дараах 4 чиглэлийн хүрээнд хамаарч байсан байна. Үүнд:

1. Тухайн мэргэжлийн шинжлэх ухааны орчин үеийн шинэлэг онол, хандлага Судалгаанд оролцогчдын саналаас үзэхэд тухайн мэргэжлийнхээ шинэлэг онол, хандлага, шинэ нэр томъёо, ойлголт, ухагдахууны талаар мэдэх, сургалтандаа тусгах хэрэгцээ шаардлага байгаагаа илэрхийлсэн байна.

2. Арга зүй, ур чадварСудалгаанд хамрагдсан 3 зорилтот бүлгийн 23 судлагдахууны оролцогчдын олонх нь заах арга зүйгээ сайжруулах, сургалтын идэвхтэй, шинэлэг аргуудаас суралцах, сургалт, үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэх хэрэгцээ, шаардлага байгаагаа илэрхийлсэн байна. Мөн арга зүй, ур чадвараа хөгжүүлэхийн тулд бусад багш нартайгаа өргөн хүрээнд хамтран ажиллах, багаар ажиллах чадварт суралцах шаардлагатай байгаагаа дурджээ.

3. Хувь хүний хөгжил, менежментАсуулга судалгаанд оролцогчдын олонх нь цагийн менежмент, төлөвлөлтөө сайжруулан ажлын ачааллаа тэнцвэржүүлэх, гадаад хэлний мэдлэгээ дээшлүүлэх, Мэдээлэл харилцааны технологийн мэдлэг, ур чадвараа нэмэгдүүлэх нь багш, ажилтны хувь хүний хөгжил, менежментийн хамгийн гол хүчин зүйл гэж үзсэн байна.

4. Мэдээлэл харилцааны технологиСудалгаанд оролцогчдын саналаас үзэхэд олонх нь МХТ-ийн суурь чадваруудыг эзэмших хэрэгцээ, шаардлага байгаагийн зэрэгцээ судлагдахууны онцлогтой программууд болон цахим хичээл, хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх программуудыг хэрэглэх чадвараа дээшлүүлэх хэрэгцээ байгаагаа илэрхийлсэн байна.

Асуулга судалгаанд оролцогчдоос дээрх 4 чиглэлийн хүрээнд гарсан саналуудыг 23 судлагдахуун, 3 зорилтот бүлэг /1,5,10 дахь жил/ тус бүрээр нь хамгийн олон давтагдсан буюу хамгийн хэрэгцээтэй гэж үзсэн агуулгаас нь эхлэн эрэмбэлж хавсралтад тусгав.

ТЭГШ ХАМРУУЛАН СУРГАХ АРГА ЗҮЙ, УР ЧАДВАРМонгол дахь Хүүхдийг Ивээх Сангийн захиалгаар Хараат Бус Судалгааны Хүрээлэнгээс 2018 онд хийсэн “Монгол Улсын хүүхэд бүрийг боловсролд тэгш хамруулах зарчмыг дэмжих нь – Хэрэгцээ тодорхойлох судалгаа”-ны тайланд ТХХ55-ийг үр дүнтэй тэгш хамруулан сургахад багш, боловсон хүчний бэлтгэгдсэн байдал чухал хүчин зүйл болдог бөгөөд судалгаанд хамрагдсан багш нараас ТХХ-тэй ажиллахад бэлэн эсэхийг тодруулахад “дунд” болон “хангалтгүй” гэсэн үнэлгээг дийлэнх нь өгч байжээ.

55 Уг судалгаанд тусгай хэрэгцээтэй хүүхэд (ТХХ) гэх нэр томьёог ашигласан байх ба төслийн хүрээнд боловсролын тусгай хэрэгцээтэй хүүхдийн ангиллыг дараах байдлаар авч үзсэн: Хараа, сонсгол, хөдөлгөөн, хэл яриа, оюуны бэрхшээл, аутизмийн хүрээний эмгэг, суралцахуйн бэрхшээл, анхаарлын дутмагшил, хэтхөдөлгөөнтөх эмгэг, сургууль завсардсан хүүхдүүд (тайлангийн 8 т)

173

Зураг 3.4.97. Багш нар ТХХ-ийн талаарх өөрийн мэдлэг чадвараа үнэлсэн байдал (2018)

Эх сурвалж. “Монгол Улсын хүүхэд бүрийг боловсролд тэгш хамруулах зарчмыг дэмжих нь – Хэрэгцээ тодорхойлох судалгаа”-ны тайлангаас

Эдгээрээс оролцогчдын хувьд хамгийн их буюу 60-аас дээш хувь нь санал нийлсэн нь дараах бэрхшээл байна. Үүнд: ТХХ-ийг сургах, инклюсив боловсролын аргачлал, аргазүй, модуль, хөтөлбөр дутмаг-

81.3 хувь ТХХ-тэй ажиллах багш нарын мэдлэг, чадвар, туршлага сул-70.1 хувь, ТХХ-ийн талаарх хөгжлийн бэрхшээлгүй хүүхдүүдийн эцэг эхийн ойлголт дутмаг – 62.1

ТХХ-тэй ажиллах багш, ажилтнуудын хандлага сөрөг – 62.9 хувь нь үзжээ.

Үүнээс гадна 2017 онд тусгай сургуулийн сонсголын бэрхшээлтэй сурагчид “дохионы хэлээр хичээл зааж чадах мэргэжлийн багш нар хичээл заадаггүй”-гээс болж эсэргүүцэл гаргаж байсан. (29-р тусгай сургуулийн дүлий ба сонсголын хүнд бэрхшээлтэй сурагчид уг эсэргүүцэлд оролцсон) Тус эсэргүүцлийн мөрөөр багш нарт 10 хоногийн эрчимжсэн сургалт зохион байгуулсан ба гол зорилго нь 29-р тусгай сургуулийн багш нарын шинжлэх ухааны хичээлүүдийг дохионы хэлээр заах чадварыг дээшлүүлэхэд чиглэсэн бөгөөд уг сургалтад тус сургуулийн 88 багш, удирдах ба туслах ажилтнууд хамрагдсан байна. (Боловсролынхүрээлэн, 2019)

ХОС ХЭЛНИЙ СУРГАЛТЫН БАГШ НАРБСШУСЯ-ны харьяа БХ-ийн Үндэсний цөөнх болон гадаад дахь Монгол хүүхдийн боловсролын судалгааны секторээс 2013-2017 онд цуглуулсан мэдээллээс үзэхэд угсаатны ялгаатай бүлгийн хүүхдэд хичээл зааж буй багш нараас авсан 2017 оны сорилын үр дүнг 2013 оныхтой харьцуулахад ахисан үзүүлэлттэй байгаа бол, монгол хэлний унших чадварын сорилын гүйцэтгэл буурсан үзүүлэлттэй байна.

Хүснэгт 3.4.57. Багшийн унших, бичих, хэл зүйн мэдлэг, чадварын сорилын харьцуулсан гүйцэтгэлийн хувь (2013 ба 2017)

Сорил Нийт гүйцэтгэлҮүнээс

Унших БичихХэл зүй, зөв бичих

дүрмийн сорил2013 2017 2013 2017 2013 2017 2013 2017

Казах хэл 48,6 62 - 77 - 43 48,6 67Тува хэл 25 77,8 - 80,6 - 85,7 25 67,1

Монгол хэл 44,7 43,6 58,6 40,8 34,8 46,5 40,8 65,2

174

МХХТ-ИЙГ СУРГАЛТ, ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНДАА АШИГЛАХ ЧАДВАРБага, дунд боловсролын үйлчилгээг чанартай хүргэх, техник технологийн хурдацтай хөгжил, 21 зууны багшид тавигдах шаардлага гэх мэт олон улсын чиг хандлагыг дагаж багш нарын МХХТ-ийг ашиглах чадвар өндөр байх шаардлага цаг үргэлж тавигдаж ирсэн билээ. ЮНЕСКО-ийн Ази, Номхон далайн бүс нутгийн товчоо, БНСУ-ын Итгэлцлийн сантай хамтран хэрэгжүүлэх “Ази, Номхон далайн бүс нутагт цахим иргэний боловсролыг дэмжих үндэсний чадавхыг бэхжүүлэх” төсөлд Монгол улсыг хамруулахаар болж БСШУС-ын Сайдын 2018 оны А/153, A/209 дүгээр тушаалаар “Ерөнхий боловсролын сургуулийн багш нарын мэдээлэл, технологийн ур чадварын стандартын төсөл боловсруулах ажлын хэсэг” байгуулагдан ажиллаж байна. Уг стандарт нь 2019 онд батлагдан гарч цаашид ЕБС-ийн багш болон их дээд сургуулийг ЕБС-ийн багш мэргэжлээр төгсгөгчдийн МХХТ-ийг ашиглах чадварын стандартыг нэвтрүүлэх үе шаттай ажлууд хийгдэхээр төлөвлөгдөж байна.

ЕБС-ийн багш нарын МХХТ-ийг ашиглах чадварын стандарт хэрэгжүүлэхэд бэлэн байдлын (UNESCO, 2018) судалгаанд оролцогчид МХХТ-ийн өөрийн чадварыг 1-7 оноогоор үнэлсэн ба 7 оноо хамгийн өндөр чадамжийг илэрхийлнэ.

Зураг 3.4.98. ЕБС-ийн багшийн МХХТ ашиглах чадварын өөрийн үнэлгээ: Сургуулийн байршлаар (1-7 оноо, 2018)

Мэдээллийн технологийн

үндэс (Компьютерийн

хэрэглээ)

Мультимедиа хэрэглэгдэхүүн боловсруулах

Интернет хэрэглээ

Сургалтад буюу багшлахуйн

үйлдээ МХХТ хэрэглэх

Дижитал бүтээлч хамтын

ажиллагаа

Мэргэжлийн ур чадвараа

дээшлүүлэх, багшийн

мэргэжлийн хөгжилд МХХТ

хэрэглэх

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

5.24.4

5.2

4.3 4.34.7

Ерөнхий дундаж НийслэлАймгийн төв Сум

МХХТ-ийн ашиглах чадварын үнэлгээг харахад мэдээллийн технологийн үндэс, интернет хэрэглээний чадвар бусад хэсгүүдээс илүү сайн байгаа нь байнгын хэрэглээтэй холбоотой, харин мультимедиа хэрэглэгдэхүүн боловсруулах, сургалтад буюу багшлах үйлдээ МХХТ хэрэглэх, дижитал бүтээлч хамтын ажиллагааны чадварууд дундаж үзүүлэлттэй байна. Байршлын хувьд нийслэлийн багш нарын чадвар орон нутгийн багш нараас илүү, орон нутаг дахь аймгийн төвийн багш нар сумын сургуулийн багшаас илүү өндөр байгаа нь дээрх графикаас харагдаж байна.

175

Зураг 3.4.99. ЕБС-ийн багшийн МХХТ ашиглах чадварын өөрийн үнэлгээ: Насаар (1-7 оноо, 2018)

Мэдээллийн технологийн

үндэс (Компьютерийн

хэрэглээ)

Мультимедиа хэрэглэгдэхүүн боловсруулах

Интернет хэрэглээ

Сургалтад буюу багшлахуйн

үйлдээ МХХТ хэрэглэх

Дижитал бүтээлч хамтын

ажиллагаа

Мэргэжлийн ур чадвараа

дээшлүүлэх, багшийн

мэргэжлийн хөгжилд МХХТ

хэрэглэх

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

5.24.4

5.2

4.3 4.34.7

Ерөнхий дундаж 30 түүнээс доош 31-4041-50 51 түүнээс дээш

Багшийн МХХТ ашиглах чадвар нь насны бүлгээс урвуу хамааралтай буюу насны бүлэг залуужих тусам МХХТ ашиглах чадвар нэмэгдэж байгаа нь харагдаж байна. Энэ нь МХХТ-ийн хөгжил, их дээд сургуулиудын тус хичээлийг судлах агуулгын хүрээ төдийгүй цаг үеийн хөгжилтэй зайлшгүй холбогдож байна.

Мэдээллийн технологийн үндэс (Компьютерийн хэрэглээ), интернет хэрэглээний чадваруудын дундаж үнэлгээ 5-аас дээш үзүүлэлттэй байгаа нь багш нарын Office-ийн өргөн хэрэглээний болон вэб, нийгмийн сүлжээ, сургалтын цахим материалын хэрэглээний мэдлэг чадвар харьцангуй сайн байгааг илтгэж байна.

Нөгөө талаар мультимтедиа хэрэглэгдэхүүн боловсруулах, сургалтад буюу багшлахуйн үйлдээ МХХТ хэрэглэх, дижитал бүтээлч хамтын ажиллагаа, мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлэх, багшийн мэргэжлийн хөгжилд МХХТ хэрэглэх чадваруудын дундаж оноо 5 хүрэхгүй байгаа нь энэ чиглэлээр багш нарыг илүү сайн хөгжүүлэхэд анхаарч, багшийн мэргэжил дээшлүүлэх сургалт, үйл ажиллагааны хөтөлбөр, агуулгад тусгах шаардлагатайг харуулж байна.

Зураг 3.4.100. ЕБС-ийн багш хичээл заахдаа МХХТ ашигладаг цагийн эзлэх хувь (2018)

249; 13%

536; 28%

354; 18%

198; 10%

86; 4%

12; 1%

482; 25%

10%-с бага10-30%31-50%51-70%71-100%Би МХТ-ийг ашигладаггүйХариулаагүй

Та дунджаар хичээлийн цагийн хэдэн хувийг МХХТ-ийг ашиглан заадаг вэ? Гэсэн асуултад судалгаанд оролцсон 1917 багшийн 13 хувь нь хичээлийн 10-аас бага хувьд, 28 хувь нь хичээлийн 10-аас 30 хувьд, 19 хувь нь 31-ээс 50 хувьд, 10 хувь нь 51-ээс 70 хувьд, 4 хувь нь 71-ээс 100 хувьд гэж хариулжээ. Харин МХХТ-ийг хичээлдээ ашигладаггүй гэж 1 орчим хувь нь хариулжээ. Судалгаанд оролцогчдын 25 хувь нь уг асуултад хариулаагүй

176

байна. Судалгаанд оролцсон багш нарын 70 гаруй хувь нь МХХТ-ийг хичээл сургалтдаа тодорхой хэмжээгээр ашиглаж байгааг энэхүү хариулт харуулж байна.

Өөрийн мэргэжил дээшлүүлэх хэрэгцээнд тулгуурлан дараах жагсаалтыг дараалуулна уу гэсэн асуултын үр дүнг эрэмбэлж үзвэл: 1. Суралцахуйн мультимедиа материал бэлтгэх2. МХХТ-ийг ашиглан шинэлэг арга зүй боловсруулах (төсөлд суурилсан суралцахуй,

компьютер ашигласан хамтын суралцахуй гэх мэт)3. Сургуулийн систем4. Суралцагчийн үнэлгээнд МХХТ-ийг ашиглах5. МХХТ-ийг өөрийн судлагдахууны тодорхой нэгэн хэсэгтэй хамтатгах6. Багшлахуй болон суралцахуйд сошиал сүлжээг ашиглах7. МХХТ-ийг судлагдахууны хувьд заах8. Интернет орчноос материал олох, өөрчлөх, үнэлж дүгнэн ашиглах9. Анхан шатны МХХТ мэдлэг (текст боловсруулалт, презентаци үзүүлэн бэлтгэл,

хүснэгттэй ажиллах гэх мэт)

Асуултын хариултыг боловсруулалт хийж хэрэгцээтэй сургалтаас эрэмбэлэхэд багш нарт хамгийн эрэлт хэрэгцээтэй гурван сургалт нь “Суралцахуйн мультимедиа материал бэлтгэх”; “МХХТ-ийг ашиглан шинэлэг арга зүй боловсруулах (төсөлд суурилсан суралцахуй, компьютер ашигласан хамтын суралцахуй гэх мэт)”; “Сургуулийн систем” гэсэн сургалтууд байна. Мөн түүнчлэн “Суралцагчийн үнэлгээнд МХХТ-ийг ашиглах”, “МХХТ-ийг өөрийн судлагдахууны тодорхой нэгэн хэсэгтэй хамтатгах”, “Багшлахуй болон суралцахуйд сошиал сүлжээг ашиглах”, “МХХТ-ийг судлагдахууны хувьд заах”, “Интернет орчноос материал олох, өөрчлөх, үнэлж дүгнэн ашиглах” чиглэлийн сургалт ч бас хэрэгцээтэй байна. Харин “Анхан шатны МХХТ мэдлэг олгох” сургалт хамгийн сүүлд эрэмбэлэгдэж байгаа нь багш нарын МХХТ-ийн суурь мэдлэг, чадвар харьцангуй сайн байгааг харуулж байна. Мөн түүнчлэн “бусад сургалт” гэдэгт дараах сургалтуудыг хэрэгцээтэй байна гэжээ. Үүнд: МХТ ашиглан шинэлэг арга зүй боловсруулах Цахим журнал, хувийн хэрэг хөтлөх, дүн боловсруулах арга Онлайн сургалт, МХХТ ашиглан гадаад багш болон суралцагчидтай онлайн сургалт

явуулах арга зүй Цахим хичээл бэлдэх, хөдөлгөөнт зураг, анимэйшн боловсруулах Сургалтын хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх Компьютерийн програмууд дээр чөлөөтэй ажиллах Багшлахуй болон суралцахуйд сошиал сүлжээг ашиглах, хичээлээс гадуурх ажилд

МХХТ-ийг ашиглах Боловсролын сайтуудаас мэдээлэл авах Ангийн мэдээлэл боловсруулах амар хялбар програмын хэрэглээ гэж тус тус

хариулсан байна.

БАГШИЙН МЭРГЭЖИЛ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ СУРГАЛТ, ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА БУСАД УЛС ОРОНД Ази-Номхон далайн бүсийн орнуудын ихэнх нь багшийн мэргэжил дээшлүүлэх чиглэлээр үйлчилгээ үзүүлэгч тодорхой тооны байгууллагуудтай байдаг ба боловсролын яамнаас зөвшөөрөл авдаг.

177

Харин Пакистанд багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх сургалтуудыг янз бүрийн ТББ-ууд гүйцэтгэдэг ба сургалтынх нь үргэлжлэх хугацаа болон чанар нь харилцан адилгүй байдаг. Камбожи улс нь каскад (cascade) загвараар сургалт явуулдаг. Хэдийгээр ийм загвар нь олон улс орны хувьд өртөг зардал багатай, чухал ач холбогдолтой боловч эдгээр загварууд нь ерөнхийдөө багш нар сурч мэдсэн зүйлээрээ дадлага хийх боломжийг олгодоггүй бөгөөд суралцаж буй сургагч багш нар шаардлагатай ур чадварыг олж авч байгаа, бусдад ойлгомжтой, үр дүнтэй зааж чадах эсэх нь эргэлзээтэй байдаг (UNESCO Bangkok Office, 2015)

Өгөгдсөн нотолгоонуудаас харахад багш нар сурагчдын сурлагын амжилтыг тодорхойлогч чухал хүчин зүйл бөгөөд багшийн мэргэжил, чадварыг дээшлүүлэх өндөр чанартай сургалт зохион байгуулахад чиглэсэн хүчин чармайлт гаргах хэрэгтэй байна (OECD, 2015[1]) (Stigler and Hiebert, 1999[2]). (OECD, 2018)

“Багш нарын чанарыг зөвхөн багшийн чадвараар бус харин тэдний ажиллаж буй орчноор тодорхойлдог” (ЭЗХАХБ, 2005 [1]). “Боловсролын тогтолцооны чанар нь багшийн чанараас хэтэрдэггүй бөгөөд багшлах болон багшийн чанар нь ажлын байрны чанар, багшийн сонгон шалгаруулалтын чанар, боловсролын чанар, багшийн ажил мэргэжлийн чанар, багшийн үнэлгээний чанар зэргээс хэтрэхгүй байдаг ” (Schleicher, 2011[22]).

“Боловсролын тогтолцооны чанар нь багш нарынхаа чанараас хэтрэхгүй, багш нарын чанар нь сургуулиудын ажиллах орчны чанар болон багш нарыг дэмжих арга хэрэгслийн чанараас хэтрэхгүй” (ЭЗХАХБ, 2013 [23]).

Багш нь насан туршийн суралцагч, сурч мэдэхийг эрмэлзэгч байх ёстой. PISA – ийн өндөр үзүүлэлттэй улс орнуудад багшийн хөгжлийн гурван элемент түгээмэл байдаг. Багш мэргэжлээр суралцагч нь заавал сургуулийн орчинд сургалтын дадлага хийх хугацааг зааж өгсөн байдаг, сургуулийн орчинд сургалт, семинаруудыг зохион байгуулах гэх мэт багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх олон янзын боломжуудыг бий болгосон байдаг ба багшийн тасралтгүй хөгжилд хүчтэй анхаарал хандуулж сургуулийн практиктд тулгуурласан хууль тогтоомж, багш нарын үнэлгээний мехнанизм бий болгосон байдаг. (OECD, PISA, 2018)

PISA дахь өндөр үзүүлэлт бүхий улс орнуудад заавал хамрагдах сургалт болон сургалтын хугацааг урьдчилан тогтоодог бөгөөд багш нарын мэргэжил дээшлүүлэхэд чиглэсэн сургуулиас зохион байгуулсан семинар зэрэг олон төрлийн боломжуудыг бий болгох, багш нарын үнэлгээний механизмыг хуульчлах эсвэл сургуулийн практикт тулгуурлан багш нарын тасралтгүй хөгжилд гол анхаарлаа хандуулдаг.

Сургуулиудад өндөр үүрэг хариуцлагыг бий болгохын тулд илүү ур чадвартай удирдлагын баг, хүчтэй дэмжлэг шаардлагатай байгаа нь тодорхой байна. Энэ нь багшид чиглэсэн бодлого цаг үргэлж өөрчлөгдөхгүй байх, шинэчлэл хийхэд багш нарын ажлын олон талын хүрээн дэх ачааллыг авч үзсэн системтэй арга замыг үргэлж эрэлхийлж байх зэргийг харуулж байна. Хэдийгээр багш нарыг сонгох, хөгжүүлэх зэрэг үүрэг хариуцлага нь ихэвчлэн сургуулиудад хамаардаг ч төв, орон нутгийн эрх бүхий байгууллагууд нь багш нарын нөөцийг сургуулиудад хангалттай, тэгш хуваарилахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

TALIS –ийн үр дүнд багшийн мэргэжил дээшлүүлэх үйл ажиллагаанаас тэдэнд эерэг нөлөө үзүүлсэн агуулгуудыг дараах зурагт харуулжээ. (Судалгаа хийгдсэн 12 сарын

178

хугацаанд дараах агуулгын хүрээнд мэргэжил дээшлүүлэх сургалтанд хамрагдаж энэхүү мэргэжил дээшлүүлэх сургалт нь тэдний багшлах үйл ажиллагаанд дунд болон их хэмжээгээр нөлөөлсөн гэж үзсэн бага, дунд боловсролын системийн багш нарын хувь)

Зураг 3.4.101. Багшлах үйл ажиллагаан дахь эерэг үр нөлөө

Дээрх зурагт мэргэжил дээшлүүлэх үйл ажиллагаанд хамрагдсан багш нарын ихэнх нь буюу 73% нь мэргэжлийн мэдлэг, чадвар, 68% нь багшлах, сурган хүмүүжүүлэх ур чадвар олгох сургалтуудад хамрагдсан байна. Харин цөөн хэсэг нь ирээдүйн ажил мэргэжилд хэрэг болох хөрвөх (дунджаар 21%), олон үндэстний соёлын орчинд багшлах (дунджаар 16%), сургуулийн удирдлага, менежментийн сургалтууд (дунджаар 18%) –д хамрагдсан гэж хариулжээ. Хэдийгээр бага байгаа ч сургуулийн менежметтэй холбоотой (76%), тусгай хэрэгцээтэй суралцагчдад заах 77% ), олон үндэстний болон олон хэлний түвшинд заах (77%) сургалтад хамрагдсан багш нарын дундажаар багш нарын дөрөвний гурваас илүү нь эдгээр сургалтыг багшлах үйл ажиллагаанд эерэг нөлөө үзүүлдэг гэж тодорхойлсон байна. (OECD, 2018)

Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх хэрэгцээг TALIS судалгааны хариултад үндэслэн дараах зурагт харуулжээ.

179

Зураг 3.4.102. Багшийн мэргэжлийн хөгжлийг хангах хэрэгцээ

Эх сурвалж: OECD, 2013Тайлбар: “Тусгай хэрэгцээт суралцагч” гэдэг нь олон улсын түвшинд тийм ч сайн тодорхойлогдоогүй боловч энэ хүрээнд албан ёсоор бие бялдар, сэтгэхүй, сэтгэл зүйн хувьд хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж тодорхойлогдсон хүмүүсийг сургахад чиглэсэн тусгай хэрэгцээг авч үздэг. Ихэнх тохиолдолд тусгай хэрэгцээтэй сурагчдыг сургахад төрийн болон хувийн зүгээс нэмэлт нөөц шаардлагатай болдог (боловсон хүчин, материал,санхүү). “Гоц ухаантай суралцагч” гэсэн ойлголтыг энд ашигласан тодорхойлолтын хүрээнд тусгай хэрэгцээтэй гэж үздэггүй. Зарим багш нар бүх сурагчдад өөрийн гэсэн өвөрмөц суралцах чадвар байдаг гэж үзэн тэдэнд тусгай сургалтын хэрэгцээ шаардлагатай гэж үздэг. Тийм учраас албан ёсны тодорхойлолтыг дээр дурьдсан болно.

Судалгаанд хамрагдсан багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх хэрэгцээг эрэмбэлсэн байдлаас харахад тусгай хэрэгцээт боловсрол шаардлагатай хүүхдүүдэд заах, сургалтад МХХТ-ийг хэрэглэх, ажлын байран дахь шинэ технологийг хэрэглэх талаар хамгийн их хэрэгцээтэй агуулгад тусгажээ.

Ази Номхон далайн бүсийн орнуудын багш нарын эрх, статусын тухай (UNESCO BangkokOffice, 2015) тайланд багшийн мэргэжил дээшлүүлэх үйл ажиллагаатай холбоотой дараах зөвлөмжийг тусгасан байна. Үүнд: Багш нарыг үнэлэх, тэдний мэргэжил дээшлүүлэх шаардлагыг тодорхойлох

ойлгомжтой энгийн шалгуур үзүүлэлттэй багш мэргэжлийн стандарт боловсруулах Багш нарын хэрэгцээнд тулгуурласан тасралтгүй мэргэжил дээшлүүлэх шударга, үр

ашигтай системтэй байх

180

Бүх багш нарт зориулсан ажлын байрандаа мэргэжил дээшлүүлэх тогтолцоо бий болгох

Анги танхим дахь сургалтдаа шинэ арга барил нэвтрүүлэх нөхцлөөр хангасан байх Сургуулийн хэмжээнд багш нар өөр хоорондоо суралцаж, бие биенээ дэмжих

боломжтой нөхцлийг бүрдүүлэх Шинэ багш нарыг сургуулийн орчинд нэгдэж нэг хэсэг болоход нь дэмжлэг болгох

хөтөлбөр боловсруулах Мэргэжил дээшлүүлэх хөтөлбөрийн оролцоог карьер ахих үйл явцтай нь уялдуулах,

холбох Өсөж дэвших боломжоор хангасан карьерийн тодорхой замналыг бий болгох Тодорхой үүрэг хариуцлага бүхий албан тушаалуудыг бий болгох, ингэснээр

сургуулийн дотор болон гаднах аль аль статусыг хөгжүүлэхэд туслах Тодорхой үүрэг, хариуцлагатай уялдуулсан цалин хөлсний түвшинг бий болгох тухай

тус тус зөвлөмжилжээ.

3.5. Сурах бичиг, хэрэглэгдэхүүн56

Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурах бичгийн талаарх бодлого/чиглэл, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээг дараах баримт бичгүүдэд тусгасан байна. Үүнд: Боловсролын тухай хууль (2002 оны, түүнд 2006, 2012, 2015 онд нэмэлт өөрчлөлт

оруулсан)-д “цэцэрлэг, бүх шатны сургууль, боловсролын эрдэм шинжилгээ, мэргэжил, арга зүйн байгууллагыг зориулалтын ... хичээлийн хэрэглэгдэхүүн, ном, сурах бичгээр хангах ажлыг холбогдох байгууллагатай хамтран зохион байгуулах (28.1.7)” гэж боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын бүрэн эрхэд заасан бол Бага, дунд боловсролын тухай хууль (2002)-д “... сурах бичиг нь боловсролын стандарт, эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэн байна (8.1)”, “...сурах бичиг зохиох, хэвлүүлэх, түгээх ажлыг боловсролын асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний баталсан журмын дагуу зохион байгуулна (8.2)” гэж заажээ.

“Бага, дунд боловсролын сурах бичгийн талаар баримтлах чиглэл (1998)”-д сурах бичиг хангамжийн (бэлтгэх, хэвлэх, хадгалах, сурталчлах, борлуулах, хуваарилах, түгээх) шинэ тогтолцоо бий болгоход баримтлах чиглэлийг тодорхойлсон байна.

“Ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтын талаар баримтлах бодлого (2006)”-д “... сурах бичиг, сургалтын хэрэглэгдэхүүний агуулга, арга зүйг нээлттэй, хувилбартай, сонголттой болгох зарчмыг баримтлан шинэчлэн хөгжүүлнэ” гэсэн бодлогыг толорхойлогджээ..,

“Боловсрол” үндэсний хөтөлбөр (2010-2021)-т “-үндэсний хэмжээнд бага, дунд сургуулийн сурах бичгийн чанарын судалгаа хийж, суралцагчдыг стандартын шаардлага хангасан сурах бичгээр хангана” гэсэн зорилт дэвшүүлжээ.,

Монгол Улсын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Сургалтын стандарт, хөтөлбөр, сурах бичгийн агуулга, чанарыг дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлага, өөрийн орны түүх, соёл, өв уламжлалд тулгуурлан шинэчилнэ” (3.2.10.) гэсэн зорилгыг дэвшүүлсэн байна.

Монголын боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөөнд заасан ЕБС-д сурч буй эмзэг бүлгийн сурагчдад хичээлийн сурах бичгийг үнэ төлбөргүйгээр хэрэглүүлнэ гэсэн зорилт дэвшүүлсэн. Энэ зорилтын хүрээнд ЗГ-ын шийдвэрээр 2009 оноос эхлэн ЕБС-ийн бага ангийн бүх сурагчдад, дунд ахлах ангийн сурагчдын 40 хувьд сурах бичгийг сургуулийн номын сангаар дамжуулан үнэ төлбөргүй хэрэглүүлэх ажлыг зохион байгуулж (Монгол улсын Засгийн газрын 28 дугаар тэмдэглэл, 2009),

56 Энэ хэсгийн мэдээллийг Боловсролын суурь мэдээллийн тайлан (Боловсролын хүрээлэн, 2019)-гаас авч тусгав.

181

бага ангид хүүхэд бүрийн сурах бичгийг төрөөс хариуцаж, дунд, ахлах ангийн бүтэн өнчин, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, амьжиргааны баталгаажих түвшнээс доогуур орлоготой өрхийн болон ЕБС-д 3 буюу түүнээс дээш хүүхэд нь суралцдаг өрхийн хүүхдийн сурах бичгийг үнэ төлбөргүйгээр хангаж байна.

ЕБС-ийн сургалтад улсын хэмжээнд нэг ижил (үндсэн) сурах бичгийг хэрэглэх, сурагч бүр судлах хичээл тус бүрээр сурах бичигтэй байх, үндэсний цөөнх (казах иргэдийн хүүхэд)-ийг эх хэл дээр нь хэвлэсэн бага ангийн сурах бичгээр хангах, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлогт нийцсэн сурах бичгээр хангах, сурах бичгийг зохиох, хэвлэлийн эх бэлтгэх, зорилтот бүлэгт зориулан хэвлэн нийлүүлэхтэй холбоотой бүхий л зардлыг төр хариуцах, сурах бичгийн хангамжийг нэмэгдүүлэх арга хэлбэрийг нэвтрүүлэх бодлого баримталж байна.

Бодлогын хэрэгжилт, зохицуулалтын хүрээнд өнөөдөр “Бага, дунд боловсролын хэвлэмэл сурах бичигт тавих шаардлага MNS 2054:2008” стандарт (2008), “Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурах бичгийг зохиох, хэвлүүлэх, түгээх журам”-ыг (2009) мөрдөж байна. 2013 оноос эхлэн сурах бичгийн чанарыг дээшлүүлэхийн тулд багш, судлаач, иргэн, эцэг эх, иргэний нийгмийн байгууллагын төлөөлөл бүхий экспертийн багуудыг БСШУСЯ-аас томилон ажиллуулж байгаа нь ТХБ-ын үзэл санааны дагуу боловсролын үйл хэрэгт сонирхлын бүлгүүдийн оролцоог хангах нэг чухал алхам болсон байна.

Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийг хөгжүүлэх жил бүрийн үндсэн чиглэл, жил бүрийн улсын төсөвт ерөнхий боловсролын сургуулийг сурах бичгээр хангах зардлыг тусгаж, батлагдсан төсвийн хүрээнд сурах бичгийг шинэчлэх, нөхөн хангах ажлыг зохион байгуулж байна.

Хүснэгт 3.5.58. Шинээр зохиосон болон нөхөн хангалтаар хэвлэн нийлүүлсэн сурах бичиг (2014-2018)

2014 2015 2016 2017 2018Сурах бичгийн нэр

төрлийн тоо96 68 105 89 112

Хэвлэн нийлүүлсэн сурах бичиг

2111247 1032902 1065953 1338737 1889573

ЕБС-ийн сурах бичигт зарцуулсан хөрөнгө

3724887370 1844781362 1632150024 3394724676 3858611428

Өнөөгийн байдлаар ЕБС-ийн I-V ангид 6-8 хичээлийн 34 нэрийн, VI-IX ангид 12-17 хичээлийн 59 нэрийн, X-XI ангид 8-14 хичээлийн 35 нэрийн нийт 12857 нэрийн сурах бичиг хэрэглэж байна. Мөн түүнчлэн казах хэл дээр хөрвүүлсэн I-V ангийн 23 нэрийн, казах хэл, уран зохиолын I-IX ангийн 9 нэрийн, тува хэл дээр хөрвүүлсэн I ангийн 4 нэрийн, тува хэлний I-IV ангийн 4 нэрийн, хөгжлийн бэрхшээлтэй сурагчдад зориулсан I-V ангийн 16 нэрийн сурах бичгийг сургалтад ашиглаж байна.

Хүснэгт 3.5.59. Сурах бичгийн насСурах бичгийн ашиглагдаж буй жил (тоо, хувиар)

1 дэх жил 2 дахь жил 3 дахь жил 4 дэх жилБага анги 1493490 71% 195500 9% 240350 12% 160189 8%Дунд анги 41335 4% 383700 41% 250900 27% 257643 28%Ахлах анги 280870 55% 227000 45%

Нийт 1815695 51% 806200 23% 491250 14% 417832 12%

57 4 нэрийн сурах бичиг /Дүрслэх урлаг VI-VII, Хөгжим VI-VII, Хөгжим VIII-IX, Үндэсний бичиг X-XI/ 2 анги дамжин хэрэглэгдэж байгааг давхардуулалгүй авсан болно.

182

Гадаадад суугаа монгол иргэдийн хүүхдүүдэд зориулсан монгол хэл, соёлын цахим сурах бичиг, багшийн гарын авлагыг боловсруулж www.tsakhim.reader.mn цахим хуудсанд байршуулжээ. Тус цахим сурах бичгийг бага ангийн сургалтын хөтөлбөрийг үндэслэн 3 түвшинтэй хийсэн байна. Сурах бичиг ашиглалтын хүртээмжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор ЕБС-ийн бүх сурах бичгийг БСШУСЯ-ны www.econtent.edu.mn цахим хуудсанд байршуулсны зэрэгцээ гар утсаар сурах бичгийг ашиглах аппликейшнууд хөгжүүлж байна.

Бага, дунд боловсролын сургалтын төлөвлөгөөнд тусгагдсан хичээлүүдэд хэрэглэгдэж буй сурах бичгүүдийг зохиогдсон оноор доорх хүснэгтээр харууллаа. Сурах бичгийг шинээр зохиохоос гадна нөхөн хангах зориулалтаар жилд тодорхой хэмжээгээр хэвлэн нийлүүлдэг ба нөхөн хангалтаар хэвлэгдэж буй сурах бичгийг агуулга болон техникийн редакцийг дахин хийж сүүлд хэвлэгдсэн хувилбарыг БСШУСЯ-ны www.econtent.edu.mn цахим хуудсанд байршуулдаг.

Хүснэгт 3.5.60. Бага ангийн сурах бичиг, багшийн номд.д

ХичээлСурах бичиг Багшийн ном

I II III IV V I II III IV V

1Бэлтгэл хөтөлбөр

2017                  

2 Монгол хэл 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 20143 Математик 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 20144 Хүн ба орчин 2014 2014 2014     2014 2014 2014  5 Хүн ба нийгэм       2014 2014       2014 20146 Хүн ба байгаль       2014 2014       2014 2014

7Дүрслэх урлаг, технологи

2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014

8 Хөгжим 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 2014 20149 Биеийн тамир           2014 2014 2014 2014 2014

10 Эрүүл мэнд                    11 Англи хэл         2012         2014Сургалт дэмжих үйл ажиллагаа          

1Иргэний боловсрол (ёс суртахуун)

2009 2009 2009 2009 2009 2014 2014 2014 2014 2014

2Хичээлээс гадуурх үйл ажиллагаа

                   

Хүснэгт 3.5.61. Дунд ангийн сурах бичиг, багшийн номд.д

ХичээлСурах бичих Багшийн ном

VI VII VIII IX VI VII VIII IX1 Монгол хэл 2018 2018 2017 2017

2015 2015 2015 20152 Уран зохиол 2018 2018 2017 20173 Үндэсний бичиг 2018 2018 2017 2017 20154 Математик 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 20155 Мэдээллийн технологи 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 20156 Байгалийн ухаан 2015       2015      7 Физик   2017 2015 2015   2015 2015 20158 Биологи   2017 2015 2015   2015 2015 20159 Хими   2015 2015 2015   2015 2015 2015

10 Газар зүй   2018 2017 2017   2015 2015 2015

183

11 Түүх 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 201512 Нийгэм судлал   2017 2017 2017   2015    13 Дүрслэх урлаг     2015   2015 2015    14 Хөгжим 2017 2017 2015 2015    15 Зураг зүй 2017            16 Дизайн технологи 2017 2017 2015 2015 2015 2015 2015  17 Биеийн тамир         2015      18 Англи хэл 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 201519 Орос хэл   2017 2015 2015   2015 2015 2015Сургалт дэмжих үйл ажиллагаа

1 Иргэний боловсрол         2015 2015

Хүснэгт 3.5.62. Ахлах ангийн заавал судлах хичээлийн сурах бичиг, багшийн ном

ХичээлСурах бичиг Багшийн ном

X XI XII X XI XII

Хэл

Монгол хэл 2017 2017 20182017

Үндэсний бичиг 2017   2018Уран зохиол 2017 2017 2018 2017Англи хэл 2017 2017 2018 2017Орос хэл 2017 2017 2018 2017

МатематикМатематик 2017 2017 2018 2017Мэдээллийн технологи 2018 2018 2018 2017

Байгалийн ухаанБиологи 2017 2017   2017Физик 2017 2017   2017Хими 2017 2017   2017

Нийгмийн ухаан

Монголын түүх 2017 2017   2017Нийгэм судлал 2017 2018   2017Газар зүй 2017 2017   2017Бизнес судлал 2017 2017   2017

Дизайн технологи Дизайн, технологи 2018 2018 2018 2017Эх сурвалж Боловсролын хүрээлэн

Ахлах ангийн сонгон судлах хичээлүүд нь сурах бичиггүй боловч багшийн номыг бүрэн боловсруулж хэвлүүлсэн байна. Дунд, ахлах ангийн сурагчдын 60 хувь нь сурах бичгээр хангагдах боломж бүрдээгүйг үндэслэн сурагчид хичээлийн жилийн эхэнд шаардлагатай багц сурах бичгийг сургуулийн номын сангаар дамжуулан түрээсээр авч ашиглаад, хичээлийн жилийн төгсгөлд буцаан хүлээлгэж өгөх “Сурах бичгийн эргэлтийн сан-түрээсийн тогтолцоо”-г нэвтрүүлэх туршилтыг АХБ-ны буцалтгүй тусламжийн хүрээнд 2010-2011 оны хичээлийн жилээс 2013-2014 оны хичээлийн жилийг дуустал 21 аймгийн 406, Улаанбаатар хотын захын дүүргийн 84 сургууль буюу нийт төрийн өмчийн сургуулийн 80 хувийг хамруулан хэрэгжүүлсэн (Азийн хөгжлийн банк, 2014) нь сурах бичгийн хангалтыг нэмэгдүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлж байсан байна. Сурах бичгийн хангалт, хүртээмжийг энэхүү туршилтын хугацааны дунджаар авч үзэхэд 45 хүртэлх хувиар нэмэгдүүлсэн тухайлбал, 2014 онд дунд, ахлах ангийн сурагчдын 85 хувь сурах бичгээр хангагдаж байсан байна. Туршилтын үр дүнд “сурагчид сурах бичиггүйгээс хичээлд оролцдоггүй, гэрийн даалгавар хийдэггүй байдал багасгаж, сургалтын үр дүнд ахиц гарсан” гэж багш нар үзсэн” ( Боловсролын хүрээлэнгийн СБСОСС, 2013) бөгөөд эцэг, эхэд ч сурах бичгийг нэг дороос түрээслэн авах нь санхүүгийн хувьд хөнгөлөлт, дэмжлэг болж байсан байна.

184

“Сурах бичгийн эргэлтийн сан-түрээсийн тогтолцоо”-г нэвтрүүлэх туршилтын үр дүнд төрийн сангийн дансанд 3.9 тэрбум төгрөг хуримтлагдсан ч зарцуулах эрх нь нээгдээгүй байна. Энэхүү хөрөнгийг эрсдэлгүй нөхцөл хангасан арилжааны банканд байршуулж хүүгээр өсгөх боломж бүрдүүлээгүй байна.

2014-2015 оны хичээлийн жилээс эхлэн сургалтын цөм хөтөлбөрийн дагуу сурах бичгүүд шинэчлэгдсэн, мөн түрээсээр ашиглаж байсан сурах бичгүүдийн эдэлгээний хугацаа дууссан бөгөөд түрээсээр ашиглуулах сурах бичиг дахин хэвлээгүй байна. Иймээс 2018 он гэхэд сурах бичиг түрээсээр ашиглуулах үйл ажиллагаа зогсож, дунд, ахлах ангийн сурах бичгийн хангалт эрс буурахад хүргэсэн ба энэ хичээлийн жилд нийт сурах бичгийн сурах бичгээ худалдан авбал зохих нийт сурах бичгийн дөнгөж 16% худалдаалагдсан байна (Хүснэгт 1.2.15).

Хүснэгт 3.5.63. Дунд, ахлах ангийн сурах бичгийн хангалт (2018-2019 оны хичээлийн жил)

АнгиШаардлагатай сурах бичгийн

тоо

Төрөөс нийлүүлсэн

сурах бичгийн тоо

Төрөөс хангасан

хувь

Худалдаж авбал

зохих сурах бичгийн то

Сурагч худалдаж

авсан сурах

бичгийн тоо

Худалдаж авсан хувь

6 647256 257468 40 389788 48215 127 766751 293390 38 473361 50470 118 728501 295910 41 432591 73204 179 673968 245503 36 428465 68063 16

10 512876 242670 47 270206 63160 2311 404306 211170 52 193136 50023 2612 132808 59040 44 73768 0

Нийт 3866466 1605151 43 2261315 353135 15Бага, дунд боловсролын стандарт, сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлийг дагалдуулан сурах бичгийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлж байна. Ерөнхий боловсролын сургалтад хэрэглэж буй нийт 184 сурах бичгийн 165 нь БШУ-ны Сайдын 2013 оны А/155 дугаар тушаалын нэгдүгээр хавсралтаар баталсан “Бага дунд боловсролын шинэчлэлийн ерөнхий зураглал”-ын дагуу 2014 оноос эхлэн сургалтын цөм хөтөлбөрийн үзэл санаа, агуулга, арга зүй, үнэлгээг хэрэгжүүлэх хүрээнд шинэчлэгдсэн байна.

Хүснэгт 3.5.64. ЕБС-д төрөлх хэл дээрээ хэрэглэж буй сурах бичгийн нэр төрлийн тоо (2009-2018)

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 БүгдЕБС-ийн үндсэн сурах бичиг

3 2 4 28 29 42 20 128

ХБХ-ийн сурах бичиг

3 2 5 4 2 16

Казах хэлний сурах бичиг

2 1 1 1 1 1 1 1 9

Казах хэл дээр хөрвүүлсэн сурах бичиг

23 23

Тува хэлний сурах бичиг

1 1 1 1 4

Тува хэл дээр хөрвүүлсэн сурах бичиг

4 4

Нийт 2 1 4 3 9 55 34 1 48 23 184

185

Сурах бичгийн чанартай холбоотой олон нийтийн шүүмжлэлд үндэслэн БСШУС-ын Сайдын тушаалаар ажлын хэсэг томилогдож, 2014, 2015 онд шинэчилсэн 61 сурах бичгээс 30 сурах бичигт дараах шалгуураар үнэлгээ хийсэн байна. Үүнд:

Үндэсний уламжлал, ёс заншил, соёлыг сурагчдад өвлүүлэн хөгжүүлэх хэрэгцээ, шаардлага хангаж буй эсэх

Хэл найруулга, зөв бичих дүрмийн шаардлагыг хангаж буй эсэх Түүхийн үнэн бодит байдлыг хангаж буй эсэх

Хөндлөнгийн Энэ үнэлгээгээр үндэсний уламжлал, ёс заншил, соёлыг сурагчдад өвлүүлэн хөгжүүлэх агуулга дутагдалтай, хэл найруулга, зөв бичих дүрмийн алдаатай, түүхийн үнэн бодит байдлыг хангаж байгаа (БСШУС-ын сайдын А/133 дугаар тушаал, 2016) гэсэн ерөнхий дүгнэлт гарсан байна.

2017-2018 оны хичээлийн жилд I-XI ангийн сургалтад хэрэглэж буй 118 нэрийн сурах бичгийг www.mier.mn цахим хуудсанд байршуулж, багш нараас санал авах ажлыг зохион байгуулж, хот, хөдөөгийн 350 гаруй ЕБС-ийн нийт 4060 багшаас давхардсан тоогоор 12000 гаруй санал ирүүлснийг Боловсролын хүрээлэн нэгтгэж, дүн шинжилгээ хийжээ. Энэ үнэлгээнд үндэслэн нөхөн хангалтаар хэвлэн нийлүүлэх 97 нэрийн сурах бичгийн эхэд монгол хэлний журамласан үгийн толийн дагуу зөв бичих дүрмийн засвар хийж, хэвлүүлсэн байна.

ЕБС-ийн I-V ангийн “Иргэний боловсрол (ёс суртахууны унших эх)” сурах бичгүүдийг ЕБС-ийн сурах бичгийг зохиох, хэвлүүлэх, түгээх журмын дагуу, бага, дунд боловсролын хэвлэмэл сурах бичигт тавигдах MNS5418:2008 стандарт шаардлагад нийцүүлэн дахин зохиож, хэрэглээнд нэвтрүүлэхийг БСШУСЯ-нд даалгасан шүүхийн шийдвэр (ЗХАШШүүх,2016, хууд. № 739) гарсан байгаа нь сурах бичгийн зохиогч, редактор, экспертүүдийг сургаж бэлтгэх, туршилт, судалгааг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, чанартай зохион байгуулах, сурах бичгийг бүтээх үйл ажиллагааны үе шат бүрд оролцогч талуудын үүрэг хариуцлагыг тодорхой болгох шаардлагатайг нотолж байна.

СУРАХ БИЧИГТЭЙ ХОЛБООТОЙ СУДАЛГААНУУД 1. Стандарт, сургалтын хөтөлбөр, сурах бичгийн “Олон талт суурь судалгаа (БШУЯ,ШХА, 2014)

БШУЯ-аас 2014 онд ТХБ-ын үзэл агуулга, санаа нь бага, дунд боловсролын стандарт, ЕБС-ийн I-XII ангийн сургалтын үндэсний хөтөлбөр болон сурах бичигт хэрхэн туссан болон тэдгээрийн хэрэгжилтийн өнөөгийн байдлыг үнэлж, цаашид сургалтын эдгээр баримт бичгүүдэд ТХБ-ын үзэл санааг хэрхэн тусгах талаар зөвлөмж гаргах зорилготойгоор захиалгат судалгаа хийлгүүлжээ. Уг судалгааг ШХА-ийн Хамтын Ажиллагааны Монгол дахь Суурин Төлөөлөгчийн Газар санхүүжүүлж, МУБИС-ийн эрдэмтэн багш нарын баг гадаадын зөвлөхүүдийн дэмжлэгтэйгээр гүйцэтгэжээ. Уг судалгаанд ТХБ-ын стандарт, хөтөлбөр, сурах бичгийн судалгаа хийхэд олон улсад хэрэглэж буй аргуудыг хэрэглэхдээ Монголын онцлогийг тодорхой хэмжээгээр тооцсон байна. Судалгааны тайлангаас үзэхэд тус үнэлгээ нь судалж буй асуудалтай холбоотой бодлогын болон боловсролын албан ёсны баримт бичгийн шинжилгээ, сургууль, анги танхимын түвшин дэх тэдгээрийн хэрэгжилт гэсэн 3 түвшний шинжилгээ хийж, тэдгээрийн хоорондох хамаарлыг тогтоох зорилт тавиад боловсролын албан ёсны баримт бичгүүдэд ТХБ-ын үзэл санаа “...төдийлөн хангалттай тусгагдаагүйн зэрэгцээ сургууль, анги

186

танхимын үйл явцад ч мөн төдийлөн хангалттай хэрэгжихгүй байна” гэсэн ерөнхий дүгнэлт гаргажээ. Судалгаанд сонгосон арга зүйнхээ дагуу боловсролын албан ёсны баримт бичгүүдэд ТХБ-ын үзэл санаа хэрхэн туссаныг үнэлэхдээ тухайн хичээлийн стандарт, сургалтын хөтөлбөр, сурах бичигт нийгэм соёл, байгаль орчин, эдийн засгийн хүрээний асуудлыг асуудлыг хэрхэн туссаныг мөн ТХБ-д холбогдох 10 зан үйл, 22 чадварыг тус тус индикатор болгон сонгосон байна. Энэ үнэлгээгээр дээрх 3 төрлийн боловсролын баримт бичгийн “... аль алинд нь мэдлэг олгох, үнэт зүйлс төлөвшүүлэхээс илүүтэйгээр чадвар, чадамжийг хөгжүүлэхийг чухалчилсан байна” хэмээн дүгнээд ирээдүйгээ төсөөлөх, оролцогч талуудын эрх ашгийг ялган таних, хэлэлцэх болон зөвшилцөх чадварууд стандартад 69, сургалтын хөтөлбөрт 47 хувь, сурах бичигт 56 хувь байгаа нь харьцангуй доогуур үзүүлэлт гэж дүгнэжээ. Мөн ”сурах бичгүүдэд ТХ-ийн талаарх дэлхий нийтийн үйл ажиллагаа, хүчин чармайлт, эрч хүчний талаар тусгасан байдал учир дутагдалтай байна хэмээн дурдсан байна.

ТХБ-ын үзэл санааг сурах бичигт хэрхэн тусгасан талаар уг судалгаанд дурдахаа биологи, газар зүй, англи хэл, нийгмийн ухааны хичээлийн сурах бичигт энэ үзүүлэлт харьцангуй гайгүй, харин бусад хичээлд тун хангалтгүй тусгагдсан байна гэж үзээд шалтгаан нь эдгээр мэргэжлийн багш нар бусдаасаа илүү ТХБ-ын талаарх сургалтад хамрагддаг, гадаадын зөвлөхүүдтэй ажилладагтай холбоотой байж болох талаар өгүүлсэн байна.

2. Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн боловсрол, тогтвортой хөгжил, ногоон хөгжлийн бодлого, эрх зүйн орчин, хэрэгжилт болон хэтийн төлвийн суурь судалгаа(БОНХАЖЯ, ШХА, 2015)БОНХАЖЯ-аас 2015 онд хийсэн дээрх суурь судалгаанд ТХБ-ын үзэл санааг сурах бичигт хэрхэн тусгах нь тэдгээрийг зохиогчид, экспертүүд, редакторуудын чадавхаас хамаарна гэсэн “Олон талт суурь судалгаа”-ны дүгнэлттэй санал нийлж байгаа ч энэ дүгнэлтэд эргэлзэж байгаагаа судлаачид тэмдэглэсэн байна. Тухайлбал, химийн суурь болон бүрэн дунд боловсролын сурах бичгүүдэд ТХБ-ын үзэл санаа агуулга, арга зүй, хэлбэршүүлэлт буюу дизайнчлалын хувьд хангалттай түвшинд туссаныг жишээ болгон харуулсан байна. Доор шигтгээ болгосон баримт нь Химийн сурах бичигт өгөгдсөн “тун хангалтгүй” гэсэн ангилалд орох үндэслэлгүй талаар дурджээ. Дээрх судалгааны хүрээнд БШУЯ-аас гаргасан Ерөнхий боловсролыг 12 жилийн сургалтын тогтолцоонд шилжүүлэх зорилтын хүрээнд Бага, дунд боловсролын сурагчийн хэвлэмэл сурах бичгийн стандартад нийцүүлэн 2009-2013 оны хооронд ЕБС-ийн бүх ангийн 156 нэр төрлийн сурагчийн сурах бичиг, 59 нэр төрлийн багшийн ном тус тус бэлтгэн сургалтад хэрэглэсэн тухай дурджээ.

Хүснэгт 3.5.65. Боловсролын инклюсив ба үл алагчлагдах нөхцлийг хангахаар бэлтгэж, сургалтад хэрэглэж буй сурагчийн сурах бичиг ба багшийн номын нэр төрлийн тоо (2009-2013)

Анги

Сурагчийн сурах бичиг

Багшийн ном

Зориулалт (нэр төрлөөр) Нийт тоо (нэр төрлөөр)

Бүх сурагчид

Үндэстний цөөнх

Хөгжлийн бэрхшээлтэй

сурагчид

Тоо (ангиар)

Тоо (түвшнээр)

I 7 2 1 10

50

1II 6 1 2 9 0III 6 1 1 8 0IV 9 1 1 11 1V 11 1 0 12 0VI 12 1 0 13 67 12

187

VII 17 1 0 18 18VIII 18 0 0 18 1IX 18 0 0 18 1X 14 0 0 14

392

XI 13 0 0 13 12XII 12 0 0 12 11

НийтТоо 143 8 5 156 156 59Хувь 91.7 5.1 3.2 100

Дээрх хүснэгтээс суралцагчдын нийгэм соёлын ялгаа болон инклюсив хэрэгцээг тодорхой хэмжээгээр тооцож, тэдэнд зориулсан сурах бичгийг бэлтгэж эхэлсэн байгааг харж болно. Гэвч тэдгээр нь бүх ангийн хувьд ч нэр төрлийн хувьд ч хангалттай түвшинд хүрээгүй байна. Үүнийг нийт сурах бичигт эзлэх үндэсний цөөнхийн хүүхдүүдэд зориулсан сурах бичгийн нэр төрөл 5,1 хувь (I-VII ангийн казак хэл ба I ангийн тува цагаан толгой), хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчдад зориулсан сурах бичгийн нэр төрөл 3,2 хувь (зөвхөн математик, монгол хэл) байгаа явдал илтгэнэ. Энэ байдал нь ТХБ-ын гол зарчмын нэг болох суралцагчдыг чанартай боловсрол эзэмшихэд нь “үл алагчлах байдал” бүрэн хангагдаагүй байгааг харуулж байна. Түүнчлэн 2015 онд хийгдсэн судалгаанд (БОНХАЖЯ, ШХА, 2015) ЕБС-ийн I-VII ангид үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд бэлтгэгдсэн сурах бичгүүдийн боловсролын түвшин болон ангид ногдох хувь ба хазайлт (Зураг 1.2.23 ба 1.2.24)-аас харахад ЕБС-ийн анги бүрд ногдох сурах бичгийн нэр төрлийн тооны дундаж хувь нь 8,3 байна. Энэ дундажтай анги бүрийг болон боловсролын түвшин бүрийг харьцуулахад бага боловсролын түвшний I-III анги сөрөг хазалт ихтэй, суурь боловсролын VII-IX анги тэнцүү хэмжээний эерэг хазайлт ихтэй харин бүрэн дунд боловсролын X-XII анги хазайлт багатай байгаа нь харагдаж байна.

Зураг 3.5.103. ЕБС-ийн I-VII ангид үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд бэлтгэгдсэн сурах бичгүүдийн боловсролын түвшин болон ангид ногдох хувь (2009-2015)

(ангиар)

(төвшнөөр)

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

6.4

32.1

5.8 5.1 7.1 7.7 8.3

42.9

11.5 11.5 11.5 9

25

8.3 7.7

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Мөн бага болон суурь боловсролын ангиудын хазайлт дундаж хувийн 24-36 хувийг ойролцоогоор эзэлж байна. Судалгаанд хэрвээ хичээл бүр сурах бичигтэй байна гэж тооцвол бага ангийн сурагчдын судлах хичээлийн тоо буюу эзэмших агуулга дээрх дунджаас бага, улмаар сурагчдын ачаалал нь харьцангуй бага, түвшин дотроо жигд бус байгаа бол суурь боловсролд сурагчдын судлах хичээл, эзэмших агуулга нь тэр дунджаас харьцангуй их, сурагчдад ирэх ачаалал дийлэнх ангидаа адилхан хэт их байгааг харж болно. Мөн VI ангийн хичээлийн хазайлт түвшин дотроо эрс ялгаатай байгаа нь сургуулийн бүтцийг өөрчлөхөд энэ анги бага боловсролоос суурь боловсролд хамаарах болж өөрчлөгдсөнтэй холбоотой байх талтай хэмээн үзжээ.

188

Зураг 3.5.104. Анги бүрийн сурах бичгийн нэр төрлийн дунджаас тооцсон хазайлт (2009-2015)

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

-4.0

-3.0

-2.0

-1.0

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

-1.9

-2.6

-3.2

-1.3

-0.6

0.0

3.2 3.2 3.2

0.6

0.0

-0.6

Дундаж 8.3%

Түүнчлэн энэ хугацаанд хөгжлийн бэрхшээлтэй сурагчдад зориулсан монгол хэл, математикийн 16 сурах бичиг, багшийн 1 номыг шинээр зохиожээ. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн сурах бичгийг төсөл, хөтөлбөрүүдийн санхүүжилтээр бэлтгэдэг байгаад 2014 оноос эхлэн улсын төсвийн хөрөнгөөр бэлтгэн нийлүүлдэг болсон байна. Мөн үндэсний цөөнхөд зориулсан хос хэлний сургалтын бодлого, агуулга, хөтөлбөр, сурах бичгийг 2015-2016 оны хичээлийн жилд багтаан боловсруулж, бэлтгэн хангах шийдвэрийг БСШУ-ны Сайдын 2015 оны А/220 дүгээр тушаалаар гаргажээ.

ЦАХИМ НӨӨЦ, АГУУЛГАМонгол УИХ-ын 2015 оны 12 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого (2014-2024 он)”-ын 7.14-д “Боловсролд мэдээллийн технологи, нээлттэй агуулга, хөтөлбөрийг хөгжүүлсэн байна” хэмээн заасан байдаг. Үндэсний хэмжээнд сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, сурагчдад зориулсан боловсролын цахим агуулга, цахим нөөцүүдийг бий болгох чиглэлээр БСШУСЯ, гадаад, дотоодын тодорхой төсөл, хөтөлбөрүүд Боловсролын мэргэжлийн байгууллагууд, их дээд сургуулиуд, төрийн бус байгууллагуудаас зохион байгуулж буй ажлууд тодорхой үр дүнд хүрч багш, сурагчдын хэрэглээнд нэвтрээд байна. Тухайлбал:

Цахим контент (http://econtent.edu.mn)БСШУСЯ 2013 оноос эхлэн АХБ-ны санхүүжилтийн дэмжлэгтэйгээр ЕБС-ийн VIII-XII ангийн математик, байгалийн ухааны хичээлд зориулсан 144 цахим объектыг анх удаа бүтээж, http://econtent.edu.mn цахим хуудаст байршуулан олон нийтийн хэрэглээнд шилжүүлсэн. Мөн I-XII ангийн 300 гаруй сурах бичгийг тус цахим хуудаст байршуулжээ (БСШУСЯ, 2013). Ингэснээр багш, сурагчид, эцэг, эхчүүд сурах бичгүүдийг худалдаж авахгүйгээр цахим эх сурвалж ашиглан үзэх, судлах боломж нээлттэй болсон. Мөн Монгол Улс, БНСУ-ын Засгийн газар хоорондын байгуулсан хэлэлцээрийн дагуу 2018 оноос хэрэгжиж буй “Мэдээллийн технологид суурилсан анги танхим” төслийн хүрээнд суурь боловсролын математик, байгалийн ухаан, Англи хэлний хичээлээр 483 цахим объект бтүээх ажил эхэлсэн байна.

Багшийн хөгжил портал сайт (http://teacher.itpd.mn/)БМДИ нь багшийн хөгжлийг дэмжихэд МХХТ-ийгашиглах, хөгжүүлэх ажлын хүрээнд хэд хэдэн цахим портал, системүүдийг хэрэглэж байна. Үүний нэг болох Багшийн хөгжил портал сайтыг 2013 онд АХБ-ны санхүүжилтээр бүтээсэн ба БМДИ нь энэ сайтыг байнгын тогтвортой ажиллагааг ханган ажиллаж байна. Тус портал сайтыг цэцэрлэг, ЕБС-ийн багш нар харилцан мэдлэг, мэдээлэл, туршлагаа солилцох, хамтран ажиллахыг дэмжих, мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх, сургалтын цахим хэрэглэгдэхүүнийг онлайнаар нээлттэй түгээх боломжийг бүрдүүлэх зорилготойгоор ажиллуулж байна. (БМДИ, 2014) Тус системд

189

цэцэрлэг, ЕБС-ийн багш нар өөрсдөө хичээлийн агуулга, дасгал даалгавар, үнэлгээний материал, арга зүйн материал, дидактик гэсэн чиглэлээр агуулгуудыг ангилан байршуулдаг бөгөөд эдгээр нөөцийн, түүнийг хэрэглэгчдийн зарим тоон үзүүлэлтийг зургаар харуулав.

Зураг 3.5.105. Багшийн хөгжил портал сайтын тоон үзүүлэлт (2014-2018)

2014 2015 2016 2017 2018 -

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

5,056

9,491

15,173

20,078 21,820

5,965

10,727

16,900

22,111

26,857

Бүртгэлтэй хэрэглэгч

Агуулгын тоо

Дээрх зургаас харахад жил бүр бүртгэлтэй хэрэглэгчийн тоо нэмэгдэхийн хэрээр тус порталд байршсан агуулгын тоо нэмэгдэж байна. Энэхүү портал сайтад бүртгэлтэй хэрэглэгч бүр агуулга байршуулах боломжтой ба тэр нь шаардлага хангасан эсэхээс үл хамааран байршиж байгаа тул тогтмол өссөн дүнтэй харагдаж байж болох талтай ч энэ дүр зураг нь сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш ажилтны бэлтгэн байршуулж буй цахим нөөцүүдийн эргэлт өндөр байгааг харуулж байна.2019 оны байдлаар Математик-3637, Монгол хэл-2674, Англи хэл-2010, Мэдээлэл зүй-1103, Физик -1089 агуулга байршсан байна. Энэ нь тухайн мэргэжлийн багшийн тооноос хамаарч байна гэж үзэж болох юм.

Бага, дунд боловсролын сургалтын төлөвлөгөөнд тусгагдсан хичээлүүдийн агуулга тус порталд байршихаас гадна СӨБ-978, хүүхдийн хөгжил-863, боловсролын нээлттэй нөөц-557, сургалтыг дэмжих хэрэглэгдэхүүн-202, цахим хэрэглэгдэхүүн-170, боловсролын байгууллага-132, боловсролын удирдлага-127, тогтвортой хөгжлийн боловсрол-60, тусгай хэрэгцээт боловсрол-58, онлайн зайн сургалт-51 гэх мэт ангилал бүхий агуулгууд байршиж байна (БМДИ, 2019) Тус систем нь багш нарт харилцан мэдлэг, мэдээлэл, туршлага солилцоход нь дэмжлэг үзүүлж өдөр тутмын зочилдог систем болон хөгжсөн байна.

Онлайн зөвлөмж (http://bagsh.itpd.mn/) Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн санаачилгаар сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, ажилтанд зориулсан онлайн зөвлөмжийн цахим хуудсыг 2016 онд нээн ажиллуулж эхэлсэн байдаг. “Бүрэн дунд боловсролын цөм хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийг дэмжих, шинэчилсэн хөтөлбөрөөр сурах бичиггүйгээр зөвхөн суралцахуйн удирдамжтай хичээллэж байгаа багш нарт дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор БМДИ-ийн арга зүйчид судлагдахуун бүрээр зөвлөмж бэлтгэн онлайн хэлбэрээр түгээн дэлгэрүүлэх ажлыг эхлүүлсэн. Тус сайтад ахлах ангийн сургалтын 75, суурь боловсролын 8, бага боловсролын 3 агуулга байршсан нь багш нарын талархлыг хүлээсэн ач холбогдолтой ажил болсон хэдий ч одоогоор (2019 оны 01 сарын байдлаар) энэ систем дэх агуулгыг цааш нь үргэлжлүүлж хөгжүүлээгүй байна (БМДИ, 2019)

Хичээлийн сайн технологийн сан (http://urchadvar.itpd.mn/) Цэцэрлэг,ЕБС-ийн багш нарын дунд жил бүр багшийн ур чадварын улсын уралдаан зохион байгуулагддаг байсныг 2013-2014 оны хичээлийн жилд онлайн хэлбэрт шилжүүлэн

190

“Хичээлийн сайн технологийн сан” болгон хөгжүүлсэн билээ. Хичээлийн сайн технологийн санд видео бичлэг хүлээж авч байршуулах ажлыг 3 жилийн турш өөр, өөр сэдвийн хүрээнд хийсэн . (БМДИ, 2019)

Хүснэгт 3.5.66. Хичээлийн сайн технологийн сан дахь бичлэгийн тоо (2018)

Сэдэв Хичээлийн бичлэгийн тооСӨБ ЕБС Нийт

Багшийн ур чадвар (2014) 29 296 325Хичээлийн сайн технологи (2015) 44 428 472Сайн хичээл, үйл ажиллагааны улсын зөвлөгөөн (2016) 45 81 126Сургалтад мэдээлэл харилцааны технологи, боловсролын нээлттэй нөөцийг үр дүнтэй хэрэглэж буй СӨБ ба бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багшийг шалгаруулах үйл ажиллагаа (БМДИ, 2016)

10 52 62

Нийт 128 857 985

Энэхүү үйл ажиллагааны хүрээнд СӨБ-ын 128 үйл ажиллагаа, ЕБС-ийн 857 хичээлийн сайн технологийн сан бүрдэж багш, сурагчдад нээлттэй хэрэглэгдэж байна. Ийнхүү нийслэл, орон нутгаас шалгарсан багш нарын хичээлийн видео бичлэгийг тус системээр дамжуулан олон нийтэд нээлттэй хүргэдэг болсноор багш нарт хичээлийн сайн технологийн чиглэлээр туршлага судлах, харилцан суралцах боломж нэмэгдсэн юм. Мөн хичээлийн ангилал тус бүрээр багш нар өөрийн мэргэжлийн онол, арга зүйн чиглэлээр хэлэлцүүлэгт оролцож мэдлэг, туршлагаа хуваалцах онлайн талбартай болсон.

Даалгаврын сангийн систем (http://itembank.eec.mn/) Боловсролын Үнэлгээний Төвөөс ЕБС-ийн сургалтын хөтөлбөрийн дагуу 2019 оны 03 сарын байдлаар бага (1758), суурь (5702), бүрэн дунд (6595) боловсролын түвшин тус бүрд харгалзах даалгаврын сангаас шүүлт хийж хэрэглэх боломжтой нээлттэй нөөцийг багш, сурагчдын хэрэглээнд нэвтрүүлсэн. Даалгаврын хэлбэр нь сонгох, задгай гэсэн 2 хэлбэртэй, үнэлгээний зорилт нь мэдлэг ойлголт, чадвар, хэрэглээ гэсэн 3 төрөлтэй.

Хан Академийн нээлттэй сургалтын систем (http://mn.khanacademy.org ) Нээлттэй боловсролын “Нэг Монгол” үндэсний хөтөлбөр (ЗГ-ын 105 дугаар тогтоол, 2014) батлагдаж, “Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагч, багш нарт зориулсан үнэ төлбөргүй, нээлттэй онлайн боловсролын үйлчилгээ”-г боловсролын тогтолцоонд нэвтрүүлэх зорилт тавин ажилласан байдаг. Тус сангаас Хан академийн нээлттэй сургалтын материалыг Монгол хэлнээ хөрвүүлэх ажлыг зохион байгуулж, 813 видео хичээлийг монгол хэлнээ хөрвүүлэн mn.khanacademy.mn сайтад байрлуулж, нийтийн хүртээл болгоод байгаа бөгөөд “Нээлттэй боловсрол” эрдэм шинжилгээний хурлыг зохион байгуулж, багш, судлаачдын нээлттэй эх ашиглан хичээл сургалтын ажлаа чанаржуулах, туршлагаа түгээн дэлгэрүүлэх ажлыг зохион байгуулж байна. (Нээлттэй Мэдлэг Боловсролын Сан, 2018) Энэ хөтөлбөр хэрэгжсэнээр багш, сурагчдын хэрэгцээнд зориулсан нээлттэй цахим агуулга, нөөц нэмэгдэж үндэсний хэмжээнд түгээн дэлгэрч байна. Нээлттэй мэдлэг боловсролын сангаас хүн бүрд тэгш хүртээмжтэй байх нөхцөлийг бүрдүүлсэн, дэлхий нийтэд асар хурдтай тархаж, сургалтад өргөнөөр ашиглаж байгаа цахим боловсролын сүлжээ болох Хан академи (khanacademy.org)-ийн нээлттэй сургалтыг Монголын боловсролд түгээн дэлгэрүүлэх талаар амжилттай ажиллаж байна (Цэдэвсүрэн, 2018).

Нээлттэй боловсролын вэб http://one.mn/ Нээлттэй боловсролын вэб хуудсанд үндэсний бичгийн 40 онлайн хичээл байршуулж, багш нар нээлттэйгээр хичээлээ оруулж, цаашлаад онлайн нээлттэй ухаалаг анги үүсгэж

191

багшлах боломжийг бүрдүүлж ажиллагаанд оруулсан. Энэ веб хуудсанд англи хэл болон мэдээлэл зүйн 140 хичээлийг оруулсан байна.

Шилдэг туршлагын сан http://www.edub.edu.mn/skill-default Нийслэлийн боловсролын газар нь багш нарын шилдэг туршлагын сан бүрдүүлж олон нийтэд нээлттэй түгээж байна. Тус санд дараах төрлөөр цахим агуулгыг үүсгэн байршуулсан байна.

Хүснэгт 3.5.67. Нийслэлийн багш нарын шилдэг туршлагын сан (2019 оны 01 сарын байдлаар )№ Агуулгын төрөл Тоо1 Хичээл (I-XII анги) 4502 Хөтөлбөр (I-XII анги) 1913 Илтгэл лекц 1134 Зөвлөмж 655 Туршлага 1066 Хэрэглэгдэхүүн 68

Нийт 993Эдгээр нээлттэй цахим агуулга, нөөцүүд нь нийслэлийн төдийгүй улсын хэмжээнд багш нарын хүртээл болж хэрэглэгдэж байна.

3.6. Сургалтын орчин, нөхцөл58

СУРГУУЛИЙН БАРИЛГА, БАЙГУУЛАМЖ, СУУДЛЫН ТОО, ХҮРЭЛЦЭЭБоловсролын салбарын статистик мэдээгээр одоо ашиглаж буй ЕБС-ийн 934 хичээлийн байрны 25 хувь, 1970 оноос өмнө баригдсан барилгууд тул эрүүл ахуй, аюулгүй байдлын нөхцөл шаардлагыг хангахгүй болсон, мөн 1970 оноос хойш баригдсан ч газар хөдлөлтөд тэсвэрлэх чадвар буурсан байна. (БСШУЯ-ны 2010-2011 оны хичээлийн жилийн статистикмэдээ, 2011)

Мэргэжлийн Хяналтын Ерөнхий Газраас 2012 онд сургууль, дотуур байр, спорт заалны нийт 224 барилгыг нэн тэргүүнд шинээр барих шаардлагатай гэсэн дүгнэлт гарсан байна. Үүний 198 нь сургуулийн, 23 нь дотуур байрны, 3 нь спорт заалын барилга байна. Түүнчлэн Улаанбаатар хотод сургуулийн 27 барилга газар хөдлөлтийн нормын тооцоолол хийлгүй барьсан бөгөөд Улаанбаатар хот нь газар хөдлөлийн 7-8 баллын бүсэд оршдог газар гэсэн байна.

2013 онд 5 (Дорноговь аймагт Замын-үүд сумын сургууль, УБ хотод 85, 106, Голомт цогцолбор, 109-р сургууль), 2014 онд 5 (Хэнтий аймагт Баян-адарга сургууль, УБ хотод 53, 79, 92, 3-р сургууль), 2015 онд 5 (Орхон аймагт Эрдэнэт цогцолбор, УБ хотод 51, 58, 114, Цэцээ гүн цогцолбор), 2016 онд 5 (Хөвсгөл аймагт Гурван-эрдэнэ, УБ хотод 33, 67, 61, 73-р сургууль), 2017 онд 7 (УБ хотод 13, 14, 84, 97, 102, Шавь цогцолбор, 115-р сургууль) сургуулийг шинээр барих, өргөтгөл барих зэргээр жилд дунджаар 4-5 сургуулийг 3 ээлжээс гаргаж байна. Тухайлбал боловсролын салбарт 2007-2017 онд улсын төсвийн хөрөнгөөр 81.2 мянган суудалтай 184 сургуулийн хичээлийн байрыг шинээр барьж ашиглалтад оруулсан байна.

58 Энэ хэсгийн мэдээллийг Боловсролын суурь мэдээллийн тайлан (БСШУСЯ, Боловсролын хүрээлэн, 2019)-гаас авч тусгав.

192

Зураг 3.6.106. Шинээр ашиглалтад оруулсан сургуулийн тоо, хүчин чадал (2006-2017)

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170

2000

4000

6000

8000

10000

12000

12 12 18 11 15 18 24 19 22 15 18

7052

3930 3930

5900

4668

5568

7868

11268

9896

11028

6768

10340Барилгын тоо Хүчин чадал

ЕБС-ийн хүчин чадал нэмэгдэж буй ч дараах шалтгаанаар сургуулийн хүчин чадал хүрэлцэхгүй хомсдох асуудал үргэлжилсээр байна. Хүн амын өсөлт Боловсролын хөгжлийн шаардлагаар шинээр үүсэж буй хэрэгцээ Одоо ашиглаж буй барилгын насжилт өндөр, ашиглалтын хугацаа дууссан,

зориулалтын бус барилгад сургалт явуулж байгаа явдал юм. Сүүлийн жилүүдэд 3 ээлжээр хичээллэж буй сургуулиудыг цөөлөх талаар эрчимтэй арга хэмжээ авч, шинээр сургууль барих, өргөтгөлийг нэмж барьж байгаа боловч 3 ээлжээр хичээллэж буй сургуулийн тоо төдийлөн буурахгүй байна.

Хүснэгт 3.6.68. Гурван ээлжээр хичээллэж буй сургууль, бүлэг, суралцагчийн тоо (2008-2017)он 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Сургуулийн тоо 31 35 34 25 20 23 22 24 32 25 28Бүлэг 146 158 179 131 136 141 157 175 224 186 212Суралцагч 5114 5483 6150 4454 4723 4729 5469 6311 8755 7335 8451

ЕБС-ийн ээлжийн коэффицентийн улсын дунджийн сүүлийн 10 жилийн хугацааны өөрчлөлтийг нийт сургуулиар болон төрийн ба хувийн өмчийн сургуулиар ангилан тооцов. 2017-2018 оны хичээлийн жилийн байдлаар ЕБС-ийн ээлжийн коэффициент 1.3, үүнээс төрийн өмчийн сургуульд 1.4, хувийн өмчийн сургуульд 0.4 байна.

Зураг 3.6.107. ЕБС-ийн ээлжийн коэффициeнт: Өмчийн хэлбэрээр (2007/08-2017/18 хичээлийн жилээр)

2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/180.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

1.8

1.51.4 1.4 1.4 1.3

1.41.5

1.7 1.6

1.4

0.70.6 0.6 0.7

0.6

0.40.3

0.2

0.4 0.5

1.5

1.4 1.3 1.3 1.3 1.2 1.2 1.2 1.21.4

1.3

Төр Хувь ЕБС

Хэдийгээр улсын хэмжээнд ээлжийн коэффициент хэвийн хэмжээнд байгаа ч зарим сургуулиуд 3 ээлжээр хичээллэсээр байна. Хөдөө орон нутгаас нийслэлд шилжин ирж буй иргэдийн тоо жилээс жилд өсөн нэмэгдэж, нийгмийн үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллага түүний дотор ЕБС-ийн суудлын тоо, хүчин чадал хүн амын өсөлтийг гүйцэж, шилжилт хөдөлгөөний өөрчлөлтийг бүрэн дааж чадахгүй байна.

Ээлжийн коэффициентээр 0-1 завсарт байгаа сургуулиуд нь сум, багийн болон хувийн хэвшлийн сургуулиуд байгаа бол 2.5-аас дээш хэсэг дэх 38 сургууль бүгд төрийн өмчийнх ба 65.8 хувь нь Улаанбаатар хотынх, 34.2 хувь нь Архангай, Говьсүмбэр, Дархан-Уул,

193

Завхан, Өвөрхангай, Өмнөговь, Сүхбаатар, Төв, Ховд, Хөвсгөл, Хэнтий аймагт 1-2 сургууль байна.

Зураг 3.6.108. Сургуулиудын ээлжийн коэффициент ба тархалт (2018-2019)

0-0.5 0.5-1 1-1.5 1.5-2 2-2.5 2.5-3 3-3.5 3.5-4 4-4.5 4.5-50

50

100

150

200

250

300

149

247

203

116

50

257 3 2 1

Иймд нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн төлөвлөлтөд суурилсан сургуулийн зураглалыг шинэчлэн баталж хэрэгжүүлэх шаардлагатайг харуулж байна.

Зураг 3.6.109. Шинээр ашиглалтад оруулсан дотуур байрны барилга болон хүчин чадал (2008-2017)

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017-100

100

300

500

700

900

1100

1300

1500

5 11 8 78 10 7 13 6 4

340

1089 1045

930 930 955

830

1445

620

500

Дотуур байрны барилгын тоо

Дотуур байрны хүчин чадал

2015-2016 оны хичээлийн жилд малчдын хүүхдийн дотуур байранд хамрагдалт 98.1 хувьд хүрсэн нь Боловсролыг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө (2006-2015)-нд дэвшүүлсэн дотуур байранд хамрагдах малчдын хүүхдийн хамран сургалтыг 40.5 хувиар нэмэгдүүлж, 75.0 хувьд хүргэнэ гэсэн зорилт хангагдсан байна.

СУРГАЛТЫН ОРЧИН Сургуулийн эргэн тойрны бүх зүйл сургалтад, хүүхдийн хөгжилд хувь нэмэр оруулдаг. Сургуулийн гаднах орчин, зам, талбай ч мөн адил хүүхдийн хөгжилд ихээхэн хувь нэмэр оруулдаг. Хичээл бүрийн онцлогоос хамаарч сургалтын орчин өөр өөр байх шаардлагатай нь ойлгомжтой. Тухайлбал, бид урлагийн, загвар, дизайны боловсрол муу олгодог. Энэ нь хүний хөгжлийн хамгийн чухал чиглэлүүд болох гоо зүйн мэдрэмж, бүтээлч байх, шинэ санаа гаргах, сэтгэн бодох, төсөөлөх чадвар хөгжихөд муугаар нөлөөлж байна. Манай сургуулиудад шаардлага хангасан хангалттай тоноглогдсон урлагийн (арт) өрөө танхим, хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж байдаггүй. Өнөөг хүртэл бид задгай ангид хичээл хийх нь хүүхдүүдэд таатай байж болох тухай ярих боломж багатай байгаа. Яагаад гэвэл өнөөгийн сургуулиудын загвар нь үүнийг амьдралд хэрэгжүүлэх боломж багш нарт олгохгүй, мөн дуу чимээ дамжуулалтыг зохицуулаагүй гэх мэт олон шалтгаан байдаг. (Боловсролынхүрээлэн, 2019) 2018-2019 оны хичээлийн жилд үйл ажиллагаа явуулж буй 803 сургуулийн 276 нь буюу 34.4 хувь нь урлаг заалтай байна.

Нийслэлд үйл ажиллагаа явуулж буй төрийн өмчийн 137 сургуулийн 91 нь буюу 66.4 хувь, хувийн өмчийн 109 сургуулийн 28 нь буюу 25.7 хувь нь л урлаг заалтай байна. Харин аймгийн төвийн сургуулиудын хувьд төрийн өмчийн 137 сургуулиас 62 нь хувийн өмчийн 33 сургуулиас 8 нь, сумын 382 сургуулийн 87 нь урлаг заалтай.

194

Зураг 3.6.110. Урлаг заалтай сургуулийн эзлэх хувь: Байршлаар, 2018-2019

Нийслэл Аймгийн төв Сум0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

66.4

45.3

22.825.7 24.2

ТөрийнХувийн

Эх сурвалж БСШУСЯ-ны статистик мэдээ

Нийт сургуулиудын 582 нь буюу дундажаар 72.5 хувь нь спорт заалтай байна. Төрийн өмчийн сургуулиудын 79 хувь, хувийн өмчийн сургуулийн 43.5 хувь нь спорт заалтай байна. Мөн нийт сургуулийн 21.8 хувь нь цайны газартай бусад 78.2 хувь нь цайны газаргүй байна. Цайны газартай сургуулиудын эзлэх хувийг аймаг, дүүргээр дараах зурагт харуулав.

Зураг 3.6.111. Спорт заалтай сургуулийн эзлэх хувь: Байршлаар, 2018-2019

Нийслэл Аймаг Сум0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

84.778.1 77.2

45.0 45.5 ТөрийнХувийн

Эх сурвалж БСШУСЯ-ны статистик мэдээ

Зураг 3.6.112. Цайны газартай сургуулиудын эзлэх хувь (аймаг, дүүргээр, 2018-2019)

Өвөрхангай аймаг

Дархан-Уул аймаг

Говь-Алтай аймаг

Дундговь аймаг

Төв аймаг

Баян-Өлгий аймаг

Говь-Сүмбэр аймаг

Ховд аймаг

Grand Total

Завхан аймаг

Орхон аймаг

Баянхонгор аймаг

Сонгинохайрхан дүүрэг

Баянзүрх дүүрэг

Сэлэнгэ аймаг

0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.06.7

8.311.1

13.613.8

15.415.816.016.116.7

18.619.0

20.020.020.0

21.721.8

23.123.323.324.0

25.026.727.3

28.628.6

30.931.8

34.350.0

195

Эх сурвалж БСШУСЯ-ны статистик мэдээ

ЕБС-ийн хоол үйлдвэрлэл үйлчилгээний тухай хууль батлагдаж 2020 оны 9 сарын 01-ний өдрөөс хэрэгжиж эхлэхээр болсон бөгөөд энэ хугацаанд бэлтгэл ажлыг хангахад зориулалтын гал тогоо, цайны газартай байх нь чухал юм.

МХХТ-ИЙН ХЭРЭГЛЭЭУлсын хэмжээнд 2018-2019 оны хичээлийн жилд 803 сургууль үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас 683 буюу улсын дунджаар 85 хувь нь интернетэд холбогдсон байна. Энэ хувь 2010 онд 59.5 хувь, 2015 онд 81.4 хувь байсан бол 2018 онд 85 хувь болжээ.

Зураг 3.6.113. Интернетэд холбогдсон сургуулийн эзлэх хувь (2018-2019)

Нийслэл Аймгийн төв Сум0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

95.691.2

77.2

92.7

78.8

100.094.388.8

77.5

ТөрийнХувийндундаж

Эх сурвалж БСШУСЯ-ны статистик мэдээ

Нийслэлийн сургуулиуд дундажаар 94.3, аймгийн төвийн сургуулийн 88.8, сумын сургуулиудын 77.5 хувь нь интернетэд холбогдсон байна.

Зураг 3.6.114. Интернетэд холбогдсон сургуулийн хувь: Бүсээр (2006-2017)

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

0.0

24.3

47.953.8

59.564.2 64.8

70.5 67.8

81.4 84.6 86.5

Улсын дүн Баруун бүс Хангайн бүсТөвийн бүс Зүүн бүс Улаанбаатар

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

Боловсролын дата төв байгуулах, Эрдэмнэт сүлжээний төвийн өргөтгөл хийх ажлыг 2012 оноос эхлүүлэн Улсын төсөв болон Азийн хөгжлийн банкны төслийн санхүүжилтээр 2013 онд 1.5 тэрбум, 2014 онд 953 сая, 2015 онд 1.4 төгрөгийн санхүүжилт нийт 3.9 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж сервер, тоног төхөөрөмж, сүлжээний нөөц эх үүсвэр худалдан авч суурилуулан ажиллаж байна.

Боловсролын дата төвд тулгуурлан Шинэ зууны боловсрол төслийн хүрээнд боловсролын нэгдсэн сүлжээний төв байгуулах ажлыг 2016 онд хийж гүйцэтгэсэн. (М.Мөнхбаатар,О.Дүнжиннамдаг, 2017) Сүүлийн жилүүдэд хэрэгжиж буй төслүүдийн үр дүнд орон нутгийн ЕБС-иудад интернет үйлчилгээ хүргэх томоохон сүлжээний үндэс тавигдаж байна. Одоо

196

МХС ТӨК-ийн суурь дэд бүтэц дээр суурилсан энэ сүлжээнд 247 сумын 255 ЕБС, 21 аймгийн төв, Улаанбаатар хотын алслагдсан 200 гаруй ЕБС холбогдож, интернетийн болон бусад үйлчилгээг авч байна. (М.Мөнхбаатар, О.Дүнжиннамдаг, 2017) Интернетэд холбогдсон сургуулийн хувь 2014 онд 67.8 хувь байсан бол 2015 онд 81.4 хувь болж 13.6 хувиар өссөн нь эдгээр төсөл, хөтөлбөрүүдийн үр дүн гэж харагдаж байна.

Монгол Улсын Засгийн Газраас баталсан “Зөв Монгол хүүхэд” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд багш нарт 25,000 зөөврийн компьютер тараагдсанаас гадна ЕБС-иудын компьютерийн сургалтын танхимд 11,240 зөөврийн компьютер түгээгдсэн. Эдгээр томоохон хөтөлбөрөөс гадна олон төсөл, хөтөлбөрүүд, хөрөнгө оруулалтын дэмжлэгтэйгээр ЕБС-ийн багш, сургалтын үйл ажиллагаанд зориулсан компьютер, техинк, тоног төхөөрөмжийн хангамж нэмэгдсээр ирсэн билээ. Гэвч БСУШСЯ-ны 2018-2019 оны хичээлийн жилийн статистик мэдээгээр нийт сургуулийн 40.5 хувь нь л кабинетийн шаардлага хангасан мэдээлэл зүйн кабинеттэй байна.

Зураг 3.6.115. Мэдээлэл зүйн кабинеттэй сургуулийн эзлэх хувь (2018-2019)

Нийслэл Аймаг Сум0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

79.6

64.2

31.2

4.6

12.1

ТөрийнХувийн

Эх сурвалж БСШУСЯ-ны статистик мэдээ

Төрийн өмчийн сургуулиудын 48.2, хувийн өмчийн сургуулийн дөнгөж 6.1 хувь нь мэдээлэл зүйн сургалтын танхимтай байна. Сумын сургуулиудын 68.8 хувь нь зориулалтын мэдээлэл зүйн кабинетгүй байна. 2018-2019 оны хичээлийн жилд ЕБС-ийн сургалтад нийт 32,660 компьютер ашиглагдаж байгаагаас 60 хувь нь зөөврийн, 37 хувь нь Пентьюм IV ба түүнээс дээш, үлдсэн 3 хувьд нь түүнээс бага үзүүлэлттэй компьютерүүд хэрэглэгдэж байна. Сургалтад хэрэглэгдэж буй нийт компьютерийн 58.6 хувь нь интернетэд холбогдсон байна.

Зураг 3.6.116. Сургалтад ашиглаж буй компьютерийн үзүүлэлт (2018-2019)Пентьюм I ба түүнээс доош; 178; 1% Пентьюм II; 203; 1% Пентьюм III; 553; 2%

Пентьюм IV ба түүнээс дээш; 12185; 37%

Зөөврийн компьютер; 19541; 60%

Эх сурвалж БСШУСЯ-ны статистик мэдээ

2017 оны байдлаар ЕБС-д 572,752 суралцагч суралцаж, сургалтын үйл ажиллагаанд ашиглагдаж буй компьютерийн тоо 458,36 байна. Нэг компьютерт ногдох сурагчийн тоо 12.5 байна.

197

Хүснэгт 3.6.69. ЕБС-ийн сурагч, компьютерийн харьцаа (2007-2017)Он 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017Нэг компьютерт ногдох сурагчийн тоо

25.2 21.1 16.4 14.4 14.9 20.5 5.3 12.5 12.5

Сурагчдын тоо 522,066 512,213 505,409 505,409 497,022 505,816 535,055 551,953 572,752

Компьютерийн тоо

20,706 24,314 30,755 35,211 33,457 24,732 34,954 44,044 45,836

2005 онд батлагдсан “Цахим Монгол” үндэсний хөтөлбөрт (МУЗГ-ын 216 дугаар тогтоол,2005) “Мэдээллийн технологийг сургалтад ашиглах болон цахим сургалтын материал бэлтгэхэд нь зориулан сургууль бүрийг МХХТ-ийн иж бүрэн техник хэрэгслээр хангаж, 2012 он гэхэд ахлах ангийн 10 сурагч тутамд нэг компьютер ногдох хэмжээнд хүргэх” гэсэн зорилт, арга хэмжээг тусгасан байдаг. Нэг компьютерт ногдох сурагчийн тоо 2007 онд 43.9 байсан бол 2010 он гэхэд 21.1 болж 2 дахин буурсан, 2012 онд 14.4, 2016, 2017 оны байдлаар энэ үзүүлэлт 12.5 болжээ.

2018-2019 оны хичээлийн жилд ЕБС-д 30411 үндсэн багш ажиллаж, багшийн хөгжлийн болон багшийн албан хэрэгцээний үйл ажиллагаанд ашиглагдаж буй компьютерийн тоо 20346 байна. Нэг компьютерт ногдох багшийн тоо улсын дунджаар 1.5 болжээ.

Зураг 3.6.117. ЕБС-ийн нэг компьютерт ногдох багшийн тоо: Бүсээр (2007-2018)

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 20180.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

8.78.0

7.36.1

5.2 5.4

4.1 3.8 3.6

1.6 1.2

Улсын дүн Баруун бүс Хангайн бүсТөвийн бүс Зүүн бүс Улаанбаатар

Эх сурвалж: БСШУСЯ-ны статистик

2005 онд батлагдсан “Цахим Монгол” үндэсний хөтөлбөрт (МУЗГ-ын 216 дугаар тогтоол,2005) 2012 онд багш бүрийг компьютертй болгож, түүнээс 10%-ийг нь зөөврийн компьютертой болгох тухай хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд тусгасан байдаг. Багш бүрд зөөврийн компьютер түгээх ажлын явц 2016, 2017 онд дамнаж хийгдсэн ба улсын дунджаар 2012 онд нэг компьютерт ногдох багшийн тоо 5.2 байсан бол 2018 онд 1.5 болж буурсан байна.

Багшийн хөгжлийг дэмжсэн сургалт, үйл ажиллагаа онлайн, цахим хэлбэрт шилжиж байгаа энэ цаг үед багш бүр компьютер хэрэглэх боломж нэмэгдсэнээр тухайн багш мэргэжлийн хөгжил, суралцахуй болон багшлахуйн үйл, албан хэрэг хөтлөлт гэх мэт бүхий л үйл ажиллагаандаа МХХТ-ийг ашиглах боломж нэмэгдэж байгаагаараа ач холбогдолтой юм. Хэдийгээр багш бүр зөөврийн компьютертэй болсон ч энэхүү компьютерийг сургалтад

198

болон өөрийн мэргэжлийн хөгжил, ажил албан хэрэгцээнд хэрхэн үр ашигтай хэрэглэж байгаа талаар дэлгэрэнгүй судалгаа хийгдээгүй байна.

ЕБС-ийн хэмжээнд нийт 6390 принтер, 4198 хувилагч, 2631 проектор, 3320 сканнер, 3903 телевизор, 5998 ухаалаг самбар хэрэглэгдэж байгаа ба багшийн тоонд харьцуулбал эдгээр тоног төхөөрөмжүүд нь 1/8, 1/5, 1/7, 1/12, 1/9, 1/5 тус тус харьцаатай байна.

ЕБС, ДОТУУР БАЙРЫН УС, АРИУН ЦЭВЭР, ЭРҮҮЛ АХУЙД ТАВИГДАХ НОРМ, ШААРДЛАГАЦэцэрлэг, ЕБС, дотуур байрын ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйд тавигдах норм, шаардлагыг Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайд, Эрүүл мэнд, спортын сайд, Сангийн сайдын хамтарсан 2015 оны А/253/251/173 дугаар “Норм, шаардлага батлах тухай” тушаалаар баталсан байна. Тус баримт бичигт дараах чиглэлийн шаардлагууд тодорхойлогджээ. Үүнд: Унд, ахуйн хангамжид тавигдах шаардлага Ариун цэврийн байгууламжид тавигдах шаардлага Гар угаагуур болон шүршүүрт тавигдах шаардлага Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн байгууламжийн засвар үйлчилгээнд тавигдах шаардлага Эрүүл ахуйн боловсрол, зан үйлийн өөрчлөлтөд тавигдах шаардлага Гал тогоо болон хоол хүнс боловсруулахад тавигдах шаардлага Хатуу хог хаягдал, бохир усыг зайлуулах менежментэд тавигдах шаардлагыг

нормчилж, стандартчилж өгсөн байна.

Ус хангамжийн нөхцөлМонгол Улс ус хангамжийн төвлөрсөн болон төвлөрсөн бус үндсэн 2 төрөлтэй. Нийт сургуулиудын 54% нь (413 сургууль) төвлөрсөн ус хангамжтай бөгөөд эдгээр сургуулиуд нь ихэвчлэн Улаанбаатар, Эрдэнэт, Дархан хотууд, аймгийн төвүүдэд байрлаж байна. Төвлөрсөн ус хангамжийн сүлжээнээс усаа авдаг сургуулийн тоогоор Орхон (100%), Говьсүмбэр (100%), Дархан-уул (92%), Улаанбаатар(85%), Сэлэнгэ (65%), Өмнөговь(62%), Дорноговь(62%) аймгууд тэргүүлж байна. Нийт сургуулиудын 46% нь (357 сургууль) төвлөрсөн бус эх үүсвэрээс усаа хангаж байгаа ба эдгээр нь ихэвчлэн сумдын сургуулиуд юм ("Цэцэрлэг, ЕБС, Дотуур байрын ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн өнөөгийннөхцөл байдал" судалгааны тайлан, 2017).

Ариун цэврийн байгууламжийн нөхцөл Ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийг тодорхойлохдоо 2015 онд батлагдсан “Цэцэрлэг, сургууль, дотуур байрын Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн норм шаардлага”-ын 2.1.1 “Нэг ээлжид хичээллэж буй 1 хичээлийн байранд 30 эмэгтэй хүүхдэд 1 суултуур, 40 эрэгтэй хүүхдэд 1 суултуур+1 шээлтүүр ногдохоор тооцож байгуулах” гэсэн заалтыг үндэслэн нэг ээлжид хичээллэх эрэгтэй, эмэгтэй сурагчдын тоог ариун цэврийн өрөөний суултуурын тоонд харьцуулан гаргасан.

Судалгаанаас харахад сургуулиудын 60% нь норм шаардлагыг хангаж байгаа буюу нэг суултуурыг нэг ээлжид хичээллэж буй 30 хүртэлх эмэгтэй хүүхэд хэрэглэж байна. Харин сургуулиудын 40% нь норматив шаардлагын үзүүлэлтэд хүрэхгүй байна. Үүнээс 23% нь 30-50 охид 1 суултуурыг хэрэглэж байгаа буюу суултуурын тоог 1 ширхгээр нэмэгдүүлэхэд л норматив шаардлагыг хангаж болохоор үзүүлэлттэй байна. Энэ үзүүлэлт нийслэл болон орон нутагт сурагчийн тооноос хамааран нэлээд ялгаатай байдал ажиглагдаж байна.

199

Харин хөвгүүдийн хувьд нийт сургуулиудын 39% нь л норм шаардлагыг хангасан буюу нэг суултуурыг нэг ээлжид хичээллэж буй 40 хүртэлх эрэгтэй сурагчид хэрэглэж байна.

Зураг 3.6.118. Нэг суултуурт ногдох охид, хөвгүүдийн тоо (2017 оны байдлаар)

60%23%

9%

8%

Нэг суултуурт ногдох охидын тоо (Улсын хэмжээнд)

<30 сурагч30-50 сурагч50-70 сурагч>70 сурагч

39%

19%

42%

Нэг суултуурт ногдох хөвгүүд (Улсын хэмжээнд)

<40 сурагч40-60 сурагч>60 сурагч

Сургуулийн байгууламжийг үнэлэх нэг гол индикатор бол нэг гар угаалгуурт ногдох суралцагчийн тоо бөгөөд ЕБС-ын хувьд энэхүү индикаторын үзүүлэлт сайн буюу бүгд гар угаагуураар хангагджээ. Улсын хэмжээнд нийт сургуулиудын 37% буюу 282 сургууль усаа зөөж дүүргэдэг энгийн угаагуур, 61% буюу 470 сургууль нэгдсэн шугамд холбогдсон байнгын устай крант бүхий гар угаагуур ашигладаг. Сургуулийн ариун цэврийн байгууламж нь хүүхдэд ээлгүй (гар угаах саван байхгүй, бага насны хүүхэд өвлийн хүйтэнд гадаа гарч бие засах, гаднах нүхэн жорлон нь хүүхэд халтирах, нүхэнд унах эрсдэлтэй г.м) байгаа нь тэднийг эрүүл ахуйн зөв дадал хэвшлийг эзэмшихэд хүндрэл учруулж байна. ("Цэцэрлэг, ЕБС, Дотуур байрын ус хангамж, ариун цэврийнбайгууламжийн өнөөгийн нөхцөл байдал" судалгааны тайлан, 2017)

3.7. Дүгнэлт, сорилт, бэрхшээлОлолт амжилтӨнгөрсөн хугацаанд бага дунд боловсролын салбарт сургалтын тогтолцоо, багш, ажилтны хөгжлийг дэмжих, мэргэжил дээшлүүлэх институтчилагдсан тогтолцоо бий болгох гэх мэт томоохон амжилтуудаас энэ дэд бүлэгт хамаарах зарим хэсгийг энд тусгалаа. Тухайлбал: 12 жилийн сургалтын тогтолцоонд бүрэн шилжиж олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх

болсон. ЕБС-ийн сургалтын хөтөлбөрүүд цогц чадамжид суурилж, тэдгээрт ТХБ зорилго, агуулга харьцангуй сайн интеграцчилагдаж байна.

Багшийн мэргэжлийг өмчийн хэлбэр үл харгалзан улсын төсвийн хөрөнгөөр 5 жил тутам дээшлүүлэх тухай 2012 онд хуульчилсан. Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтчилагдсан тогтолцоог сэргээж 2012 онд БМДИ-г дахин үүсгэн байгуулсан.

Багшийн хөгжлийг дэмжсэн эрх зүйн шинэчлэл хийгдэж байна. 2018 онд анх удаа багшийн хөгжлийг дэмжих тухай бие даасан хууль батлагдаж 2019 оноос эхлэн хэрэгжиж эхэлсэн.

Багш мэргэжлээр их дээд сургуульд элсэж буй өндөр оноотой оюутанд тэтгэлэг олгож байна.

Бага ангийн сурагчдыг 100 хувь, дунд ахлах ангийн сурагчдын 40 хувьд төрөөс үнэ төлбөргүй сурах бичгээр хангаж байна. Сурах бичиг ашиглалтын хүртээмжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор ЕБС-ийн бүх сурах бичгийг БСШУСЯ-ны www.econtent.edu.mn цахим хуудсанд байршуулсан. Онлайн орчин дахь сургалтын цахим агуулга, нөөц өсөн нэмэгдэж, БСШУСЯ, боловсролын мэргэжлийн байгууллагуудын цахим агуулгын тоо 1,000 гаруй, багш нар өөрсдөө бүтээж онлайн орчинд байршуулсан агуулгын тоо

200

27,000-д хүрсэн байна. Боловсолын салбарын мэдээллийн нэгдсэн системийг хөгжүүлэх ажлыг үе шаттайгаар хийж байна.

Ийнхүү олон ололт амжилтыг дурдаж болох ч цаашид шийдвэрлэх шаардлагатай асуудал, сорилт, бэрхшээлүүдийг ялгаж тодорхойлохыг зорилоо.

Хууль, эрх зүй, тогтолцоо 2002 оноос хойш Боловсролын тухай хуулинд 25 удаагийн, Бага, дунд боловсролын

тухай хуулинд 12 удаагийн нэмэлт өөрчлөлт орсон байна. Хууль, эрх зүйн баримт бичгийг шинээр боловсруулах, шинэчлэн найруулах, нэмэлт

өөрчлөлт оруулахдаа салбарын бусад хууль, тогтоомж, эрх зүйн зохицуулалттай уялдуулах, нийцлийг хангах байдал дутмаг байна.

Хууль, эрх зүйн зохицуулалтын хэсэгт үүрэг, хариуцлагыг нарийн тодорхой зааж, хэрэгжүүлэх байдал дутмаг байна.

ЕБС-ийн ангилал, хэмжээ, хэв шинж, байршил буюу сургуулийн зураглал оновчгүй болж хөдөөд цөөн суралцагчтай 12 жилийн сургуулийн тоо олширсон.

Боловсролын салбарын мэргэжлийн байгууллагуудын уялдаа холбоо сул, нийгмийн түншлэл бага байна. Боловсролын мэрэгжлийн судалгааны байгууллагын хүний нөөц, санхүүгийн чадавхи сул байна.

Боловсролын салбарын бодлого, стратегийг тогтвортой, үр дүнтэй хэрэгжүүлэх, менежментийн циклийн дагуу бодлого, төлөвлөлтийг хийж хэрэгжүүлэх, явцын болон эцсийн үнэлгээ хийж, үр дүнд үндэслэн сайжруулдаг тогтолцоо дутагдаж байна.

Сургалтын хөтөлбөр 2019 оны байдлаар 2008-2018 оны хооронд үндэсний түвшний нийт 252 сургалтын

хөтөлбөр боловсруулж мөрдсөн боловч сүүлийн жилүүдэд боловсрогдсон нийт хөтөлбөрийн 70 гаруй хувь нь хүчингүй болсон байна.

Сургалтын цөм хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилтыг боловсролын түвшингээр авч үзвэл бага боловсрол (ББ)-ын 142 (25.0%), суурь боловсрол (СБ)-ын 217 (38.3%), бүрэн дунд боловсрол (БДБ)-ын 208 (36.7%) суралцахуйн зорилт тус бүр ТХЗ-д хамаарч байна.

Боловсролын стандарт, сургалтын хөтөлбөр хэрэгжилтийг хангах, тэдгээрийн сайжруулахад чиглэсэн шинжлэх ухааны үндэслэл бүхий үндэсний хэмжээний иж бүрэн судалгаанууд хийгдэж эхэлсэн ч тэдгээрийг тогтвортой явуулах тогтолцоог бий болгож чадаагүй байна.

Бага, дунд боловсролын түвшин бүрийн сургалтын цөм хөтөлбөрийн бүтэц, дизайны ялгаатай байдал, судлагдахууны агуулгын чиглэлүүдийн онцлогууд, хөтөлбөрүүдийн боловсруулалтын жигд бус байдал зэрэг нь хэрэглэгчдэд ойлгомжгүй, төвөгтэй байдлыг бий болгож байна.

Хөгжилд баримжаалсан бодлогын түвшний зэрэгцсэн цогц өөрчлөлт нь харьцангуй богино хугацаанд хийгдсэн тул анги танхим дахь суралцахуй ба багшлахуйн тогтвортой байдал хөндөгдөж, тодорхой асуудлууд тулгамдах болсон. Иймээс цаашид сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөөг сайжруулах үйлийг төлөвлөлт, туршилт, хэрэгжилт, үнэлгээг оновчтой, үр өгөөжтэйгөөр тасралтгүй үргэлжилж байх “Сургалтын хөтөлбөрийн менежментийн цикл”-ийг нарийвчлан боловсруулж мөрдөх хэрэгцээ үүссэн байна.

Суралцагчдын сурлагын үнэлгээ БҮТ-өөс жил бүр зохион байгуулдаг Чанарын үнэлгээний судалгаа буюу хөндлөнгийн

үнэлгээгээр төгсөх ангийн сурагчид бага боловсролд Монгол хэл 53.2, математик 27,5

201

суурь боловсролд 49,4 ба 26,1, бүрэн дунд боловсролд 37.6 ба 41.2 байна. Сурагчдын сурлагын амжилт доогуур үзүүлэлттэй, ялангуяа Монгол хэлний үнэлгээгээр дунд, ахлах ангид энэ үзүүлэлт буурч байна.

Суралцахуйн үр дүнгийн үнэлгээний өөрийн болон хөндлөнгийн үнэлгээний зөрүү их байна. 2018 оны чанарын судалгаа ба улсын шалгалтын хөндлөнгийн болон сургуулийн өөрийн үнэлгээ хоорондоо бага боловсролд 31.1–41.1, суурь боловсролд 29.4–46.8, бүрэн дунд боловсролд 30.1– 51.5 хувийн тус тус зөрүүтэй байсан байна.

Бага боловсролын унших чадварын үнэлгээний судалгаанд 1 дүгээр ангид нилээд олон сурагч, 2 дугаар ангийн зарим сурагчид суурь чадварын зарим даалгавар дээр доогуур үнэлгээ авсан байна

Суралцагчдын сурлагын амжилтад нөлөөлөх хүчин зүйл Боловсролын чанарын үнэлгээний тогтолцоог хөгжүүлэх талаар төрөөс баримтлах

бодлого, стратеги эрх зүйн зохицуулалтын түвшинд хангалттай зорилтууд тодорхойлогддог ч тэдгээрийг хэрэгжүүлэх онол арга зүй, менежментийн нэгдсэн зохицуулалт, хүний болон санхүүгийн нөөцийн чадавх сулаас өнөөг хүртэл сурагчдын сурлагын амжилт, багшийн ажлын үнэлгээ, сургалтын байгууллагын үнэлгээний шалгуур, индикаторууд, үнэлж дүгнэх арга зүйг бүрэн оновчилж чадаагүй байна.

Боловсролын мэрэгжлийн судалгааны байгууллагын хүний нөөц, санхүүгийн чадавхи сул байна. Сургалтын чанарт нөлөөлөх хүчин зүйлийн судалгааг тогтмол хийж, хүүхдийн эрүүл мэнд, ялгаатай байдал, хөгжих хэрэгцээг тодорхойлон үр дүнд үндэслэн сургалтын агуулга, арга зүй, багш, хүний нөөцийн чадавхийг нэмэгдүүлэх бодлого, төлөвлөлтөд тусгаж хэвшээгүй байна.

Сурлагын амжилтад нөлөөлж буй хүчин зүйлс түүн дотроо гэр бүл, сургуулийн орчин нь тэдний сурлагын амжилтад тодорхой хэмжээгээр нөлөө үзүүлдэг байна. Тухайлбал сурагчдын сурлагын амжилт нь өрхийн сууцны төрөл (0.4), өрхийн орлогын хүрэлцээ (0.36)-нээс эерэг, сул, тухайн суралцагчийн цэцэрлэгт хамрагдсан байдал(0.48)-аас эерэг сул, сургуулийн орчин, нөхцөл (0.19), сурах бичгийн хангалтын байдал (0.24)-аас эерэг сул хамааралтай байна.

БҮТ-өөс зохион байгуулсан чанарын үнэлгээний судалгаа, элсэлтийн ерөнхий шалгалтын хүрээнд зохион байгуулсан сургалтын амжилтад нөлөөлөх хүчин зүйлийн судалгааны тайланд сурагчдын сурлагын амжилт нь гэр бүл, нийгмийн харилцаа, сургуулийн орчин нөхцөлөөс хамаардаг болохыг тусгаснаас гадна сурлагын амжилтад багшийн мэдлэг, ур чадвар, харилцаа, хандлага тодорхой түвшинд нөлөөлдөг гэж зарим хэсэгт тусгасан байна.

Багшийн боловсролын түвшин, мэргэжлийн зэрэг, нас, хүйс зэргээс тухайн багшаар хичээл заалгаж буй сурагчдын улсын шалгалтын дүн хамааралгүй байна. ЕБС-ийн багш мэргэжлийн стандарт мөрддөггүй, багшийн заах арга, мэдлэг, ур чадварыг тодорхойлох боломж дутагдаж байна.

Сургалтын байгууллагын менежмент, удирдах ажилтан Боловсролын салбарын бодлого, стратегийг тогтвортой, үр дүнтэй хэрэгжүүлэх,

менежментийн циклийн дагуу бодлого, төлөвлөлтийг хийж хэрэгжүүлэх, явцын болон эцсийн үнэлгээ хийж, үр дүнд үндэслэн сайжруулдаг тогтолцоо дутагдаж байна.

Боловсролын салбарын мэргэжлийн байгууллагуудын уялдаа холбоо сул, нийгмийн түншлэл бага байна.

Сургалтын байгууллагын менежментийн чадавхийг тодорхойлж, сургуулийн үйл ажиллагаанд хөндлөнгийн үнэлгээ хийх, түүний үр дүн, үнэлгээний мөрөөр хийгддэг ажил, төлөвлөлтөд тусгадаг байдал дутагдаж байна.

202

“ЕБС-ийн үйл ажиллагаанд хяналт-шинжилгээ хийж, үнэлгээ өгөх журам”-д заасан тоон болон чанарын үзүүлэлтүүд нь оновчтой бус, тооцох аргачлал ойлгомжгүй, багшийн ажлыг үнэлж дүгнэх журам нь “Багшийн ажлын байрны тодорхойлолт”-д заасан үйл ажиллагаатай сайн уялдаагүй, үнэлэх аргачлал тодорхой бус гэж холбогдох тайланд дурдсан байна.

Боловсролын салбарын бүх түвшний хүний нөөцөд тавигдах шаардлагыг тодорхойлсон нэгдсэн зохицуулалт дутмаг байна.

Удирдах ажилтныг бэлтгэх тогтолцоо, карьерийн систем байхгүй, эрх зүйн зохицуулалт хийгдээгүй байна.

Удирдах ажилтан ойр, ойрхон солигдож байгаа нь эрх мэдлийн зохистой хуваарилалт байхгүйг харуулж байна.

ЕБС-ийн удирдах ажилтны ажлын байрны тодорхойлолтын дагуу сонгон шалгаруулалт, томилгоо хийгдэхгүй байна. 2018-2019 оны хичээлийн жилд ажиллаж буй удирдах ажилтны 70% нь 5 хүртэлх жил ажиллаж буй, 30% нь багш мэргэжлийн бус ажилтан байна.

Боловсролын салбарын удирдах ажилтныг бэлтгэх, мэргэшүүлэх үйл ажиллагаа нь боловсролын удирдлага, менежментийн чиглэлээр боловсролын зэрэг ахиулах магистр, докторын зэрэг горилсон сургалтуудаар хязгаарлагдсан ба энэ хэрэгцээнд тулгуурлласан төрийн нэгдсэн үйлчилгээ дутагдаж байна.

Боловсролын салбарын удирдах ажилтныг бэлтгэх, мэргэшүүлэх үйлчилгээнээс илүү удирдах ажилтнаар томилогдсоны дараа мэргэжлийг нь дээшлүүлэх, удирдлага, арга зүйн зөвлөмж өгөх чиглэлээр үйл ажиллагаа голлон явагдаж байна.

Багш, багшийн хангалт Багшийн нийгмийн үнэлэмж доошилж, багш нарын тогтвор суурьшилтай ажиллах

нөхцөл боломж хангалтгүй байна. Мэргэжлийн багшийн хангалт 97 хувьтай байгаа ч орон нутагт, ялангуяа сумын

сургуульд мэргэжлийн багшийн далд дутагдал бий болж байна. Тухайлбал багш нар өөрийн ажлын байрны дагуу заах хичээлээс гадна нормт цагаа гүйцээх, эсвэл тухайн сургуульд мэргэжлийн багш дутагдалтайгаас шалтгаалан өөр хичээл заах тохиолдол нэлээд гарч байна. Судлагдахуунаас хамаарч тухайн хичээлийг зааж буй багш нарын 39.5-94.7 хувь нь мэргэжлийн багш байна.

Багшийг орон нутагт хуваарилалт хийж ажилд томилох, тухайн орон нутагт шинэ багш очиж ажиллах нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэсэн тогтолцоо байхгүй.

Боловсролын салбарт хүний нөөцийн бодлого, жендерийн тогтвортой харьцаа алдагдаж 10 багш тутмын 8 нь эмэгтэй байна.

Багшийн нэр хүнд, үнэлэмж, нийгмийн баталгаа, цалин хөлс хоорондоо нийцэхгүй байна. Багшийн ажлын үнэлгээ, норм, норматив, ажлын байрын тодорхойлолттой уялдахгүй байна.

Шилжилтийн насны, эмзэг бүлгийн гэх мэт бүх насны сурагчдын төдийгүй багш нарын сэтгэл зүйн суурь хэрэгцээнд тохирсон сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгдөг мэргэжилтэн, сэтгэл зүйч шаардлагатай байна.

Дотуур байрын багшийг тусгайлан бэлтгэдэггүй бөгөөд өөр, өөр мэргэжлийн багш нар ажилладаг.

2019 оны байдлаар төрийн болон хувийн хэвшлийн 46 их дээд сургуульд 23,036 оюутан багшийн мэргэжлээр суралцаж байна, жилд 4,000 орчим багш шинээр төгсч байна. Эдгээр сургуулиудын 12 хувь нь магадлан итгэмжлэгдсэн хөтөлбөртэй байна.

Багш бэлтгэдэг их дээд сургуулиуд төгсөгчидтэйгээ эргэх холбоотой ажиллах байдал, энэ чиглэлийн зохицуулалт дутмаг байна.

203

Багшийн хөгжлийн бодлого, стандарт байхгүй, багш өөрийгөө хөгжлийн ямар түвшинд байгаагаа тодорхойлох боломж болон багш өөрийнхөө мэргэжлийг дээшлүүлэх тогтолцоо дутагдаж байна.

Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх тогтолцоо дахь БМДИ, БСУГ, багш бэлтгэдэг их дээд сургуулиудын үйл ажиллагааны уялдаа холбоо муу байна. 1, 5, 10 дахь жилдээ ажиллаж буй багшийн мэргэжил дээшлүүлэх үндэсний хэмжээний үндсэн сургалт, 2, 3, 4 дэх жилдээ ажиллаж буй багшийн мэргэжил дээшлүүлэх орон нутгийн үндсэн сургалтын залгамж холбоо байхгүй.

Багш ажлын байрандаа тасралтгүй хөгжих боломж, нөхцөлөөр хангагдахгүй байна. Зөвхөн 1,5,10 дахь жилийн сургалтад хамрагдаж буй багш нар БМДИ-ийн онлайн зайн сургалтад хамрагдах боломжтой байна.

Багш нарын МХХТ-ийг хэрэглэх суурь чадвар дээшилсэн ч сургалт, үйл ажиллагаандаа хэрэглэх чадвар хангалттай түвшинд хүрээгүй байна. Сургуулийн орчин дахь МХХТ-ийн засвар үйлчилгээ, техник, програм хангамжийн чиглэлийн үйлчилгээг хариуцсан МТ-ийн мэргэжилтэн шаардлагатай байна.

Сурах бичиг, хэрэглэгдэхүүн 1998-2009 оны хооронд бага, дунд боловсролын сурах бичиг хангамжийн талаар

баримтлах бодлого (3), эрх зүйн зохицуулалт нь олон (12) удаа өөрчлөгдсөний улмаас өнөөг хүртэл сурах бичиг хангамжийн найдвартай, тогтвортой тогтолцоо төлөвшиж чадаагүй байна.

Сурах бичиг судлал хангалттай түвшинд хөгжөөгүй, энэ чиглэлээр мэргэшсэн шинжээчид дутагдалтай, сурах бичгийн эхийг богино хугацаанд зохиодог буюу сурах бичгийг чанар, хүртээмжийг дээшлүүлэх тохиромжтой тогтолцоо дутагдаж байна.

Сурах бичгийн худалдаа борлуулалтын нэгдсэн сүлжээ байхгүй байна. Өнөөгийн байдлаар ЕБС-ийн I-V ангид 6-8 хичээлийн 34 нэрийн, VI-IX ангид 12-17

хичээлийн 59 нэрийн, X-XI ангид 8-14 хичээлийн 35 нэрийн нийт 12859 нэрийн сурах бичиг хэрэглэж байна.

Бага ангийн сурах бичгийг бүрэн хангасан ч дунд, ахлах ангийн сурах бичгийг төрөөс хангасан дундаж хувь 48.7, худалдаж авсан дундаж хувь 17.1 хувьтай байна.

Сурах бичгийг онлайн орчинд байршуулан хэрэглэгчдэд хүргэж байгаа ч хөдөө орон нутагт интернетийн хурд муутай газар, гэртээ интернетгүй өрхийн хүүхэд хэрэглэх боломжгүй байна.

Онлайн орчин дахь сургалтын нээлттэй нөөц хэрэглэгдэхүүн боловсруулагдан түгээгдэж байгаа ч бүх судлагдахууны хүрээнд хүртээмжтэй байж чадахгүй байна.

БСШУСЯ, боловсролын мэргэжлийн байгууллагын зүгээс хүргэж буй цахим хэрэглэгдэхүүн, зөвлөмж, гарын авлага, материалууд нь багш, сурагчдын хэрэгцээнд нийцсэн чанартай агуулга бүтээгдэж байгаа ч бүх судлагдахууны чиглэлээр боловсруулагдсан чанартай агуулгын хүртээмж бага байна.

Багш нар өөрсдөө бүтээсэн цахим агуулга, хэрэглэгдэхүүн, материалууд нь хангалттай их байгаа боловч чанарын шаардлага хангуулах чиглэлээр бодлого, менежмент үгүйлэгдэж байна.

Орчин үеийн сургалтын тоног төхөөрөмж, сургалтын хэрэглэгдэхүүн хүрэлцээ муу, хичээл практикийн зардал багш нарт хүртэхгүйгээс багш нар өөрсдийн цалингаар принтерийн хор, бичгийн цаас, бичиг хэргийн материалаа худалдаж авах шаардлага үүсч байна.

Сургалтын орчин

59 4 нэрийн сурах бичиг /Дүрслэх урлаг VI-VII, Хөгжим VI-VII, Хөгжим VIII-IX, Үндэсний бичиг X-XI/ 2 анги дамжин хэрэглэгдэж байгааг давхардуулалгүй авсан болно.

204

Хүүхдүүдийн эрүүл, аюулгүй орчинд суралцах эрх, суралцахад ээлтэй, тэгш боломж бүрэн хангагдахгүй байна.

ЕБС-ийн ангилал, хэмжээ, хэв шинж, байршил буюу сургуулийн зураглал оновчгүй болж бүлэг дүүргэлт хөдөөд цөөн суралцагчтай, хотод олон суралцагчтай байна. Тухайлбал ээлжийн коэффициентээр 0-1 завсарт байгаа сургуулиуд нь сум, багийн болон хувийн хэвшлийн сургуулиуд байгаа бол 2.5-аас дээш хэсэг дэх 38 сургууль бүгд төрийн өмчийнх ба 65.8 хувь нь Улаанбаатар хотынх, 34.2 хувь нь аймагт байна. 2018-2019 оны хичээлийн жилд ЕБС-д 20.5 мянган бүлэг хичээллэж байгаагийн 11.0 хувь буюу 2,265 нь 41-70 суралцагчтай байгаа бол 28 сургууль 3 ээлжээр хичээллэж байна. Энэ нь хөрөнгө оруулалтын бодлого, төлөвлөлт дутагдаж байгааг харуулж байна.

Улсын хэмжээнд байгаа нийт цэцэрлэг, сургуулийн барилгын 18.1 % нь 45-аас дээш жилийн насжилттай, 6.5% нь мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан, сургалтын байгууллагын зориулалтаар ашиглалтын шаардлага хангахгүй, 7.8 хувь нь их болон урсгал засвар зайлшгүй хийх шаардлагатай.

Сургалтын байгууламж, барилга, компьютер, техник, тоног төхөөрөмжийн насжилтийг зөв тооцож актлах хугацааг бодитой тогтоох, засвар үйлчилгээнд зориулсан төсөв, санхүү дутагдаж байна.

ЕБС-ийн МХХТ-ийн хэрэглээ өсөн нэмэгдэхийн хэрээр дараагийн шатны хэрэгцээ, шаардлага үүсэж байна. ЕБС-ийн интернет холболтын хурд, хэрэглэх боломж, нөхцөл байдал, нөгөө талаар техник, тоног төхөөрөмжийн засвар үйлчилгээ, техникийн шаардлага хангасан эсэхийг нарийн тодорхойлж тооцож үзсэн судалгаа тайлан байхгүй, төлөвлөлттэй хөрөнгө оруулалт дутагдаж байна. Тухайлбал компьютер, техник, тоног төхөөрөмж түгээхдээ дутагдалтай газарт нь түгээх байдал ажиглагдахгүй байна. Нэг компьютерт ногдох багшийн тоо зарим аймагт 1-ээс бага үзүүлэлттэй бол зарим аймагт 2 байна.

Улсын хэмжээнд 282 сургууль усаа зөөж дүүргэдэг энгийн угаагуур ашигладаг. Сургуулийн ариун цэврийн байгууламж нь хүүхдэд ээлгүй (гар угаах саван байхгүй, бага насны хүүхэд өвлийн хүйтэнд гадаа гарч бие засах, гаднах нүхэн жорлон нь хүүхэд халтирах, нүхэнд унах эрсдэлтэй г.м) байгаа нь тэднийг эрүүл ахуйн зөв дадал хэвшлийг эзэмшихэд хүндрэл учруулж байна.

Суралцах хугацаандаа дотуур байранд амьдрах хүсэлт гаргасан нийт хүүхдийн 90.7 хувь буюу 34.7 мянган хүүхэд ерөнхий боловсролын сургуулийн 522 дотуур байранд амьдарч байна. Дотуур байрын 71.3 хувь нь төвлөрсөн бус усан хангамжтай буюу усаа зөөвөрлөн хэрэглэж байгаа, 61 хувь (242) нь гадна нүхэн жорлонг ашиглаж байх бөгөөд тэдгээрийн 42 хувь нь 70 метрээс хол зайд байрлаж байна.

Хүүхдийн цүнх, дүрэмт хувцас, ширээ сандал, сурах бичиг, болон хүүхдийн хоолны нэгдсэн жишиг стандартыг байнга боловсронгуй болгодог, хяналт тавьдаг, алдаа дутагдлыг залруулдаг, зөвлөдөг тогтвортой мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээ дутагдаж байна.

Өсвөр насныхан төдийгүй бага насны хүүхдийн цахим хэрэглээ өсөн нэмэгдэхийн хирээр тэдний эрүүл, зөв зохистой хэрэглээ, цахим орчин дахь аюулгүй байдал хангах чиглэлээр дорвитой ажил хийгдэхгүй байна. Суралцагчдын МХХТ-ийг ашиглах мэдлэг чадварын түвшинг тогтоох, энэ чиглэлээр хэрэгжүүлэх хөтөлбөр, төлөвлөлт хийх боломж, нөхцөл дутмаг байна. Хүүхдэд цахим орчинд аюулгүй байдлаа хангах чадвар олгох ажил дутмаг байна.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ГАДААД ҮР АШИГ

205

4.1. Боловсролын үр дүнБага, дунд боловсрол эзэмшин, ЕБС-ийг төгсөн гарч буй хүүхэд, залуучуудын хувьд нийгмийн орчинд суралцах, ажиллах, амьдрах чадвар ямар байгааг, эдгээр чадвар, чадамжийг ямар үзүүлэлтээр авч үзэх, үр дүнг хэрхэн тооцох тухай асуудлууд нь уг дэд салбарын гадаад үр ашгийг илэрхийлэх үндсэн үзүүлэлт юм. Бага, дунд боловсролын гадаад үр дүнг тооцон шинжлэхэд дараах үзүүлэлтүүдийг авч үзэх болно. Үүнд: ЕБС-ийн төгсөгчдийн дараагийн түвшний сургалтын байгууллагад элсэн суралцахад

бэлтгэгдсэн байдал, элсэлтийн шалгалтын үр дүн ЕБС төгсөөд үргэлжүүлэн дараагийн шатны сургалтын байгууллагад суралцсан

суралцагч ЕБС-ын төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтэд бэлтгэгдсэн байдал Ажилтны орлогын түвшин эдгээр болно.

ЕБС ТӨГСӨГЧДИЙН ДАРААГИЙН ТҮВШНИЙ СУРГАЛТЫН БАЙГУУЛЛАГАД ЭЛСЭН СУРАЛЦАХАД БЭЛТГЭГДСЭН БАЙДАЛ, ЭЛСЭЛТИЙН ШАЛГАЛТЫН ҮР ДҮНБүрэн дунд боловсрол эзэмшиж, ЕБС-ийг төгсөгчдөд дараах сонголтууд бий болдог. Үүнд:① Дотоодын болон гадаадын их, дээд сургууль (ИДС), коллежид сонгосон мэргэжлээрээ элсэн орох (үүний тулд элсэлтийн ерөнхий шалгалт (ЭЕШ) өгөх, хэрэв ИДС-ийн элсэлтийн босго оноонд хүрэхгүй бол дараагийн сонголтууд бий болдог), үүнд: ② Урт, богино хугацааны мэргэжлийн сургалтад хамрагдах, ③ Дотоод, гадаадын хөдөлмөрийн зах зээл дээр ажил (улирлын, түр хугацааны, эсвэл хувийн хэвшил – мал ахуй, газар тариалан, хувийн бизнес гэх мэт) эрхлэх, ④ Цэргийн албанд татагдах, ⑤ Тодорхой сургууль, ажилгүй болж ажилгүйчүүдийн эгнээнд орох

ЭЕШ-ын даалгаврын гүйцэтгэлийг олон улсад хэрэглэдэг үнэлгээний аргачлал ашиглан тухайн судлагдахууны агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг болон танин мэдэхүйн түвшин (сэргээн санах, ойлгох, хэрэглэх, задлан шинжлэх) бүрээр үнэлж, анхны болон хэмжээст оноогоор эрэмбэлдэг ба уг шалгалтын зорилго нь “бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн иргэд дараагийн шатны их, дээд сургуульд элсэн суралцах чадвар, мэдлэгийн түвшнийг тогтооход оршдог” 60 байна. Дараах хүснэгтэд 2009/10-аас 2018/19 оны хичээлийн жилийн төгсгөлд ЭЕШ өгч, ДБСБ-ын босго оноонд тэнцэж, элсэн орсон байдлыг харуулав. Хүснэгт 4.1.1-ээс 2009-2018 онд тухайн оны ЕБ-ын XII анги төгсөгчдөөс ДБСБ-д элссэн байдлыг хувиар авч үзвэл нийт төгсөгчдийн 76.9-92.7 хувь байгааг гадаадын улс оронтой харьцуулахад өндөр үзүүлэлт болно. Тухайлбал, “дээд боловсролд хамрагдалтын бохир жин 2017 онд дэлхийн дунджаар 38 хувьд хүрсэн”61 гэж боловсролын хяналт шинжилгээний дэлхийн тайланд дурджээ. Энэ нь нэг талаас төрийн болон хувийн өмчийн ДБСБ-ын тоо (хүртээмж) хангалттай байгааг, нөгөө талаас дээд боловсролтой болох эрэлт хэрэгцээ их байгааг харуулж байна.

Хүснэгт 4.1.70. ЭЕШ өгсөн XII анги төгсөгчид ба ДБСБ-д элсэн орсон байдал (2009-2018 он)XII анги ЭЕШ өгсөн XII анги XII анги төгссөн Бусад буюу

60 БШУ-ны сайдын 2013 оны 3 дугаар сарын 18-ны А/79 тоот тушаалаар батлагдсан “Оюутан элсүүлэх журам” /БСШУ-ны сайдын 2016 оны 03 сарын 16-ны өдрийн А/87 тоот тушаалаар нэмэлт өөрчлөлт орсон/ болон холбогдох бусад эрх зүйн акт61 Боловсролын хяналт шинжилгээний дэлхийн тайлан, 2019, хуудас 54

206

төгсөгч, үүнээс

тухайн оны шалгуулагчийн

тоо

төгссөн ДБСБ-д элсэгчийн

тоо

ДБСБ-д элсэгчийн хувь

ДБСБ-д элсэн ороогүй

төгсөгчийн хувь2009/10 34441 m 32569 80.0 20.02010/11 33022 m 31334 91.0 9.02011/12 37218 m 30536 92.5 7.52012/13 38682 m 33328 89.5 10.52013/14 33333 m 33273 86.0 14.02014/15 19227 m 30537 91.6 8.42015/16 35936 m 17828 92.7 7.32016/17 37139 35187 27626 76.9 23.12017/18 40616 34712 32919 88.6 11.42018/19 m 14540 31558 77.7 22.3Дундаж 86.6 13.3

Тайлбар: Тухайн хичээлийн жил XII анги төгсөгч нь дараагийн хичээлийн жилд ИДС-д элсэгч болох тул ИДС-д элсэгчийн хувийг тооцохдоо өмнөх хичээлийн жилийн ЭЕШ-д орсон

шалгуулагчийн тоог ашигласан болно.M – missing, хүлээгдэж буй тоо

Өнөөгийн байдлаар ЕБС төгсөгчдийн дараагийн шатны сургуульд бэлтгэгдсэн байдлыг ЭЕШ-ын босго оноо62 буюу бүрэн дунд боловсролын мэдлэгийн ерөнхий түвшинд үндэслэн тогтоож байгааг үгүйсгэх аргагүй юм. Гэтэл бүрэн дунд боловсрол эзэмшиж төгсөгчдийн дараагийн шатны сургуульд бэлтгэгдсэн байдалд тавигдах хамгийн энгийн, наад захын шаардлагад “дэлхий нийтээр 2030 он гэхэд бүх эмэгтэй, эрэгтэй хүүхдүүд зохистой хэмжээнд, үр дүнтэй суралцсан байхын тулд... тэдэнд төлөвшүүлбэл зохих үндсэн чадваруудыг дараах байдлаар тодорхойлж байна. Үүнд, бие даах чадвар, багаар ажиллах чадвар, мэдлэгийг хэрэглээ болгох чадвар ...”63, “академик ур чадвараас гадна шүүмжлэлт сэтгэлгээ, дижитал болон мэдээллийн чадвар, сурахад суралцах чадвар”64 гэх зэргээр үзэж байгаа бөгөөд дээд болон мэргэжлийн боловсролын дэд салбарт ч элсэгчдэд тавих шаардлага сүүлийн жилүүдэд өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж буйг анхаарах хэрэгтэй. Тухайлбал, мэргэжлийн үйл ажиллагаа эрхлэх, ажлын байрны шаардлага, шинж чанар байнга шинэчлэгдэн өөрчлөгдөж байгаатай уялдуулан хөдөлмөрийн зах зээлд тодорхой мэргэжил эзэмшсэн мэргэжилтэнг биш, харин эзмшсэн боловсролоо ашиглаж, хэрэглээ болгож чаддаг, хөрвөх чадвартай иргэн төлөвшүүлэхийг зорьж байгаа билээ. Иймд зөвхөн мэдлэгийн ерөнхий хүрээг тогтоож, дараагийн шатны сургуульд элсүүлдэг байдлыг өөрчлөхийн тулд ЭЕШ-ын зорилгыг их, дээд сургууль, коллежийн шинэчлэлд нийцүүлэх, эсвэл ЭЕШ-аас өөр арга, хэлбэрээр элсэгчдийн чадварыг илрүүлэх арга зам байж болох юм.

ЕБС төгсөгчдөөс математик, монгол хэл, нийгмийн тухай мэдлэг, англи хэл, орос хэл, газар зүй, физик, биологи, хими, МУ-ын түүх гэсэн 10 хичээлээр элсэлтийн ерөнхий шалгалт авч, шалгуулагчийн хэмжээст оноо тухайн сонгосон хичээлээр 480 байвал төрийн өмчийн их, дээд сургуульд элсэн орох боломжтой байхаар “элсэлтийн босго оноо”-г тогтоосон байдаг.

62 2018-2019 оны хичээлийн жилээс эхлэн БСШУС-ын сайдын А/195 тоот тушаалаар их, дээд сургуульд элсэн суралцах босго оноог төрийн өмчийн их, дээд сургуульд 400-450 байсныг 480 байхаар тогтоосон.63 Уг тайлангийн 48-р хуудас64

207

Хүснэгт 4.1.71. ЭЕШ-ын улсын дундаж үзүүлэлт (2009-2018 он)Шалгалтын

агуулга2011 он 2012 он 2013 он 2014 он 2015 он 2016 он 2017 он 2018 он

а.о х.о а.о х.о а.о х.о а.о х.о а.о х.о а.о х.о а.о х.о а.о х.оМатематик 28 499 23 500 22 500 23 500 25 500 28 500 29 500 29.1 500.1Монгол хэл 46 500 51 499 42 500 52 500 55 499 48 499 50 500 51.2 500.0НТМэдлэг 42 500 43 499 49 499 45 501 45 500 47 500 43 500 53.1 500.1Англи хэл 32 499 27 499 25 500 29 500 31 500 33 500 46 500 33.2 500.1Орос хэл 47 500 47 502 40 502 49 527 55 521 56 511 59 515 68.2 535.3Газар зүй 31 499 37 500 28 500 34 500 25 499 34 500 41 499 44.7 500.0Физик 27 500 25 499 29 499 28 499 29 500 25 500 31 500 25.5 500.1Биологи 43 500 40 500 41 500 37 499 46 500 45 500 44 500 46.0 500.2Хими 28 500 27 500 26 500 24 500 31 500 31 499 26 500 28.0 500.4МУ-ын түүх 34 499 42 500 36 499 36 500 34 499 43 500 33 500 37.3 500.0

Тайлбар: а.о – анхны оноо

Энэ нь тухайн хичээлийн шалгалтын сэдэв даалгаврыг хэрхэн гүйцэтгэснийг илтгэх үнэлгээ бөгөөд авбал зохих онооноос хэдэн оноо авсныг хувьд шилжүүлсэн тоон үзүүлэлт юм. Тухайлбал, математик хичээлийн шалгалтын сэдэв нийт 50 оноотой ба шалгуулагч нийт 40 оноо цуглуулсан байг. Энэ нь анхны оноо болох бөгөөд хувьд шилжүүлэн тооцвол 80 хувийн гүйцэтгэлтэй шалгагджээ гэсэн үг юм.

Х.о – хэмжээст онооШалгуулагч бүрийн шалгалтуудад авсан анхдагч оноо нь өөр өөр дундаж, стандарт хазайлт бүхий тархалтад харьяалагддаг. ЭЕШ-нд  500 дундажтай, стандарт хазайлт нь 100 байх хэвийн тархалт руу Z – оноог шилжүүлдэг. Энэ шилжүүлсэн оноог хэмжээст оноо гэх бөгөөд X=500+100xZ  хувиргалт хийдэг.

Энд, z= x−~xS D

; x-анхны оноо, ~x-шалгуулагчдын онооны тархалтын дундаж утга, SD-тархалтын стандарт хазайлт

208

ЕБС төгсөгчдийн ЭЕШ-д үзүүлсэн амжилтыг улсын дунджаар авч үзвэл анхны онооны дундаж орос хэлээс бусад хичээлд 50-иас доош байгаа нь хангалтгүй үзүүлэлт юм. Харин хэмжээст онооны улсын дундаж 499-501 орчимд (орос хэлээс бусад) тогтвортой байна. ЭЕШ-ын хэмжээст онооны 5 жил (2013-2017 он)-ийн дундаж үзүүлэлтийг авч үзье (зураг 4.1.1).

Зураг 4.1.119. ЭЕШ-ын хэмжээст онооны 5 жилийн дундаж (хувь)

“ЕБС-ийн XII анги төгсөгчдийн дунджаар 85 хувь нь ЭЕШ-ын 400, түүнээс дээш оноо авч их, дээд сургуульд суралцдаг боловч 15 орчим хувь нь ЭЕШ-аар авах ёстой босго оноог авч чадаагүй ч их, дээд сургуульд суралцах нөхцлийг олгож байгаа нь боловсролын чанарт сөргөөр нөлөөлөх, сургалтын

төлбөрт суурилсан “амь зогоосон” сургалтыг тэтгэж, дэмжиж буй хэрэг юм” гэж судлаачид тэмдэглэжээ65. Цаашид элсэгчдийн чанарыг дээшлүүлэх нь дээд боловсролын сургалтын байгууллагын сургалт, хөтөлбөрийн чанарыг сайжруулахад чухал нөлөө үзүүлнэ.

ЕБС төгсөгчдийн дараагийн шатны сургалтын байгууллагад бэлтгэгдсэн байдлыг илтгэх чанарын үзүүлэлтэд гадаадын их, дээд сургуульд элсэгчдийн талаарх мэдээлэл орно. Тодруулбал, Монгол Улсад гадаадын хөрөнгө оруулалттай, эсвэл олон улсын хөтөлбөрөөр хичээллэдэг гэх мэт хэв шинж, сургалтын хөтөлбөрийн онцлог, багшлах боловсон хүчин (гадаадаас багш урьж хичээллэдэг) зэрэг үзүүлэлтээр ялгаатай төрийн ба төрийн бус өмчийн сургуулиуд бий бөгөөд үүнд, Шинэ Монгол, Шинэ Эрин, “Орос 14” гэх мэтийг нэрлэж болно. Эдгээр сургуульд суралцагчдыг сонгон шалгаруулалтаар элсүүлдэг тул ялангуяа, суурь, бүрэн дунд боловсролын түвшинд “сайн сурлагатай” хүүхдүүд тэнцэн ордог бөгөөд тэд бүрэн дунд боловсрол дүүргээд, ихэнхдээ гадаадын их, дээд сургуулийг сонгон дараагийн шатны боловсрол эзэмших хүсэлтэй байдаг. Үүнд, олон улсад дээд боловсрол интернационалчлагдаж, гадаад оюутныг татах таатай нөхцөл, боломж бүрдүүлж байгаа нь хүчтэй нөлөөлж байна.

Зураг 4.1.120. Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр, Зээлийн сангийн шугамаар гадаадын их, дээд сургуульд суралцагчдын тоо, мян.хүн (2005/06-2017/18)

гадаадад суралцагч0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6

0.7 0.7

1.1

1.4 1.4

2005/06 2010/11 2015/16 2016/17 2017/18

Эх сурвалж: Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэл, 2017

65 Дээд боловсролын сургалтын байгууллагын элсэлтийн өнөөгийн байдалд хийсэн шинжилгээ, Р.Нурбек, Б.Лхамцэрэн, 2017

209

15; 15%

69; 69%

16; 16%

2013-2017 оны хэмжээст онооны тархалт 400 хүртэл2013-2017 оны хэмжээст онооны тархалт 400-6002013-2017 оны хэмжээст онооны тархалт 600+

Зураг 4.1.2-оос харахад 2010/11 оны хичээлийн жилтэй харьцуулахад зөвхөн Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр, Зээлийн сангийн зээлээр гадаадын их дээд сургуульд элсэгчдийн тоо 2 дахин нэмэгдсэн үзүүлэлттэй байна. Үүнээс гадна, хувийн зардлаар, пүүс компаний тэтгэлгээр суралцагчдыг гадаадад амьдарч, ажиллаж буй эцэг эхийн хамт тухайн орны их, дээд сургуульд элсэгч тэй нийлүүлэн тооцвол, нийт гадаадад амьдарч буй Монгол иргэдийн 37-40 орчим хувь нь “сурдаг” гэсэн мэдээ бий. Энэ бүхнээс үүдэн дараагийн шийдвэл зохих асуултууд урган гарч байна. Үүнд:

1. Гадаадад суралцан мэргэжил эзэшсэн монголчууд маань оюуны том хөрөнгө оруулалт хийж, орчин үеийн менежментэд суралцаж, шинэ санаа, шилдэг технологийг эх орондоо авчирч байна. Энэ хүчийг эх орондоо шингээх, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ямар бодлого, арга зам, орчин нөхцөл бидэнд бий вэ?

2. Дээд боловсролын дотоодын зах зээлд байх ёстой оюуны, санхүүгийн нөөц, хөрөнгийг гадаадын зах зээлд алдсаар байх уу?

3. Монголын ДБСБ-д гадаад (нийт гадаад оюутны 36.2 хувь ОХУ, 32.4 хувь БНХАУ) элсэгчдийн талаар төрийн бодлого байх уу?

ЕБС ТӨГСӨГЧДИЙН ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТЭД БЭЛТГЭГДСЭН БАЙДАЛ Монгол Улсад бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн боловч тухайн төгсөх жилдээ их, дээд сургуульд элсэн орж чадаагүй бүрэн дунд боловсролтой иргэдийн төгсөгчдөд эзлэх хувийг сүүлийн 10 жилийн байдлаар авч үзэхэд 7.3-22.3 (буюу 1399-9058) хувь байна (хүснэгт 4.1.1). Хүн амын доторх эдгээр бүлгийн хэдэн хувь нь урт/богино хугацааны сургалтад хамрагдаж (эсвэл хамрагдаагүй болох), хөдөлмөр эрхэлж буй, хэдэн хувь нь ажилгүй байгаа талаарх (мөшгөх) судалгаа, статистик нэн ховор байна. Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын судалгааны институтээс гаргасан “Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгаа – 2018” нь их дээд сургууль, мэргэжлийн боловсролын сургуулийг төгссөн төгсөгчдийн ажил эрхлэлтийг авч үзсэн бол “Сургуулиас ажилд шилжигсдийн судалгаа” / Франческо Пастер, 2007 онд гаргасан ОУХБ-ын тайлан/-нд “2006 оны эцсийн байдлаар бүрэн дунд боловсролтой 15-29 насны залуучуудын ажилгүйдлийн түвшин 21.9 хувь байна” гэж дурдаж байжээ.

Үндэсний статистикийн хорооноос 2015 онд гаргасан Ажиллах хүчний судалгааны тайланд 15-24 насны залуучуудын ажилгүйдлийн түвшин 2013 онд 16.6, 2014 онд 17.4, 2015 онд 17.9 хувь тус тус байгааг дурдсан бол 2018 онд гаргасан мөн судалгааны тайланд 15-19 насны залуучуудын ажилгүйдлийн түвшин 24.5 хувь байна гэсэн нь улсын дунджаас 3.1 дахин их (улсын дундаж 7.8 хувь) байна. Уг тайланд66 “...боловсролын хувьд сүүлийн 9 жилийн байдлаар авч үзэхэд, 2013 он хүртэл боловсролгүй, бага, суурь болон бүрэн дунд боловсролтой ажиллагчид зонхилж байсан бол 2014 оноос тодорхой түвшний мэргэжил эзэмшсэн буюу тусгай мэргэжлийн дунд болон техникийн боловсрол эзэмшсэн хүмүүс өндөр хувийг эзлэх болжээ. Энэ нь сүүлийн жилүүдэд Төрөөс хүн амын хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар баримтлах бодлогын хүрээнд мэргэжил олгох сургалтыг хөдөө, орон нутаг болон нийслэлд явуулсантай холбоотой байх талтай” гэжээ. Эдгээрээс харвал бүрэн дунд, түүнээс доош түвшний боловсролтой иргэнд хөдөлмөрийн зах зээлд ажил олдохгүй байх, ажилтай болсон ч ажил олгогчийн эрэлт, хэрэгцэээнд тохирсон ур чадвараар дутах магадлал их болж байна.

66 Үндэсний Статистикийн хороо, Ажиллах хүчний судалгааны тайлан 2018, хуудас 91

210

Зураг 4.1.3-д Монгол улсын хэмжээнд 2009-2018 онд бүртгэгдсэн нийт бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийн дунд 15-24 насны болон тухайн жил XII анги төгсөөд ДБСБ-д элсэн орж чадаагүй бүлгийн динамикийг харуулав.

Зураг 4.1.121. Нийт бүртгэлтэй ажилгүй иргэдээс 15-24 насны залуучууд ба XII анги төгсөгчийн тоо, мян.хүн (2009-2018)

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 20180

10

20

30

40

50

60

70

38.1 38.3

57.2

35.8

42.8

3732.8 34.4

25.5 27.2

8.55.5

910.4 10.1 11.2

7.8 7.4 5.8 4.88.1

3.1 2.5 3.9 5.4 2.8 1.46.3

4.2

Бүртгэлтэй ажилгүй иргэд Үүнээс, 15-24 насны бүртгэлтэй ажилгүй иргэдДБСБ-д элсэж ороогүй XII анги төгсөгч

Эх сурвалж: Монгол Улсын Статистикийн эмхэтгэл

2016 онд Монгол Улсын Их хурлаар Боловсролын багц хуулинд орсон өөрчлөлтийг баталсан нь ерөнхий боловсролын шинэчлэлийг хөгжүүлэх боломж олгосон бөгөөд энэхүү шинэчлэлийн зорилго нь хүүхэд бүрийн хөгжлийг дэмжих, тэдний авьяас сонирхол, ирээдүйн зорилготой нийцүүлэн сургалтыг уян хатан бадлаар зохион байгуулахад оршиж байв. Ялангуяа, ахлах сургуулийг орон нутгийн хөгжлийн чиг хандлага, хүний нөөцийн хөгжил, хүүхэд бүрийн авьяас хүсэл зорилго, сонирхолд тулгуурлан үе шаттай, тасралтгүй хөгжүүлэхэд чиглэсэн бөгөөд сургалтын цөм хөтөлбөрийг заавал судлах, заавал сонгон судлах гэсэн хичээлийн 2 хэлбэртэй боловсруулсан нь суралцагчдад судлах хичээлээ сонгох боломж олгож, тэдний ирээдүйн амьдрал, ажил мэргэжилд чухал нөлөө үзүүлнэ гэж үзсэн юм. Улмаар, БСШУ-ны Сайдын 2016 оны А/275 тоот тушаалын нэгдүгээр хавсралтаар “Ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангийн сургалтын талаар баримтлах бодлого (2014-2024)” батлагдаж, бүрэн дунд боловсролын зорилгыг “Сонголттой, уян хатан хөтөлбөрөөр мэдээлэл боловсруулах, шийдвэр гаргах чадвар бүхий ирээдүйд эзэмших, мэргэжлийн суурь баримжаа олгох үе” гэж тодорхойлсон байдаг.

ЕБС-ийн суурь болон бүрэн дунд боловсрол эзэмшин төгсөж буй төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтэд бэлтгэгдсэн байдлыг хэмжиж илрүүлэх, үнэлж дүгнэхтэй холбоотой байж болох судалгаануудад МУБИС (2013 он) болон БХ (2011 он)-ийн 2 судалгааг дурдсан байна67. Эдгээр судалгаа нь ЕБС-ийн 8-12-р ангийн сурагчдыг хамруулан суралцах чиглэл, ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох үйл ажиллагааны ойлголт, мэдлэг, хэрэгжилттэй холбоотой өнөөгийн байдлыг тодруулах зорилгыг агуулсан байх бөгөөд судалгааны үр дүнд судалгаанд хамрагдсан багш нарын тал орчим хувь нь “ажил мэргэжлийн сонголт хийх, үүнд чиглүүлэн сургахад багшийн зүгээс ЭЕШ-тай холбоотой мэдээ мэдээлэл өгдөг, үүнд чиглүүлэн нэмэлт давтлага өгдөг” гэж хариулсан нь төгсөгчдөд ирээдүйн мэргэжлийн суурь баримжаа олгох, хөдөлмөр эрхлэлтэд шаардлагатай мэдээ, мэдээллээр хангаж, дэмжин туслах үйлчилгээ хангалтгүй байгааг илэрхийлнэ.

67 “Суралцах чиглэл, ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох үйл ажиллагаа” төслөөс гаргасан “Багшийн гарын авлага”, хуудас 10

211

Бага, дунд боловсролд хамрагдсан хэдий ч бүрэн суугаагүй сургуулиа орхисон, завсардсан эсвэл суурь, бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн ч дараагийн шатны сургалтын байгууллагад элсэн орж чадаагүй хүүхэд, залуучууд хөдөлмөрөийн зах зээл дээр гарч ихэнхдээ түр хугацаагаар ажил эрхлэх нь зайлшгүй болдог. Иймд зураг 4.1.4-т 2010-2018 оны байдлаар цаг хугацаанаас хамаарсан бүрэн бус хөдөлмөр эрхэлж буй ажиллах хүчний тархалтыг боловсролын түвшнээс хамааруулан авч үзэв. Цаг хугацаанаас хамаарсан бүрэн бус хөдөлмөр эрхлэлтэд хувиараа хөдөлмөр эрхлэх, мал маллах, өрхийн үйлдвэр үйлчилгээнд цалин хөлсгүй оролцох, хувиараа хөдөлмөр эрхлэх, цалин хөлстэй ажиллах, зэрэг хөдөлмөрийн хэлбэрүүд ордог байна. Зургаас харахад түр хугацаагаар ажил эрхэлж буй хүмүүсийн 40-85 хувийг бүрэн дунд болон түүнээс доош боловсролтой иргэд эзэлж байна. Түр хугацаагаар ажил эрхэлж буй хүмүүсийн доторх бүрэн дунд боловсролтой иргэдийн эзлэх хувь жилд 5.3 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байна. Гэсэн хэдий ч 2014 оноос хойш хөдөлмөр эрхлэлтийн дээрх хэлбэрт бүрэн дундаас дээш (зурагт бусад гэж тэмдэглэв) боловсролтой иргэдийн эзлэх хувь 50-иас дээш хувь байгаагаас үзвэл хөдөлмөрийн зах зээл дэх эрэлт нь тодорхой түвшний мэргэжил эзэмшсэн буюу тусгай мэргэжлийн дунд, техникийн боловсрол (түүнээс дээш), ур чадвар, туршлагатай хүмүүсийг шаардах болсныг харуулж байна68.

Зураг 4.1.122. Цаг хугацаанаас хамаарсан бүрэн бус хөдөлмөр эрхлэлтийн тархалтын хувь, боловсролын түвшнээр (2010-2018 он)

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 20180%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

9.4 7.5 5.8 9.2 10.3 6.6 6.4 4.7

8.1 11.14.5

9.1 6.55.1

4.4

8.4 10

41.927.6

31.727.7

15.118.9

16.2

10.4 14.2

25.7

2930.4 19.1

9.6 9.819.9

22 16.8

14.924.8 27.6

34.9

58.5 59.6 59.552.8 54.3

боловсролгүй бага суурь бүрэн дунд бусад

Эх сурвалж: Ажиллах хүчний судалгааны үндсэн тайлан, 2018

Ажилтай гишүүн бүхий өрхийн орлого, зарлагын байдлаар өрхийн бүлэглэлтийг авч үзвэл (зураг 4.1.5) дундаж (орлого 1.147 мянга, зарлага 1.224 мянга, 2019 оны I улиралд) ба түүнээс доогуур бүлэглэлд хамаарах айл өрхийн дийлэнх буюу нийт өрхийн 80 орчим хувьд зарлага нь орлогоосоо хэтэрсэн үзүүлэлттэй байна.

68 Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгаа (2018)-нд дурдсанаар МБСБ төгсөгчдийн 62.3 хувь нь хөдөлмөр эрхэлж байгаагаас 75.8 хувь нь байнгын, 18.4 хувь нь улирлын чанартай, 5.8 хувь нь түр хөдөлмөр эрхэлж байна гэжээ.

212

Зураг 4.1.123. Өрхийн бүлэглэлт, мөнгөн орлого ба зарлагаар, мян.төг (2019 оны I улирал)

300001 хүртэл

300001-500000

500001-700000

700001-900000

900001-1100000

1100001-1600000

1600001-2100000

2000001 дээш

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

74.8

114.5

139.7

112.7

108.1

180.2

90.1

81.1

49.6

117.2

126.2

114.5

110.8

187.4

102.7

92.8

орлого зарлага

Эх сурвалж: Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдал, 2019/1

4.2. Боловсролын нийгэм дэх үр нөлөө

Боловсролын нийгмийн үр нөлөө нь тухайн улс орны нийгэм, хүн ам зүйн нөхцөл байдалд шууд тусгалаа олдог. Үүнд, амьжиргааны түвшин, гэр бүлийн байдал, ажил эрхлэлт, өрхийн орлого, эрүүл мэнд зэрэг үзүүлэлтээр илэрч болно. Боловсролын хяналт шинжилгээний дэлхийн тайлан (Хүмүүс, гараг дэлхийн төлөө боловсрол, 2016)-д дурдсанаар “Бага, дунд боловсролыг эзэмшсэний үр өгөөж нь зөвхөн тухайн хувь хүнд төдийгүй тэдний гэр бүл, хамт олон, ажлын байр зэрэгт нь ихээхэн эерэг нөлөөлж байна. Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс өндөр боловсролтой байхын хирээр .. үр бүтээлтэй амьдарч орлого бий болгодог, эрүүл амьдралын хэв маягтай, улс төрийн хувьд оролцоотой бөгөөд өөрсдийн амьдралдаа хяналт тавих магадлал илүү байх хандлагатай байдаг” гэжээ.

ГЭРЛЭЛТ БА ГЭР БҮЛ ЦУЦЛАЛТМонгол Улсын хүн амын хөгжлийн асуудлаарх эрх зүйн үндсэн баримт бичигт “Гэр бүлийн тухай хууль, 1999”, “Хүүхдийн эрхийн тухай хууль, 2016”, “Хүүхэд хамгааллын тухай хууль, 2016”, “Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль, 2016”, “Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль, 2017” зэрэг хуулиуд, “Монгол Улсын төрөөс гэр бүлийн хөгжлийн талаар баримтлах бодлого, 2003”, “Төрөөс хүн амын хөгжлийн талаар баримтлах бодлого, 2004-2015”, “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030, 2016” зэрэг бодлого, стратегийг батлан хэрэгжүүлж байна. Хүн амын хөгжлийн талаар хэрэгжүүлж буй эрх зүйн таатай орчны нөлөөнд Монгол Улсын хүн ам 2015 онд 3 сая хүрсэн бөгөөд 2018 оны статистик мэдээг авч үзвэл 3 сая 238 мянга болсон байна. Хүн амыг бүтцийн хувьд 0-14 настай хүүхэд, 15 ба түүнээс дээш настай насанд хүрэгч буюу хөдөлмөрийн чадвартай иргэн, 65 ба түүнээс дээш настай өндөр настан гэх ангиллаар авч үзвэл, Монгол Улсад нийт хүн амын 30.9 хувь нь хүүхэд, 65.1 хувь нь хөдөлмөрийн насны иргэд, 3.9 хувь нь өндөр настан эзэлж байна. Гэвч хөдөлмөрийн насны иргэдийн 61.3 хувь нь ажиллах хүчин гэж тооцогдож байгаа (бусад хувь нь оюутан, цэрэг, хөгжлийн бэрхшээлтэй гэх мэт ажиллах хүчнээс гадуурх хүн ам) бөгөөд тэдгээрийн 89.8 хувь нь ажил, хөдөлмөр эрхэлж байгаа юм. Тодруулбал, Монгол Улсын хүн амын 3 хүн тутмын 1 нь хөдөлмөр эрхэлж, нийгмийн баялгийг бүтээхэд оролцож, өөрөөсөө гадна 2 хүнийг тэжээж байна. Хүн амын 30 гаруй хувийг 15 хүртэлх насны хүүхэд эзэлж байгаа тул тэжээгдэгч 2 хүний нэг нь мэдээж

213

хүүхэд, өндөр настангууд ердөө л 4 хувь байгаа тул тэжээгдэгч 3 дахь хүн нь ажиллах хүчнээс гадуурх хүн, эсвэл хөдөлмөрийн насны ажилгүй хүн ам болно. Энэ байдал өрх гэрийн амьдрал, амьжиргаанд хэрхэн нөлөөлж буйг дараах баримтаар харъя.

Манай улсад 2018 оны байдлаар 894.5 мянга, 2019 оны I улиралд 901.2 мянган өрх, гэр бүл бүртгэгдсэнээс ажил эрхэлдэг 1 хүнтэй өрх 44, ажил эрхэлдэг 2 хүнтэй өрх 47, ажил эрхэлдэг 3 хүнтэй өрх 7.3 хувь тус тус байна. Ажил эрхэлдэг хүнтэй эдгээр өрхийн ажиллагчдын 27.7 хувь нь 4 ам бүлтэй өрхийн гишүүн байна. Ажилгүй иргэнтэй өрхийн тоонд 4 ам бүлтэй айл 26.4 мянга байна.

Манай улсын 18, түүнээс дээш насны нийт хүн амын 66.7 хувь нь гэрлэсэн, 20.5 хувь нь огт гэрлээгүй, 8.5 хувь нь бэлбэсэн хүмүүс байна. Түүнчлэн, 18 хүртэлх насны 4 ба түүнээс дээш хүүхэдтэй өрх 45272, 18 хүртэлх насны хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх 36271 байгаа нь нийт өрхийн 5 ба 4 хувийг тус тус эзэлж байна.

2010-2017 онд гэр бүл болсон, цуцалсан өрхийн динамикаас үзвэл (зураг 4.2.2) 2016 оныг эс тооцвол өссөн хандлагатай байгаа ба жилийн дундаж өсөлт харгалзан 6.8 ба 2.8 хувь байна.

Зураг 4.2.124. Гэрлэлт ба гэр бүл цуцлалтын тоо (2010-2017)

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170

5000

10000

15000

20000

25000

9349

1186912822

1578517332 17586

16778

20470

3054 32222467

3522 3750 3873 4003 3945

гэрлэлт гэр бүл цуцлалт

Эх сурвалж: Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл, 2018

Гэр бүл цуцлалтад ажилгүйдэл, ядуурлаас үүдэлтэй амьдралын баталгаагүй байдал, шилжилт хөдөлгөөн (нийгмийн хүчин зүйл), архидалт, муу зуршил, хүчирхийлэл, дарамт шахалт, соёлын ялгаа (хувь хүний хүчин зүйл) гэх мэт нийгмийн ба хувь хүний хүчин зүйлс хүчтэй нөлөөлж байна.

Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хууль 2017.02.01-ээс хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотой энэ төрлийн гэмт хэргийн тоо сүүлийн жилүүдэд буурч байгаа хэдий ч хүний бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг (ялангуяа, бага насны хүүхдийг хүчирхийлэх) нэмэгдэж байгаа нь нийгмийн сэтгэхүйн доройтолтой холбоотой юм.

2016 2017 2018Гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг 1449 1286 1042Нийт гэмт хэрэгт эзлэх хувь 5.3 4 m

Эх сурвалж: www.nso.mn

214

Зураг 4.2.125. Хүний бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэргийн тоо (2010-2018)

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 20180

100

200

300

400

500

600

700

0

100

200

300

400

500

600

700

26 32 30 25 13 26 31 34 3466 47 49 64 62 62 62 93 12094 98 65 68 82 65 74

116 10219 2529 29 23 32 26

3349

201 231229 237 217 197 190

297315410

434 405 425397 383 384

573621

Баруун бүс Хангайн бүс Төвийн бүс Зүүн бүс Улаанбаатар Бүгд

Эх сурвалж: Монгол Улсын Статистикийн эмхэтгэл, 2018

АРХИДАЛТАрхидалт нь хүчирхийлэл, гэр бүл салалт, ажилгүйдэл зэрэг сөрөг үр дагаврын шалтгаан болж хүний сэтгэлзүй, эрүүл мэнд, амь насаар хэмжигдэхүйц хор хөнөөл үзүүлдэг.Дэлхийн улс орнуудад 1 хүнд ноогдох архины хэмжээ жилд 5 литр орчим байхад манай улсад 10 литрээс илүү байгаа нь өндөр үзүүлэлт юм.

Ажилгүйдэл нь архидалт, хүчирхийллийг араасаа дагуулж, эмэгтэйчүүд архины хамааралтай болж байгаа нь гэр бүлийн гишүүдэд ялангуяа, хүүхдэд урхаг муу үр дагавартай, нийгмийн аюултай үзэгдэл юм.

Сүүлийн таван жилд 14453 хүн архины эмчилгээнд хамрагдсаны 3157 хүн нь албадан, 11296 хүн нь сайн дурын эмчилгээнд хамрагдсан байна. Гэвч хүн амын дунд согтууруулах ундааны хэтрүүлэн хэрэглээ, түүнээс үүдэлтэй өвчлөл, осол гэмтэл, нас баралт буурахгүй байна. Монголд жилд дунджаар 100-аад мянган хүн эрүүлжүүлэгдэн, архины хордлогын улмаас 537 хүн нас барж байгаа нь аюулын харанга дэлдэж байна. Дайны үед биш энх цагт архинаас болж хэдэн зуугаараа нас барж байгаад төр засгаас анхаарал хандуулж, чимээгүй дайны эсрэг бодлого хүчтэй хэрэгжүүлэх цаг болжээ. 

4.3. ДүгнэлтДАВУУ БОЛОН СУЛ ТАЛ

Датуу тал Сул тал1 ЕБС төгсөгчдийн дараагийн шатны сургалтын

байгууллагад элсэн орох хувь дэлхийн дундажтай харьцуулахад өндөр (77-92 хувь) байгаа нь дээд боловсролын хүртээмж (төрийн болон төрийн бус өмчийн ДБСБ) хангалттай байгааг харуулж байна.

ЭЕШ-ын зорилго нь элсэгчийн ерөнхий мэдлэгийг шалгахад чиглэж байгаа нь учир дутагдалтай. Харин элсэгчийн төлөвшилтэй холбоотой мэдлэгийг хэрэглээ болгох чадвар, бие даах чадвар, багаар ажиллах чадвар зэргийг илрүүлдэг байх шаардлагатай.

2 2014 оноос эхлэн ЕБС төгсөгчдөөс ЭЕШ авдаг болж, шалгалтын даалгаврын

ЭЕШ-ын анхны онооны улсын дундаж дийлэнх шалгалтад 50-иас доогуур байгаа нь

215

боловсруулалт, найдвартай байдал, хүнд хөнгөний зэрэг, зохион байгуулалт, үнэлэн дүгнэх аргачлалд ахиц дэвшил гарч байна.

хангалтгүй үзүүлэлт юм.

3 Олон улсад дээд боловсрол интернационалчлагдаж, гадаад оюутныг татах таатай нөхцөл боломж бүрдүүлж байгаа нь төгсөгчдийг гадаадын их дээд сургуульд элсэн суралцахад хүчтэй нөлөөлж байна.

Гадаадад дээд боловсрол эзэмших нь давуу талтай хэдий ч сургалтын технологийн, удирдлага засаглалын дорвитой шинэчлэл хийхгүй бол дотоодын дээд боловсролын зах зээл хумигдах, санхүүгийн алдагдалд орох магадлалтай.

4 Дотоодын хөдөлмөрийн зах зээлд 2014 оноос хойш тодорхой мэргэжлийн түвшний боловсролтой хүмүүсийн эрэлт ихэссэн.

Харин ЕБС төгсөөд ДБСБ-д элсэн орж чадаагүй иргэдийн төгсөгчдөд эзлэх хувь сүүлийн 10 жилийн дунджаар 13.3 хувь банйа. Хүн амын доторх эдгээр иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлт, сургалтын талаарх мөшгөх судалгаа байхгүй байна.

5 ЕБС-ийн ахлах ангийн сургалтын талаар баримтлах бодлого 2016 онд сайдын тушаалаар батлагдсан нь ахлах ангийн сурагчдыг сонголттой, уян хатан хөтөлбөрөөр хичээллэх, ирээдүйд эзэмших мэргэжлийн суурь баримжаагаа олж авах боломжоор хангасан гэж үзэж болно.

Энэхүү бодлогын хэрэгжилтийн талаар хийсэн судалгааны дүнгээс үзвэл судалгаанд хамрагдсан ахлах ангийн багш нарын тал орчим хувь нь ЭЕШ-тай холбоотой мэдээ, мэдээллээр хангадаг, үүнд чиглүүлэн давтлага өгдөг гэж хариулсан нь ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох үйл ажиллагаа хангалтгүй түвшинд хэрэгжиж байгааг харуулна.

6 ЕБС төгсөгчдийн цөөн хувь (дунджаар 13.3 хувь) нь хөдөлмөрийн зах зээлд цаг хугацаанаас хамаарсан бүрэн бус хөдөлмөр эрхэлдэг нь энэ үзүүлэлтийг боловсролын түвшнээр харуулсан статистикаас харагдаж байна. Түр хугацаагаар ажил эрхэлж буй хүмүүсийн доторх бүрэн дунд боловсролтой иргэдийн эзлэх хувь сүүлийн 10 жилийн дунджаар жилд 5.3 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байна.

Ажилтай гишүүн бүхий өрхийн орлого, зарлагын байдлаар өрхийн бүлэглэлтийг авч үзэхэд нийт өрхийн 80 орчим хувь нь өрхийн зарлага нь орлогоосоо давсан үзүүлэлттэй байгаа нь ажилтны орлогын түвшин өрхийн амьжиргаанд хүрэлцэхгүй байгааг илтгэнэ.

7 Монгол Улсын төрөөс хүн амын хөгжлийн талаар баримтлах бодлого, Гэр бүлийн хөгжлийн талаар баримтлах бодлого, Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хууль зэрэг хүн амын хөгжил, нийгэм, гэр бүлийн аюулгүй байдлыг хангах зорилготой эрх зүйн таатай орчин бүрдүүлсэн нь хүн амын өсөлтөд эерэг нөлөө үзүүлж байна. Монгол Улсад нийт хүн амын 31 хувь нь 0-14 хүртэлх насны хүүхэд, 65 хувь нь 15 ба түүнээс дээш насны хөдөлмөрийн насны иргэд, 3.9 хувь нь 65 ба түүнээс дээш насны өндөр настан эзэлж байгаа нь хүүхэд, залуучуудын орон болохыг илтгэнэ.

Монгол Улсын нийт хүн амын 3 хүн тутмын 1 нь хөдөлмөр эрхэлж байгаа ч амьжиргааны түвшингийн хувьд өрх гэр бүл дундаж ба түүнээс доогуур амьдралтай байгаа нь өрхийн орлого, зарлагаасаа давсан үзүүлэлтээр илэрч байна. Түүнчлэн 18 хүртэлх насны 4 ба түүнээс дээш хүүхэдтэй өрх болон ийм өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 4-5 байгаа ба Монгол Улсын статистикийн мэдээгээр нийт хүн амын 29 орчим хувь нь ядуу амьдарч байгаа нь ажилгүйдэл, ядуурлаас үүзэлтэй амьдралын баталгаагүй байдал, архидалт, хүчирхийлэл, гэмт хэрэг гарах нөхцөл, шалтгаан болж байна.

БЭРХШЭЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ

216

1. ЕБС төгсөж, бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн иргэдэд дараагийн шатны боловсролын байгууллагад элсэн суралцахад бэлтгэгдсэн байдал, хөдөлмөрт бэлтгэгдсэн байдлыг үнэлж, дүгнэх нэгдсэн мэдээллийн систем байхгүй байгаа нь бага, дунд боловсролын гадаад үр ашгийг тооцоход бэрхшээл учруулж байна. Иймд БСШУСЯ, ХНХЯ, Статистикийн Үндэсний хорооны хамтарсан мэдээллийн нэгдсэн санг үүсгэх шаардлагатай.

2. Бага, дунд боловсрол, мэргэжлийн боловсрол, дээд боловсролын хооронд залгамж холбоо сул байгаа нь ирээдүйн мэргэжилтэй ажиллах хүчний чанар, хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлтэд нийцэхгүй байна. Үүнээс үүдэн хүн амын ажилгүйдэл, ядуурлын түвшин нэмэгдэх хандлагатай байгаа тул бүрэн дунд, мэргэжлийн, дээд боловсролын хөтөлбөрийн агуулга, сургалтын технологи, үнэлгээг уялдуулах, үнэлэх, тохируулах чиг үүрэг бүхий мэргэжлийн институт байгуулах

ОЛОН УЛСТАЙ ХАРЬЦУУЛСАН ДҮГНЭЛТ1. Дэлхийн хяналт шинжилгээний дэлхийн тайлан (2019)-д дурдсанаар дээд боловсролд

хамрагдалтын бохир жингийн дэлхийн дундаж үзүүлэлт 38 хувь байна. Манай орны хувьд бага дунд боловсролоос ДБСБ-д элсэгчдийн хувь дэлхийн дундажтай харьцуулахад өндөр байна. Энэ дээд боловсролын эрэлт, нийлүүлэлт их байгааг харуулж байна.

2. Бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн иргэдийн ажил эрхлэлтийн байдалд шинжилгээ хийж үзэхэд тусгай мэргэжлийн дунд, эсвэл техникийн боловсрол эзэмшээгүй бол хөдөлмөрийн зах зээлийн шаардлагыг хангахгүй болж байгааг хөдөлмөрийн зах зээлийн судалгааны дүн харуулж байна. Олон улсад хөдөлмөрийн чадвартай, залуу хүмүүсийг ажлын байранд нь сургах, богино хугацаанд дадлагажуулах, өөртөө ажлын байр бий болгох чадвар эзэмшүүлэх арга хэмжээ авч хэрэгжүүлдэг туршлага бий.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ТЭГШ БАЙДАЛ

217

5.1. Элсэлт болон сурлагын амжилтын тэгш байдалЭЛСЭЛТИЙН ТЭГШ БАЙДАЛ

Зураг 5.1.126. Бага ангийн элсэлтийн жин

2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/180

20

40

60

80

100

120

140

160

12

7.7 14

0.1

11

6.6

13

9.3

11

0.4

10

6.8

10

7.9

10

5.4

97

.4

98

.4

99

.1

12

5.7

13

4.1

11

5.6

10

7.8

10

6.9

10

2.4

10

4.8

10

3.6

96

.7

97

.1

96

.8

Элсэлтийн бохир жин Эрэгтэй Элсэлтийн бохир жин ЭмэгтэйЭлсэлтийн цэвэр жин Эрэгтэй Элсэлтийн цэвэр жин Эмэгтэй

Бага ангийн элсэлтийн бохир жин эрэгтэй хүүхдийнх (99.1) эмэгтэй хүүхдийнх(96.8)-ээс 2.3 хувиар өндөр байгаа ч сүүлийн жилүүдэд элсэлтийн цэвэр жин ижил түвшинд байна.

Зураг 5.1.127. Дунд ангийн элсэлтийн жин

2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/180

20

40

60

80

100

120

140

10

1.9

92

.5

52

.3

10

4.6

11

1.5

12

0.3

79

.7

10

8.9

10

0.4

98

.8

97

.910

4.5

93

.5

54

.8

10

7.7

10

8.4 11

9.3

82

.3

10

8.1

10

1.5

10

0.9

98

.1

Элсэлтийн бохир жин Эрэгтэй Элсэлтийн бохир жин ЭмэгтэйЭлсэлтийн цэвэр жин Эрэгтэй Элсэлтийн цэвэр жин Эмэгтэй

Дунд ангид элсэлтийн бохир жин эмэгтэй хүүхдийнх 98.1, эрэгтэй хүүхдийнх 97.9 байгаа нь ерөнхийдөө ижил түвшинд байгааг харуулж байна.

218

Зураг 5.1.128. Ахлах ангийн элсэлтийн жин

2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/180

20

40

60

80

100

120

65.1 63.259

71.9 74

40.7

75.2 76.3 78.3

36.7

61.4

81.277.6 74.5

85.689.9

47.4

89.993.5

98.4

39.9

75.8

Элсэлтийн бохир жин Эрэгтэй Элсэлтийн бохир жин ЭмэгтэйЭлсэлтийн цэвэр жин Эрэгтэй Элсэлтийн цэвэр жин Эмэгтэй

Харин ахлах ангид элсэлтийн бохир жин эмэгтэй хүүхдийнх 75.8, эрэгтэй хүүхдийнх 61.4 болж эмэгтэй сурагчдынхаас 14.4 хувиар бага, цэвэр жин нь эмэгтэй хүүхдийн 61.4, эрэгтэй хүүхдийнх 49.6 буюу 11.8 хувиар бага байна. Чанарын үнэлгээний судалгаагаар суурь боловсролын төгсөх ангийн сурагчдын хувьд эрэгтэй сурагчдын гүйцэтгэлийн хувь эмэгтэй сурагчдынхаас 4.8 хувиар бага байна. Суурь боловсрол эзэмшсэний дараа эрэгтэй сурагчдын ахлах ангийн элсэлтийн жин буурч байгаа нь Монголчуудын эрэгтэй хүүхдээс илүү эмэгтэй хүүхдийг боловсролтой болгохыг эрмэлздэг хандлагатай холбоотой байж болох юм.

Зураг 5.1.129. Элсэлтийн жин 2018

Элсэлтийн бохир жин

Элсэлтийн цэвэр жин

Элсэлтийн бохир жин

Элсэлтийн цэвэр жин

Элсэлтийн бохир жин

Элсэлтийн цэвэр жин

бага анги дунд анги ахлах анги

0

20

40

60

80

100

120

99.192.6

97.9

82.8

61.4

49.6

96.890.8

98.1

82.775.8

61.4

Эрэгтэй Эмэгтэй

Зураг 5.1.130. Бага боловсролын төгсөлтийн хувь

2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/180

20

40

60

80

100

120

140

99

.4

86

.3

50

.8

12

6.5

10

6.2 11

6.8 1

32

.6

10

4.4

10

1.4

97

.6

10

2.3 11

3.2

10

2.5

85

52

.5

12

7.5

11

0.1

11

9 12

6.1

10

1

10

2.6

98

.9

10

2.3 11

5.5

Эрэгтэй Эмэгтэй

219

Бага боловсролын төгсөлтийн хувьд хүйсийн ялгаатай байдал харьцангуй бага буюу 2017-2018 оны хичээлийн жилд эрэгтэй хүүхдийнх 113.2, эмэгтэй хүүхдийнх 115.5 хувьтай 2.3 хувиар зөрүүтэй байна.

Зураг 5.1.131. Суурь боловсролын төгсөлтийн хувь

2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/180

20

40

60

80

100

120

140

160

85

.8

81

.7 87

.8

10

9.7

99

13

4.8

10

0.2

10

3.4

11

4

45

.3

75

.6

10

2.1

90

.5

84

.5 97

.3

11

6.5

10

5.4

13

7.5

10

4.3

10

6.6

11

6.5

43

.1

78

.8

10

4.4

Эрэгтэй Эмэгтэй

Суурь боловсролын төгсөлтийн хувьд 2017-2018 оны хичээлийн жилд эрэгтэй хүүхдийнх 102.1, эмэгтэй хүүхдийнх 104.4 хувьтай 2.3 хувиар зөрүүтэй буюу хүйсийн ялгаатай байдал харьцангуй бага байна.

Зураг 5.1.132. Бүрэн дунд боловсролын төгсөлтийн хувь

2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/180

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

58.4 60.8 60.8 61.4

72.565.7

69.2 69.6

38.3

65.6

78.3 76.277.4 77.671.9

66.9 65.1

87.7 86.2

69.4

42.1

83.8

76.1

93.5

Эрэгтэй Эмэгтэй

Бүрэн дунд боловсролын төгсөлтийн хувьд 2017-2018 оны хичээлийн жилд эрэгтэй хүүхдийнх 76.2, эмэгтэй хүүхдийнх 93.5 хувьтай буюу 17.3 хувиар зөрүүтэй, хүйсийн ялгаатай байдал ажиглагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл ахлах ангид орсны дараа сургуулиа орхиж буй эрэгтэй хүүхдийн эзлэх хувь 23.8 хувиас өндөр байгааг харуулж байна.

ХУВИЙН СУРГУУЛЬД СУРАЛЦАГЧДЫН ХУВЬЕБС-д 2017-2018 оны хичээлийн жилийн байдлаар нийт суралцагчдын 6.1 хувь буюу 35,012 суралцагч хувийн өмчийн ерөнхий боловсролын сургуульд хамрагдаж байна.

220

Зураг 5.1.133. Төрийн болон хувийн өмчийн сургуульд суралцагчдын тоо (2006/07-2017/18 оны хичээлийн жил)

2006/

07

2007

/08

2008

/09

2009/

10

2010/

11

2011

/12

2012/

13

2013

/14

2014/

15

2015/

16

2016/

17

2017/

18200000

250000

300000

350000

400000

450000

500000

550000

600000

51

35

57

50

85

98

50

22

40

49

42

61

48

48

78

47

70

73

46

79

18

46

83

70

47

66

76

50

40

70

52

02

01

53

77

40

28948 28948 29818 27805 27335 28336 28205 28652 2914030985

3175235012

Төрийн өмчийн сургууль Хувийн өмчийн сургууль

Сүүлийн 12 жилийн байдлаар хувийн өмчийн сургуульд суралцагчдын хувь жилд дунджаар 1.1 пунктээр өссөн байна. 2006 онд хувийн өмчийн сургуульд суралцагчдын хувь 5.3, 2015 оны байдлаар 5.8 (бага боловсролд 5.6, дунд ангид 5.0, ахлах ангид 7.2) байна.

СУРЛАГЫН АМЖИЛТ ДАХЬ ТЭГШ БАЙДАЛ2016-2018 чанарын үнэлгээний судалгаа болон ЭЕШ-ын тайлан мэдээнд үндэслэн сурлагын амжилт дахь тэгш байдлыг хүйс, түвшин, байршил, өмчийн хэлбэрээр харьцуулсан үр дүнг энэ хэсэгт тусгалаа.

Зураг 5.1.134. XII ангийн сурагчдын ЭЕШ, ЧҮ-ний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь (2016-2018)

2016 2017 2018 2016 2017 2018ЧҮ ЭЕШ

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0

35.9 36.237.6

40.541.9

39.2

33.3 32.834.9

38.039.9

36.8

эмэр

ЭЕШ, Чанарын үнэлгээний судалгааны шалгалтад хамрагдсан сурагчдын гүйцэтгэлийн дундаж хувийг хүйсээр харьцуулж харахад эмэгтэй сурагчдын гүйцэтгэлийн хувь эрэгтэй сурагчдынхаас дундажаар 2.6 хувиар өндөр байна.

Зураг 5.1.135. V, IX ангийн сурагчдын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, хүйсээр (2016, 2018)

2016 2018 2016 2018V анги IX анги

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

54.0

43.942.3

38.3

51.1

39.5 38.4

33.5

ЭмэгтэйЭрэгтэй

221

Бага, суурь боловсролын түвшинд чанарын үнэлгээний судалгааны шалгалтад хамрагдсан сурагчдын гүйцэтгэлийн дундаж хувийг хүйсээр харьцуулж харахад эмэгтэй сурагчдын гүйцэтгэлийн хувь эрэгтэй сурагчдынхаас дундажаар 4 хувиар өндөр байна.

Зураг 5.1.136. XII ангийн сурагчдын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, хүйсээр (2016, 2018)

Анг

ли х

эл

Биол

оги

Газа

рзүй

Мат

емат

ик

Мон

гол

хэл

Ний

гмий

н ух

аан

Оро

с хэ

л

Физ

ик

Хим

и

Анг

ли х

эл

Биол

оги

Газа

рзүй

Мат

емат

ик

Мон

гол

улсы

н тү

үх

Мон

гол

хэл

Ний

гмий

н ух

аан

Оро

с хэ

л

Физ

ик

Хим

и

Чанарын үнэлгээ ЭЕШ

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

38.8

28.7

39.2

27.2

56.1

47.1

37.6

30.9

23.7

38.5

45.9

38.5

29.6

37.4

53.8

51.4

52.6

28.2

29.5

39.2

25.6

38.4

28.1

43.2

43.2

32.8

31.0

20.8

36.5

44.1

41.2

28.8

39.3

47.4

44.3

45.8

27.4

27.6

ЭмэгтэйЭрэгтэй

Монгол хэл, Нийгмийн ухаан, Орос хэлний хичээлүүд дээр эмэгтэй сурагчийн дундаж оноо илүү өндөр буюу дундажаар 7 хувиар өндөр байгаа бол бусад хичээлүүдийн хувьд дундажаар 0.6 хувиар өндөр байна. 2016-2018 оны ЭЕШ, ЧҮ-ий судалгаанд хамрагдаж шалгалт өгсөн XII ангийн сурагчдын гүйцэтгэлийн хувийг суралцаж буй сургуулийнх нь өмчийн хэлбэрээр ангилж харууллаа.

Зураг 5.1.137. XII ангийн сурагчдын ЭЕШ болон чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018)

Англ

и хэ

л

Байг

аль

шин

жлэл

Биол

оги

Газа

рзүй

Мат

емат

ик

Мон

гол

хэл

Нийг

мийн

туха

й мэ

длэг

Орос

хэл

Физи

к

Хими

Англ

и хэ

л

Биол

оги

Газа

рзүй

Мат

емат

ик

Мон

гол

улсы

н тү

үх

Мон

гол

хэл

Нийг

мийн

туха

й мэ

длэг

Орос

хэл

Физи

к

Хими

ЧҮ ЭЕШ

0.010.020.030.040.050.060.070.080.090.0

100.0

29.0

45.2

34.8

35.3

21.3

47.3

33.5

33.0

28.9

23.1

72.0

61.8

50.7

45.6

59.7

58.3

58.0

51.0

48.5

45.6

57.8

55.8

41.7

40.9

40.5

52.6

54.4

85.3

38.1

37.4

37.4

49.0

35.8

36.0

33.1

47.2

45.4

34.6

29.1

25.9 36

.2 45.5

43.4

28.8 38

.7

50.6

48.5 56

.9

27.6

28.6

Орон нутгийн өмчийн Төрийн бус өмчит сургууль Төрийн өмчит сургууль

222

Зураг 5.1.138. V, IX, XII ангийн сурагчдын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018)

V IX XII0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.060.8

55.0 55.7

43.1

35.834.5

Төрийн бус өмчит сургуульТөрийн өмчит сургууль

Төрийн бус өмчит сургуулийн сурагчдын гүйцэтгэлийн хувь төрийн өмчид сургуулийн сурагчдын гүйцэтгэлийн дунаж хувь V ангид 13.9 хувь, IX ангид 17.9 хувь, XII ангид 19.5 хувиар илүү байна. Боловсролын түвшин ахих тусам энэ зөрүү тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэж байна.

Хүснэгт 5.1.72. Сурагчдын сурлагын амжилт, тэдний сурч буй сургуулийн өмчийн хэлбэрийн хамаарал (корреляци)

CorrelationsӨмчийн_хэлбэр Гүйцэтгэлийн_дундаж

Өмчийн_хэлбэр Pearson Correlation 1 .547**

Sig. (2-tailed) .000N 149 149

Суралцагчдын сурлагын амжилт нь тухайн сурагчийн суралцаж буй сургуулийн өмчийн хэлбэрээс эерэг хамааралтай байна.2016-2018 оны ЭЕШ-ын тайланд шалгалтад оролцогчдыг байршлаар нь багийн төв, сумын төв, аймгийн төв, хотын гэсэн бүсүүдэд хуваасан байсан боловч багийн төвөөс шалгуулагчдын тоо хэт цөөхөн байсан тул төлөөлөх чадваргүй гэж үзэн жинлэсэн дундажийг сумын төвд нийлүүлүүэн тооцсон болно.

Зураг 5.1.139. XII ангийн сурагчдын ЭЕШ, чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018)

Физик

Мате

матик

Хими

Монго

л улсы

н түүх

Газа

рзүй

Англи хэ

л

Биологи

Нийгмийн ту

хай м

эдлэг

Монго

л хэл

Орос хэл

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

25.5

25.7

26.3 32

.0

46.2

48.1

45.2 48

.8

51.7 59

.1

26.6

26.7

26.2

42.3

39.9

39.6

42.3 47

.5

49.9

46.6

28.2

30.3

29.8 36

.5

39.4 47

.1

47.1

49.4

49.6

69.4

29.2

30.6

30.7

41.4

42.3

44.5 47

.9

50.5

51.4 60

.6

Багийн төвСумын төвХотынАймгийн төвд

2016-2018 оны ЭЕШ болон ЧҮ шалгалтад хамрагдсан сурагчдын гүйцэтгэлийн дундаж хувийг байршлаар нь ялгаж дараах зурагт харуулав.

223

Зураг 5.1.140. IX ангийн сурагчдын чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018)

Хими Математик Физик Газарзүй Орос хэл Байгалийн ухаан

Нийгмийн тухай

мэдлэг

Монгол хэл Биологи0

20

40

60

80

100

Сумын төв Аймгийн төвд Хотын

Зураг 5.1.141. V, IX, XII ангийн сурагчдын ЭЕШ, чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (2016-2018)

V IX XII XIIЧҮ ЭЕШ

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

47.6

38.7 36.842.2

47.7

36.7 34.5

42.342.5

33.9 33.538.0

Хотын Аймгийн төвд Сумын төв

Байршлаар нь ялгаж харахад боловсролын түвшин болон шалгалтын төрлүүдээс үл хамааран сумын төвийн сургуулийн сурагчдын гүйцэтгэлийн хувь аймгийн төв, хотын сургуулийнсурагчдын гүйцэтгэлийн хувиас доогуур үзүүлэлттэй байна. Харин хотын болон аймгийн төвийн сурагчдын гүйцэтгэлийн хувь ойролцоо үзүүлэлттэй зарим хичээлүүдэд хотын сурагчдын гүйцэтгэлийн хувь өндөр зарим тохиолдолд аймгийн төвийн сурагчдын гүйцэтгэлийн хувь өндөр байна.

Хүснэгт 5.1.73. XII ангийн сурагчдын ЭЕШ, чанарын үнэлгээний шалгалтын гүйцэтгэлийн дундаж хувь, сургуулийн өмчийн хэлбэрээр (Математик, Монгол хэлний хичээлээр, 2016-2018)

Сургуулийн_хэв_шинж Гүйцэтгэлийн_дундажСургуулийн_хэв_шинж Pearson

Correlation1 .133

Sig. (2-tailed) .318N 58 58

Сурагчдын сурлагын амжилт нь сургуулийн хэв шинжээс хамааралгүй байна.

БСШУСЯ, Дэлхийн банк, “Боловсролын чанарын шинэчлэл” төслөөс 2017 оны 4-5 сард Бага боловсролын математик, унших чадварын үнэлгээ, судалгаа хийж урьдчилсан үр дүнгээс зарим хэсгийг энэ тайлангийн гуравдугаар бүлэгт дурдсан билээ. (БСШУСЯ,Дэлхийн банк, Боловсролын чанарын шинэчлэл төсөл, 2017). Тус тайлан дахь тэгш байдлын үзүүлэлтийг энэ хэсэгт тусгалаа.

224

БСШУСЯ, Дэлхийн банк, “Боловсролын чанарын шинэчлэл” төслөөс 2017 оны 4-5 сард Бага боловсролын математик, унших чадварын үнэлгээ, судалгаа (БСШУСЯ, Дэлхийнбанк, Боловсролын чанарын шинэчлэл төсөл, 2017). хийж урьдчилсан үр дүнг танилцуулсан тухай энэ тайлангийн 3 бүлэгт дурдсан билээ. Тус тайлангийн үр дүнгээс жендэр, малчин өрхийн хүүхэд, гэртээ ярьдаг хэлний нөлөөллийг харьцуулсан байдлыг энэ хэсэгт тусгалаа.

Жендер талаас нь авч үзвэл Даалгаврын гүйцэтгэлийг жендэрийн хувьд харуулбал, математик дээр охид хөвгүүдийн хоорондох зөрүүтэй байдал туйлын бага гэж хэлж болохоор байна. II түвшний нэмэх ба хасах даалгавар дээр охидын оноо бага зэрэг дээгүүр байлаа.

Зураг 5.1.142. Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын үнэлгээний даалгавар гүйцэтгэлийн хувь, хүйсээр

То

о т

од

ор

хо

йл

ох

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түв

ши

н 1

)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түв

ши

н 1

)

Ял

гаа

г о

ло

х ч

ад

ва

р

Зүй

то

гтл

ыг

та

ни

х

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түв

ши

н 2

)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түв

ши

н 2

)

Үгс

ий

г я

лга

х

Үйл явцын мэдлэг (эргэн санах) Ойлголтын мэдлэг (хэрэглээ)

0

20

40

60

80

100

86

55

.1

46

.5

68

.8

51

.3

54

.6

47

.8

45

.5

84

.8

54

.2

45

.7

66

.9

50

.1

55

49

.7

43

.3

Хөвгүүд Охид

Энэхүү үнэлгээнээс харахад охид, хөвгүүдийн хооронд ялгаа харагдаагүй ба зарим даалгаврууд дээр охид хөвгүүдээс дээгүүрт үнэлгээ үзүүлсэн байна. Зураг 5.1.143. Бага ангийн сурагчдын унших чадварын үнэлгээний даалгавар гүйцэтгэлийн хувь,

хүйсээр

То

м,

жи

жи

г үсэг

Ан

хн

ы д

ууд

ла

га

Үсги

йн

дууд

ла

га

Иж

ил

тө

стэй

үгс

эг

Зо

хи

ом

ол

үсэг

Түгд

рэл

гүй

үг

хэл

эх

Ун

ши

ж о

йл

гох ч

ад

ва

р

Со

нсо

ж о

йл

гох ч

ад

ва

р

Цээж

би

чи

г-үгү

үд

Цээж

би

чи

г

0102030405060708090

100

57

.3

25

.2

26

.6

63

.1

44

.3

46

.2

26

.6

59

.6

76

.9 90

60

.9

26

.7

28

.7

70

.8

50

.3

54

.1

27

.6

59

.1

82

.5 93

Хөвгүүд Охид

Газар зүйн байршлын нөлөөллийн тухайд Газар зүйн байршлын хувьд дараах гурван бүсэд хуваан авч үзсэн: (i) хот ба хөдөө; (ii) бүс (5 бүсээр) ба (iii) аймгаар. Хот буюу Улаанбаатар хотын сурагчид 11 хувийг, бусад газар буюу хөдөө, орон нутгийн сурагчид 89 хувийг эзэлж байлаа. Өнгөц харахад, хотын сурагчийн гүйцэтгэл бүх даалгавар дээр бага зэрэг дээгүүр хэдий ч даалгавар тус бүрээр нь энэ ялгаа нь харилцан адилгүй байна.

225

Зураг 5.1.144. Бага ангийн сурагчдын унших чадварын даалгавын гүйцэтгэлийн хувь (байршлаар)

То

м,

жи

жи

г үсэг

Ан

хн

ы д

ууд

ла

га

Үсги

йн

дууд

ла

га

Иж

ил

тө

стэй

үгс

эг

Зо

хи

ом

ол

үсэг

Түгд

рэл

гүй

үг

хэл

эх

Ун

ши

ж о

йл

гох ч

ад

ва

р

Со

нсо

ж о

йл

гох ч

ад

ва

р

Цээж

би

чи

г-үгү

үд

Цээж

би

чи

г

0102030405060708090

1005

8.8

24

.7

27

.7

66

.5

46

.6

49

.6

26

.5

58

.5

79

91

.2

61

.2

35

.3

27

.3

69

.1

51

.5

53

.6

31

.8

73

.9 84

.5 93

.7Хот Хөдөө

Математикийн суурь чадварын даалгаврын гүйцэтгэлийн хувиар хот, хөдөө орон нутгийн хүүхдийн хооронд бага зэрэг ялгаатай, аймгууд дотроос зарим нэг бүс болоод Баян-Өлгий аймгийн сурагчид бусад бүсээс ялгаатай байлаа.

Зураг 5.1.145. Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын даалгавын гүйцэтгэлийн хувь (байршлаар)

То

о т

од

ор

хо

йл

ох

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түв

ши

н 1

)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түв

ши

н 1

)

Ял

гаа

г о

ло

х ч

ад

ва

р

Зүй

то

гтл

ыг

та

ни

х

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түв

ши

н 2

)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түв

ши

н 2

)

Үгс

ий

г я

лга

х

Үйл явцын мэдлэг (эргэн санах) Ойлголтын мэдлэг (хэрэглээ)

0

20

40

60

80

100

85

54

.2

45

.6

67

.3

49

.8

54

.7

48

.7

43

.7

89

.1

58

.1

49

.6

72

.6

57

.8

55

.9

49 50

.3

Хот Хөдөө

Малчин өрхийн хүүхдүүдийн тухайд Судалгаанд хамрагдсан сурагчдын гуравны нэг нь малчин өрхийн хүүхдүүд эзэлж байна. Боловсролын тэгш байдлын үүднээс эдгээр сурагчид уншиж, бичих суурь чадварыг бусад сурагчийн түвшинд эзэмшсэн байх нь чухал.

Зураг 5.1.146. Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын үнэлгээний даалгавар гүйцэтгэлийн хувь (малчин өрхийн хүүхдүүд ба бусад хүүхдүүдийн гүйцэтгэлээр)

То

о т

од

ор

хо

йл

ох

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түв

ши

н 1

)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түв

ши

н 1

)

Ял

га

аг о

ло

х ч

ад

ва

р

Зүй

то

гтл

ыг т

ан

их

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түв

ши

н 2

)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түв

ши

н 2

)

Үгси

йг я

лга

х

Үйл явцын мэдлэг (эргэн санах) Ойлголтын мэдлэг (хэрэглээ)

0

20

40

60

80

100

82

.2

51

.3

43

64

.2

46

.1

50

.5

44

.5

41

.4

87

.1

56

.3

47

.6

69

.7

53 56

.9

50

.8

45

.9

Малчин Малчин бус

Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын даалгаврын гүйцэтгэлийг харьцуулахад малчин өрхийн хүүхдийн гүйцэтгэлийн хувь бусад хүүхдүүдтэй харьцуулахад 4-6 хувиар бага байна.

226

Зураг 5.1.147. Бага ангийн сурагчдын унших чадварын үнэлгээний даалгавар гүйцэтгэлийн хувь (малчин өрхийн хүүхдүүд ба бусад хүүхдүүдийн гүйцэтгэлээр)

То

м,

жи

жи

г үсэг

Ан

хн

ы д

ууд

ла

га

Үсги

йн

дууд

ла

га

Иж

ил

тө

стэй

үгс

эг

Зо

хи

ом

ол

үсэг

Түгд

рэл

гүй

үг

хэл

эх

Ун

ши

ж о

йл

гох ч

ад

ва

р

Со

нсо

ж о

йл

гох ч

ад

ва

р

Цээж

би

чи

г-үгү

үд

Цээж

би

чи

г

0102030405060708090

1005

6.8

23

.2

27

.4

62

.5

42

.4

45

.1

23

.4

57

.9

75

.4 88

.9

60

.1

27

.3

27

.8

69

49

.6

52

.5

28

.9

60

.2

81

.6 92

.8

Малчин өрх Малчин бус өрх

Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын даалгаврын гүйцэтгэлийг харьцуулахад малчин өрхийн хүүхдийн гүйцэтгэлийн хувь бусад хүүхдүүдтэй харьцуулахад 0.4-7.4 хувиар бага байна.

СУРАГЧИЙН ГЭРТЭЭ ЯРЬДАГ ХЭЛНИЙ НӨЛӨӨЛӨЛ Нийгмийн цөөнхийн хувьд сурах, харилцах гол хэрэглүүр болсон хэлнээс боловсролын амжилт шалтгаалдаг тохиолдол бий. Судалгаанд оролцсон сурагчдыг үндсэн хэл болох монгол хэл ба үндэсний цөөнхийн казак хэлтэй сурагчдыг хооронд нь харьцуулж үзсэн. Казах үндэсний цөөнх нь нутгийн баруун хойт хэсэгт Баян-Өлгий аймагт оршдог ба хүн амын 3.7 хувийг эзэлдэг. Түүвэрт хамрагдсан сурагчдын 4 орчим хувь нь казак сурагч байсан ба бүх даалгаврууд дээр доогуур үнэлгээтэй байна.

Зураг 5.1.148. Бага ангийн сурагчдын унших чадварын даалгавын гүйцэтгэлийн хувь (Гэртээ монгол, казак хэлээр ярьдаг сурагдчдын гүйцэтгэлээр)

То

м,

жи

жи

г үсэг

Ан

хн

ы д

ууд

ла

га

Үсги

йн

дууд

ла

га

Иж

ил

тө

стэй

үгс

эг

Зо

хи

ом

ол

үсэг

Түгд

рэл

гүй

үг

хэл

эх

Ун

ши

ж о

йл

гох ч

ад

ва

р

Со

нсо

ж о

йл

гох ч

ад

ва

р

Цээж

би

чи

г-үгү

үд

Цээж

би

чи

г

0102030405060708090

100

60

.5

26

.6

27

.8

68

.7

48

.2

51

.4

28

.1

61

.8

82

.1 93

.1

30

.1

27

.8

30

.7

28

.4

23

.5

7.3 1

2.9

30

60

.6

92

.8

Монгол хэл Казак хэл

Монгол хэлний даалгавар дээр хос хэлтэй буюу казах хэл дээр ярьдаг хүүхдийн гүйцэтгэл доогуур байгаа нь ажиглагдаж байна. Энэ нь голдуу математик чадварт бас нөлөөлдөг гэж үздэг тал бий. Харин математикийн суурь чадварын даалгавар дээр казак хэлээр гэртээ ярьдаг хүүхдийн гүйцэтгэл бусад хүүхдүүдээс энгийн даалгаврын гүйцэтгэлийн хувь 6-7 хувиар, ухагдахууны мэдлэг шалгах даалгаврын гүйцэтгэл 12-13 хувиар доогуур байна.

227

Зураг 5.1.149. Бага ангийн сурагчдын математикийн суурь чадварын даалгавын гүйцэтгэлийн хувь (Гэртээ монгол, казак хэлээр ярьдаг сурагдчдын гүйцэтгэлээр)

То

о т

од

ор

хо

йл

ох

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түв

ши

н 1

)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түв

ши

н 1

)

Ял

гаа

г о

ло

х ч

ад

ва

р

Зүй

то

гтл

ыг

та

ни

х

Нэм

эх ү

йл

дэл

(түв

ши

н 2

)

Ха

са

х ү

йл

дэл

(түв

ши

н 2

)

Үгс

ий

г я

лга

х

Үйл явцын мэдлэг (эргэн санах) Ойлголтын мэдлэг (хэрэглээ)

0

20

40

60

80

100

85

.8

55

.1

46

.4

68

.3

51

.3

55

.4

49

.4

44

.9

79.1

46.739.6

59

39.4 4336.3 35.4

Монгол хэл Казак хэл

Үүнээс гадна Боловсролын хүрээлэнгийн Үндэсний цөөнх болон гадаад дахь Монгол хүүхдийн боловсролын судалгааны секторээс 2013-2017 онд цуглуулсан мэдээллээс үзэхэд угсаатны ялгаатай бүлгийн хүүхдийн боловсролын чанарт дорвитой өөрчлөлт гараагүй байна. Тухайлбал, 2016-2017 оны хичээлийн жилд тус секторын цуглуулсан мэдээллээс үзэхэд сурагчдын казах хэлний сорилын гүйцэтгэл 59 хувьтай, тува хэлний сорилын гүйцэтгэл 58,2 хувьтай, монгол хэлний сорил 38,7 хувьтай байна.

Хүснэгт 5.1.74. Суралцагчдын унших, бичих чадварын сорилын ерөнхий дүн (2017)

Сорил Авах ёстой оноо Авсан оноо Дундажказах тува монгол казах тува монгол казах тува монгол

Унших 1428 238 834 128 1307.5 53.4 53,7 50,7Бичих 1224 204 794.8 128 1126.8 64.9 62,7 26,7Нийт 2652 442 1628.8 256 2434,3 59 58,2 38,7

Хүснэгт 5.1.75. Суралцагчдын унших, бичих чадварын сорилын харьцуулсан гүйцэтгэлийн хувь (2013 ба 2017)

Сорил Нийт гүйцэтгэл ҮүнээсУнших Бичих

2013 2017 2013 2017 2013 2017Казах хэл 55,8 59 50,6 53,4 61 64,9Тува хэл 42,6 58,2 42,8 53,7 42,5 62,7

Монгол хэл 43,3 38,7 49,9 50,7 36,7 26,7Сурагчийн сорилын гүйцэтгэлийг 2013 оны гүйцэтгэлтэй харьцуулж үзэхэд тува, казах хэл дээр сорил өгсөн сурагчдын гүйцэтгэл ерөнхийдөө ахисан үзүүлэлттэй байна. Ялангуяа эх хэл дээр бичих сорилын даалгаврын гүйцэтгэл нэлээд ахисан, харин монгол хэл дээр бичих үзүүлэлт буурсан байна. (Боловсролын хүрээлэн, 2019)

5.2. Дүгнэлт, сорилт, бэрхшээл Тэгш хамруулан сургах, тусгай хэрэгцээ, хос хэлний боловсрол шаардлагатай

хүүхдийн боловсрол ба нийгмийн хамгааллын чиглэлээр цогц бодлого хэрэгжүүлж, эрх зүйн орчныг сайжруулах үе шаттайгаар хийгдэж байна.

Бүрэн дунд боловсролын төгсөлтийн хувь эрэгтэй сурагчдынх 76.2, эмэгтэй сурагчдынх 93.5 буюу хүйсийн ялгаатай байдал ажиглагдаж байна.

Малчдын хүүхдийн сургуульд тэгш хамруулах үйлчилгээг сайжруулах шаардлагатай байна. Сумын сургууль, дотуур байрын сурагчдын сурлагын амжилт бусдаасаа доогуур үзүүлэлттэй байна. Орон нутагт, ялангуяа суманд мэргэжлийн багшийн далд

228

хомсдол бий болж байна. Дотуур байранд бага ангийн хүүхдийн хоцрогдол арилгах хичээл хийхэд дэмжлэг үзүүлэх үйлчилгээ дутмаг байна. 6 настай хүүхдийн сургуульд дасан зохицох хөтөлбөрийг үндэсний түвшинд хэрэгжүүлэх бодлого дутагдаж байна.

Хувийн зарим сургуулиудын төлбөр хэт өндөр байна. 2018-2019 оны хичээлийн жилд хувийн өмчийн 147 сургуулиас 84 сургуулийн мэдээлэлд үндэслэн судалгааг гаргаж үэзэхэд 10 сая төгрөгөөс дээш төлбөртэй 4 сургууль байна.

Монгол Улсад өөр хэл, соёл бүхий угсаатны цөөнхийн хүүхдүүд төрөлх хэлний орчинд олон хэл эзэмших боломжийг дэмжсэн сургалтын дидактик, оновчтой сургалтын хөтөлбөр одоогоор байхгүй байгаагийн зэрэгцээ хос хэлт болон олон хэлний боловсролын багш нарыг бэлтгэж, тэдний мэргэжлийг дээшлүүлж ирсэн туршлага хомс байна. БХ-ийн хийсэн судалгаанаас үзэхэд казах, тува хүүхдийн эх хэл болон монгол хэлний сургалтын үр дүнд дорвитой ахиц гарахгүй байгаа бөгөөд бүрэн дунд боловсрол төгсөгчид монгол хэл, түүх, нийгмийн ухаан, газар зүйн хичээлийн ЭЕШ-аар жил дараалан доогуур үнэлгээтэй шалгагдаж байна. Хос хэлний сургалт явуулж буй бага ангийн багшийн хувьд эх хэлний (казах, тува) болон монгол хэлний мэдлэг, чадварын түвшин доогуур байна.

Үндэсний цөөнхийн хүүхдийн боловсрол, хос хэлний боловсролын сурах бичиг хангалтгүй байна. Нийт сурах бичигт эзлэх үндэсний цөөнхийн хүүхдүүдэд зориулсан сурах бичгийн нэр төрөл 5,1 хувь (I-VII ангийн казак хэл ба I ангийн тува цагаан толгой) байна. Угсаатны ялгаатай бүлгийн хүүхдийн болон гадаад дахь монгол хүүхдийн онцлогийг харгалзсан сургалтын хэрэглэгдэхүүн боловсруулахад арга зүйн болон хүний нөөцийн хүрэлцээ, туршлага бэрхшээл учирч байна.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хөгжих хэрэгцээ, сурах онцлогийг дэмжсэн, ялгаатай байдлыг хүндэтгэсэн сургалтын болон тохируулгат орчин, хэрэглэгдэхүүн, техник хэрэгсэл дутмаг байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчдын сурах бичиг ангийн хувьд ч нэр төрлийн хувьд ч хангалттай түвшинд хүрээгүй байна. Үүнийг, хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчдад зориулсан сурах бичгийн нэр төрөл 3,2 хувь (зөвхөн математик, монгол хэл) байна.

229

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ: ДЭД САЛБАРЫН БЭРХШЭЭЛТЭЙ АСУУДЛУУДЫН УЧИР ШАЛТГААН, ХҮЧИН ЗҮЙЛС

6.1. Боловсролын салбарт тулгамдаж буй зарим асуудал, боловсролын салбарын хөгжлийн мастер төлөвлөгөөнд тусгах санал, зөвлөмжийн талаарх түүвэр судалгааны үр дүн

Судалгаанд УБ хотын 2 дүүрэг, 7 аймгийн СӨБ, ЕБС, НБТ-ийн багш, удирдах ажилтан, аймгийн БУА, СУЗБ-ын ажилтнууд хамрагдсан байна. Судалгааны асуулга нь 2 чиглэлтэй ба боловсролын салбарын тулгамдаж буй асуудал, Боловсролын салбарын хөгжлийн мастер төлөвлөгөөнд тусгах зарим санал, зөвлөмжүүдэд санал авч нэгтгэсэн үр дүнгээс эрэмбээрээ ач холбогдол өндөртэй хэсгүүдийг авч тусгалаа. Салбарын тулгамдсан асуудлыг тодруулах асуулгад 427, боловсролын салбарын хөгжлийн мастер төлөвлөөнд тусгах зарим санал, зөвлөмжид 283 оролцогч хариулж санал өгсөн байна.

Хүснэгт 6.1.76. Боловсролын салбарын тулгамдаж буй асуудал ач холбогдлын түвшин /буурсан дарааллаар/

Боловсролын салбарТУЛГАМДАЖ БУЙ АСУУДАЛ 5 4 3 2 1 Mean Эрэмбэ

Бүх шатны боловсролын сургалтын хөтөлбөрийн агуулга,технологи, стандарт, үнэлгээ, сурах бичгүүд нь байнга хувьсан өөрчлөгдөн, тэдгээрийн хоорондын залгамж холбоо алдагдаж байна.

55.7 28.3 11.1 4.0 0.9 4.34I

УИХ-ын сонгууль, ЗГ шинээр бүрэлдэн байгуулагдах бүр боловсролын эрх зүйн хууль эрх зүйн баримт бичгүүдэд ойр ойрхон нэмэлт өөрчлөлтүүд хийж байна

44.5 29.6 18.4 6.6 0.94.1 II

Боловсролын бүх шатны байгууллагын удирдах зөвлөл, түүнийг бүрэлдэхүүний харьцааг тогтоох, гишүүдийг сонгох, томилох асуудлыг эцсийн байдлаар шийдээгүйгээс улс төр, намын бодлогын үүднээс хандаж байна.

43.7 29.1 19.7 6.8 0.74.08

III

Бүх шатны боловсролын удирдлага, багш, ажилтнуудын томилгоо нь бүх шатны улс төр, орон нутгийн сонгуулийн дараа өөрчлөгдөн солигдож, мэргэжлийн бус удирдлагууд олноор бий болж байгаа нь боловсролын чанар, боловсролын үйлчилгээг авагчдын эрх ашигт маш сөргөөр нөлөөлж байна.

42.7 26.8 21.4 8.0 1.24.02 IV

Бүх шатны сургууль, цэцэрлэгийн удирдлага, багш, ажиллагчдын мэргэжлийн ёс суртахуун, хариуцлага, урамшууллын асуудлыг шинэчлэн сайжруулах шаардлагатай байна.

34.0 34.0 23.5 7.6 1.0 3.92 V

Боловсролын удирдлагын бүх түвшинд боловсролыг хөгжүүлэх ойрын, дунд, урт хугацааны хөгжлийн стратеги, төлөвлөлтийг хийдэг төлөвлөлтийн төрөлжсөн байгууллага, нэгж, мэргэшсэн төлөвлөлтийн мэргэжилтэн бэлтгэгдэж, төлөвшөөгүйгээс

33.3 33.6 24.9 6.1 2.1

3.90 VI

230

аливаа бодлого, стратеги, төлөвлөгөө нь тогтвортэй хэрэгжихгүй байна.Боловсролын харилцаанд оролцогчдын бүрэн эрхийн заалтууд олон удаа өөрчлөгдөж байгаагаас аймаг, хот, сум, дүүргийн боловсролын удирдлага, бүх шатны сургууль, цэцэрлэгийн удирдлагыг томилох, ажлаас халах асуудлууд ихээхэн улс төржиж, намчирхсан байдалтай байна.

36.4 29.1 23.5 8.7 2.33.88 VII

Бүх шатны боловсролын түвшинд НТБ, хөгжлийн бэрхшээлтэй болон авьяаслаг суралцагчдыг дэмжих талаар бодлого, зохицуулалт байхгүй байна.

31.1 34.4 26.4 7.3 0.73.88 VIII

Боловсролын судалгаа арга зүйн байгууллагыг дэмжих дэмжлэг хангалтгүй, мэргэшсэн судлаач, арга зүйчдийг чиг зорилготой сургаж, бэлтгэн тогтвортой ажиллуулах тогтолцоо байхгүй, тэнд ажиллагчдын цалин хөлс, нийгмийн асуудал шийдэгдээгүй байна.

31.7 32.9 27.4 6.4 1.7 3.86 IX

Бүх шатны сургуулиудын санхүүжилтыг олон эх үүсвэртэй болгож, эцэг,эх, мэргэжилтэн захиалагчид, иргэд, олон нийтийн санхүүгийн оролцоо дэмжлэгийг нэмэгдүүлж чадаагүй байна.

30.5 35.8 24.1 6.7 2.93.84 X

Боловсролын хөгжлийн бодлого, мастер төлөвлөгөө, үндэсний хөтөлбөр, төслүүд тооны хувьд хангалттай байгаа боловч тэдгээрийг тогтвортой ажил хэрэгч, үр өгөөжтэй хэрэгжүүлэх удирдлага, арга технологи болон явц, үр дүнг нь хянаж, үнэлдэг тогтолцоо төгөлдөржиж чадаагүй байна.

26.8 33.3 35.2 3.8 1.03.81 XI

Бүх шатны боловсролын байгууллага, сургалтын хөтөлбөрийн чанарт хөндлөнгийн үнэлгээ өгөх магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоо нь мэргэжлийн олон нийтийн оновчтой төлөөлөлтэй болж, нам, улс төрөөс хараат бусаар бие даан үйл ажиллагаагаа явуулж чадахгүй байна.

29.0 30.7 27.8 10.4 2.13.74 XII

Хувийн өмчийн, гадаадтай хамтарсан болон ОУ-ын сургуулиудын статус, сургалтын чанарын үнэлгээ, төгсөгчдийн үнэмлэх, дипломын харилцан зөвшөөрөх, хариуцлага тооцох, урамшуулах, үйл ажиллагааг зогсоох хууль эрх зүйн зохицуулалт дутагдаж байна.

22.8 34.3 30.5 9.8 2.63.65 XIII

Нийт дундаж утга 35.5 31.7 24.1 7.1 1.5 3.92Бага дунд боловсрол

Багш нарын ачаалал, хариуцлага их боловч цалин хөлс бага хэвээр байна. Өсгөж байгаа ч эдийн инфляци, юмны үнийн өсөлтөөс хоцорч байна.

69.0 15.2 9.0 5.0 1.74,45

IЕБС-ийн төсөвт анги засварын урсгал зардал батлагддаггүйгээс хичээлийн жилийн төгсгөлд суралцагчдаас тодорхой хэмжээний хураамж авч засвар үйлчилгээ хийж байгаа нь олон нийтийн зүгээс шүүмжлэлд өртөж байна.

61.1 19.6 11.8 5.9 1.7 4,32 II

Хичээлээс гадуур хүүхдийг хөгжүүлэх орчин 56.3 23.8 15.8 3.2 1.0

231

нөхцөл, багш, ажиллагчдын эдийн засаг, санхүүгийн хөшүүрэг байхгүй байна.

4,31III

Сургалтын техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж, тавилгыг үйлдвэрлэдэг үндэсний үйлдвэрлэл байхгүй байгаагаас гадаадаас хямд чанаргүй, богино настай техник, хэрэгсэл оруулж ирсээр байна.

50.9 26.8 17.1 4.0 1.2 4,22 IV

Цахим боловсрол, сургалт явуулах цахим лабораториуд хүрэлцээгүй байгаа нь шаардлага, хэрэгцээ хангахгүй байна

52.2 24.8 16.3 5.0 1.7 4,21 V

Дуу, хөгжим, гоо зүйн хичээлийн танхим, техник хэрэгсэл хангалтгүй, хүрэлцээгүй, моралийн элэг-дэлд орсон байна.

49.9 27.2 15.5 6.4 1.0 4,19 VI

Сурах бичгийн агуулга, чанар хангалтгүй, хэвлэн нийтлэл, хэвлэлийн чанар тааруу, хариуцлага, урамшууллын тогтолцоо, зохицуулалтыг боловс-ронгуй болгох шаардлагатай байна;

49.2 27.0 17.2 5.7 1.04,18 VII

Багш, боловсролын судлаач, арга зүйчдэд зориулсан эмнэлэг, сувиллын төрөлжсөн газрууд, тусгайлсан үйлчилгээ, дэмжлэг байхгүй байна.

50.2 25.6 17.0 5.0 2.24,17 VIII

Сурах бичиг, хүүхдийн цүнх, дүрэмт хувцас, ширээ сандал болон хүүхдийн хоолны нэгдсэн жишиг стандартыг байнга боловсронгуй болгодог, хяналт тавьдаг, алдаа дутагдлыг залруулдаг, зөвлөдөг тогтвортой мэргэшсэн институци хэрэгтэй байна;

46.2 32.1 14.2 6.8 0.74,16 IX

ЕБС-ийн хичээлийн болон дотуур байрны насжилт өндөр, хуучирч, газар хөдлөлийн гамшгийн үед нурах эрсдэл их байна.

51.6 24.0 14.8 6.9 2.7 4,15 X

Бага ангийн багш нарын өндөр насны тэтгэвэрт гарах нас өндөр байгаа нь багшид болоод сурагчдын үйл ажиллагаанд сөрөг нөлөө үзүүлж байна.

54.1 20.4 15.1 6.5 3.84,14 XI

Сургалтын хөтөлбөрт тавигдах шаардлага, шалгуур, үзүүлэлт бий болгож, хөтөлбөрийг хэн нэгэн эрх мэдэлтний бодол санаа, үзэмжээр өөрчилдөг биш, шинжлэх ухаанчаар, мэргэжлийн түвшинд үнэлж, шинэчилж, хөгжүүлдэг байх эрх зүйн зохицуулалт хэрэгтэй байна.;

46.0 27.6 21.4 4.3 0.7 4,14 XII

Орчин үеийн байгалийн ухааны хичээлийн лабора-торийн тоног төхөөрөмж хангамж хангалтгүй хуучирсан байна.

48.0 24.8 20.3 4.5 2.4 4,11 XIII

ЕБС-ийн анги дүүргэлт их, 3 ээлжээр хичээллэх явдал байсаар байна.

54.0 19.6 13.9 7.3 5.14,10 XIV

Бага, дунд боловсролын шатлал 1991 онд 4+4+2, 1992 онд 4+5+2, 1996 онд 5+4+2, 2008 онд 6+4+2, 2010 онд 5+4+3 болж өөрчлөгдсөнтэй холбогдон сургалтын агуулга, сурах бичгийг ойр ойрхон шинэчилж, багш нарын мэргэжлийг нэгэн зэрэг нийтээр нь дээшлүүлэх, давтан бэлтгэх, гэрчилгээ, үнэмлэхийг өөрчлөн хэвлэхэд ихээхэн эдийн засгийн үрэлгэн зардлууд гарч, сургалтын чанарт сөрөг нөлөө үзүүлж байна;

43.4 29.6 19.7 5.2 2.14.07 XV

Сургалтын агуулгад “Бие хүн, ирээдүйн 39.5 33.3 20.0 5.7 1.4

232

иргэнийг эрүүл бие бялдар, оюуны зохих мэдлэгтэй, өндөр ёс суртахуун, харилцааны соёлтой, хамтач, хууль ёсыг сахидаг, байгаль орчноо хайрладаг, эх орнооро бахархдаг, дэлхийн хүн төрөлхтний түүх, соёлыг хүндэлдэг, бүтээлч, идэвхи санаачлагатай амьдарч хөдөлмөрлөх мэдлэг, чадвар, төлөвшлийг зөв зохистой хослуулж эзэмшүүлэх тухай философийг бий болгох шаардлагатай байна. Энэ томьёоллыг хууль өөрчлөх бүрт бас олон дахин сольж байгаа нь боловсролын зорилтыг нэг мөр болгон мөрдөхөд сөрөг нөлөө үзүүлж байна;

4,04 XVI

Хөдөө орон нутгийн 6 настай сурагчдын сургалтын агуулга, стандарт, арга технологийг хялбаршуулах, хүүхдийг бага наснаас сургахаас илүү эрүүл мэндэд анхаарч, төлөвшүүлж, хөгжүүлэх шаардлагатай байна.

44.2 28.6 16.2 7.9 3.1 4.03 XVII

Сургуулийн сурагчдын өдрийн цай, хоолны норм, стандарт, үйлчилгээний чанар, хангалт, нийлүү-лэлтийн асуудлыг зохицуулах шаардлагатай байна;

39.2 31.4 22.3 5.5 1.74,01 XVIII

Мэргэшсэн, туршлагатай арга зүйч судлаачдыг чиг зорилготой бодлогоор бэлтгэж, тогтвортой ажил-луулахгүй, Тэдэнд дэмжлэг тусалцаа үзүүлж чадахгүй байна. Санхүүжилт хүрэлцэхгүй байна;

38.3 33.3 20.2 6.0 2.1 4,00 XIX

Зарим багшийн ачаалал хэт их болох, цалингийн сан дутах зэрэг асуудал үүсч, хөдөөгийн сургуулийн ахлах ангид сонголтод суурилсан уян хатан сургал-тын төлөвлөгөө, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрдэхгүй байна;

38.2 32.4 21.3 6.5 1.73,99

XX

Сургуулийн өмнөх, бага, дунд боловсролын залгамж холбоог сайжруулах, давхардалтыг арилгахад боловсролын эрдэм шинжилгээ, арга зүйн байгуул-лагын мэргэжлийн оролцоо хангалтгүй байна;

36.9 32.4 23.8 5.0 1.9 3,97 XXI

Биеийн тамирын хичээлийн заал, талбай, техник хэрэгслэл байхгүй байгаа нь эрүүл чийрэг шинэ цагийн иргэдийг хөгжүүлж, төлөвшүүлж чадахгүй байна

42.0 25.7 20.9 9.3 2.13,96 XXII

1. УИХ, сум, дүүргийн ИТХ-ын ээлжит сонгуулийн дараа ерөнхий боловсролын сургуулийн захирал, аймаг, нийслэлийн Боловсролын газрын даргын албан тушаалд халаа, сэлгээ хийгдэж, хууль бус томилгоо, хууль бусаар ажлаас халагдах үзэгдэл байнга гарч байна. Энэ нь боловсролын чанар, үр ашигт сөрөг нөлөө үзүүлсээр байна;

37.5 33.7 17.7 8.5 2.63.95 XXIII

ЕБС –ийг соёл,урлагийн байгууллага, номын сан, музей, үзэсгэлэн, театр клубүүдтэй нягт уялдуулан ажиллаж чадахгүй байна

37.2 30.5 22.8 7.4 2.2 3,93XXIV

Багш нарт багшлах эрх олгох, хасах, сургалт-хүмүүжлийн ажлын чанар, үр дүнтэй цалин урамшуулал, мэргэжлийн цол, зэргийг олгох ажлыг уялдуулан зохицуулах;

36.8 31.0 23.3 6.3 2.63,93 XXV

Бүх шатны боловсрол, сургалтын байгууллагад нийгэм, сэтгэл зүй, дэд бүтцийн эрүүл, аюулгүй,

32.2 37.7 22.9 5.0 2.1

233

ээлтэй орчин, нийгмийн үйлчилгээг бий болгох гэж заасан боловч хэрэгжихгүй байна; 3,93

XXVI

Хөдөө ОН-ийн 6 настай сурагчдын сургалтын агуулга, стандарт, арга аргыг хялбаршуулах, дотуур байрын үйлчилгээ болон зарим сум, баг дээр зуны явуулын болон гэрийн сургалтыг зохион байгуулах, санхүүжүүлэхэд зарим тулгамдсан асуудлууд гарч байна;

33.2 36.3 21.7 7.4 1.4

3,92 XXVII

Хот, хөдөөгийн ЕБС-ийн сурагчдын тоо, бүлэг дүүргэлт, багшийн хүрэлцээ хангамжийн ялгаатай байдлаас хамаарч багш илүүдэх, дутагдах, багш хүрэлцэхгүй болох явдал байна,

37.8 27.7 25.1 7.5 1.93,92 XXVIII

Багшийн нэр хүнд, мэргэжлийн ур чадвар, ёс суртахуун, хариуцлагыг өндөржүүлэхэд мэргэжлийн олон нийтийн болоод хөндлөнгийн сонирхлын бүлгүүдийн оролцоог зохицуулах хууль эрх зүйн орчин үгүйлэгдэж байна;

37.4 30.2 22.1 7.4 2.93,92 XXIX

Төрийн албаны тухай хуулиар ТАХ-дын улс төр, намын харьяаллыг түдгэлзүүлж мэргэжлийн, улс төрөөс хараат бус төрийн албыг бүрдүүлэх оролдлого хийгдсэн ч боловсролын салбарын хүний нөөцийн тухайлбал, удирдах ажилтан, багш, ажиллагчдыг ажилд томилох, халж солих асуудалд улс төржих хандлага хэвээр байна;

36.3 30.0 24.8 6.6 2.43.91

XXX

Хөдөө ОН-ийн 6 настай сурагчдын дотуур байрын үйлчилгээ, зарим сум, баг дээр зуны явуулын болон гэрийн сургалтыг зохион байгуулах, санхүүжүү-лэхэд зарим хүндрэл оршиж байна;

35.7 32.3 21.4 8.5 2.2 3.91XXXI

Хөгжлийн бэрхшээлтэй болон авьяастай, сургууль завсардсан суралцагчдын асуудлыг цогц бодлогоор зохицуулах асуудал тулгамдсан хэвээрээ байна.

33.8 35.0 20.9 7.7 2.63,90 XXXII

Бүх шатны боловсрол, сургалтын байгууллагад нийгэм, сэтгэл зүй, дэд бүтцийн эрүүл, аюулгүй, ээлтэй орчин, нийгмийн үйлчилгээг бий болгох гэж заасан боловч хэрэгжихгүй байна;

33.8 35.0 20.9 7.7 2.63,88

XXXIII

Боловсролын судалгааны байгууллагын чадавхи тааруу, дэмжлэг сул байна.

30.2 35.0 26.3 6.8 1.73,85

XXXIVБоловсролын мэргэшсэн туршлагатай, нэр хүндтэй манлайлагч удирдах ажилтныг чиг зорилготой бэлтгэж, тогтвор суурьшилтай ажиллуулахгүй байна

34.2 30.6 23.5 6.7 5.03.82 XXXV

Тэгш хамруулалт, нийгмийн болон ЭМ-ийн урьдчилан сэргийлэх, жендерийн асуудлыг зохицуу-лах хэрэгцээ шаардлага байна

30.7 33.6 22.6 10.2 2.9 3,79 XXXVI

Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх тогтолцоо хоцрогдсон хэвээрээ байна.

31.6 31.8 22.6 11.2 2.93,78

XXXVIIГадаад, дотоодын өндөр төлбөртэй хувийн сургуулийн байдлын хууль эрх зүйн болон, хариуцлага, хөтөлбөрийн чанар, гэрчилгээ, дипло-мыг харилцан хүлээн зөвшөөрөх асуудлыг зохицуулах шаардлагатай байна;

30.8 25.5 32.5 10.0 1.2 3.75 XXXVIII

Бага, дунд ерөнхий боловсролын чанарын хөндлөнгийн олон нийтийн үнэлгээний магадлан итгэмжлэл тогтолцоог бий болгох, элсэлтийн ерөнхий шалгалтын хууль эрх зүйн

26.4 35.6 26.7 8.4 2.93,74 XXXIX

234

зохицуулалтыг сайжруулах хэрэгтэй байна;Боловсрол, сургалтын байгууллагын тогтвортой, мэргэшсэн байдал алдагдаж байна;

29.5 28.6 27.1 12.1 2.63.70 XL

Боловсролын бүсчилсэн хөгжил, сургуулиудын хамтын ажиллагаа, сайн харилцан ашигтай түншлэл хөгжөөгүйгээс үрэлгэн зардал их гарч, хувиа хичээсэн үйл ажиллагаа их байна.

25.1 33.7 28.0 11.6 1.73,69 XLI

Тойргийн, сүлжээ, цогцолбор сургуулиудын хамтын ажиллагааг дэмжих, урамшуулах бодлого, хөшүүрэг байхгүй байна.

23.5 35.0 26.5 11.9 3.2 3,64 XLII

Зарим аймагт казах, тува хэлээр сургалт явуулдаг ЕБС-дад монгол хэлний сургалтын стандартыг хэрэгжүүлэхгүйгээс сургалтын чанар маш хангалт-гүй байгаа нь тус сургуулийн төгсөгчдийг дараагийн шатны дээд сургуулиудад элсэн суралцах боломж-гүй болгож байна;

27.8 29.1 26.4 11.8 4.93,63 XLIII

Бага, дунд ЕБС-ийн бүтэц, хэв шинж, байршил, төрөлжилт, хоршилт болон тэдгээрийн статус бүрэн төгс болоогүй байна. Тухайлбал, үндэсний лабора-тори сургууль, ахлах сургууль, цогцолбор болон бүсийн төв (тойргийн төв ) сургуулийн бүрэн эрх, ялгавартай байна;

28.6 26.0 29.8 11.1 4.6 3.63 XLIV

Шашны сургалттай ЕБС-иуд сүүлийн үед олноор байгуулагдаж байгаа боловч сургалтын агуулга, стандарт, түүий хэрэгжилт, чанар ердийн сургуу-лийнхаас хэт ялгаатай байна;

23.1 27.3 31.3 12.5 5.83,49 XLV

Нийт дундаж утга 39.9 29.2 21.1 7.4 2.4 3.97

Хүснэгт 6.1.77. Санал зөвлөмжийн ач холбогдлын түвшин /буурсан дарааллаар/I.БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРЫН АСУУДЛУУД

Санал зөвлөмж 5 4 3 2 1 Mean ЭрэмбэСурах бичгийн чанарыг дээшлүүлэх, хангамж, хүртээмжийг сайжруулах

68.6 17.9 9.9 2.9 0.74,51

I

Багшийн нэр төр, алдар хүндийг хуулиар хамгаалах, багшийг үндэслэлгүй гутаан доромжлохыг хориглох зохицуулалтыг салбарын болон холбогдох бусад хууль тогтоомжид тусгаж, мөрдөж хэрэгжүүлэх

66.2 21.0 7.5 2.8 2.5 4,45 II

Улсын төсвийн орлогын 20-иос доошгүйг боловсролын салбарт зарцуулдаг байх заалтыг Боловсролын тухай хуульд дахин сэргээн тусгаж, хэрэгжүүлэх;

64.9 22.2 7.2 3.2 2.54,44

III

Боловсролын үйлчилгээний норм, нормативыг бодитой тогтоож, ангийн засвар, секц, дугуйлан хичээллүүлсэн зардлыг төрөөс болон бусад сонирхлын бүлгийн оролцоотой дэмжих оновчтой тогтолцоог бий болгох;

57.3 30.5 7.2 3.9 1.14,39

IV

МУ-д боловсролын салбар улс төрөөс хараат болж сонгуулиас сонгуулийн хооронд удирдлагуудыг улс төр, намын томилгоогоор мэргэжлийн бус, ажлын туршлагагүй хүмүүсийг ажиллуулж байгааг таслан зогсоох;

58.8 23.7 10.4 5.7 1.4

4,33V

Бүх шатны боловсролын сургалтын таатай орчин, дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд

53.7 27.8 13.9 3.9 0.7

235

шаардлагатай сургалт, хүмүүжлийн зориулалттай техник хэрэгслэл, тоног төхөөрөмж, тавилга, зөөлөн эдлэл, тоглоом наадгайг үйлдвэрлэх үндэсний үйлдвэрлэл, бизнесийг дэмжих;

4,30 VI

Бүх шатны боловсролын багшийг бэлтгэх, нэр хүнд, ёс суртахуун, хариуцлагыг дээшлүүлэх, урамшуулах, нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд төр, мэргэжлийн олон нийтийн байгууллага, бизнес, аж ахуйн байгууллага, иргэдийн оролцоог хангах, тэднийг урамшуулж дэмжих шинэ хөшүүргийг бий болгох;

51.8 29.6 15.4 2.5 0.74,29 VII

Боловсролын салбар, бүх шатны сургалтын байгууллагын удирдах ажилтныг чиг зорилготой бэлтгэх, мэргэжлийг дээшлүүлэх сургалтын байгууллагыг төвлөрсөн болон бүсчилэн байгуулж, мэргэжлийн багш, орчин үеийн сургалтын техник, хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжөөр хангах

52.3 29.9 13.5 2.8 1.44,29 VIII

Бүх шатны боловсролын сургалтын агуулга, хөтөлбөр, стандартын залгамж холбоог сайжруулах, хичээлийн давхардлыг арилгах,

53.1 26.0 17.3 3.2 0.4 4,28 IX

Бүх шатны сургуулиудын санхүүжилтыг олон эх үүсвэртэй болгох,

53.4 28.8 11.0 5.7 1.14,28

XБоловсролын салбар, бүх шатны сургалтын байгууллагыг мэргэжлийн удирдлагаар хангах, салбарыг тогтвортой хөгжүүлэх;

53.4 27.2 13.3 5.4 0.7 4,27 XI

Боловсролын хамралт, хүртээмжийг сайжруулах, хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчдад үзүүлэх үйлчилгээг сайжруулах;

45.8 37.1 13.8 2.9 0.4

4,25

XII

Боловсролыг хөгжүүлэхэд эцэг,эх, мэргэжилтэн захиалагчид, иргэд, олон нийтийн санхүүгийн оролцоо дэмжлэгийг нэмэгдүүлэх,

46.0 36.7 11.9 4.7 0.7

4,23

XIII

Боловсролын тогтолцоо, түүний дотор дээд боловсролын тогтолцоо нь хүн амын нийслэл рүү чиглэсэн урсгал хөдөлгөөн, төвлөрлийг нэмэгдүүлэх үндсэн шалтгаануудын нэг болж байгааг анхаарч хөдөө, орон нутагт байгаа бүх шатны сургалтын байгууллагын хөгжлийг дэмжих, хөрөнгө оруулалт хийх, чадварлаг эрдэмтэн багшаар хангах, сургалтын орчныг сайжруулах;

51.8 26.1 16.1 4.3 1.8

4,22 XIV

Боловсролын салбарт бодит хөрөнгө оруулалт хийж байгаа төрийн бус өмчийн сургуулиудыг дэмжих, хөнгөлөлтэй зээл олгох, татварын хөнгөлөлт үзүүлэх, багш, ажилтнуудад олгох тэтгэвэр, тэтгэмж олгох эрх зүйн орчинг таатай болгох замаар төрөөс боловсролд оруулах зардлыг хэмнэх боломжийг бүрдүүлэх;

49.1 29.2 16.7 3.6 1.44,21 XV

Урт удаан хугацаанд “Тогтвортой хөгжлийн зорилт-4”, боловсролын салбарыг хөгжүүлэх үндэсний бодлого, стратеги, хуулиудыг дахин нарийвчлан хянан үзэж, боловсронгуй болгож, цаашид тогтвортой хэрэгжүүлэх,

41.5 37.2 17.0 3.9 0.44.16 XVI

236

хэрэгжилтийн явц, үр дүнд байнга хяналт тавьж, эцсийн үр дүнг үнэлэх үндэсний нэгдсэн бодлогыг боловсруулж, хэрэгжүүлэх;Боловсрол, сургуулийн хөгжлийг дэмжих санг бүх шатны сургалтын байгууллагын эдийн засгийн хэмнэлттэй үр ашигтай ажиллагааг дэмжих, сургуулиуд үйл ажиллагааны чиглэлийн дагуу инноваци, туслах аж ахуй, үйлчилгээний орлогоос бүрдүүлэх, түүний ашиглалт, эцсийн дүнг урамшуулах, хариуцлага тооцох зохицуулалтыг бий болгох;

41.6 34.9 19.6 3.2 0.74.13 XVII

Багш, ажилтны ёс зүйн асуудлыг байгууллагын түвшинд багш, ажилтан, суралцагч, эцэг, эх, асран хамгаалагчийн оролцоо, хяналт дор шийдвэрлэх ёс зүйн зөвлөлийг сургуульд ажиллуулах;

40.9 35.2 19.2 2.8 1.84.11 XVIII

Сургууль хүүхдийн эрх хамгаалал, хүмүүжил, төлөвшил, хөгжлийн төлөө үүрэг, хариуцлага хүлээдэг хууль, эрх зүйн орчинг бий болгох;

39.3 32.1 21.4 5.7 1.4 4.02XIX

Боловсролын хөгжлийн бодлого, стратеги, төлөвлөлтийг боловсруулж, хэрэгжүүлдэг мэргэжилтэн, эрдэм шинжилгээний ажил эрхлэх судлаачдыг чиг зорилготой бэлтгэж, тогтвортой ажиллуулах иж бүрэн тогтолцоог бий болгох,

33.2 38.2 20.4 7.1 1.13.95 XX

Боловсролын хөгжлийн үндэсний бодлого, хөтөлбөрүүд, гадаадын хандивлагчдын төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх уялдаа залгамж холбоог сайжруулах, гарсан үр дүнг цаашид баталгаажуулж хөгжүүлэх, гарсан алдааг засч залруулах асуудлыг боловсролын бүх шатны байгууллагын удирдлагын ажлын үр дүнгийн гол үзүүлэлт болгож дүгнэж байх;

28.7 43.6 21.6 5.0 1.1

3.94 XXI

Бүх шатны боловсролын сургалтын байгуулагын удирдах болон сургуулийн зөвлөлийн гишүүдийг сонгох, томилох, бүрэн эрхийг оновчтой болгох, хариуцлага хүлээлгэх, урамшууллын асуудлыг оновчтой болгох;

35.5 31.9 24.1 7.4 1.1

3.93XXII

Сурах бичгийн түрээсийн тогтолцоог хэрэгжүүлэх;

39.6 29.7 19.0 4.8 7.03.90 XXIII

Бүх шатны боловсролын чанарт хөндлөнгийн үнэлгээ хийх магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоог боловсронгуй болгох, түүний үр дүнг боловсролыг хөгжүүлэх хөшүүрэг болгох;

33.0 31.9 28.3 5.8 1.1

3.90

XXIV

Бүх шатны боловсролын хөгжлийн асуудлыг урт, дунд, богино хугацааны бодлого, стратеги,төлөвлөгөөг боловсруулж, хэрэгжилтэд мониторинг, үнэлгээ хийдэг мэргэжсэн нэгжийг боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага бий болгох,

25.2 34.8 30.5 7.8 1.8

3.74

XXV

Боловсролын тухай хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд мэргэжлийн хяналтын байгууллага хөндлөнгийн, хараат бус хяналт

21.1 41.6 24.4 10.0 2.93.68 XXVI

237

тавих тогтолцоог бий болгох;Нийт дундаж утга 46.4 30.9 16.6 4.6 1.5 4.2

II. БАГА ДУНД БОЛОВСРОЛ31 Багш, ажилтны орон сууцны асуудлыг

шийдвэрлэх хөнгөлөлтэй зээл, буцалтгүй тусламж зэрэг олон хэлбэрийг ашиглаж шийдвэрлэх замаар багш нарын жендерийн болоод чадварлаг залуу багш нарын тоог нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх

68.8 21.5 6.5 0.7 2.5

4.53 I

41 Боловсролын байгууллагад ажиллагчдыг жилд нэг удаа эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэх үзлэг, шинжилгээнд үнэ төлбөргүй хамруулах асуудлыг аймаг, нийслэлийн Засаг дарга, боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллагатай хамтран зохион байгуулах;

66.9 19.8 9.7 2.5 1.1

4.49 II

30 Багшийн эрүүл мэндийг хамгаалах, эмчлэх, сувилах орчин үеийн тогтолцоог бий болгох бүсчилсэн хэлбэрээр бий болгох;

68.1 18.8 9.4 0.7 2.9 4.48 III

42 ЕБС-ийн төсөвт ангийн засварын урсгал зардлыг улсын төсвөөс санхүүжүүлж байх;

66.7 19.4 10.4 1.8 1.84.47 IV

17 Ахлах ангийн сурагчид цаашид суралцах мэргэжил, хөдөлмөрийг сонгоход шаардлагатай орчин үеийн сургалтын анги, танхим, хичээлийн лаборатори, дадлагын бааз, техник, хэрэгслэл, үзүүлэн, хэрэглэгдэхүүнээр хангах

59.4 29.9 8.3 2.2 0.4 4.46 V

16 Бага боловсролын сурагчдын сургалтын ачааллыг зохистой болгож, тэдэнд академик сургалтаас илүүтэйгээр хүмүүний хөгжил, төлөвшил, эрүүл мэнд, ёс зүй, уламжилт соёл, харилцаа, хамтран хөгжих, өөртөө үйлчлэх, найз нөхдөө хайрлан хүндэлдэг, үнэнч шударга, тэвчээртэй байх зэрэг энгийн арга ухааныг тоглоомын арга, хэлбэрээр эрэмбэ дараатай төлөвшүүлэх, шаардагдах орчин нөхцлийг бүрдүүлэх

58.3 27.7 10.4 1.4 2.2

4.38 VI

44 ЕБС-ийн орчинд цахим ертөнц, мансууруулах бодис... зэрэг сурагчдын хандлага, төлөвшилд сөргөөр нөлөөлөх аливаа эрсдэлт нөхцөл байдлыг хориглосон хуультай болох

57.6 26.8 12.6 2.2 0.7

4.38VII

40 Хөдөөгийн ЕБС-ийн багш, ажилтанд 5 жил тутамд нэг удаа 6 сарын үндсэн цалинтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн тэтгэмж олгож буй хугацааг оновчтой болгох,

58.8 25.6 11.6 2.9 1.1

4.38VIII

27 Сургуулийн сурагчдын өдрийн цай, хоолны норм, стандарт, үйлчилгээний чанар, хангалт, нийлүүлэлтийн асуудлыг оновчтой болгох;

55.0 29.5 12.6 1.4 1.44.35

IX32 Багш болох сонирхолтой сурагчдыг суурь

боловсролын дараагаас эхлэн сонгон шалгаруулж, чиг зорилготой бэлтгэх тогтолцоог бүсчилсэн байдлаар бий болгох,

57.3 26.5 12.2 1.1 2.9

4.34X

18 Хөдөөгийн, хэрэгслэл, үзүүлэн, хэрэглэгдэхүүнээр хангах, бааз сонгоход шаардлагатай айгуулалтаар хичээллэх боломжийг бүрдүүлэх

52.0 32.7 12.7 2.2 0.4

4.34XI

28 Сурагчдын өдрийн цай, хоолны норм, стандартад нийцсэн хүүхдийн хоолны төрөлжисөн орчин үеийн компаниудыг бүсчилсэн хэлбэрээр байгуулах, үйлчилгээний

54.2 30.3 11.2 3.6 0.74.34 XII

238

чанар, хангалт, нийлүүлэлтэд хяналт тавих тогтолцоог бий болгох

43 Нийтийн тээврийн үйлчилгээ хөгжсөн хот, суурин газрын ЕБС-ийн сурагчдыг хичээлийн жилийн хугацаанд сургуульдаа ирэх, буцахад нийтийн тээврээр үнэ төлбөргүй зорчих шаардагдах орчин нөхцлийг бүрдүүлэх;

56.7 26.7 11.9 2.5 2.2

4.33XIII

15 ЕБС-ийн сурагчид монгол хэл, түүх, соёл, ёс заншил, өв уламжлалыг өвлөх, хөгжүүлэх, эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, амьдрахуй ухаан, ажил мэргэжлээ сонгох чадвар, чадамжтай болгох,

54.2 26.4 16.1 2.9 0.44.31 XIV

39 ЕБС-ийн сургалтын менежер, нийгмийн ажилтан, дотуур байрын багш, НТБ-ын багшийн ээлжийн үндсэн амралтын хугацааны ялгаатай байдлыг арилгах, багш нартай адил хугацаагаар амрах, нийгмийн баталгаагаар адил тэгш хангах;

51.8 28.8 18.3 0.7 0.44.31 XV

4 ЕБС-ийн багш, удирдах ажилтан, арга зүйчдийг бэлтгэх, мэргэжил дээшлүүлэх тогтолцоог орчин үеийн шаардлагын түвшинд хөгжүүлэх

49.1 35.9 11.0 3.6 0.4 4.30XVI

26 ЕБС-ийн хот, хөдөөгийн ялгаатай байдал, онцлогт нийцүүлэн бага, дунд, ахлах сургуулийн хэлбэрээр, бие даан хөгжих нээлттэй боломжийг бий болгох, хичээлийн жилийн бүтэц, улирлын амралтын хуваарийг тогтвортой мөрдөх;

53.1 29.1 13.8 2.2 1.84.29 XVII

10 Бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын сургалтын бодлого, төлөвлөгөө, үндэсний хөтөлбөр, сурах бичгийг тогтвортой мөрдөх хууль эрх зүйн орчныг бий болгож, мөрдөж хэрэгжүүлэх

52.0 31.0 11.9 4.3 0.74.29 XVIII

3 ЕБС-ийн захирал, аймаг, нийслэлийн Боловсролын газар, дүүргийн Боловсролын хэлтсийн даргын албан тушаалд томилогдсон ТАХ тогтвортой ажиллах, удирдах албан тушаал хаших шалгуур нь зөвхөн мэргэшлийн болон уг албыг гүйцэтгэх мэдлэг, мэргэжлийн өндөр ур чадвар, туршлагаар тодорхойлогддог, карьерын шатлан дэвших зарчмаар улс төрөөс хараат бусаар томилж, чөлөөлдөг болох;

50.4 33.2 11.4 3.9 1.1

4.28 XIX

14 Бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын сургалтын бодлого, үндэсний хөтөлбөр, төлөвлөгөө, үнэлгээ, сурах бичгийг мэргэжлийн түвшинд үнэлж, хөгжүүлэх нөхцөл боломжийг бүрдүүлэх;

49.6 30.2 16.9 2.9 0.44.26 XX

11 Цахим боловсрол, цахим сургалтыг хөгжүүлэхэд шаардлагатай техникийн шинэчлэл хийж, багш, мэргэжилтэн, судлаачдыг бэлтгэх орчин үеийн тогтолцоог бий болгох,

45.7 36.2 16.3 1.8 -4.26

XXI

36 Ерөнхий боловсролын сургуульд сэтгэл зүйч, хүмүүжлийн эрхлэгч, дотуур байранд амьдарч буй бага ангийн хүүхэдтэй ажиллах хүүхэд хөгжлийн багш, туслах багшийн орон тоог бий болгох;

48.0 32.5 16.2 2.9 0.44.25 XXII

38 Төрийн болон ОН-ийн өмчийн, хувийн хэвшлийн сургуулийн үүрэг, хариуцлага, багш, ажилтанд үзүүлэх нийгмийн халамж, хамгааллын нөхцөл шаардлагыг адил тэгш болгох;

45.5 36.8 14.8 2.5 0.44.24

XXIII

25 Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог, суралцах чадамж, сонирхол, хэрэгцээнд

46.2 33.5 16.7 2.5 1.14.21 XXIV

239

тулгуурласан стан-дартад нийцсэн сургалт, хөгжлийн таатай орчин нөхцлийг бүрдүүлэх,

33 ЕБС-ийн захирал, эрхлэгч нарт мэргэжлийн зэрэг, ур чадварын нэмэгдэл олгодог байх;

46.5 32.6 17.2 2.6 1.14.21 XXV

9 Боловсролын эрдэм шинжилгээ арга зүйн байгууллагын боловсруулсан ерөнхий боловсролын бүтэц, шатлал, сургалтын бодлого, хөтөлбөр, агуулга, стандарт, технологийг 5–аас доошгүй жил тогтвортой мөрдөх, түүний хэрэгжилтийн үр дүнд байнга мэргэжлийн хяналт тавьж, тайлагнадаг болгох;

45.1 32.9 19.5 2.2 0.4

4.20 XXVI

24 Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог, суралцах чадамж, сонирхол, хэрэгцээнд тулгуурласан, хөгжлийн ахиц өөрчлөлтийг нь дэмжсэн уян хатан сургалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөртэй байх,

45.2 33.0 18.6 2.9 0.44.20 XXVII

22 Хөгжлийн бэрхшээлтэй болон гоц авьяастай, сургууль завсардсан суралцагчдын асуудлыг тэдний онцлог эрэлт, хэрэгцээ, сонирхолд нийцсэн орчин нөхцлийг бүрдүүлэх;

41.4 39.2 16.2 3.2 -4.19 XXVIII

12 Багш, удирдах ажилтан, ажиллагчдын мэргэжлийг дээшлүүлэх зайн болон цахим нээлттэй сургалтыг иж бүрэн дэд тогтолцоог хөгжүүлэх, хөрөнгө оруулалт хийх, үйл ажиллагааг нь санхүүжүүлэх,

44.4 33.8 18.2 2.9 0.7 4.18 XXIX

6 Боловсрол, сургалтын байгууллагын удирдах албан тушаалд томилогдох этгээдэд тавих шаардлага /боловсрол, туршлага, мерит зарчим, мэргэшсэн байдал, удирдах ур чадвар гэх мэт/-ыг нарийвчлан тодорхойлж, хэрэгжүүлэх;

41.7 39.6 13.3 5.0 0.44.17 XXX

8 Боловсролын агуулгын зорилгыг “Бие хүн, ирээдүйн иргэнийг эрүүл бие бялдар, оюуны зохих мэдлэгтэй, өндөр ёс суртахуун, харилцааны соёлтой, хамтач, хууль ёсыг сахидаг, байгаль орчноо хайрладаг, эх орноороо бахархдаг, дэлхийн хүн төрөлхтний түүх, соёлын олон талт байдлыг хүндэлдэг, бүтээлч, идэвхи санаачилгатай амьдарч хөдөлмөрлөх мэдлэг, чадвар, төлөвшлийг зөв зохистой хослуулж эзэмшүүлэх” хэмээн нэг мөр болгон баталгаажуулж, мөрдөж ажиллах;

45.1 31.0 18.4 4.7 0.7

4.15 XXXI

37 Сургуулийн эмчийн цалин хөлс, нийгмийн баталгааг эмч, эмнэлгийн ажилтантай адил болгох;

42.7 32.1 20.4 4.0 0.7 4.12 XXXII

5 Боловсролын бодлого, стратеги, төлөвлөлтийн шинжилгээ хийх, сургалтын агуулга, арга технологи, чанарын үнэлгээг хийх боловсролын судалгаа, ЭШ-ний байгууллагыг төрөлжүүлэн бий болгож, судлаач, арга зүйчдийн чадавхийг чиг зорилготой дээшлүүлэх,

37.5 39.4 19.9 3.2 -4.11 XXXIII

23 Тэгш хамруулалт, нийгмийн болон эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэх, жендэрийн асуудлыг зохицуулах;

39.9 36.2 18.1 5.5 0.4 4.10 XXXIV

13 Сурах бичгийн түрээсийн тогтолцоо, түрээсийн сангийн үйл ажиллагааг боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, санхүүгийн асуудал эрхэлсэн төрийн төв байгуулагын хамтарсан журмаар зохицуулж,

40.1 35.7 19.5 2.9 1.84.09 XXXV

240

тогтвортой хэрэгжүүлэх;7 ЕБС-дын сургалтын чанар, үр ашгийг

дээшлүүлэх зорилгоор хот, хөдөөгийн сургалтын чанар сургуулиудыг тэдний байршил, хэв шинж, онцлог байдлыг харгалзан бүсчилэн сүлжээ, цогцолбор хэлбэрээр хөгжүүлэх удирдлага, зохион байгуулалт, санхүү счилэн сүлжээ, уян хатан хөшүүрэг, тогтолцоог бий болгох,

37.3 39.5 18.1 4.7 0.4

4.09 XXXVI

1 Аймаг, нийслэлийн Боловсролын газар, дүүргийн боловсролын хэлтэс, ерөнхий боловсролын лаборатори сургуулийн чиг үүргийг нарийвчлан тодорхойлох,

39.3 36.4 19.3 3.6 1.44.09 XXXVII

29 Дотуур байрны багшийн ээлжийн амралтын хоногийг бусад багш нартай адил болгох, ажлын ачааллыг зохицуулж шаардлагатай багш, ажилтны орон тоог нэмж бий болгох,

36.0 34.5 25.8 2.9 0.74.02

XXXVIII

35 Казах, тува хэлээр сургалт явуулдаг ерөнхий боловсролын сургуулиудад МУ-ын албан ёсны хэл болох монгол хэлний сургалтын стандартын хэрэгжилтийг эрс сайжруулах, хяналт тавих, хариуцлага тооцох тогтолцоог бий болгох;

36.2 36.2 0.7 6.5 0.44.01

XXXIX

21 Дотуур байрын үйлчилгээг сайжруулах, зарим сум, багт зуны явуулын болон гэрийн сургалтыг зохион байгуулах, санхүүжүүлэх;

33.5 38.2 21.1 6.2 1.1 3.97 XL

19 Алслагдсан малчдын 6 настай хүүхдийг тодохой хугацаанд холимог бүлэг, шаардлагатай бол явуулын гэрийн сургалт г.м оновчтой хувилбараар сургах уян хатан тогтолцоог бий болгох,

37.1 32.7 22.2 5.5 2.5 3.96 XLI

20 Малчдын 6 настай хүүхдэд зориулсан сургалтын агуулга, стандарт, арга зүйг хялбаршуулах,

37.8 31.6 22.5 5.1 2.93.96

XLII2 Боловсролын газар, хэлтсийн ажиллах нөхцөл,

шаардлага хангасан зориулалтын ажлын өөрийн эзэмшлийн байр, боловсролын арга зүйн зөвлөгөө үзүүлэх, хяналт шинжилгээний ажлын унаагаар хангах асуудлыг нутгийн захиргааны байгууллага бүрэн хариуцаж байх;

32.1 37.9 24.3 3.9 1.83.95 XLIII

34 Шашны сургалттай ЕБС-дын сургалтын агуулга, стандарт, сургалтын орчин, багшлах боловсон хүчнийг сайжруулах;

30.7 35.4 27.0 4.4 2.6 3.87 XLIV

Нийт дундаж утга 48.1 31.7 15.5 3.1 1.1 4.2

6.2. Бага, дунд боловсролын салбарын бэрхшээлтэй асуудлууд, учир шалтгаан, хүчин зүйлс

Хүснэгт 6.2.78 Дэд салбарын бэрхшээлтэй асуудлууд, учир шалтгаан, хүчин зүйлсд/д

Түлхүүр асуудлууд

Баримт, нотолгоо Учир шалтгаан

241

Хүрт

ээм

ж1 Сургуулийн

гадна 6-14 насны хүүхдүүд байсаар байна.

2018-2019 оны хичээлийн жилийн байдлаар 6-14 насны сургуулийн гадна нийт 759 хүүхэд байна.

6 настай хүүхдийн сургуульд дасан зохицох хөтөлбөрийг үндэсний түвшинд хэрэгжүүлэх бодлого дутагдаж байна.

Дотуур байрын орчин, тав тухтай байдал хангагдахгүй байна.

242

Хүрт

ээм

ж2 Сурах бичиг,

сургалтын хэрэглэгдэхүүний хүртээмж хангалтгүй байна.

1998-2009 оны хооронд бага, дунд боловсролын сурах бичиг хангамжийн талаар баримтлах бодлого (3), эрх зүйн зохицуулалт нь олон (12) удаа өөрчлөгдсөний улмаас өнөөг хүртэл сурах бичиг хангамжийн найдвартай, тогтвортой тогтолцоо төлөвшиж чадаагүй байна.

Худалдаа борлуулалтын нэгдсэн сүлжээ байхгүй байна.

Өнөөгийн байдлаар ЕБС-ийн I-V ангид 6-8 хичээлийн 34 нэрийн, VI-IX ангид 12-17 хичээлийн 59 нэрийн, X-XI ангид 8-14 хичээлийн 35 нэрийн нийт 12869 нэрийн сурах бичиг хэрэглэж байна.

Бага ангийн сурах бичгийг бүрэн хангасан ч дунд, ахлах ангийн сурах бичгийг төрөөс хангасан дундаж хувь 48.7, худалдаж авсан дундаж хувь 17.1 хувьтай байна.

Сурах бичгийг онлайн орчинд байршуулан хэрэглэгчдэд хүргэж байна.

Онлайн орчин дахь сургалтын нээлттэй нөөц хэрэглэгдэхүүн боловсруулагдан түгээгдэж байгаа ч бүх судлагдахууны хүрээнд хүртээмжтэй байж чадахгүй байна.

БСШУСЯ, боловсролын мэргэжлийн байгууллагын зүгээс хүргэж буй цахим хэрэглэгдэхүүн, зөвлөмж, гарын авлага, материалууд нь багш, сурагчдын хэрэгцээнд нийцсэн чанартай агуулга бүтээгдэж байгаа ч бүх судлагдахууны чиглэлээр боловсруулагдсан чанартай агуулгын хүртээмж бага байна.

Орчин үеийн сургалтын тоног төхөөрөмж, сургалтын хэрэглэгдэхүүн хүрэлцээ муу, хичээл практикийн зардал багш нарт хүртэхгүйгээс багш нар өөрсдийн цалингаар принтерийн хор, бичгийн цаас, бичиг хэргийн материалаа худалдаж авах шаардлага үүсч байна.

Нэг компьютерт ногдох багшийн тоо зарим аймагт 1-ээс бага үзүүлэлттэй бол зарим аймагт 2 байна.

Багш нар өөрсдөө бүтээсэн цахим агуулга, хэрэглэгдэхүүн, материалууд нь хангалттай их байгаа боловч чанарын шаардлага хангуулах чиглэлээр бодлого, менежмент үгүйлэгдэж байна.

ЕБС-ийн МХХТ-ийн хэрэглээ өсөн нэмэгдэхийн хэрээр дараагийн шатны хэрэгцээ, шаардлага үүсэж байна. ЕБС-ийн интернет холболтын хурд, хэрэглэх боломж, нөхцөл байдал, нөгөө талаар техник, тоног төхөөрөмжийн засвар үйлчилгээ, техникийн шаардлага хангасан эсэхийг нарийн тодорхойлж тооцож үзсэн судалгаа тайлан байхгүй, төлөвлөлттэй хөрөнгө оруулалт дутагдаж байна. Тухайлбал компьютер, техник, тоног төхөөрөмж түгээхдээ дутагдалтай газарт нь түгээх байдал ажиглагдахгүй байна.

69 4 нэрийн сурах бичиг /Дүрслэх урлаг VI-VII, Хөгжим VI-VII, Хөгжим VIII-IX, Үндэсний бичиг X-XI/ 2 анги дамжин хэрэглэгдэж байгааг давхардуулалгүй авсан болно.

243

Чана

р3 Чанарын

үнэлгээний судалгаа буюу хөндлөнгийн үнэлгээгээр суралцагчдын сурлагын амжилт доогуур үзүүлэлттэй байна.

БҮТ-өөс жил бүр зохион байгуулдаг Чанарын үнэлгээний судалгаа буюу хөндлөнгийн үнэлгээгээр төгсөх ангийн сурагчид бага боловсролд Монгол хэл 53.2, математик 27,5 суурь боловсролд 49,4 ба 26,1, бүрэн дунд боловсролд 37.6 ба 41.2 байна. Сурагчдын сурлагын амжилт доогуур үзүүлэлттэй, ялангуяа Монгол хэлний үнэлгээгээр дунд, ахлах ангид энэ үзүүлэлт буурч байна.

Суралцахуйн үр дүнгийн үнэлгээний өөрийн болон хөндлөнгийн үнэлгээний зөрүү их байна. 2018 оны чанарын судалгаа ба улсын шалгалтын хөндлөнгийн болон сургуулийн өөрийн үнэлгээ хоорондоо бага боловсролд 31.1–41.1, суурь боловсролд 29.4–46.8, бүрэн дунд боловсролд 30.1– 51.5 хувийн тус тус зөрүүтэй байсан байна.

Боловсролын чанарын үнэлгээний тогтолцоог хөгжүүлэх талаар төрөөс баримтлах бодлого, стратеги эрх зүйн зохицуулалтын түвшинд хангалттай зорилтууд тодорхойлогддог ч тэдгээрийг хэрэгжүүлэх онол арга зүй, менежментийн нэгдсэн зохицуулалт, хүний болон санхүүгийн нөөцийн чадавх сулаас өнөөг хүртэл сурагчдын сурлагын амжилт, багшийн ажлын үнэлгээ, сургалтын байгууллагын үнэлгээний шалгуур, индикаторууд, үнэлж дүгнэх арга зүйг бүрэн оновчилж чадаагүй байна

244

4 Сургалтын цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилт сул байна.

ЕБС-д судалж байгаа хичээлийн тоо олон, зарим хичээлийн агуулга давхцаж, зарим хичээлийн агуулга цагтаа багтдаггүй эсвэл агуулга хүндэдсэн, мөн зарим хичээлийн агуулга ангиудад жигд хуваарилагдаагүй

Зарим хөтөлбөрийн агуулга буюу суралцахуйн зорилтын томьёолол ерөнхий, ойлгомжгүй, багтаамж нь харилцан адилгүй байна гэж үзсэн.

Бага боловсролын түвшинд Өгсөн үгийн тоонд тааруулан санаа

бодлоо илэрхийлэх чадвар сайн байгаа боловч зөв бичих чадвар, тэр дундаа том үсгийн дүрмийг сайн хэрэглэж мэдэхгүй байна

Суралцагчдын мэдлэгээ сэргээн санах, таних чадвар сайн байна. Харин аливаа асуудалд өөрийн саналыг оновчтой дэвшүүлэх, юмс үзэгдэл, хувирлын талаар дүгнэлт гаргах зэрэг чадварууд дутмаг

Суурь боловсролын түвшинд “Суралцагчдын эхийг уншин

шалтгаан ба үр дагаврын холбоог гаргах, баримт үзэл бодлыг ялган тодруулах” чадвар сул

Өгөгдлийг анхааралтай унших, оновчгүй тааж хариулах, сургамжийг бичих, тодорхойлолтыг олох, мэдээлэлтэй ажиллах түүнийгээ боловсруулах, дүгнэх чадвар дутмаг

Бүрэн дунд боловсролын түвшинд Танин мэдэхүйн энгийн түвшний

даалгаврыг гүйцэтгэж дадсан боловч дээд түвшний буюу шаардлагатай мэдээлэл олж авах, боловсруулах, үр дүнг өөрийн хэрэгцээ шаарлагад нийцүүлэн хэрэглэх, өгсөн загвар ашиглан зохиомжлол бичих зэрэг чадвар сул

Юмс үзэгдэл, зүй тогтлыг ШУ-ны үндэслэлтэй, учир шалтгааныг тайлбарлах, өөрийн үгээр амаар болон бичгээр илэрхийлэх чадварыг нэмэгдүүлэх, танин мэдэхүйн дээд түвшин буюу задлан шинжлэх, үнэлэх, бүтээх түвшний чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн холимог үйлдэлтэй даалгавартай ажиллах,

Боловсролын стандарт, сургалтын хөтөлбөр хэрэгжилтийг хангах, тэдгээрийн сайжруулахад чиглэсэн шинжлэх ухааны үндэслэл бүхий үндэсний хэмжээний иж бүрэн судалгаанууд хийгдэж эхэлсэн ч тэдгээрийг тогтвортой явуулах тогтолцоог бий болгож чадаагүй байна.

Монгол Улсын ЕБС-ийн сургалтын цөм хөтөлбөрт ТХБ зорилго, агуулгын хувьд харьцангуй сайн интеграцчилагдаж чадсан ч боловсролын түвшин бүрийн сургалтын цөм хөтөлбөрийн бүтэц, дизайны ялгаатай байдал, судлагдахууны агуулгын чиглэлүүдийн онцлогууд, хөтөлбөрүүдийн боловсруулалтын жигд бус байдал зэрэг нь хэрэглэгчдэд ойлгомжгүй, төвөгтэй байдлыг бий болгож байна.

Сургалтын чанарт нөлөөлөх хүчин зүйлийн судалгааг тогтмол хийж, хүүхдийн эрүүл мэнд, ялгаатай байдал, хөгжих хэрэгцээг тодорхойлон үр дүнд үндэслэн сургалтын агуулга, арга зүй, багш, хүний нөөцийн чадавхийг нэмэгдүүлэх бодлого, төлөвлөлтөд тусгаж хэвшээгүй.

Сурах бичиг судлал хангалттай түвшинд хөгжөөгүй, энэ чиглэлээр мэргэшсэн шинжээчид дутагдалтай, сурах бичгийн эхийг богино

245

Чана

р5 Сургалтын

байгууллагын менежментийн чадавхи сул, хүний нөөцийн бодлого дутмаг байна.

Судлагдахуунаас хамаарч тухайн хичээлийг зааж буй багш нарын 39.5-94.7 хувь нь мэргэжлийн багш байна. Орон нутагт, ялангуяа суманд мэргэжлийн багшийн далд дутагдал бий болсон байна.

ЕБС-ийн удирдах ажилтны ажлын байрны тодорхойлолтын дагуу сонгон шалгаруулалт, томилгоо хийгдэхгүй байна. Удирдах ажилтны 70% нь 5 хүртэлх жил ажиллаж буй, 30% нь багш мэргэжлийн бус удирдах ажилтан байна.

Боловсролын салбарт хүний нөөцийн бодлого, жендерийн тогтвортой харьцаа алдагдаж 10 багш тутмын 8 нь эмэгтэй байна.

16 ба түүнээс дээш жил ажиллаж буй багш нарын 1.8 хувь нь л зөвлөх зэрэгтэй багш нар байгаа нь зөвлөх зэрэг авах шалгуур хангасан багшийн тоо цөөхөн байгааг илтгэж байна.

Багш ажлын байрандаа тасралтгүй хөгжих боломж, нөхцөлөөр хангагдахгүй байна. Зөвхөн 1,5,10 дахь жилийн сургалтад хамрагдаж буй багш нар БМДИ-ийн онлайн зайн сургалтад хамрагдах боломжтой байна.

Дотуур байрын багшийг тусгайлан бэлтгэдэггүй бөгөөд өөр, өөр мэргэжлийн багш нар ажилладаг.

2019 оны байдлаар төрийн болон хувийн хэвшлийн 46 их дээд сургуульд 23,036 оюутан багшийн мэргэжлээр суралцаж байна, жилд 4,000 орчим багш шинээр төгсч байна. Эдгээр сургуулиудын 12 хувь нь магадлан итгэмжлэгдсэн хөтөлбөртэй байна.

Боловсролын салбарын бүх түвшний хүний нөөцөд тавигдах шаардлагыг тодорхойлсон нэгдсэн зохицуулалт дутмаг байна.

Боловсролын мэргэжлийн байгууллагын ажилтан, албан хаагчдын цалин бага, мэргэжлийн зэргийн нэмэгдэл, бусад нэмэгдэл хөлс, урамшуулал авах эрх зүйн орчин, боломж сул байна.

НБГ, аймаг, орон нутгийн Боловсрол, соёл урлагийн газрын хөндлөнгийн үнэлгээнд үндэслэн сургуулийн менежментийг сайжруулах ажил хийгдэх байдал дутмаг байна.

Удирдах ажилтныг бэлтгэх тогтолцоо, карьерийн систем байхгүй, эрх зүйн зохицуулалт хийгдээгүй байна.

Удирдах ажилтан ойр, ойрхон солигдож байгаа нь эрх мэдлийн зохистой хуваарилалт байхгүйг харуулж байна.

Багш нар өөрийн ажлын байрны дагуу заах хичээлээс гадна нормт цагаа гүйцээх, эсвэл тухайн сургуульд мэргэжлийн багш дутагдалтайгаас шалтгаалан өөр хичээл заах тохиолдол нэлээд гарч байна.

Багшийг орон нутагт хуваарилалт хийж ажилд томилдог тогтолцоо байхгүй

Орон нутагт шинэ багш очиж ажиллах нийгмийн

246

Тэгш

бай

дал

6 Боловсролын үйлчилгээний тэгш байдал бүрэн хангагдахгүй байна. (байршил, малчин өрхийн хүүхэд, сургуулийн өмчийн хэлбэр, үндэсний цөөнх)

Сургалтын төлөвлөгөөгөөр олгогдсон сонгон суралцах боломжууд орон нутагт, ялангуяа сумын сургуульд хангагдахгүй байна.

Сумын сургууль, дотуур байрын сурагчдын сурлагын амжилт бусдаасаа доогуур үзүүлэлттэй байна.

Хувийн зарим сургуулиудын төлбөр хэт өндөр байна. 2018-2019 оны хичээлийн жилд хувийн өмчийн 147 сургуулиас 84 сургуулийн мэдээлэлд үндэслэн судалгааг гаргаж үэзэхэд 10 сая төгрөгөөс дээш төлбөртэй 4 сургууль байна.

Монгол Улсад өөр хэл, соёл бүхий угсаатны цөөнхийн хүүхдүүд төрөлх хэлний орчинд олон хэл эзэмших боломжийг дэмжсэн сургалтын дидактик, оновчтой сургалтын хөтөлбөр одоогоор байхгүй байгаагийн зэрэгцээ хос хэлт болон олон хэлний боловсролын багш нарыг бэлтгэж, тэдний мэргэжлийг дээшлүүлж ирсэн туршлага хомс байна.

БХ-ийн хийсэн судалгаанаас үзэхэд казах, тува хүүхдийн эх хэл болон монгол хэлний сургалтын үр дүнд дорвитой ахиц гарахгүй байгаа бөгөөд бүрэн дунд боловсрол төгсөгчид монгол хэл, түүх, нийгмийн ухаан, газар зүйн хичээлийн ЭЕШ-аар жил дараалан доогуур үнэлгээтэй шалгагдаж байна.

Үндэсний цөөнхийн хүүхдийн боловсрол, хос хэлний боловсролын сурах бичиг хангалтгүй.

Зөвхөн бага ангид “Үдийн цай” хөтөлбөрт дунд, ахлах ангийнхан хамрагдахгүй байна.

ЕБС-ийн ангилал, хэмжээ, хэв шинж, байршил буюу сургуулийн зураглал оновчгүй болж хөдөөд цөөн суралцагчтай 12 жилийн сургуулийн тоо олширсон.

Орон нутагт, ялангуяа суманд мэргэжлийн багшийн далд хомсдол бий болж байна.

Дотуур байранд бага ангийн хүүхдийн хоцрогдол арилгах хичээл хийхэд дэмжлэг үзүүлэх үйлчилгээ дутмаг байна.

Хувийн болон шашны сургуулиудтай холбоотой зарим асуудлаар эрх зүйн зохицуулалт дутагдаж байна.

Угсаатны ялгаатай бүлгийн хүүхдийн болон гадаад дахь монгол хүүхдийн онцлогийг харгалзсан сургалтын хэрэглэгдэхүүн боловсруулахад арга зүйн болон хүний нөөцийн хүрэлцээ, туршлага бэрхшээл учирч байна

Хос хэлний сургалт явуулж буй бага ангийн багшийн хувьд эх хэлний (казах, тува) болон монгол хэлний мэдлэг, чадварын түвшин доогуур байна.

247

Тэгш

бай

дал

7 Тэгш хамран сургах үйлчилгээ хангалттай түвшинд хүрэхгүй байна.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчдын сурах бичиг ангийн хувьд ч нэр төрлийн хувьд ч хангалттай түвшинд хүрээгүй байна. Үүнийг нийт сурах бичигт эзлэх үндэсний цөөнхийн хүүхдүүдэд зориулсан сурах бичгийн нэр төрөл 5,1 хувь (I-VII ангийн казак хэл ба I ангийн тува цагаан толгой), хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчдад зориулсан сурах бичгийн нэр төрөл 3,2 хувь (зөвхөн математик, монгол хэл) байна.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хөгжих хэрэгцээ, сурах онцлогийг дэмжсэн, ялгаатай байдлыг хүндэтгэсэн сургалтын болон тохируулгат орчин, хэрэглэгдэхүүн, техник хэрэгсэл дутмаг байна.

248

Ний

ц8 Хүүхдүүдийн

эрүүл, аюулгүй орчинд суралцах эрх, суралцахад ээлтэй, тэгш боломж бүрэн хангагдахгүй байна.

2018-2019 оны хичээлийн жилд ЕБС-д 20.5 мянган бүлэг хичээллэж байгаагийн 11.0 хувь буюу 2,265 нь 41-70 суралцагчтай байна.

2018-2019 оны хичээлийн жилд 28 сургууль 3 ээлжээр хичээллэж байна.

Улсын хэмжээнд 282 сургууль усаа зөөж дүүргэдэг энгийн угаагуур ашигладаг. Сургуулийн ариун цэврийн байгууламж нь хүүхдэд ээлгүй (гар угаах саван байхгүй, бага насны хүүхэд өвлийн хүйтэнд гадаа гарч бие засах, гаднах нүхэн жорлон нь хүүхэд халтирах, нүхэнд унах эрсдэлтэй г.м) байгаа нь тэднийг эрүүл ахуйн зөв дадал хэвшлийг эзэмшихэд хүндрэл учруулж байна.

Улсын хэмжээнд байгаа нийт цэцэрлэг, сургуулийн барилгын 18.1 % нь 45-аас дээш жилийн насжилттай, 6.5% нь мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан, сургалтын байгууллагын зориулалтаар ашиглалтын шаардлага хангахгүй, 7.8 хувь нь их болон урсгал засвар зайлшгүй хийх шаардлагатай.

Суралцах хугацаандаа дотуур байранд амьдрах хүсэлт гаргасан нийт хүүхдийн 90.7 хувь буюу 34.7 мянган хүүхэд ерөнхий боловсролын сургуулийн 522 дотуур байранд амьдарч байна. Дотуур байрын 71.3 хувь нь төвлөрсөн бус усан хангамжтай буюу усаа зөөвөрлөн хэрэглэж байгаа, 61 хувь (242) нь гадна нүхэн жорлонг ашиглаж байх бөгөөд тэдгээрийн 42 хувь нь 70 метрээс хол зайд байрлаж байна.

Өсвөр насныхан төдийгүй бага насны хүүхдийн цахим хэрэглээ өсөн нэмэгдэхийн хирээр тэдний эрүүл, зөв зохистой хэрэглээ, цахим орчин дахь аюулгүй байдал хангах чиглэлээр дорвитой ажил хийгдэхгүй байна.

Хөрөнгө оруулалтын бодлого, төлөвлөлт дутагдаж байна.

Сургалтын байгууламж, барилга, компьютер, техник, тоног төхөөрөмжийн насжилтийг зөв тооцож актлах хугацааг бодитой тогтоох, засвар үйлчилгээнд зориулсан төсөв, санхүү дутагдаж байна.

ЕБС-ийн ангилал, хэмжээ, хэв шинж, байршил буюу сургуулийн зураглал оновчгүй болж бүлэг дүүргэлт хөдөөд цөөн суралцагчтай, хотод олон суралцагчтай байна.

6 настай хүүхдийн сургуульд дасан зохицох хөтөлбөрийг үндэсний түвшинд хэрэгжүүлэх бодлого дутагдаж байна.

Хүүхдийн цүнх, дүрэмт хувцас, ширээ сандал, сурах бичиг, болон хүүхдийн хоолны нэгдсэн жишиг стандартыг байнга боловсронгуй болгодог, хяналт тавьдаг, алдаа дутагдлыг залруулдаг, зөвлөдөг тогтвортой мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээ дутагдаж байна.

Суралцагчдын МХХТ-ийг ашиглах мэдлэг чадварын түвшинг тогтоох, энэ чиглэлээр хэрэгжүүлэх хөтөлбөр, төлөвлөлт хийх боломж, нөхцөл дутмаг байна. Хүүхдэд цахим орчинд аюулгүй байдлаа хангах чадвар олгох ажил дутмаг байна.

Үдийн цай хөтөлбөрт 15-20 нэр төрлийн

249

Ний

ц9 Боловсролын

салбарын бодлого, стратеги, тогтолцоог сайжруулах шаардлагатай байна.

ЕБС-ийн ангилал, хэмжээ, хэв шинж, байршил буюу сургуулийн зураглал оновчгүй болж хөдөөд цөөн суралцагчтай 12 жилийн сургуулийн тоо олширсон.

Удирдах ажилтныг бэлтгэх тогтолцоо, карьерийн систем байхгүй, эрх зүйн зохицуулалт хийгдээгүй байна.

Багшийн хөгжлийн бодлого, стандарт байхгүй, багш өөрийгөө хөгжлийн ямар түвшинд байгаагаа тодорхойлох боломж дутагдаж байна.

Багш өөрийнхөө мэргэжлийг дээшлүүлэх тогтолцоо байхгүй

Багш бэлтгэдэг их дээд сургуулиуд төгсөгчидтэйгээ эргэх холбоотой ажиллах байдал дутмаг, энэ чиглэлийн зохицуулалт дутмаг байна.

Боловсролын салбарын мэргэжлийн байгууллагуудын уялдаа холбоо сул, нийгмийн түншлэл бага байна.

Боловсролын салбарын бодлого, стратегийг тогтвортой, үр дүнтэй хэрэгжүүлэх, менежментийн циклийн дагуу бодлого, төлөвлөлтийг хийж хэрэгжүүлэх, явцын болон эцсийн үнэлгээ хийж, үр дүнд үндэслэн сайжруулдаг тогтолцоо дутагдаж байна.

Боловсролын мэрэгжлийн судалгааны байгууллагын хүний нөөц, санхүүгийн чадавхи сул байна.

Сургалтын чанарт нөлөөлөх хүчин зүйлийн судалгааг тогтмол хийж, хүүхдийн эрүүл мэнд, ялгаатай байдал, хөгжих хэрэгцээг тодорхойлон үр дүнд үндэслэн сургалтын агуулга, арга зүй, багш, хүний нөөцийн чадавхийг нэмэгдүүлэх бодлого, төлөвлөлтөд тусгаж хэвшээгүй.

250

Ний

ц10 Хууль, эрх зүйн

зохицуулалт уялдаа холбоо сул байна.

2002 оноос хойш Боловсролын тухай хуулинд 25 удаагийн, Бага, дунд боловсролын тухай хуулинд 12 удаагийн нэмэлт өөрчлөлт орсон байна.

Боловсролын тухай, Багшийн хөгжлийг дэмжих тухай хуулинд зөрчилтэй заалтууд тусгагдсан байна.

Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын тухай хуулинд багшид тавигдах шаардлагыг ялгаатай байдлаар тодорхойлсон байна.

Хууль, эрх зүйн баримт бичгийг шинээр боловсруулах, шинэчлэн найруулах, нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа салбарын бусад хууль, тогтоомж, эрх зүйн зохицуулалттай уялдуулах, нийцлийг хангах байдал дутмаг байна.

Хууль, эрх зүйн зохицуулалтын хэсэгт үүрэг, хариуцлага, хүлээлгэх хариуцлага тодорхой биш байдаг.

251

ДОЛООДУГААР БҮЛЭГ: БОДЛОГЫН ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛ, ДУНД ХУГАЦААНЫ ЗАРДЛЫН ХҮРЭЭ

7.1. Бодлогын тэргүүлэх чиглэлийн санал• Боловсролын салбарын бодлого, стратегийг тогтвортой, үр дүнтэй хэрэгжүүлэх,

менежментийн циклийн дагуу бодлого, төлөвлөлтийг хийж хэрэгжүүлэх, явцын болон эцсийн үнэлгээ хийж, үр дүнд үндэслэн сайжруулах,

• Хууль, эрх зүйн зохицуулалт, уялдаа, нийцлийг хангах, бүх түвшинд зохион байгуулагдаж буй үйл ажиллагааны менежментийг зөв хийж, тогтвортой тогтолцоог бэхжүүлэх

• Сургалтын чанарт нөлөөлөх хүчин зүйлийн судалгааг тогтмол хийж, хүүхдийн эрүүл мэнд, ялгаатай байдал, хөгжих хэрэгцээг тодорхойлон үр дүнд үндэслэн сургалтын агуулга, арга зүй, багш, хүний нөөцийн чадавхийг нэмэгдүүлэх бодлого, төлөвлөлтөд тусгаж хэвших, боловсролын мэргэжлийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны уялдаа холбоог хангах

• Сургуулийн бүтэц, ангилал, шатлал, нэршил, байршил, хүчин чадал, норматив, зардал, нөөцийг тодорхой судалгаа дээр суурилж оновчтой шийдлийг тодорхойлох

• Хүний нөөцийн бодлого, багшийн хөгжлийн бодлогод нийцүүлэн карьерийн системийг бий болгож хэрэгжүүлэх, багш ажлын байрандаа тасралтгүй хөгжих, багш өөрөө санаачилгаараа хөгжих, бусад байгууллагын дэмжлэгийг нэмэгдүүлэх, нэгдсэн зохицуулалт хийх

• Сурах бичиг, сургалтын хэрэглэгдэхүүний чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, чанартай агуулга бий болгох тогтолцоо, менежментийг сайжруулах

• Стандартад нийцсэн тэгш, хүртээмжтэй сургалтын орчинг бүрдүүлэх, шаардлагатай суудлын тоог нэмэгдүүлэх, шинэ сургуулийн байр барих, УБ хотод газрын асуудлыг шийдвэрлэх

• Боловсролын үйлчилгээн дэх тэгш байдлыг хангах, тэгш хамруулан сургах орчин нөхцөл, сурах бичиг, сургалтын хэрэглэгдэхүүн, багшийн заах арга, сургуулийн менежментийг сайжруулах

• Дотуур байрын үйлчилгээний чанарыг нэмэгдүүлэх хичээлийн хоцрогдол арилгах, сурлагын чанарт нь дэмжлэг үзүүлэх

252

7.2. Бодлогын симуляцийн үр дүн

Зураг 7.2.150. Сургуулийн насны хүн амын өсөлтийн хувь

2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 20300%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

5%

13%20%

28%

38%

48%

56%61%

64%67% 69% 71%

5%9%

13% 15% 15% 14% 14% 15% 16% 18% 19% 18%

Бага Дунд, ахлах

Зураг 7.2.151. Нэмэгдэх шаардлагатай суудлын тоо

2019 он 2022 он 2025 он 2028 он 2030 он0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

1023

3858

8609

1266214084

2534

10222

20550

2659929021

Орон нутаг Нийслэл

253

Зураг 7.2.152. Шаардлагатай багшийн тоо

2019 он 2022 он 2025 он 2028 он 2030 он0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

36132

42648

4908852040 53082

БагаМонгол хэл, Уран зохиол, Үндэсний бичигМатематикМэдээллийн технологиФизикБиологиХимиГазар зүйТүүхНийгэм судлал, Иргэний боловсролДүрслэх урлаг, Зураг зүй, ТехнологиХөгжимБиеийн тамирЭрүүл мэндАнгли хэлОрос хэлНийт

254

7.3. Дунд хугацааны зардлын хүрээХүснэгт 7.3.79. Дунд хугацааны зардлын хүрээ (2018-2030)

Үзүүлэлт 2018 2019 2020 2021 2022 2023

Population

Population, age between 6-10

341257 358321 371142 384556 392569 392012

Population, age between 11 -14

189645 209490 233819 251698 266539 278189

Population, age between 15-17

131893 129393 130030 133831 146521 165260

Total Population 3238479 3303942 3370192 3436874 3500777 3561252

Enroll-ment

Elementary 341257 358321 371142 384556 392569 392012Secondary 1 189645 209490 233819 251698 266539 278189Secondary 2 105514 103515 104024 107065 117217 132208

Staff

Teachers in Elementary School

10397 11297 11701 12124 12377 12359

Teachers in Secondary School

19543 24835 26665 28254 30271 32498

Other staffs 18749 24088 25577 26919 28432 29905

GDPGDP (in USD)

13038000000

14159268000

15376965048

16699384042

18135531070

19695186742

GDP per capita (in USD)

4026.0 4285.6 4562.6 4858.9 5180.4 5530.4

Construction and

other investm

ents

The number of new seats required to keep the regional school shift coefficient at 1.5

12489 6398 8270 8535 10597 10212

 

Total Salary Cost (in USD)

179092622.1

235504033.8

266179725.0

298290713.2

335827407.3

376950684.3

Teaching related cost

3038883.3

3667421.4

3894153.1

4098341.7

4328773.2

4553036.2

Teacher development cost

339622.6

408294.2

433536.3

456268.6

481922.5

506889.7

Book printing cost1456079

.71535951

.51622111

.81700665

.21776180

.11835858

.8Construction and

Investments2454023

0.01257292

8.41625094

3.41677117

4.22082306

5.72006632

0.5Total Cost  

208467437.7

253688629.3

288380469.5

321317163.0

363237348.8

403912789.6

 Student Support Cost

146375772

154405070.6

163066527.5

170963295.7

178554603.6

184553944.6

Үзүүлэлт 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030

Population

Population, age between 6-10

389118 389702 393325 396042 402889 406120 403922

Population, age between 11 -14

289665 306317 313771 317823 311862 307633 311459

Population, age between 15-17

186966 195846 203535 209604 224908 235600 239095

Total Population 3619101 3671594 3728685 3786337 3845420 3926856 3970371Enrollm Elementary 389118 389702 393325 396042 402889 406120 403922

Secondary 1 289665 306317 313771 317823 311862 307633 311459

255

ent Secondary 2 149573 156677 162828 167683 179927 188480 191276

Staff

Teachers in Elementary School

12268 12286 12401 12486 12702 12804 12735

Teachers in Secondary School

34930 36801 37911 38653 39337 39811 40348

Other staffs 31465 32725 33541 34093 34693 35077 35388

GDPGDP (in USD)

21388972802

23228424462

25226068966

27395510897

29751524835

32310155970

35088829384

GDP per capita (in USD)

5910.0 6326.5 6765.4 7235.4 7736.9 8228.0 8837.7

Construction and

other investm

ents

The number of new seats required to keep the regional school shift coefficient at 1.5

13381 12799 9291 6723 8500 5298 2848

 

Total Salary Cost (in USD)

423678373.9

471579347.2

516818309.7

561775709.1

611293699.4

657274168.3

712184337.2

Teaching related cost

4790605.6

4982389.8

5106619.6

5190599.5

5282018.9

5340427.5

5387850.9

Teacher development cost

533338.4554689.

7568520.

2577869.

7588047.

4594550.

1599829.

7

Book printing cost1895225.

41950913

.11990328

.52016924

.22046966

.32064251

.42074373

.0Construction and

Investments26293716

.82514980

4.41825637

5.51321064

5.11670237

4.11041130

2.75596044

.9Total Cost  

457191260.0

504217144.2

542740153.4

582771747.6

635913106.2

675684699.9

725842435.7

 Student Support Cost

190521906.6

196120041.9

200082365.3

202755956.7

205776013.8

207513631.3

208531133

256

Ном зүйKuuskorpi, Marko. (2012). Future physical learning environment. User oriented flexible and. Боловсролын хүрээлэнгийн СБСОСС. (2013). Ажлын тайлан. УБ.European Commision. (2018). Teachers' and School Heads' Salaries and Allowances in Europe, 2016/17. Brussels .Finnish National Board of Education. (2014).MNS 5323-95:2009. (2009). Дээд боловсрол: ЕБС-ийн багш мэргэжлийн стандарт. УБ.OECD. (2013). TALIS (Teaching and Learning International Survey). Retrieved from OECD: https://read.oecd-ilibrary.org/education/a-teachers-guide-to-talis-2013_9789264216075-en#page1OECD. (2014, 4). How much time do primary and lower secondary students spend in the classroom? Retrieved from Education indicators in Focus, 22: http://www.oecd.org/education/skills-beyond-school/EDIF%202014--N22%20(eng).pdfOECD. (2014). TALIS 2013 Results an internation perspective on teaching and learning. OECD. (2015, 2). How much time do teachers spend on teaching and non-teaching activities? Retrieved from Education indicators in Focus, 29: https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/5js64kndz1f3-en.pdf?expires=1559621491&id=id&accname=guest&checksum=D8A80689C59DC0D9B136D5E6E57F403EOECD. (2018). Education at a Glance 2018. Retrieved from https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/eag-2018-en.pdf?expires=1559720038&id=id&accname=guest&checksum=BFEA5775E3E0BA4EC257C90683027F29OECD, PISA. (2018, 6). Effective Teacher Policies Insights from PISA . Retrieved from OECD: http://www.oecd.org/pisa/effective-teacher-policies-9789264301603-en.htmUNESCO. (2017). Education for SDG-20305 Learning objectives. UNESCO. (2018). ЕБС-ийн багш нарын МХХТ-ийг ашиглах чадварын стандарт хэрэгжүүлэхэд бэлэн байдлын судалгаа. УБ.UNESCO Bangkok Office. (2015). Teachers in Asia Pacific: Status and Rights . Bangkok.UNESCO, Bangkok Office. (2016). Teachers in the Asia Pacific: Career progression and professional development . Bangkok.University of Newcastle. (2005).А.Заяадэлгэр. (2016). Гачигдалтай амьдралын давуу тал. Боловсролын талаарх бидний философи. УБ.Азийн хөгжлийн банк. (2014). “Боловсролын салбарын шинэчлэл төсөл”-ийн тайлан. Бага, дунд боловсролын тухай хууль. (2002).Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн захирлын А/27 дугаар тушаал. (2015). Төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөр батлах тухай. УБ.Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн захирлын А/34 дүгээр тушаал. (2016). Төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөр батлах тухай. УБ.Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн захирлын А/34 дүгээр тушаал. (2017). Төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөр батлах тухай. УБ.Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн захирлын А/46 дугаар тушаал. (2018). Төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөр батлах тухай. УБ.БМДИ & Тогтвортой хөгжлийн боловсрол төсөл. (2016). Багш мэргэжлийн тасралтгүй "хөгжлийн хэрэгцээ" судалгааны тайлан. УБ.БМДИ. (2018). Үндсэн сургалтын агуулгын хэрэгцээний судалгаа. УБ.БМДИ. (2019, 01 25). Багшийн хөгжил. Retrieved from http://teacher.itpd.mn/

257

БМДИ. (2019, 01 25). Онлайн зөвлөмж. Retrieved from Онлайн зөвлөмж: http://bagsh.itpd.mn/БМДИ. (2019, 01 25). Хичээлийн сайн технологи. Retrieved from http://urchadvar.itpd.mnБМДИ-ийн захирлын А/27 дугаар тушаал. (2015). Сургалтын хөтөлбөр батлах тухай. УБ.БМДИ-ийн захирлын А/34 дүгээр тушаал. (2017). Төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөр батлах тухай. УБ.БМДИ-ийн захирлын А/46 дугаар тушаал. (2018). Төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөр батлах тухай. УБ.Боловсролын тухай хууль. (2002).Боловсролын Үнэлгээний төв. (2016-2018). Сурлагын амжилтын судалгааны тайлан . УБ.Боловсролын Үнэлгээний Төв. (2018). Боловсролын чанарын үнэлгээний судалгааны тайлан. УБ.Боловсролын хүрээлэн. (2019). Монгол Улсын боловсролын суурь мэдээллийн тайлан. УБ.БОНХАЖЯ. (2016). Суурь судалгааны тайлан. УБ.БОНХАЖЯ, ШХА. (2015). In Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн боловсрол, тогтвортой хөгжил, ногоон хөгжлийн бодлого, эрх зүйн орчин, хэрэгжилт болон хэтийн төлөвийн суурь судалгаа (pp. 128, 130). УБ.БСШУС-ын сайдын А/243 дугаар тушаал. (2018). Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэг, албан бус, насан туршийн боловсролын төвийн багш, удирдах болон бусад ажилтны ёс зүйн дүрэм. УБ.БСШУС-ын сайдын А/425 дугаар тушаал. (2018). ЕБС-ийн суралцагчийн болон сургалтын чанарын үнэлгээний журам. УБ.БСШУС-ын сайдын А/812 дугаар тушаал. (2018). Мэргэжлийн зэрэг олгох, хасах журам . УБ.БСШУСЯ. (2016). БСШУСЯ-ны 2016 оны тайлан. УБ.БСШУСЯ, Боловсролын хүрээлэн. (2019). Боловсролын суурь мэдээллийн тайлан. УБ.БСШУСЯ, БХ. (2019). Цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилт, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн судалгаа. БСШУСЯ, Дэлхийн банк, Боловсролын чанарын шинэчлэл төсөл. (2017). Бага боловсролын математик, унших чадварын үнэлгээ. УБ.БСШУ-ы Сайдын 2006 оны 450 дугаар тушаал. (2006). Бага, дунд боловсролын салбарт 2015 он хүртэлх хугацаанд мэдээллийн технологийг нэвтрүүлэх үндсэн чиглэл. Улаанбаатар.БСШУ-ы сайдын 351 дүгээр тушаал. (2007). Ажлын байрны үлгэрчилсэн тодорхойлолт. УБ.БСШУ-ы сайдын 351 дүгээр тушаал. (2007). Ажлын байрны үлгэрчилсэн тодорхойлолт. БСШУ-ы сайдын 361 дүгээр тушаал. (2010). ЕБС-ийн суралцагчийн мэдлэг, чадвар, төлөвшлийг үнэлж дүгнэх журам. УБ.БСШУ-ы сайдын 471 дүгээр тушаал. (2010). Ерөнхий боловсролын сургуулийн үлгэрчилсэн дүрэм. БСШУ-ы сайдын 561 дүгээр тушаал. (2009). Багшийн ажлыг төлөвлөх, үнэлэх, дүгнэхэд баримтлах шалгуур, үзүүлэлт . УБ.БСШУ-ы сайыдн 111 дүгээр тушаал. (2008). Улсын тэргүүний цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль шалгаруулах журам. Retrieved from БСШУСЯ: https://mecss.gov.mn/law/130/

258

БСШУЯ, МУБИС. (2018). “ЕБС-ийн сургалтын цөм хөтөлбөрт тогтвортой хөгжлийн үзэл санаа,агуулга, арга зүй тусгагдсан байдлын судалгаа”. УБ.БСШУЯ-ны 2010-2011 оны хичээлийн жилийн статистик мэдээ. (2011).БХ. (2018). “21 дүгээр зууны Монгол суралцагчийн компетенцийн загвар” судалгааны тайлан. УБ.БШУ-ны сайдын А/315 дугаар тушаал. (2013). Аймаг нийслэлийн боловсролын газрын үлгэрчилсэн журам. УБ.БШУ-ны сайдын А/315 дугаар тушаал. (2013). Аймаг нийслэлийн боловсролын газрын үлгэрчилсэн журам. БШУ-ы А/234 дугаар тушаал. (2014). “Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгт багшаар ажиллах эрх олгох зөвлөл”. УБ.БШУ-ы сайдын А/112 дугаар тушаал. (2014). Цэцэрлэгийн ажилтны ажлыг үнэлэх, дүгнэхэд баримтлах чиглэл батлах тухай. УБ.БШУ-ы сайдын А/136 дугаар тушаал. (2012). Багшийн хөгжил. УБ.БШУ-ы сайдын А/287 дугаар тушаал. (2013). Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх журам. УБ.БШУ-ы сайдын А/287 дугаар тушаал. (2013). Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх журам. УБ.БШУ-ы сайдын А/287 дугаар тушаал. (2013). Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын сургалтын байгууллагын багш, ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх журам. УБ.БШУ-ы сайдын А/293 дугаар тушаал. (2013). Багшийн ажлыг үнэлж дүгнэх журам. УБ.БШУ-ы сайдын А/293 дугаар тушаал. (2013). ЕБС-ийн багшийн ажлыг үнэлэх, дүгнэх журам. УБ.БШУ-ы сайдын А/299 дүгээр тушаал. (2013). ЕБС-ийн багш ажилтны ажлыг үнэлэх дүгнэхэд баримтлах чиглэл . УБ.БШУ-ы сайдын А/305 дугаар тушаал. (2013). Багшид багшлах эрх, мэргэжлийн зэрэг олгох, хасах журам. УБ.БШУ-ы сайдын А/309 дүгээр тушаал. (2013). ЕБС-ийн суралцагчийн болон боловсролын чанарын үнэлгээний журам. УБ.БШУ-ы сайдын А/52 дугаар тушаал. (2014). СӨБ-ын багшид багшлах эрх, мэргэжлийн зэрэг олгох, хасах, арга зүйчид мэргэжлийн зэрэг олгох, хасахад баримтлах шалгуур үзүүлэлт батлах тухай. УБ.Г.Өлзийсайхан, & Г.Дэлгэрсайхан. (2018). ЕБС-ийн багшийн цалин хөлсний бүтэц, өөрчлөлтийн судалгаа. УБ.Гэгээрлийн сайдын 259 дүгээр тушаал. (1998). “ЕБС-ийн суралцагчийн мэдлэг, чадвар, төлөвшлийг үнэлж дүгнэх үлгэрчилсэн журам”, “Бага, дунд боловсролын улсын шалгалтын журам”. УБ.Ё.Баатарбилэг. (2019). Бага, дунд боловсролын цөм хөтөлбөрийн агуулгын тохирцын үндэсний хэлэлцүүлэг-2. УБ.Ё.Баатарбилэг. (2019). Багшийн хөгжил: Өчигдөр, Өнөөдөр, Маргааш. Монголын багш нарын VII их хурал. УБ.ЗГ. (2008). Сургуулийн өмнөх болон бага дунд боловсролын багш бэлтгэх, мэргэжил дээшлүүлэх үндэсний хөтөлбөр. УБ.ЗГ-ын 180 дугаар тогтоол. (2012). Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт байгуулах тухай. УБ.ЗГ-ын 31 дүгээр тогтоол. (2010). 2010 онд Боловсрол үндэсний хөтөлбөр (2010-2021 он). УБ.

259

ЗГ-ын 346 дугаар тогтоол. (2017). Төрийн болон орон нутгийн өмчийн цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, мэргэжлийн боловсрол, сургалтын байгууллагын багш, туслах багш, албан хаагчид улирлын ажлын үр дүнгийн мөнгөн урамшуулал олгох журам. ЗГ-ын 346 дугаар тогтоол. (2017). Төрийн болон орон нутгийн өмчийн цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, мэргэжлийн боловсрол, сургалтын байгууллагын багш, туслах багш, албан хаагчид улирлын ажлын үр дүнгийн мөнгөн урамшуулал олгох журам. УБ.ЗГ-ын 346 дугаар тогтоол. (2017). Төрийн болон орон нутгийн өмчийн цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, мэргэжлийн боловсрол, сургалтын байгууллагын багш, туслах багш, албан хаагчид улирлын ажлын үр дүнгийн мөнгөн урамшуулал олгох журам. УБ.ЗГ-ын 71 дүгээр тогтоол. (2014). Дээд боловсролын сургалтын суралцагчид суралцагчийн тэтгэлэг олгох журам. УБ.М.Мөнхбаатар, О.Дүнжиннамдаг. (2017). Мэдээлэл, Холбооны Технологи Боловсролд. Мэдээлэл, холбооны технологи боловсролд.Монгол улсын Засгийн газрын 28 дугаар тэмдэглэл. (2009).МУЗГ-ын 216 дугаар тогтоол. (2005). Цахим Монгол үндэсний хөтөлбөр. УБ.МУЗГ-ын 219 дүгээр тогтоол. (2007). Боловсролын салбарын албан хаагчдын нэмэгдэл хөлсний хувь хэмжээг тогтоох тухай. МУЗГ-ын 25 дугаар тогтоол. (2019). Төрийн үйлчилгээний зарим албан тушаалын зэрэглэлийг шинэчлэн тогтоох тухай. УБ.МУЗГ-ын 31 дүгээр тогтоол. (2010). "Боловсрол" үндэсний хөтөлбөр (2010-2021 он). МУЗГ-ын 316 дугаар тогтоол. (2008). Сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын багш бэлтгэх, мэргэшил дээшлүүлэх үндэсний хөтөлбөр. МУЗГ-ын 332 дугаар тогтоол. (2014). Төрийн албан хаагчийн албан тушаалын цалингийн сүлжээ, доод жишгийг шинэчлэн тогтоох тухай. МУЗГ-ын 354 дүгээр тогтоол. (2007). Төрийн захиргааны болон төрийн үйлчилгээний албан тушаалын ангилал, зэрэглэлийг шинэчлэн тогтоох тухай. УБ.МУЗГ-ын 382 дугаар тогтоол. (2018). • Төрийн захиргааны болон үйлчилгээний албан хаагчид төрийн алба хаасан хугацааны нэмэгдэл олгох журам . УБ.МУЗГ-ын тухай хууль. (n.d.). МУЗГ-ын тухай хууль. МУ-ын ЗГын 347 дугаар тогтоол. (2010). Монгол Улсын иргэн хишиг, хувь хүртэх журам. УБ.МУ-ын Төрийн албаны зөвлөлийн 60 дугаар тогтоол. (2013). “Төрийн үйлчилгээний албаны удирдах албан тушаалд томилогдох ажилтныг сонгон шалгаруулах журам”. МУ-ын Төрийн албаны зөвлөлийн 60 дугаар тогтоол. (2013). Төрийн үйлчилгээний албаны удирдах албан тушаалд томилогдох ажилтныг сонгон шалгаруулах журам. П.Зохихсүрэн, С.Батхуяг, Ж.Нарантуяа, Б.Үүрцайх, & Б.Энхзаяа. (2015). ЕБС-ийн багшийн албан тушаал ахих боломж, нөхцөл байдлын судалгаа. УБ.С.Ичинхорлоо. (2019). Ерөнхий боловсролын сургуулийн багшийн ажлын ачааллын судалгаа. УБ.Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан. (2019). Retrieved from Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан: https://www.1212.mn/Төрийн албаны зөвлөлийн 86 дугаар тогтоол. (2013). Төрийн жинхэнэ албан тушаалд анх ороход мэргэшлийн шалгалт авах журам, заавар. Төрийн албаны зөвлөлийн 99 дүгээр тогтоол. (2009). Төрийн жинхэнэ албан тушаалд анх орох иргэний нөөцийг бүрдүүлэх журам. Төрийн нарийн бичгийн даргын А/58 дугаар тушаал. ( 2012). Боловсрол, шинжлэх ухааны яамны хөдөлмөрийн дотоод журам.

260

ТХБ төсөл, БОНХАЖЯ. (2016). Тайлангийн нэрийг олж бичээрэй Монгол Улсын ТХБ/ТХ/НХ бодлого, эрх зүйн орчин, хэрэгжилт болон хэтийн төлвийн суурь судалгаа. УБ.УИХ. (1994). Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хууль. УБ.УИХ. (2002). Бага, дунд боловсролын тухай хууль. УБ.УИХ. (2002, 12 09). Боловсролын тухай хууль. Улаанбаатар. Retrieved from Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем: http://www.legalinfo.mn/law/details/9020УИХ. (2002). Боловсролын тухай хууль. УБ.УИХ. (2002). Дээд боловсролын тухай. УБ.УИХ. (2002). Сургуулийн өмнөх боловсролын тухай. УБ.УИХ. (2009). Мэргэжлийн боловсрол, сургалтын тухай . УБ.УИХ. (2017). Төрийн албаны тухай (шинэчилсэн найруулга). УБ.УИХ-ын 12 дугаар тогтоол. (2015). Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого (2014-2024 он). УИХ-ын 12 дугаар тогтоол. (2015). Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого (2014-2024 он) . УБ.УИХ-ын 13 дугаар тогтоол. (2003). Төрийн жинхэнэ албаны удирдах албан тушаалд томилогдох ажилтныг сонгон шалгаруулах журам. УИХ-ын 13 дугаар тогтоол. (2003). Төрийн жинхэнэ албаны удирдах албан тушаалд томилогдох ажилтныг сонгон шалгаруулах журам. Хөдөлмөрийн тухай хууль. (1999).Хүүхэд бүрт компьютер хөтөлбөр хэрэгжүүлэх нэгж . (2011). 2011 оны хагас жилийн тайлан. УБ.Цэдэвсүрэн, Д. (2018). Улс орны бэлэн байдлын судалгааны тайлан. УБ.ベ ネ ッ セ 教 育 総 合 研 究 所 . (2016). 教 員 の 勤 務 実 態 と 意 識 . Retrieved from https://berd.benesse.jp/up_images/research/Sido_SYOTYU_05.pdf?fbclid=IwAR1v_vRbckbdWoZiIMeI4PICwMtU5ZWvJiBzKtXyo4ZjdeYs8iKT1WNnWL0

261

Хавсралт Хавсралт 1. Мастер төлөвлөгөөнүүдэд тусгасан зорилтууд

Монголын боловсрол, хүний хүчин зүйл-Мастер төлөвлөгөө (1993.12.21)

Монголын боловсролын салбарын 2000-2005 оны стратеги (2000.02.20)

Монголын боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө (2006.08.15)

ЭРХ ЗҮЙ, УДИРДЛАГА, ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТТөсөл 1. Боловсролын олон хувилбарт бүтэц, зохион байгуулалтын тогтолцоог дэмжих ДАНИДА төслөөр дамжуулан

сургалтын хөтөлбөр, багшийн болон сургуулийн удирдлагын боловсрол, сургалтын материал болон тусгай хэрэгцээт боловсролд дэмжлэг үзүүлэх

Төсөл 3. Багшийн ашиглалтыг сайжруулах Сургуулийн бүтэц, төлөвлөгөөг эргэж

дүгнэх

Стратеги 1. Багш бэлтгэх болон мэргэжил дээшлүүлэх сургалтыг сайжруулах Сургуульд суурилсан үйл ажиллагаа болон

багшийн ур чадварыг дээшлүүлэх чиглэлийн сургуулийн болон багшийн санаачлагад дэмжлэг үзүүлэх төрийн бодлого, чиглэлийг сайжруулах

Стратеги 3. Сургалтын хөтөлбөр, арга зүй болон бүтцийг сайжруулах Бага, дунд боловсролд төвлөрсөн бус, илүү

ардчилсан бодлогыг хэрэгжүүлэх 12 жилийн сургалтын тогтолцоог нэвтрүүлэх

боломжийг судлах, холбогдох санхүүгийн, боловсролын болон нийгмийн бэлэн байдлыг тодорхойлох, энэ тогтолцооны бэлтгэлийг хангах

Төрийн бус өмчийн бага, дунд боловсролын олон янзын хэлбэрийг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх арга замыг хөгжүүлэх

Оюун ухааны, биеийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, эмзэг бүлгийн хүүхдэд чиглэсэн тусгай хэрэгцээт сургалтын бодлого, хөтөлбөр боловсруулах, ялангуяа ахлах ангид хүйсийн тэгш байдлыг хангах

Стратеги 4. Чанарын баталгаажилтын

Зорилго 2. Бага, дунд боловсролын чанартай үйлчилгээ үзүүлэх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх 2008-2009 оны хичээлийн жилд ерөнхий

боловсролын сургуулийг 12 жилийн тогтолцоонд шилжүүлнэ.

Зорилго 3. Сургуулийг дэмжих бодлого, менежментийг боловсронгуй болгож хөгжүүлэх ЕБС-ийн байршил, бүтэц, хэв шинжийг тогтоох

стратегийн бодлого, төлөвлөлт бий болсон байна.

Боловсролын удирдлага, мэдээллийн бааз, үндэсний систем байгуулагдсан байна

262

тогтолцоог хөгжүүлэх Хяналт шинжилгээ, үнэлгээний өгөгдөл

мэдээлэл болон боловсролын мэдээллийн системийн менежментийн уялдаа холбоог бий болгох

САНХҮҮЖИЛТ

I. Зорилго 1. Суралцагчдад чанартай боловсрол эзэмших тэгш боломж олгогдохгүй байгаа ялгааг багасгах, суралцах эрхээ эдлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх 2006-2007 оны хичээлийн жилээс эхлэн бага

ангийн 1, 2 дугаар ангийн хүүхдүүдэд өдрийн цай, хоол өгнө.

Зорилго 2. Бага, дунд боловсролын чанартай үйлчилгээ үзүүлэх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх Ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтын

тоног, төхөөрөмж, хэрэглэгдэхүүний санхүүжилтийг жил бүр 8%-иар нэмэгдүүлнэ.

СУРАЛЦАГЧ: ЭЛСЭЛТ, ХАМРАН СУРГАЛТ, ТЭГШ БАЙДАЛ

Зорилго 1. Суралцагчдад чанартай боловсрол эзэмших тэгш боломж олгогдохгүй байгаа ялгааг багасгах, суралцах эрхээ эдлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх Ерөнхий боловсролын сургуулийн дотуур

байрны хамрагдалтыг 2.1 дахин нэмэгдүүлнэ. Дотуур байранд хамрагдах малчдын хүүхдийн

хамран сургалтыг 40.5 хувиар нэмэгдүүлж 75.0 хувьд хүргэнэ.

Бага боловсролын хамран сургалтын бохир жинг 97.8 хувьд хүргэнэ.

Дунд ангийн хамран сургалтын бохир жинг 93.4 хувьд хүргэнэ.

263

Суурь боловсролын хамран сургалтын бохир жинг 95.6 хувьд хүргэнэ.

Хувийн сургуулиудын оролцоог нэмэгдүүлж, бага боловсрол, дунд анги, ахлах ангийн түвшин тус бүрт нийт суралцагчдын 10.0 хүртлэх хувийг хувийн сургуулиудад хамруулна.

Ерөнхий боловсролын сургуулиас завсардагчдыг 2005 оны түвшнээс 75.5 хувиар бууруулж 15.5 хувьд хүргэнэ.

Ерөнхий боловсролын сургуулиас завсардсан сурагчдын 20.0 хувийг эхний жилд, дараагийн жилд нь 40.0 хувийг нь сургуульд буцаан оруулна.

Ерөнхий боловсролын сургуулиас завсардсан сурагчдын 40 хувийг албан бус боловсрол, дүйцсэн хөтөлбөрийн сургалтаар боловсрол нөхөн олгоно.

Суурь боловсрол амжилттай төгсөгчдийн хувийг 99.5 хувьд хүргэнэ.

Ахлах ангийг амжилттай төгсөгчдийн хувийг 99.9 хувьд хүргэнэ.

Ерөнхий боловсролын сургуулийн улирагсдыг 2005 оны түвшнээс 60.0 хувиар бууруулж 40.0 хувьд хүргэнэ.

ХҮНИЙ НӨӨЦ, ХӨГЖИЛ: БАГШ БОЛОН БУСАД

Төсөл 1. Боловсролын олон хувилбарт бүтэц, зохион байгуулалтын тогтолцоог дэмжих Хөдөө, орон нутгийн багш нарыг хэд

хэдэн ангид, янз бүрийн хичээл, сургалт заахад сургах

Багшийн цалин бага байгаа асуудлыг

Стратеги 1. Багш бэлтгэх болон мэргэжил дээшлүүлэх сургалтыг сайжруулах Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх сургалтын

төвлөрлийг багасгаж сургуулийн болон мэргэжил дээшлүүлэх төвд зохион байгуулах

Цогцолбор сургуулиудын материаллаг орчныг сайжруулж, багшийн ур чадвар болон хүний

Зорилго 2. Бага, дунд боловсролын чанартай үйлчилгээ үзүүлэх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх Бага боловсролын багш нарын 10.0 хувь, дунд,

ахлах ангийн багш нарын 15.0 хүртлэх хувийг хувийн сургуулийн багш нар бүрдүүлнэ.

Жил бүр ерөнхий боловсролын сургуулийн багш нарын 50.0-иас доошгүй хувийн мэргэжлийг

264

шийдэх Төсөл 3. Багшийн ашиглалтыг сайжруулах Мэргэжлийн багш шаардлагатай

ангиудыг тогтоож, шийдвэр гаргах Илүү интерактив сургалтын арга зүйг

дэмжих Багшийг тогтвор суурьшилтай, үр

дүнтэй ажиллуулах, урамшуулах тогтолцоог бий болгох

нөөцийн чадавхийг бэхжүүлэх ахисан түвшний сургалтыг зохион байгуулах аймаг, орон нутгийн сургуулийн орчныг сайжруулах

Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх бүсийн төвүүдийг байгуулах

Багшийн бэлтгэх их дээд сургуулиудын материаллаг орчин болон хүний нөөцийг бэхжүүлэхэд чиглэсэн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх

Стратеги 4. Чанарын баталгаажилтын тогтолцоог хөгжүүлэх Багшийн гүйцэтгэлийн үнэлгээний тогтолцоог

бий болгох;

дээшлүүлнэ. Жил бүр 200 багшийг гадаадад мэргэжил

дээшлүүлэх, туршлага судлах сургалтанд хамруулна.

ЧАНАР, АГУУЛГА, ХӨТӨЛБӨР, ҮНЭЛГЭЭ

Төсөл 2. Сурах бичиг, сургалтын материал бэлтгэх, хэвлэх, хуваарилах, ашиглахыг эн тэргүүнд авч үзэх Сургалтын хөтөлбөрийг уламжлалт

болон уламжлалт бус соёл, урлагийг тусган хөгжүүлэх

Стратеги 4. Чанарын баталгаажилтын тогтолцоог хөгжүүлэх Сургалтын агуулга, үнэлгээний стандартыг

эргэж дүгнэх Боловсролын байгууллагуудын гүйцэтгэл, үйл

ажиллагааны шалгуур үзүүлэлт болон байгууллагын үнэлгээг хөгжүүлэх

Сургалтын үр дүнд анализ хийх, харьцуулахад ашиглах зорилгоор бага, дунд боловсролын суралцагчдын сурлагын амжилтын үнэлгээг бий болгох

Тест болон оношлох үнэлгээний төвүүдийг бий болгох

СУРАХ БИЧИГ, СУРГАЛТЫН БУСАД ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН

Төсөл 2. Сурах бичиг, сургалтын материал бэлтгэх, хэвлэх, хуваарилах, ашиглахыг эн тэргүүнд авч үзэх

Стратеги 3. Сургалтын хөтөлбөр, арга зүй, бүтцийг сайжруулах Сургуулийн номын санг сурах бичгээр

баяжуулах замаар сурах бичгийн хүртээмжийг

Зорилго 2. Бага, дунд боловсролын чанартай үйлчилгээ үзүүлэх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх Ерөнхий боловсролын сургуульд сурч буй эмзэг

бүлгийн сурагчдад хичээлийн сурах бичгийг үнэ

265

Орон нутгийн онцлогт тохирсон сургалтын хэрэглэгдэхүүн боловсруулахад сургууль, багш, эцэг эхийн оролцоог хангах

Засгийн газрын хэвлэх үйлдвэрийн хүчин чадлын судлах

Засгийн газрын болон хувийн хэвлэх үйлдвэр хөгжүүлэх төлөвлөгөө боловсруулах

Илүү олон сургалтын материал бэлтгэх, сайжруулаыг эн тэргүүнд авч үзэх

ШУБЯ (хуучин нэрээр) болон Хүүхдийн үндэсний төв намын сантай хамтран сурах бичиг, радио телевизийн програм бэлтгэх хүүхдийг соёлжих нөхцлөөр хангахад хамтран ажиллах

нэмэгдүүлэх, сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг сайжруулах, мэдээллийн шинэ технологигй танилцуулах

төлбөргүйгээр эзэмшүүлнэ. Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагч бүр

хичээл бүрийн нэг сурах бичиг, багш бүр заадаг хичээлийнхээ багшийн гарын авлагатай байна.

СУРГАЛТЫН ОРЧИНСтратеги 2. Сургуулийн тоног төхөөрөмж, анги танхим, лаборатори, багаж хэрэгслийг сайжруулах Сургууль, дотуур байр, барих, өргөтгөх

(ялангуяа хөдөө, орон нутагт) Сургууль болон дотуур байрны тавилга,

сургалтын тоног төхөөрөмж, анги, танхим лабораторийг шинэчлэх, нийлүүлэлтийн тасралтгүй байдлыг сайжруулах

Сургуулиудад өвлийн улиралд сургалтын явуулахад дэмжлэг үзүүлэхийн тулд халаалт болон цахилгааны хэвийн байдлыг хангах

Зорилго 2. Бага, дунд боловсролын чанартай үйлчилгээ үзүүлэх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх

Ерөнхий боловсролын сургуулийн 69.6 мянган суудалтай шинэ барилга, өргөтгөл, 5.2 мянган ортой дотуур байрыг барина.

Ерөнхий боловсролын сургуулийн компьютержүүлэлтийг эрс нэмэгдүүлнэ. Үүнд: Бага боловсролын хүүхэд компьютерийн харьцааг 1250-иас 250 (250 хүүхдэд нэг компьютер), дунд ангийн хүүхэд компьютерийн харьцааг 250-иас 50, ахлах ангийн хүүхэд компьютерийн харьцааг 25-иас 5-д хүргэнэ.

266

Хавсралт 2. Бага, дунд боловсролын сургалтын төлөвлөгөөний өөрчлөлт (2005-2018)

Сайдын тушаал Судлагдахуун Сонгон судлах хичээл Сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаа Тайлбар

1998 оны 100-р тушаал

Байгаль шинжлэл (4-6-р анги)

Заавал судлах бусад хичээл 1-10 (эрхзүй,

экологи, эрүүл мэнд, эдийн засаг-туршилт)

Гүнзгийрүүлсэн Төрөлжсөн Техник технологи Бусад гадаад хэл Байгалийн ухаан г.м

Бага, дунд боловсролын агуулгын стандарт батлагдсан

2005 оны 164-р тушаал

Эрүүл мэнд + биеийн тамир, хүн ба байгаль, хүн ба нийгэм, хөдөлмөр дүрслэх урлаг интеграцчилсан (I-II анги)

Заавал судлах бусад хичээл (шилжилтийн бус Х

анги)

Сургууль зохицуулах үйл ажиллагаа

11 жилийн тогтолцоонд шилжих хөтөлбөр, сургалтын төлөвлөгөө баталсан,

Төсөлт ажил Төрөлх нутгаа судлах ажлын

цаг Сургуулийн мэдлийн цаг

2006 оны 236-р тушаал

Бага (8-15)Дунд (19)Ахлах (9)

Ахлах (20) Төсөлт ажил Иргэний боловсрол Сургууль зохицуулах цаг

11 жилийн сургалтын төлөвлөгөөг 2006-2007, 2007-2008 оны хичээлийн жилд мөрдөхөөр баталсан боловч 2008 онд өөрчлөлт оруулж, . Энэхүү тушаалаар “Ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтын талаар баримтлах бодлого” (нэгдүгээр хавсралт), “Ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн жилийн бүтэц” (гуравдугаар хавсралт)-ийг баталсан.

2007 оны 296-р тушаал

Бага (6-11)Дунд (10-11)*

Ахлах (8)*Дунд (16)

Иргэний боловсрол Сонгон суралцах цаг Төсөлт ажил

12 жилийн бүтцэд шилжсэн сургалтын төлөвлөгөө нь I-YI ангид хувилбаргүй, дунд (YII-IX) анги, ахлах (X-XII) ангиудад тус бүр 2 хувилбартай боловсруулагдсан.*-1-р хувилбар

267

**-2-р хувилбар

2008 оны 72, 298-р тушаал

Дунд (16)**Дунд (10-11)**

Ахлах (9)*Ахлах (12)**Ахлах (12)***

1 хичээл1 хичээл6 хичээл Төсөлт ажил

*- тухайн сургалтын төлөвлөгөөний хувилбарууд72-р тушаалаар 6 настай элсэгчдийн I-II ангийн сургалтын төлөвлөгөөг баталсан.

1-3 хичээл1-3 хичээл Иргэний боловсрол

2009 оны 301-р тушаал

Шилжилтийн 7-р анги (17)

Сонгон суралцах цаг Урлаг, спортын дугуйлан секц

2011 оны 201, 462-р тушаал

Тогтвортой агуулга Сургуулиас зохицуулах агуулгаБага (7-9) Иргэний боловсрол

Төсөлт ажил Сонгон суралцах цаг

Дунд (18) Иргэний боловсрол Сонгон суралцах цаг

2011 оны 314-р тушаал

YII-X анги (16) 10 хичээлээс 6-г сонгон судална

Ерөнхий боловсролын олон улсын хөтөлбөрөөр хос хэлээр сургалт явуулах лаборатори сургуулийн YII-X ангийн сургалтын төлөвлөгөөг 2011-2012 оны хичээлийн жилээс мөрдөж эхэлсэн.

2011 оны 369-р тушаал

Бага (7-10) Иргэний боловсрол Төсөлт ажил Сонгон суралцах цаг

I-XII ангийн сургалтын төлөвлөгөөг 2011-2012 оны хичээлийн жилээс мөрдөж эхэлсэн.

Дунд (16-17) Иргэний боловсрол Сонгон суралцах цагАхлах (12-13)

2013 оны А/311 Бага (6-10)Дунд (11-18)Ахлах (12)

Иргэний боловсрол Төсөлт ажил Сонгон суралцах цаг

ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн I-XII анги, хос хэлээр сургалт явуулдаг сургуулийн I-XII анги, 2013-2014 оны сургалтын шинэчилсэн хөтөлбөрөөр хичээллэх бүлгийн туршилт, ХБХ-ийн сургалтын төлөвлөгөөнүүдийг 2013-2014 оны хичээлийн жилээс мөрдөж эхэлсэн.

268

2014 оны А/240 Бага (10)

Сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаа

А/240 тушаалаар Сургалтын төлөвлөгөө, цөм хөтөлбөр, багийн бүрэлдэхүүн баталсан

Иргэний боловсрол (ёс суртахуун)

Хичээлээс гадуурх үйл ажиллагаа

Амьдрах чадварт суралцах үйл ажиллагаа

2014 оны А/335(Лаборатори)

Дунд (16)

Иргэний боловсрол (ёс суртахуун)

Хичээлээс гадуурх үйл ажиллагаа

Амьдрах чадварт суралцах үйл ажиллагаа

А/335 тушаалаар ЕБЛаборатори сургуулийн сургалтын төлөвлөгөө батлагдсан

2014 оны А/488(Лаборатори)

Дунд (18)

Иргэний боловсрол (ёс суртахуун)

Хичээлээс гадуурх үйл ажиллагаа

Амьдрах чадварт суралцах үйл ажиллагаа

Сонгон судлах цаг

А/488 тушаалаар ЕБЛаборатори сургуулийн сургалтын төлөвлөгөө батлагдсан. Энэ тушаал гарсантай холбогдуулан А/335 тушаал хүчингүй болсон.

2015 оны А/220 Дунд (18)

Иргэний боловсрол (ёс суртахуун)

Хичээлээс гадуурх үйл ажиллагаа

Амьдрах чадварт суралцах үйл ажиллагаа

А/220 тушаалаар ЕБС-ийн сургалтын төлөвлөгөө батлагдсан. Энэ тушаал гарсантай холбогдуулан 2013 оны А/311 тушаалын 2р хавсралтын VI-IX ангид хамаарах хэсэг, А/488 тушаал хүчингүй болсон.

2015 оны А/320 (Лаборатори)

Ахлах (8)

Заавал судлах

Сонгон гүнзгийрүүлэн

судлах

Энэ тушаал гарсантай холбогдуулан 2013 оны А/311 тушаалын 7р хавсралтын лаборатори сургуулийн сургалтын төлөвлөгөө X-XII ангид хамаарах хэсэг хүчингүй болсон.8 хичээл 15 хичээл

269

2016 оны А/275Ахлах (14)

8 хичээл

Заавал сонгон судлах

Сонгон гүнзгийрүүлж судлах Энэ тушаал гарсантай холбогдуулан 2013 оны А/311 тушаалын 2р хавсралтын сургалтын төлөвлөгөө X-XII ангид хамаарах хэсэг хүчингүй болсон.

6 судлагда-хуун

18 судлагдахуун+1 (Урлаг, спортын ахлах сургуулийн сонгон гүнзгийрүүлж судлах)

2016 оны А/103Ахлах (11) X ангийн

сургалтын төлөвлөгөө11 хичээл

Сонгон судлах

Сургууль зохицуулах цагЭнэ тушаал гарсантай холбогдуулан 2016 оны А/275 тушаалын 1р, 2р хавсралтын Xангид хамаарах хэсэг, 2016 оны А/277, А/308 тушаалууд хүчингүй болсон.

8 чиглэл23 хичээл

1 цаг

2017 оны А/61 Ахлах (13) 13 хичээл6 чиглэл

14 хичээл70 цаг

Энэ тушаал гарсантай холбогдуулан 2015 оны А/320, 2016 оны А/103, А/275 тушаалын 2р хавсралтын XI, XII ангид хамаарах хэсэг, 3р хавсралт тус тус хүчингүй болсон.

2018 оны А/453 Бага (11)- Иргэний боловсрол- Хичээлээс гадуурх үйл

ажиллагаа

Энэ тушаал гарсантай холбогдуулан 2014 оны А/240 тушаалын 1р хавсралт, 2015 оны А/220, 2017 оны А/61 тушаал тус тус хүчингүй болсон.

Эх сурвалж: “Монгол Улсын боловсролын суурь мэдээллийн тайлан” судалгаа, 2019Боловсролын Хүрээлэнгийн СХСС-ын “ЕБС-ийн сургалтын төлөвлөгөөнд

гарсан өөрчлөлт, үндэслэл” судалгаа, 2019

270

Хавсралт 3. Үндсэн сургалтын агуулгын хэрэгцээний судалгааны үр дүнгээс (БМДИ, 2018)Нэг. Тухайн мэргэжлийн шинжлэх ухааны орчин үеийн шинэлэг онол, хандлага чиглэлээр:

Д/д Судлагдахуун Зорилтот бүлэг, хамгийн их хэрэгцээтэй агуулгаЭхний жил 5 дахь жил 10 дахь жил

1 Бага боловсролын

багш

4-5 дугаар ангийн Аравтын бутархай, IQ хичээл, Өгүүлбэртэй бодлого 

Даалгаварын сан, даалгавар боловсруулах арга зүй

МХТ-ийг сургалтад ашиглах арга зүй,

Олимпиадын бодлого бодох аргачлал

5-р ангийн Матетикийн хүнд агуулгыг заах, бодлого бодох арга зүй

Монгол бичиг заах арга зүй Магадлалын бодлого бодох арга зүй

2 Математикийн багш

Геометр Магадлал статистик Тригонометр функц 

Магадлал статистик Олимпиадын бодлого бодох арга

зүй Интеграл Тэнцэтгэл биш

Дифферциаль тэгшитгэл Комплекс тоо Магадлал статистик Олимпиадын түвшний гүнзгийрүүлсэн

агуулга3 Физикийн

багш Цөмийн физик Электроник программ Цахилгаан соронзон Дулаан Молекул физик Туршилтат хичээлийн цахим

Термодинамик Цахилгаан соронзон Электроник 

Физикийн шинэ туршилт Физикийн бодлого бодох арга зүй Молекул физик

4 Химийн багш Органик хими Физик хими Электролиз

Органик хими Физик хими Хүндэвтэр бодлого бодох арга зүй

Хими кинетик Химийн тэнцвэрийн бодлого Органик хими 

5 Биологийн багш

Биологийн олон янз байдал ба ангилал Биохими Биотехнологи

Биохими Генетикийн бодлого Ген технологи

Генетик Ген технологи Экологи байгаль хамгаалал

6 Газарзүйн багш

Гео орон зайн технологи Чулуун мандлын бүтэц, шинж чанар Дэлхий судлал ба бүс нутаг хот

төлөвлөлт   Газарзүйн бодлого бодох арга зүй

Дэлхий судлал Цагийн бүсийн бодлого бодох

аргачлал Зурагзүй, байрзүйн зураг

Байрзүйн зураг Газарзүйн бодлого Гео орон зайн дүрслэл 

271

7 Монгол хэл, уран

зохиолын багш

Өгүүлбэр зүй Эхийн задаргаа Илтгэх урлаг Бийрийн бичлэг Таталган бичлэг 

Өгүүлбэр зүйЭсээ бичих арга зүйЭхийн задаргаа

Эхийн задаргаа Бийрийн таталган бичлэг Эсээ бичих арга зүй Өгүүлбэр зүй 

8 Англи хэлний багш

Орчуулга Сонсох дасгал Дүрмийн хэрэглээ Орчуулгын сурах бичгүүд  

Цахим хэрэглэгдэхүүний хэрэглээ Бичих чадвар Орчуулга Ярианы чадвар

Ярих чадвар Сонсох чадвар Үг зүй

9 Орос хэлний багш

Дүрэм /гүнзгий түвшин/ Туршлага солилцох

Орчуулга Эзэн биегүй өгүүлбэр Олимпиадын бодлого 

Үйлт нэр, үйл үг Ярих чадвар Үг цээжлэх чадвар 

10 Түүх, нийгмийн

ухааны багш

Түүхийн онол, шинэ чиг хандлага Нийгмийн ухааны “Эдийн

засаг” агуулга Дэлхийн түүх-газрын зурагтай ажиллах

арга зүй Он тоолол

Нийгмийн ухааны хичээлийн “Эдийн засаг” агуулга

Эх сурвалж, кейстэй ажиллах арга зүй

Логик, социологийн агуулга Дэлхийн түүх-газрын зурагтай

ажиллах арга зүй

Нийгмийн ухааны хичээлийн “Эдийн засаг” агуулга

Логик, социологи Дэлхийн түүх-газрын зурагтай ажиллах

арга зүй Монголын шинэ үеийн түүх-Хувьсгалууд 

11 Мэдээлэл зүйн багш

Алгоритм програмчлал Java хэл, Си хэл Өгөгдлийн сан 

Робот технологи Нанотехнологи Сүүлийн үеийн шинэ програмууд 

Програмчлал Мэргэжлийн онцлогтой сүүлийн үеийн

шинэ програмууд

12 Биеийн тамирын багш

Спорт тоглоом: Хөл бөмбөг, хөнгөн атлетик, бөхийн төрлүүд

Сэтгэл судлал Гимнастик Дасгалжуулалтын онол, арга зүй

Дасгалжуулалтын онол, арга зүй Хөл бөмбөг Сагсан бөмбөг Теннис 

Мэргэжлийн спортын дүрмийн шинэчлэл Ахлах ангийн биеийн тамирын хичээлийн

агуулга, арга зүй Хөнгөн атлетик Жүдо бөх

13 Дүрслэх урлаг, дизайн технологийн

багш

МХТ Зураг зүй Гар урлал Ардын урлал

Урлагийн түүх Уран зураг График дизайн 

Зураг зүй Монгол, Европ хувцас эсгүүр хийх

програм Монгол болон хар зураг

14 Дотуур Бага, дунд, ахлах ангийн сургалтын Цөм хөтөлбөрийн талаарх мэдээлэл

272

байрын багш цөм хөтөлбөрүүдийн талаарх мэдээлэл 

15 Захирал Хамт олны төлөвшил  Илтгэх чадвар, сургуулийн менежмент Удирдлагын манлайлан Харилцааны ур чадвар Төсөв санхүүгийн мэдлэг

Дотоод, гадаадын сургуулиудад туршлага судлах 

Байгууллагын соёл Харилцааны ур чадвар Удирдлагын менежмент Гадаад хэлний мэдлэг

Сургуулийн менежмент Харилцаааны ур чадвах Албан баримт бичиг хөтлөлт Хүүхэд хамгаалал

16 Нийгмийн ажилтан

Сэтгэл судлал Хүүхэд хамгааллын бодлого  Хүүхэд оношлон судлах арга зүй

   

17 Сургалтын менежер

Сургуулийн менежмент, хууль эрх зүйн мэдлэг

Гадаад хэл

Манлайлал Удирдлагын менежмент Төлөвлөлт хийх арга зүй

Судалгааны арга зүй Байгууллагын менежмент Хууль эрх зүйн мэдлэг 

18 Номын санч Цахим номын сан, каталог Номын сангийн ажлын орчин үеийн

хандлага 

   

19 СӨББ-ын багш

Хүүхэд оношлох, судлах арга зүй Хүүхдийн хүмүүжил, төлөвшил  Илтгэл бичих, судалгаа хийх арга зүй МХТ-ийн хэрэглээ

Хүүхдийн хөгжил: судалгаа, арга зүй

Хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлэх арга зүй

Багшийн ёс зүй, харилцаа хандлага

Хөдөлгөөн эрүүл мэнд Илтгэл бичих арга зүй МХТ-ийн хэрэглээ 

20 СӨББ-ын арга зүйч

Удирдлагын менежмент Хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлэх арга зүй Хууль эрхзүй

Хүүхэд оношлох, судлах арга зүй Хүүхдийн хөгжлийн онцлог, арга

зүй Илтгэл бичих, судалгаа хийх арга

зүй 

Гадаад оронд туршлага судлах МХТ-ийн хэрэглээ: Анимэйшн хийх 

21 СӨББ-ын эрхлэгч

Удирдлагын манлайлал Хүүхэд оношлох, судлах, хөгжүүлэх

арга зүй Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй

ажиллах арга зүй

Сэтгэл судлал Хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлэх арга

зүй  Мэргэжлийн онцлогтой МХТ-ийн

хэрэглээ

Удирдлагын менежмент Манлайлал Хувь хүний менежмент Ёс зүй, харилцаа хандлага

273

Байгууллагын соёл 22 Тусгай

хэрэгцээт боловсролын

багш

Сэтгэл зүйн боловсрол, Зөвлөгөө, мэдээлэл Удирдлагын менежмент

Мэргэжлийн онцлогтой МХТ-ийн хэрэглээ 

23Хөгжим Найрал дуу

Сургалтын хэрэглэгдэхүүн Хөгжмийн программ, цахим

хэрэглэгдэхүүнүүд Хөгжмийн олон төрлүүд: Төгөлдөр хуур,

бишгүүр гэх мэт Хөгжмийн программ, цахим

хэрэглэгдэхүүнүүд24 Эрүүл мэнд 25 Бусад гадаад

хэл

Хоёр. Арга зүй, ур чадвараа хөгжүүлэх чиглэлээр:Д/д Судлагдахуун Зорилтот бүлэг, хамгийн их хэрэгцээ

Эхний жил 5 дахь жил 10 дахь жил1 Бага

боловсролын багш

Арга зүйгээ сайжруулах Бусад багш нарын тэргүүн

туршлага, арга зүйгээс суралцах цаг тусгах 

Сэдэв, агуулгын залгамж холбоо/сурах бичиг, багшийн ном, суралцахуйн

удирдамж/, Үнэлгээ/8 түвшингээр хэрхэн үнэлэх/ 

Үнэлгээ хийх арга зүй/8 түвшин/ Сурагчийн ахицын үнэлгээ, судалгаа

хийх арга зүй 

2 Математикийн багш

Сургалтын идэвхтэй, шинэлэг арга зүй

Бусад багш нараасаа туршлага хуримтлуулах цаг тусгах 

Үнэлгээний арга зүй

Агуулгын задаргаа, залгамж холбоо  Гүнзгийрүүлэн сургах хөтөлбөр

боловсруулах арга зүй 

3 Физикийн багш

Харилцан туршлага солилцох хэлбэрээр арга зүйгээ сайжруулах

Үнэлгээний арга зүй

Туршилтат хичээл заах арга зүй Хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх, ашиглах арга

зүй 

Агуулгын залгамж холбоо Үнэлгээний арга зүй 

4 Химийн багш Хүүхэдтэй ажиллах, оношлох, судлах арга зүй

Харилцааны соёл Хүүхдийн оролцоо, сонирхлыг

татсан идэвхтэй сургалтын арга зүй

Сургалтын шинэлэг арга, арга зүй 12 дугаар ангийн Химийн хичээлийн

онолын агуулга 

Агуулгын залгамж холбоо/давхцал их байгааг шийдэх/

Бодлого бодох арга зүй 

274

5 Биологийн багш

Үнэлгээний арга зүй Агуулгын залгамж холбоо 

Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй ажиллах арга зүй 

Агуулгын залгамж холбоо /агуулгын багтаамж их/ 

Ээлжит хичээл боловсруулах арга зүй6 Газарзүйн

багш Хүүхэдтэй ажиллах, оношлох,

судлах арга зүй Багаар ажиллах, бусдаас суралцах

арга зүй 

Шинэлэг, идэвхтэй сургалтын арга, арга зүйд суралцах

Агуулгын залгамж холбоо Хичээлийн хэрэглэгдэхүүн хийх, хэрэглэх

арга зүй 

Шинэлэг, идэвхтэй сургалтын арга зүй Багаар ажиллах, харилцан суралцах

арга зүй

7 Монгол хэл, уран

зохиолын багш

Шалгуурт суурилсан үнэлгээнйй арга зүй 

Идэвхтэй бүтээлч хичээлийн төлөвлөлт, арга зүй

Үнэлгээний арга зүй Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй

ажиллах арга зүй   Журнал хөтлөх арга зүй

Идэвхтэй сургалтын арга зүй Үнэлгээний арга зүй Ахлах ангийн Монгол бичгийн

агуулгыг заах арга зүй Уран зохиолын дүр орчны задлал

хийх арга 8 Англи хэлний

багш Идэвхтэй, бүтээлч сургалтын арга

зүй /Тоглоомын гэх мэт/ Сургалтын хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх,

хэрэглэх арга зүй  Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй

ажиллах, хичээлд идэвхтэй оролцуулах арга зүй

Агуулгын залгамж холбоо, уялдаа Үнэлгээний арга зүй Идэвхтэй сургалтын шинэлэг арга, арга

зүй

Идэвхтэй сургалтын шинэлэг арга, арга зүй

Сургалтын хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх, хэрэглэх арга зүй

Үнэлгээний арга зүй Хүүхэд оношлон судлах арга зүй

 9 Орос хэлний

багш Анги удирдах, зохион байгуулах

чадвар, арга зүй Үнэлгээний арга зүй  Шинэлэг, идэвхтэй, бүтээлч

сургалтын арга зүй 10 Түүх,

нийгмийн ухааны багш

Хичээл төлөвлөлт хийх арга зүй Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх,

ашиглах арга зүй Бүтээлч сэтгэлгээний болон

холимог бүлгээр ажиллах арга зэрэг идэвхтэй сургалтын арга зүй

 

Үнэлгээний арга зүй  Сургалтын идэвхтэй, шинэлэг арга, арга

зүй

Үнэлгээний арга зүй Сургалтын идэвхтэй, шинэлэг арга,

арга зүй

11 Мэдээлэл зүйн багш

Үнэлгээний арга зүй  Бүтээлч хамтын ажиллагааг бий болгох арга зүй 

 

12 Биеийн Үнэлгээний арга зүй  Хамтран суралцах, хөгжих, хөгжүүлэх Заах арга зүйгээ сайжруулах

275

тамирын багш Хүүхэдтэй ажиллах арга зүй 

арга зүйд суралцах   

13 Дүрслэх урлаг, дизайн технологийн

багш

Арга зүйгээ сайжруулах, шинэчлэх, зөвлөгөө мэдээлэл

Хичээл төлөвлөх арга зүй Хамтран ажиллах, зохион байгуулах арга

зүй

Үнэлгээний арга зүй 

14 Дотуур байрын багш

Дотуур байрын сурагчдыг хөгжүүлэх арга зүй, төлөвлөлт

Дотуур байрын багшийн сурагчидтай ажиллах төлөвлөгөө гаргах арга зүйд суралцах

  Хүүхэдтэй ажиллах, харилцаа хандлагыг нь оношлох, судлах арга зүй  

15 Захирал Үнэлгээний арга зүй Удирдан зохион байгуулах арга зүй Байгууллагын алсын хараа,

стратегийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх, гүйцэтгэлийг үнэлэх арга зүй 

Удирдах арга барил Илтгэх, илтгэл бичих арга зүй Асуудал шийдвэрлэх арга зүй 

16 Нийгмийн ажилтан

Харилцааны ур чадвар Удирдан зохион байгуулах арга

барил Сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөх чадвар,

арга зүй Ярих чадвар  Багаар ажиллах чадвар

Сэтгэлзүйн зөвлөгөө өгөх арга зүй Хүүхэд оношлон судлах арга зүй

Удирдах арга барил Харилцааны ур чадвар Сэтгэлзүйн зөвлөгөө өгөх арга зүй

17 Сургалтын менежер

Хичээл хоорондын залгамж холбоог сайжруулах арга зүй

Сургуулийн хөтөлбөр боловсруулах арга зүй

Үнэлгээний арга зүй Идэвхтэй сургалтын аргууд Асуулга судалгаа боловсруулах

арга зүй

Үнэлгээний арга зүй Харилцаа, хандлагыг өөрчлөх арга, арга

зүй Манлайлал Багаар ажиллах чадвар

Үнэлгээний арга зүй Харилцааны ур чадвар

276

Илтгэл бичих арга зүй18 Номын санч Хамтран ажиллах, зохион

байгуулах чадвар, арга зүй  Цахим каталог хийх арга зүй

Удирдах арга барил Судалгааны ажил хийх арга зүй 

Номын хэрэглээ, ашиглалт, арга зүй 

19 СӨББ-ын багш

Хүүхэд оношлон судлах арга зүй  Хүүхэдтэй харилцах ур чадвар Багаар ажиллах чадвар Эцэг эхтэй харилцах чадвар Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй

ажиллах арга зүй

Багш нартайгаа хамтран ажиллах, харилцан туршлага солилцох арга зүй

Илтгэл бичих, илтгэх арга зүй Хүүхэдтэй харилцах эв дүй, арга зүй  Судалгааны арга зүй Бага насны хүүхдийг тоглоомын аргаар

хөгжүүлэх арга зүй

Удирдах, зохион байгуулах арга зүй Хүүхэд бүртэй ажиллах арга зүй Ажлын төлөвлөлт, менежмент хийх

арга зүй

20 СӨББ-ын арга зүйч

Удирдах арга барил  Ажлын байрандаа багш нарыхаа

арга зүйг дээшлүүлэх аргууд

Удирдах арга барил Ажлын төлөвлөлт, баримт бичиг

боловсруулах арга зүй 

Сургалтын идэвхтэй, шинэлэг арга зүй 

21 СӨББ-ын эрхлэгч

Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй ажиллах арга зүй

Удирдан зохион байгуулах, багаар ажиллах арга зүй

Хүүхэд оношлох, судлах арга зүй Сургалтын идэвхтэй, шинэлэг

аргууд

Ажлын төлөвлөлт хийх арга зүй Албан бичиг боловсруулах арга зүй 

Удирдлагын арга барил Хүүхэд нэг бүрийг хөгжүүлэх арга зүй Ажлын төлөвлөлт хийх арга зүй

22 Тусгай хэрэгцээт

боловсролын багш

Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх, хүмүүжүүлэх арга зүй

Харилцах, сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөх арга зүй, чадвар 

Ажлын төлөвлөлт хийх арга зүй 

23 Хөгжим Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй ажиллах арга зүй

Удирдан зохион байгуулах, багаар ажиллах арга зүй

Үнэлгээний арга зүй Харилцааны ур чадвар

Хүүхэд оношлох, судлах арга зүй Сургалтын идэвхтэй, шинэлэг аргууд

277

24 Эрүүл мэнд 25 Бусад гадаад

хэл

Гурав. Хувь хүний хөгжил, менежментийн чиглэлээр:Д/д Судлагдахуун Зорилтот бүлэг, хамгийн их хэрэгцээтэй

Эхний жил 5 дахь жил 10 дахь жил1 Бага боловсролын

багш Илтгэх ур чадвар Цагийн менежмент, төлөвлөлт Англи хэл МХТ-ийн чадвар

Илтгэх чадвар Англи хэл Цагийн менежмент МХТ-ийн чадвар

Англи хэл Харилцааны ур чадвар МХТ-ийн чадвар

2 Математикийн багш МХТ-ийн чадвар Англи хэл Цагийн менежмент

Илтгэх чадвар Англи хэл Цагийн менежмент 

Цаг менежмент, төлөвлөлт Илтгэх чадвар Харилцааны ур чадвар

3 Физикийн багш Илтгэх чадвар Цагийн менежмент Харилцааны ур чадвар 

Гадаад хэл МХТ-ийн чадвар

Англи хэл Манлайлал

4 Химийн багш Илтгэх чадвар Цагийн менежмент Гадаад хэл

Цагийн менежмент Хувийн зохион байгуулалт,

менежмент

Англи хэл Хувийн зохион байгуулалт, менежмент

5 Биологийн багш Англи хэл Цагийн менежмент МХТ- ийн чадвар

Цаг төлөвлөлт, менежмент Илтгэх чадвар Гадаад хэл

Гадаад хэл Цагийн менежмент Хамтран ажиллах чадвар

6 Газарзүйн багш Гадаад хэл Илтгэх урлаг Хамтран ажиллах чадвар

Гадаад хэл Цаг төлөвлөлт, хувийн зохион

байгуулалт 

Манлайлал  Цаг төлөвлөлт, хувийн зохион

байгуулалт 7 Монгол хэл, уран

зохиолын багш Цагийн менежмент Харилцааны ур чадвар Илтгэх чадвар

Цагийн менежмент Илтгэх чадвар Манлайлал 

Илтгэх чадвар Англи хэл Харилцааны ур чадвар

8 Англи хэлний багш Цаг төлөвлөлт Илтгэх ур чадвар Албан бичиг боловсруулалт 

Цагийн менежмент Харилцааны ур чадвар Албан бичиг боловсруулах,

найруулга зүй 

Цагийн менежмент Харилцааны ур чадвар Илтгэх чадвар

9 Орос хэлний багш Манлайлал Англи, Орос хэлний мэдлэг Цаг төлөвлөлт, хувийн зохион

278

Харилцааны ур чадвар МХТ-ийн сүүлийн үеийн програм  байгуулалт  Гадаад хэл 

10 Түүх, нийгмийн ухааны багш

Илтгэх ур чадвар Цагийн менежмент Судалгааны арга зүй

Гадаад хэл МХТ-ийн хэрэглээ Төсөл бичих арга зүй

Цагийн менежмент Гадаад хэл Магистрын хөтөлбөр 

11 Мэдээлэл зүйн багш

Илтгэл бичих, илтгэх ур чадвар Удирдан зохион байгуулах чадвар

Илтгэл бичих, илтгэх ур чадвар Хамтран ажиллах чадвар

Гадаад хэл Илтгэх чадвар Багаар ажиллах чадвар 

12 Биеийн тамирын багш

Удирдан зохион байгуулах чадвар Илтгэх чадвар Гадаад хэл

МХТ-ийн хэрэглээ Судалгаа шинжилгээний арга зүй Удирдан зохион байгуулах

чадвар

Манлайлал МХТ-ийн хэрэглээ

13 Дүрслэх урлаг, дизайн технологийн

багш

Гадаад хэл Харилцааны ур чадвар

Цагийн менежмент Илтгэх ур чадвар

Гадаад хэл Илтгэх чадвар Цаг төлөвлөлт

14 Дотуур байрын багш

Гадаад хэл Харилцааны ур чадвар МХТ-ийн хэрэглээ 

Илтгэх ур чадвар Цагийн менежмент 

Гадаад хэл Илтгэх чадвар Цаг төлөвлөлт 

15 Захирал Манлайлал Удирдлагын менежмент Харилцааны ур чадвар

Байгууллагын соёл Бусдын тэргүүн туршлага Манлайлал

Удирдлагын менежмент Харилцааны ур чадвар

16 Нийгмийн ажилтан Удирдан зохион байгуулах чадвар Нөлөөлөх чадвар Хэл ярианы чадвар 

Харилцааны ур чадвар Баримт бичиг боловсруулах

чадвар Манлайлал

Хамтран ажиллах чадвар Гадаад хэл Хууль эрх зүй 

17 Сургалтын менежер

Илтгэх ур чадвар Удирдан зохион байгуулах чадвар Гадаад хэл

Харилцааны ур чадвар Англи хэл Удирдан зохион байгуулах

чадвар

Байгууллагын соёл Байгууллагын менежмент Удирдан зохион байгуулах чадвар

18 Номын санч МХТ-ийн хэрэглээ Гадаад хэл Хамтран ажиллах чадвар

Манлайлал  Судалгааны арга зүй

19 СӨББ-ын багш Цагийн менежмент Илтгэх ур чадвар Цагийн менежмент

279

Харилцааны ур чадвар МХТ-ийн хэрэглээ

Гадаад хэл Харилцааны ур чадвар

Гадаад хэл Харилцааны ур чадвар

20 СӨББ-ын арга зүйч Удирдан зохион байгуулах чадвар Цагийн менежмент, төлөвлөлт  Гадаад хэл

Илтгэх ур чадвар Гадаад хэл Удирдан зохион байгуулах

чадвар 

Гадаад хэл Судалгааны арга зүй МХТ-ийн хэрэглээ 

21 СӨББ-ын эрхлэгч Удирдан зохион байгуулах чадвар Харилцааны ур чадвар Байгууллагын соёл 

Архив, албан хэрэг хөтлөлт Байгууллагын менежмент,

төлөвлөлт

Илтгэх ур чадвар Цагийн менежмент Гадаад хэл

22 Тусгай хэрэгцээт боловсролын багш

Харилцааны ур чадвар Зөвлөгөө өгөх арга зүй, чадвар Удирдан зохион байгуулах чадвар

Цагийн менежмент Бусдын тэргүүн туршлага  

23 Хөгжим Удирдан зохион байгуулах чадвар Илтгэх чадвар Гадаад хэл

Цагийн менежмент Гадаад хэл Харилцааны ур чадвар

Илтгэл бичих, илтгэх ур чадвар Хамтран ажиллах чадвар

24 Эрүүл мэнд

Дөрөв. Мэдээлэл харилцааны технологийн чиглэлээр:Д/д Судлагдахуун Зорилтот бүлэг, хамгийн их хэрэгцээтэй

Эхний жил 5 дахь жил 10 дахь жил1 Бага боловсролын

багш Excel Photoshop Prezi Powepoint Google: form, gmail  Animation хийх программ

Excel Photoshop Prezi Дуу, дүрс бичлэг тасдах программ

Excel Photoshop Powerpoint Movie maker

2 Математикийн багш Geogebra Mathlab Camtasia Mathtype Photoshop

Geogebra Photoshop Prezi Мэргэжлийн онцлогтой

программууд

Geogebra Photoshop Autodesk Autocad Illustrator

280

Latex 3 Физикийн багш Photoshop

Camtasia Moviemaker Phet 

Prezi Photoshop Phet Multimedia

Photoshop Java Adobe acrobat reader Excel Powerpoint Цахим хичээл бэлтгэх программууд

4 Химийн багш Chem office Chem draw Articulate storyline Camtasia Химийн томьёо бичдэг

программ

Chem office, Chem lab, Chem draw

Photoshop Crocodile cheminstry

Chem draw Crocodile chimestry Lectur maker Camtasia Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх программ,

Туршилтын программууд5 Биологийн багш Photoshop

Excel Prezi Цахим хичээл, тест бэлтгэх

программ

Хөдөлгөөнт анимэйшн хийх программ

Prezi Photoshop Excel Цахим даалгавар боловсруулах

программ

Excel Powerpoint Photoshop Онлайн хичээл бэлтгэх программ Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх программ

6 Газарзүйн багш Excel Photoshop GIS Envi Camtasia

Excel Google Eart, Google map Captivat storyline Prezi

Excel Google Earth, Google map Prezi Газрын зураг зурдаг программ  Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх программ

7 Монгол хэл, уран зохиолын багш

Excel Photoshop Powerpoint Indesign Publisher Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх

программ

Excel Photoshop Prezi Lecture maker Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх

программ

Excel Photoshop Powerpoint Монгол бичгийн программууд Prezi

8 Англи хэлний багш Excel Excel Photoshop

281

Powerpoint Articulate Moviemaker Цахим хичээл бэлтгэх программ

Photoshop Publisher Онлайн даалгавар боловсруулах

программ

Excel Powerpoint Publisher Сургалтын Interactive программууд

9 Орос хэлний багш Photoshop  Excel SPSS

Powerpoint Excel Moviemaker Google drive

Powerpoint Excel Тест зохиох, боловсруулах цахим

программ 10 Түүх, нийгмийн

ухааны багш Excel, Powerpoint, Photoshop, Prezi, SPSS 

Excel Photoshop Prezi Цахим хичээл, цахим

хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх программ 

Excel Photoshop Prezi Тест боловсруулах программ SPSS

11 Мэдээлэл зүйн багш

o 3D Max, Corel draw, Indesign, Java script, Ispring, MSSQL Visual studio,  Си хэл,

3D программ, Робот технологи, Програмчлалын ахисан түвшин, Ардионо, Лего, Movie maker

C++,  Програмчлал, Нээлттэй эхийн видео мэдээлэл боловсруулах программ, Small basic, Массив, Үүлэн технологи

12 Биеийн тамирын багш

Excel Photoshop Movie maker

Excel Google Gmail Movie maker Prezi

Excel Powerpoint Photoshop

13 Дүрслэх урлаг, дизайн технологийн

багш

Excel, Photoshop, Ispring, Autocad, Sketch Chup, Cubase 

Photoshop Powerpoint’ Excel Corel draw Cubase

Autocad, Sketch up, Photoshop, Эсгүүрийн программ, Зургийн программ

14 Дотуур байрын багш

MSOffce-ийн хэрэглээний программууд

MSOffce-ийн хэрэглээний программууд 

15 Захирал Eduis, Camtasia Google form-оор судалгаа авах, боловсруулах арга зүй Excel

Outlook, Access, Publisher Видео , бичлэг эвлүүлэг хийх

программ

Excel-ийн ахисан түвшин Photoshop SPSS

282

16 Нийгмийн ажилтан Excel, word, photoshop, movie maker

Photoshop, Зураг, видео эвлүүлэг хийх программ,  

Excel, Word, Powerpoint, Page Maker, SPSS 

17 Сургалтын менежер

Excel, Photo shop, Powerpoint, Prezi 

Excelm Movie maker, Powerpoint, Excel, Photoshop, Gmail, Movie maker 

18 Номын санч Excel Powerpoint Photoshop 

Excel Powerpoint Photoshop   Цахим ном бэлтгэх программ

19 СӨББ-ын багш Excel Powerpoint Photoshop   Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх

программ Local программ

Excel Powerpoint Photoshop  Хөдөлгөөнт тоглоом, анимэйшн

бэлтгэх программ 

Excel Powerpoint Photoshop  Хөгжмийн Cubis, Audiotion программ  Хөдөлгөөнт тоглоом, анимэйшн бэлтгэх

программ 20 СӨББ-ын арга зүйч Excel

Photoshop Local Prezi ESIS 

Photoshop Excel Prezi Зургийн программ Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх

программ

Хөдөлгөөнт зурган хичээл бэлтгэх, анимэйшн бэлтгэх программ 

21 СӨББ-ын эрхлэгч Photoshop Excel Prezi

Photoshop Excel

Excel Powerpoint Photoshop 

22 Тусгай хэрэгцээт боловсролын багш

Excel, google gmail,  powerpoint, prezi

Дуу бичлэгийн программ Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх арга зүй 

23 Хөгжим Excel musecore scrach, animation

Excel Powerpoint Photoshop  musecore

Дуу бичлэгийн программ Цахим хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх арга зүй 

24 Эрүүл мэнд 25 Бусад гадаад хэл

283

284