Methodology final VardanA5+ Textbook.pdfԿլիման և կյանքը: Կլիման և մարդը: Կլիման որպես բնական ռեսուրս: Կլիմայի փոփոխության

1

ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՈՒՂԵՑՈՒՅՑ

Կլիմայի փոփոխության հարցերի մասնագիտական դասախոսությունների ծրագիր Հայաստանի Հանրապետության

բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում դասավանդող մասնագետների համար

2

ԴՏՀ-551.58

Երաշխավորված է ԵՊՀ աշխարհա-գրության ֆակուլտետի խորհրդի կող-մից (18 ապրիլի, 2007թ.):

Հեղինակ`Ա. Խոյեցյան - Մեթոդական ուղեցույց. Կլիմայի փոփոխության հարցերի մասնագիտական դասախոսությունների ծրագիր Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում դասավանդող մասնագետների համար– Երևան, 2007, 44 էջ: Խորհրդատու` Ա. Գաբրիելյան

Մշակվել և տպագրվել է ՄԱԿ-ի շրջակա միջավայրի ծրագրի (UNEP)

աջակցությամբ ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից իրակա-նացվող “ՄԱԿ-ի կլիմայի փոփոխության շրջանակային կոնվենցիայի հոդված 6-ի դրույթների իրականացում” ծրագրի շրջանակներում:

Ձևավորումը` Վ.Վարդանյանի Կազմը` Ն. Բաղդասարյանի

© Խոյեցյան Ա., 2007 © ՀՀ բնապահպանության նախարարություն, Նախագիծ “ՅՈՒՆԵՊ/

Հայաստան ԿՓՇԿ-ի 6-րդ հոդվածի իրագործում”, 2007

3

Բովանդակություն

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ .............................................................................................4

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՑՈՒՑՈՒՄՆԵՐ .............................................9

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 1.................................................................................12

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 2.................................................................................14

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 3.................................................................................16

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 4.................................................................................18

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 5.................................................................................20

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 6.................................................................................22

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 7.................................................................................25

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 8.................................................................................27

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 9.................................................................................29

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 10...............................................................................31

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 11...............................................................................33

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 12...............................................................................36

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐ..................................39

ՀԱՎԵԼՎԱԾ.......................................................................................................40

4

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Կլիման և կյանքը: Կլիման և մարդը: Կլիման որպես բնական ռեսուրս: Կլիմայի փոփոխության մասին որոշ տեղեկություններ: Բնական աղետներ և նրանց հասցրած վնասը: Կլիմայի փոփոխության ուսումնասիրության և կանխատեսման կարևորության մասին: Միջազգային գործողություններ և համաձայնագրեր: Հայաստանի դիրքորոշումը: Կլիմայի փոփոխության բնագավառում Հայաստանի Հանրապետության (Հայհիդրոմետի) հիդրոօդերևութաբանական կենտրոնի գործունեությունը: Կլիմայի փոփո-խության փորձագետների միջկառավարական խումբ (ԿՓՓՄԽ): Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի Շրջանակային Կոնվենցիան: Կողմերի կոնֆե-րանսները: Կիոտոյի արձանագրությունը: Հատուկ դասընթացի նպատակներն ու խնդիրները: Տեղեկատվության աղբյուրները: 1. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԿԼԻՄԱՅԻ ՄԱՍԻՆ

1.1. Հիմնական հասկացություններ ու սահմանումներ: Հիմնական երկրոլորտները: Մթնոլորտ, եղանակ: Հիմնական օդերևու-

թաբանական մեծություններ և երևույթներ: Կլիմա: Օդերևութաբանություն և կլիմայագիտություն: Կլիմայական համակարգ: Գլոբալ և տեղային կլիմա: Մեզոկլիմա և միկրոկլիմա:

1.2. Կլիմայագոյացնող գործոններ և պրոցեսներ: Կլիմայագոյացնող բնական գործոններ. աստղագիտական, արտաքին

երկրաֆիզիկական, ներքին երկրաֆիզիկական: Ճառագայթային, աշխարհա-գրական, շրջանառական գործոններ: Մթնոլորտի ազդեցության կենտրոններ, կլիմայական ճակատներ: Կլիմայական գոտիներ: Կլիմայագոյացնող պրոցես-ներ. ջերմափոխանակություն, խոնավափոխանակություն, ընդհանուր և տեղային շրջանառություն:

1.3. Կլիմայի տեսությունը, որպես նրա փոփոխության կանխատեսման հիմք: Կլիմայական համակարգերի մաթեմատիկական մոդելները: Մ.Ի. Բուդի-

կոյի կլիմայի առաջին մոդելը: Երկրի ջերմային հաշվեկշռի հավասարումը: Մթնոլորտի ջերմոցային էֆեկտի հաշվառումը: Մ.Ի. Բուդիկոյի էմպիրիկ հա-վասարումը: Մ.Ի. Բուդիկոյի կլիմայի էներգահաշվեկշռային մոդել: Բարդ էներգահաշվեկշռային մոդելներ:

5

2. ՋԵՐՄՈՑԱՅԻՆ ԷՖԵԿՏՆ Ու ԿԼԻՄԱՆ

2.1. Ջերմոցային էֆեկտի մասին: Ջերմոցային էֆեկտի մեխանիզմը. արեգակնային էներգիայի ներհոսք,

ինֆրակարմիր ճառագայթում: Ջերմոցային գազեր. ջրային գոլորշի, ածխածնի երկօքսիդ, օզոն, մեթան, ազոտի ենթօքսիդ և այլն: Քլորաֆտորաածխածիններ (ՔՖԱ), Հիդրոֆտորոածխածիններ (ՀՖԱ), ուժեղացած ջերմոցային էֆեկտ:

2.2. Ջերմոցային գազեր և աէրոզոլներ: Բնական ծագման ջերմոցային գազեր: Մարդածին ծագման ջերմոցային

գազեր: Ջերմոցային գազերի աղբյուրները: Ջերմոցային գազերի հոսքեր: Աէրոզոլներն ու նրանց աղբյուրները:

2.3. Ջերմոցային գազերի մակարդակի փոփոխությունը և ապագայի կլիման: Ջերմոցային գազերի արտանետումները ապագայում: Ապագայի արտա-

նետումների սցենարները: Սյուժետային գծեր: Ջերմոցային գազերի և աէրո-զոլների ապագա կոնցենտրացիաները: “Ազդեցության չափերը” ենթադրող սցենարներ: Արտանետումների կարգավորում կամ կրճատում: Ջերմաստի-ճանի տարածաշրջանային և սեզոնային կանխատեսում: Օվկիանոսների կասեցնող էֆեկտի մասին:

3. ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ

3.1. Պատմական տեղեկություններ կլիմայի փոփոխության մասին: Երկրագնդի կլիմայի բնական փոփոխություն: Կլիմայական համակարգի

բաղադրիչների փոփոխության ժամանակային սանդղակներ: Անցյալում կլի-մայի բնական փոփոխությունների իմացության կարևորությունը: Գլոբալ ջերմաստիճանի համակարգված տվյալները: Ավելի վաղ կլիմայական պայ-մանների ուսումնասիրություններ: Անցյալի կլիմայական պայմանների վերծանումը:

3.2. Կլիմայի փոփոխության որոշիչ գործոնները: Գլոբալ կլիմայի փոփոխության գործոնները. աստղագիտական, աշ-

խարհագրական, մարդածին: Կլիմայական փոփոխությունների պատճառները բացատրող տեսություններ. արեգակնային ակտիվության և արեգակի լուսատվության փոփոխությունները; երկրի օրբիտալ պարամետրերի, կամ նրա պտտման արագության փոփոխություններ; հրաբխային ակտիվության ուժեղացում կամ թուլացում; մթնոլորտի գազային կառուցվածքի փոփոխություն, և այլն:

6

3.3. Գլոբալ մասշտաբով կլիմայի փոփոխության սցենարներ (մոդել-ներ): Կլիմայական սցենարները և նրանց բնորոշումը: Կլիմայական սցենար-

ների կազմման մեթոդներ. արհեստական, նմանակության, մթնոլորտի ընդ-հանուր շրջանառության մոդելներ: “Մթնոլորտ-օվկիանոս” համատեղ կլիմա-յական մոդելներ: ԿՓՓՄԽ-ի սցենարներ. ԿՓՓՄԽ-ի ամենաքիչ արտանե-տումների սցենարներ: ԿՓՓՄԽ-ի ամենաշատ արտանետումների սցենարներ: Մթնոլորտի ընդհանուր շրջանառությամբ պայմանավորված գլոբալ կլիմայի փոփոխության մոդելներ:

3.4. Կլիմայի գլոբալ փոփոխության դրսևորումները ՀՀ տարածքում Տարածաշրջանային կլիմայական սցենարների առանձնահատկութ-

յունները: Հայհիդրոմետի կողմից մշակված Հայաստանի կլիմայի փոփոխութ-յան սցենարները: Կառուցվածքանմանակային սցենար և նրա տարբերակ-ները: Տաքացման պրոցեսի նմանակները: Տաքացման չափերը: Գլոբալ կլի-մայի փոփոխության սցենարների մեկնաբանումը Հայաստանի և հարակից տարածքների պայմաններում:

4. ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ

4.1. Գլոբալ մասշտաբով կլիմայի փոփոխության հետևանքները: Գլոբալ ջերմաստիճանի տաքացման կանխատեսումները 2100 թ.-ի

համար: Տաքացման արդյունքները. բևեռային սառույցների հալք, համաշխար-հային օվկիանոսի մակարդակի բարձրացում: Տարածաշրջանային և սեզոնային կանխատեսումներ: Մթնոլորտային տեղումների կանխատեսում-ներ: Էքստրեմալ եղանակային երևույթների հաճախություն և ինտենսիվու-թյուն: Կլիմայի արագ ու անսպասելի փոփոխության մասին: Կլիմայի փոփո-խությունը 20-րդ դարում: Գլոբալ կլիմայի փոփոխության առավել անբարե-նպաստ հետևանքները ապագայում: Կլիմայի փոփոխության պոտենցյալ օգուտները:

4.2. ՀՀ տարածքի կլիմայի փոփոխության հետևանքները: ՀՀ օդի ջերմաստիճանի և մթնոլորտային տեղումների կլիմայական

անոմալիաները` ՀՕԿ-ի ստանդարտ ժամանակահատվածի համեմատու-թյամբ (1961-1990 թ.թ.): Հայաստանում կլիմայի փոփոխության սցենարները և հնարավոր հետևանքները (բնական կլիմայական գոտիների սահմանների, բիոտայի վիճակի, գետերի հոսքի ռեժիմի, Սևանա լճի ջրային հաշվեկշռի և ջրայն ռեսուրսների քանականան ցուցանիշների, ինչպես նաև հանրապետու-

7

թյան գյուղատնտեսական ներուժի և բնակչության առողջական ցուցանիշների փոփոխություն և այլն):

5. ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԻ

ՄԵՂՄՈՒՄԸ

5.1. Միջազգային պատասխան գործողություններ կլիմայի փոփոխու-թյանը: Ստոկհոլմի հռչակագիրը (1972 թ.): Կլիմայի համաշխարհային կոնֆե-

րանսը (1979 թ.): 1980-ական թվականների վերջի և 1990-ական թվականների սկզբի միջկառավարական կոնֆերանսներ: Կլիմայի փոփոխության փորձա-գետների միջկառավարական խմբի (ԿՓՓՄԽ) 1988թ.-ի հաստատումը: ԿՓՓՄԽ-ի խնդիրները: Կողմերի կոնֆերանսները:

5.2. Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային Կոնվենցիան: ԿՓՓԽ-ի առաջին գնահատող զեկույցը կլիմայի փոփոխության մասին:

ՄԱԿ-ի գլխավոր Ասամբլեաի կոչը աշխարհի բոլոր կառավարություններին (1989 թ.-ի դեկտեմբեր): Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի Շրջանակային Կոնվենցիայի ստորագրումը Ռիո դե Ժանեյրոյում 1992 թ.-ին:

5.3. ԿՓՇԿ Կողմերի կենֆերանսը: Կողմերի կոնֆերանսի (ԿԿ) կարգավիճակը: ԿԿ-ի կառուցվածքը և գոր-

ծողությունները:

5.4. Կիոտոյի արձանագրությունը: Կիոտոյի արձանագրության անհրաժեշտությունը: Կողմերի առաջին

կոնֆերանսը Բեռլինի մանդատի շրջանակներում (1995 թ.)` որպես Կիոտոյի արձանագրության առաջին քայլ: Կողմերի երրորդ կոնֆերանսը (1997 թ. դեկ-տեմբեր, Ճապոնիա)` Կիոտոյի արձանագրության ընդունումը: Կիոտոյի ար-ձանագրությունը` որպես արտանետումների սահմանափակման իրավաբա-նական փաստաթուղթ: Կիոտոյի արձանագրության արդյունավետության չա-փանիշները: Արտանետումների սահմանափակման մեխանիզմները. մաքուր զարգացման մեխանիզմ (ՄԶՄ); համատեղ իրականացման նախագծեր (ՀԻՆ); արտանետումների քվոտաների առևտուր: Կիոտոյի արձանագրությունը գործում:

5.5. Ազգային տեղեկատվության փոխանակումը և նրա դիտարկումը: Արտանետումների ազգային հաղորդումները և նրանց էությունը:

Զարգացած և անցումային տնտեսությամբ երկրների լրացուցիչ տեղեկա-

8

տվության մասին: Կողմերի ազգային հաղորդումների դիտարկման փուլերը. առաջին, երկրորդ, երրորդ: Զարգացած երկրների կլիմայի գլոբալ տաքացման դեմ պայքարի միջոցներն ու մարտավարությունը:

5.6. Հարմարմարվողականություն կլիմայի փոփոխությամբ պայմա-նավորված ազդեցությունների նկատմամբ: Կլիմայի փոփոխության հայտանիշները. տաքացում, տարավա եղանակ-

ների տեղաշարժեր, էքստրեմալ երևույթների հաճախականության ավելա-ցում: Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ հարմարվողականության հարմա-րեցման անհրաժեշտությունը: ԿՓՓՄԽ-ի սահմանումները. հարմարվողակա-նություն, հարմարվողական քաղաքականություն, հարմարվողունակություն, կլիմայի փոփոխության ազդեցություն, զգայունություն, խոցելիություն:

9

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՑՈՒՑՈՒՄՆԵՐ

Կլիմայի փոփոխության հարցերի վերաբերյալ դասախոսությունների դասընթացը հասկանալու և յուրացնելու համար անհրաժեշտ է ֆիզիկայի և քիմիայի հիմնական օրենքների, ինչպես նաև մաթեմատիկայի, աշխարհա-գրության և էկոլոգիայի համապատասխան բաժինների հստակ և անթերի իմացությունը` հանրակրթական միջնակարգ դպրոցի դասըթացների ծավալով: Ուստի, մինչ հատուկ դասընթացի ուսումնասիրության սկիզբը, ուսանողները պետք է վերացնեն նշված առարկաներից իրենց գիտելիքների բոլոր բացթողումները:

Պետք է նշել, որ ՀՀ բոլոր ԲՈՒՀ-երում անկախ մասնագիտություններից ուսման առաջին տարում դասավանդվում են էկոլոգիայի հատուկ դասըն-թացներ: Հայտնի է որ մի շարք տեխնիկական ուղղվածության և երկրի մասին գիտությունների մասնգիտությունների պլաններում, այնպիսին ինչպիսին են երկրաբանությունը, աշխարագրությունը, ջրաօդերևութաբանությունը, էկոլո-գիան և բնօգտագործումը, ինչպես նաև գյուղատնտեսական գիտությունները, ներառված են օդերևութաբանության, կլիմայաբանության, աշխարագրության և շրջակա միջավայրի պահպանության դասընթացները: Կլիմայի փոփոխու-թյան հատուկ դասընթացի յուրացման համար հատկապես կարևոր են հետևյալ հասկացությունների և տերմինների իմացությունը` կլիմա, լոկալ կլիմա, գլոբալ կլիմա, մթնոլորտ, եղանակ, արևային և երկարալիք ռադիացիա, արեգակնային հաստատուն, օդի ջերմաստիճան, ջերմաշրջանառություն, խո-նավաշրջանառություն, մթնոլորտային շրջանառություն, ցիկլոն, անտիցիկլոն, ամպեր, ամպամածություն, մթնոլորտային տեղումներ և այլ:

Դասախոսությունների հատուկ դասընթացը մշակված է կլիմայի փոփոխությանը և նրա հետևանքներին Հայաստանի Հանրապետության ԲՈՒՀ-երի ուսանողներին ծանոթացնելու նպատակով:

Հատուկ կուրսի դասընթացի յուրաքանչյուր գլուխը խորհուրդ է տրվում սկզբում ուշադիր կարդալ մինչև վերջ, փորձելով հասկանալ և յուրացնել հարցի հիմնական էությունը` կանգ չառնելով մանրամասնությունների և դետալների վրա: Տվյալ գլխի այսպիսի ընդհանուր ծանոթությունից հետո անհրաժեշտ է սկսել հատուկ կուրսի նյութի կրկնակի ընթերցումը և մշակումը, խորանալով երևույթների պատճառա-հետևանքային և ֆիզիկական կախվածության մեջ, իսկ որոշ բաժիններում ուշադրություն դարձնել տրամաբանական և մաթեմատիկական մոտեցումների վրա: Դրա հետ կապված պետք է նշել, որ հատուկ կուրսի 1.3 բաժնում ներկայացված են համառոտ տվյալներ կլիմայի տեսության վերաբերյալ: Այսեղ պարզեցված տարբերակով ներկայացված են ջերմային հաշվեկշռի հավասարումները և Մ.Ի. Բուդիկոյի կլիմայի առաջին մոդելը: Այստեղ խորհուրդ է տրվում ելնել այն սկզբունքից, որ բանաձևերը ստեղծված են ոչ թե ներկայացվող նյութը

10

բարդացնելու այլ ընդհակառակը` պարզեցնելու համար, այսինքն բնական երևույթները հասկանալու և ուսումնասիրությունը մատչելի դարձնելու համար: Մյուս կողմից հայտնի է, որ շատ դեպքերում բանաձևը հասարակ մաթեմատիկական խորհրդանշաններով փոխարինում է բառային ձևակերպմանը:

Հատուկ կուրսի նյութի յուրացման պրոցեսում խորհուրդ է տրվում խուսափել փաստերի և երևույթների առանձնահատկությունների մեխանիկա-կան հիշելուց` առանց պատճառները վերլուծելու և դրանք բացատրելու: Ամեն քայլափոխին հատուկ կուրսի դասընթացի տեքստը կարդալուց ինքներդ ձեզ հարց տվեք ինչու՞ և աշխատեք ստանալ այդ հարցի պատասխանը: Միայն այդ դեպքում ուսումնասիրվող նյութի բոլոր առանձնահատկությունները կլինեն հասկանալի և հեշտ կհիշվեն:

Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել հատուկ կուրսում առկա գրա-ֆիկներին, դիագրամներին, աղյուսակներին և քարտեզներին: Անհրաժեշտ է սովորել արագ և ճիշտ կարդալ դրանք, ընդգծելով երևույթների կարևորագույն առանձնահատկությունները:

Նաև պետք է ինքնուրույն վարժվել գրաֆիկների կազմման գործում, դրա համար օգտագործելով աղյուսակների թվային տվյալները, որոնք տեղադրված են հատուկ կուրսերի դասընթացի կուրսում և հավելվածներում:

Հատուկ կուրսի վրա աշխատելու պրոցեսում և դասընթացի կոնս-պեկտները կազմելու ժամանակ շատ կարևոր է հիշելու համար առանձին գրանցել բոլոր անհասկանալի և չպարզված հարցերը: Ցանկալի է ինչքան կարելի է արագ, բանավեճի միջոցով տեղում լուծել բոլոր անհասկանալի հարցերը:

Հատուկ կուրսի ողջ դասընթացը, ինչպես արդեն նշված է վերևում բաժանվում է 12 դասախոսությունների: Ամեն դասախոսություն կազմակերպ-ված է հետևյալ կարգով.

• դասախոսության նպատակը • հիմնական հասկացություններ և բառեր • դասախոսության նյութի ներկայացման պլանը • դիդակտիկ-ցուցադրական նյութ • տեխնիկատեղեկատվական ապահովում • լրացուցիչ նյութեր • տեղեկատվության աղբյուրներ ա )հիմնական բ )լրացուցիչ • ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր Եթե կոնկրետացնենք դասախոսական պարապմունքի կազմակերպման

պլանը, ապա այն սկսվում է նրա նպատակի սահմանումից: Հիմնական հասկացությունների և բառերի թվարկումը ուսանողների մոտ ձևավորում է ուսումնասիրվող նյութի մասին նախնական պատկերացում: Ներկայացվող

11

դասախոսական նյութի պլանում հստակեցվում են խնդիրները և նրանց շարադրման կարգը: Դիդակտիկ-ցուցադրական նյութերը, ինչպիսին են գլո-բուսը, կիսագնդերի ֆիզիկական քարտեզը, հատուկ սլայդները, դիագրամ-ները, աղյուսակները նպաստում են ուսումնասիրվող նյութի ավելի լավ յուրացմանը:

Տեխնիկատեղեկատվական հնարավորությունները ապահովելու համար ցանկալի է ամեն դասախոսության ժամանակ ունենալ համակարգիչ, համա-կարգչային պրոեկտոր, օգտագործել ինտերնետային կապ:

Յուրաքանչյուր դասախոսության համար ուսանողներին առաջարկվում է կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ նոր ինֆորմացիա` լրացուցիչ նյութերի տեսքով:

Ամեն դասախոսության համար առաջարկվում է գրականության հիմնա-կան և լրացուցիչ աղբյուրների ցուցակ, որը ներկայացված է հատուկ կուրսի վերջում:

Բոլոր դասախոսական պարապմունքների վերջում կան հարցեր, որոնք ուսանողներին հնարավորություն են տալիս կատարել գիտելիքների ինքնա-ստուգումը, ինչպես նաև նպաստում է նյութի կրկնողությանը:

Ազգային և միջազգային մակարդակով կլիմայի փոփոխության նյութերի հետ ուսանողներին ծանոթացնելու նպատակով, նրանց առաջարկվում են տեխնիկատեղեկատվական աղբյուրներ, որոնք կարելի է գտնել ինտերնետա-յին հետևյալ հասցեներով.

http://www.climate.nature-ic.am; http://www.unep.org; http://www.unep.ch/conventions/; http://www.unfccc.int; http://www.ipcc.ch

12

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 1

Դասախոսությունների հատուկ դասընթացի ներածություն: Հիմնական հասկացություններ և սահմանումներ

Դասախոսությունների նպատակը. ուսանողների ծանոթությունը կլի-

մայի հիմնական հասկացություններին և կլիմայի փոփոխության հարցերի վերաբերյալ դասախոսությունների հատուկ կուրսի բովանդակությանը:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. մթնոլորտ, եղանակ, կլիմա, գլո-բալ և լոկալ կլիմա, գլոբալ կլիմայական համակարգ, մեզոկլիմա և միկրո-կլիմա, օդերևութաբանություն և կլիմայագիտություն:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Կլիմա, մարդու կյանքն ու գործունեությունը; • Կլիմայի փոփոխության մի քանի տեղեկություններ; • Կլիմայի փոփոխության ուսումնասիրման և կանխատեսման կա-

րևորությունը; • Միջազգային գործողություններն ու համաձայնագրերը; • Հայաստանի դիրքորոշումը, Հայհիդրոմետի գործունեությունը կլի-

մայի փոփոխության գործընթացում; • Հատուկ դասընթացի նպատակն ու խնդիրները և նրա համառոտ

բովանդակությունը; • Եղանակի և կլիմայի հիմնական հասկացությունները; • Օդերևութաբանություն և կլիմայագիտություն:

Դիդակտիկ-ցուցադրական նյութ. գլոբուս, կիսագնդերի ֆիզիկական քարտեզ, հատուկ սլայդներ, դիագրամաներ, գրաֆիկներ, աղյուսակներ:

Տեխնիկատեղեկատվական ապահովում. համակարգիչ, համակարգչա-յին պրոեկտոր, հասանելիություն ինտերնետային ցանցին.


Լրացուցիչ նյութերը ներկայացված են հավելվածում: Բացի դրանից անհրաժեշտ է օգտվել զանգվածային տեղեկատվության այլ աղբյուրներից (ռադիո, հեռուստատեսություն, թերթեր, ամսագրեր), ինչպես նաև գիտատեխ-նիկական տեղեկատվությունից:

13

Տեղեկատվության աղբյուրներ. ա) հիմնական. • Ամեն ինչ կլիմայի փոփոխության մասին: Կլիմայի փոփոխության

տեղեկատվական թերթիկներ: ՅՈՒՆԵՊ ՄԱԿԿՓՇԿ: • Рамочная конвнция ООН об изменении климата. Первые десять лет.

Бонн, Германия, Секретарят Рамочной Конвенции ООН об изменении климата, 2004. 99с.

• Хромов С.П., Петросянц М.А. Метеорология и климатология. М.: Изд-во МГУ, 2001, 527 с. (глава 10).

բ) լրացուցիչ. • Антропогенные изменения климата / под ред. М.И. Будыко, Ю.А.

Израэля. Л.: Гидрометеоиздат, 1987, 405 с. • Будыко М.И., Антропогенные изменения климата. Л.: Гидрометеоиз-

дат, 1987, 405 с. • Հայաստան: Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը: Հոդվածների

ժողովածու, Երևան, 1999, 273 էջ:

Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ինչպիսի՞ ազդեցություն ունի կլիման մարդկային գործունեության

վրա: 2. Ի՞նչ գիտեք Դուք կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ: 3. Ի՞նչ գիտեք կլիմայի փոփոխության Միջազգային համագործակցու-

թյան և գործողությունների վերաբերյալ: 4. Որո՞նք են հատուկ կուրսի նպատակներն ու խնդիրները: 5. Տալ մթնոլորտի, եղանակի և կլիմայի սահմանումները: 6. Ի՞նչ է կլիմայական համակարգը: 7. Տալ գլոբալ և ռեգիոնալ կլիմաների սահմանումները: 8. Ի՞նչ են նշանակում մեզոկլիմա և միկրոկլիմա հասկացությունները: 9. Ի՞նչն է հանդիսանում օդերևութաբանության և կլիմայագիտության

ուսումնասիրության առարկան:

14


Կլիմայագոյացնող գործոններ և պրոցեսներ

Դասախոսության նպատակն է ուսանողներին ծանոթացնել կլիմայագո-յացնող գործոններին և պրոցեսներին:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. բնական կլիմայագոյացնող գործոններ, արտաքին երկրաֆիզիկական գործոններ, ներքին երկրաֆիզիկա-կան գործոններ, կլիմայագոյացնող գործոններ. ճառագայթային, աշխարհա-գրական, շրջանառական, մարդածին գործոններ, կլիմայագոյացնող պրոցես-ներ:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Կլիմայագոյացնող գործոններ. աստղագիտական, արտաքին,

ներքին; • Կլիմայագոյացնող գործոններ. ճառագայթային, աշխարհագրական,

շրջանառական; • Գլոբալ կլիմայի աշխարհագրական գործոններ. աշխարհագրական

լայնություն, տեղի բարձրություն, ռելիեֆ և այլն; • Շրջանառական գործոններ. մթնոլորտի ազդեցության կենտրոններ,

կլիմայական ճակատներ; • Կլիմայագոյացնող պրոցեսներ. ջերմաշրջանառություն, խոնավա-

շրջանառություն; • Մարդածին գործոններ:


15











ժողովածու, Երևան, 1999, 273 էջ: • Динамика климата / С. Манабе. Л.: Гидрометеоиздат, 1988. 574 с.

Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ի՞նչ է նշանակում “կլիմայական համակարգ” տերմինը: 2. Կարո՞ղ եք թվարկել արտաքին կլիմայագոյացնող պրոցեսները: 3. Ո՞ր պրոցեսներն են համարվում ներքին: 4. Կարո՞ղ եք առանձնացնել կլիմայի աստղագիտական գործոնները: 5. Ինչպիսի՞ աշխարհագրական գործոններով է բնորոշվում գլոբալ

կլիման: 6. Ինչպիսի՞ շրջանառական գործոններով է բնորոշվում կլիման: 7. Ինչպե՞ս է մարդն ազդում կլիմայի վրա: 8. Ինչպիսի՞ կլիմայագոյացնող գործոններ դուք գիտեք:

16


Կլիմայի տեսությունը որպես նրա փոփոխության կանխատեսման հիմք:

Դասախոսության նպատակն է ուսանողներին ծանոթացնել կլիմայական

համակարգի պարզ մաթեմատիկական մոդելներին, այնպիսիք ինչպիսին են Մ.Ի. Բուդիկոյի կլիմայի առաջին մոդելը, ինչպես նաև երկրի ջերմային հաշվեկշռի հավասարումը և կլիմայի էներգահաշվեկշռային մոդելը:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. Կլիմայի տեսություն, մաթեմա-տիկական մոդել, կլիմայական համակարգի մոդել, Մ.Ի. Բուդիկոյի կլիմայի մոդել, Երկրի ջերմային հաշվեկշիռ, կլիմայի էներգահաշվեկշռային մոդել, բարդ էներգահաշվեկշռային մոդելներ:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Կլիմայական համակարգի մաթեմատիկական մոդելներ; • Մ.Ի. Բուդիկոյի կլիմայի առաջին մոդել; • Մթնոլորտի ջերմոցային էֆեկտի հաշվառում; • Երկրի ջերմային հաշվեկշռի հավասարում; • Մ.Ի. Բուդիկոյի էմպիրիկ բանաձև; • Մ.Ի. Բուդիկոյի կլիմայի էներգահաշվեկշռային մոդել; • Այլ բարդ էներգահաշվեկշռային մոդելներ;





17




• Хромов С.П., Петросянц М.А. Метеорология и климатология. М.: Изд-во МГУ, 2001, 527 с. (главы 1, 8, 10).

• Монин А. С. ВВедение в теорию климата. Л.: Гидрометеоиздат, 1982. 407 с.




ժողովածու, Երևան, 1999, 273 էջ: • Дымников В.П., Филатов А.Н. Основы математической теории

климата. М.: ВИНИТИ, 1994. 154 с.

Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ինչպե՞ս են կառուցվում կլիմայական համակարգի մաթեմատի-

կական մոդելները: 2. Ո՞րն է Մ.Ի. Բուդիկոյի կլիմայի առաջին մոդելի էությունը: 3. Ինչպե՞ս է հաշվարկվում մթնոլորտի ջերմոցային էֆեկտը: 4. Որո՞նք են Երկրի ջերմային հաշվեկշռի հավասարման հիմնական

բաղադրիչները: 5. Ի՞նչ նպատակով է առաջարկվել Մ.Ի. Բուդիկոյի էմպիրիկ բանաձևը: 6. Ի՞նչ նպատակներով կարելի է օգտագործել Մ.Ի. Բուդիկոյի կլիմայի

էներգահաշվեկշռային մոդելը:

18


Ջերմոցային էֆեկտի մասին: Ջերմոցային գազեր և աէրոզոլներ:

Դասախոսության նպատակը. ուսանողների ծանոթությունը ջերմոցային

էֆեկտի մեխանիզմի, բնական և մարդածին ծագման ջերմոցային գազերի և աէրոզոլների, ինչպես նաև նրանց աղբյուրների հետ:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. ջերմոցային էֆեկտ, արեգակ-նային էներգիայի ներհոսք, ինֆրակարմիր ճառագայթում, ջերմոցային գազեր, ջրային գոլորշի, ածխածնի երկօքսիդ, օզոն, մեթան, ազոտի ենթօքսիդ, քլորա-ֆտորաածխածիններ (ՔՖԱ), հիդրոֆտորոածխածիններ (ՀՖԱ), աէրոզոլներ:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Ջերմոցային էֆեկտի մեխանիզմը; • Ջերմոցային գազեր; • Բնական ծագման ջերմոցային գազեր; • Մարդածին ծագման ջերմոցային գազեր; • Ուժեղացված ջերմոցային էֆեկտ; • Ջերմոցային գազերի հոսքեր; • Աէրոզոլներ և նրանց աղբյուրները:






տեղեկատվական թերթիկներ: ՅՈՒՆԵՊ ՄԱԿԿՓՇԿ:

19

• Рамочная конвнция ООН об изменении климата. Первые десять лет. Бонн, Германия, Секретарят Рамочной Конвенции ООН об изменении климата, 2004. 99с.





ժողովածու, Երևան, 1999, 273 էջ: • Винников К.Я. Чувствительность климата. Л.: Гидрометеоиздат, 1986.

223 с.

Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ի՞նչ գիտեք ջերմոցային էֆեկտի մեխանիզմի մասին: 2. Թվարկեք հիմնական ջերմոցային գազերը: 3. Որո՞նք են բնական ծագման ջերմոցային գազերի առանձնահատ-

կությունները: 4. Ինչո՞վ են տարբերվում մարդածին ծագման ջերմոցային գազերը: 5. Ո՞րն է ուժեղացված ջերմոցային էֆեկտի էությունը: 6. Որո՞նք են ջերմոցային գազերի հիմնական աղբյուրները: 7. Ինչո՞վ են տարբերվում աէրոզոլները ջերմոցային գազերից: 8. Որո՞նք են աէրոզոլների աղբյուրները:

20


Ջերմոցային գազերի մակարդակի փոփոխությունը և ապագայի կլիման:

Դասախոսության նպատակն է ծանոթացնել ուսանողներին ջերմոցային

գազերի և աէրոզոլների արտանետումների մակարդակի փոփոխություննե-րին, մթնոլորտում նրանց կոնցենտրացիաներին, ինչպես նաև արտանե-տումների և նրանց կրճատման ու կայունացման և սպասվելիք ապագա կլիմայի հարցերին:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. ազգաբնակչություն, տնտեսու-թյուն, տեխնիկայի զարգացում, սոցիալական ոլորտի զարգացում, ապագա արտանետումների սցենարներ, ջերմոցային գազերի կոնցենտրացիա, աէրո-զոլների կոնցենտրացիա, արտանետումների կայունացում, արտանետում-ների կրճատում, կոնցենտրացիաների կայունացում, ջերմաստիճանի ռե-գիոնալ կանխատեսումներ, ջերմաստիճանի սեզոնային կանխատեսումներ, “օվկիանոսների կասեցնող էֆեկտ”:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Ջերմոցային գազերի արտանետումները ապագայում; • Ապագա արտանետումների սցենարները; • Ջերմոցային գազերի և աէրոզոլների ապագա կոնցենտրացիաները; • Արտանետումների կրճատում կամ կայունացում; • Ջերմաստիճանի ռեգիոնալ և սեզոնային կանխատեսումներ; • Օվկիանոսների կասեցնող էֆեկտ;





21









Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ի՞նչ գործոններից են կախված ջերմոցային գազերի արտանետում-

ները ապագայում: 2. Ինչի՞ մասին են վկայում ապագա արտանետումների սցենարները: 3. Ինչպիսի՞ նշանակություն ունեն ջերմոցային գազերի և աէրոզոլների

ապագա կոնցենտրացիաները: 4. Ինչպիսի՞ն են արտանետումների կրճատման և կայունացման մի-

ջոցները: 5. Ինչի՞ մասին են խոսում ջերմաստիճանի ռեգիոնալ և սեզոնային

կանխատեսումները: 6. Ի՞նչ գիտեք “օվկիանոսների կասեցնող էֆֆեկտի” մասին:

22


Պատմական տեղեկություններ կլիմայի փոփոխության մասին: Կլիմայի փոփոխության որոշիչ գործոնները

Դասախոսության նպատակը. Ուսանողներին ծանոթացնել կլիմայի փո-

փոխության պատմական տեղեկություններին, անցյալի կլիմայական պայ-մանների վերծանման մեթոդներին, ինչպես նաև կլիմայի փոփոխության որոշիչ գործոններին:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. կլիմայի փոփոխություն, բնա-կան փոփոխություն, ժամանակային սանդղակներ, անցյալի կլիմա, համակարգային տվյալներ, գլոբալ ջերմաստիճան, վաղ կլիմայական պայմաններ, կլիմայի վերծանման մեթոդներ, կլիմայի փոփոխության գործոններ, կլիմայական փոփոխությունների պատճառներ, արեգակնային ակտիվության, լուսատվության, երկրի ուղեծրի, պտտման արագության փոփոխություններ, հրաբխային ակտիվություն, մթնոլորտի գազային կազմի փոփոխություն:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Երկրի կլիմայի բնական փոփոխությունը; • Կլիմայական համակարգի բաղադրիչների փոփոխության ժամանա-

կային սանդղակներ; • Անցյալում կլիմայի բնական փոփոխության կարևորությունը; • Գլոբալ ջերմաստիճանի համակարգային տվյալները; • Առավել վաղ կլիմայական պայմանների ուսումնասիրության մեթոդ-

ները; • Անցյալի կլիմայական պայմանների վերծանման ժամանակակից

մեթոդները; • Գլոբալ կլիմայի փոփոխության գործոնները. աստղագիտական, աշ-

խարհագրական, մարդածին; • Կլիմայական փոփոխությունների պատճառները բացատրող տես-

ություններ; • Արեգակնային ակտիվության և լուսատվության փոփոխությունները; • Երկրի ուղեծրի կամ նրա պտույտի արագության փոփոխությունները; • Հրաբխային ակտիվության ուժեղացում կամ թուլացում; • Մթնոլորտի գազային կազմի փոփոխություն:


23

Տեխնիկատեղեկատվական ապահովում. համակարգիչ, համակարգչա-

յին պրոեկտոր, հասանելիություն ինտերնետային ցանցին. http://www.climate.nature-ic.am; http://www.unep.org; http://www.unep.ch/conventions/; http://www.unfccc.int; http://www.ipcc.ch





• Хромов С.П., Петросянц М.А. Метеорология и климатология. М.: Изд-во МГУ, 2001, 527 с. (главы 8, 10).

24




ժողովածու, Երևան, 1999, 273 էջ: • Ясманов Н.А. Древние климаты земли. Л.: Гидрометеоиздат, 1985. 296 с. • Խոյեցյան Ա. Վ., Մկրտչյան Ռ. Ս. Անապատացման պատճառահետև-

անքային կապերը և տարածաժամանակային գնահատման սկզբունքները Հայաստանի Հանրապետությունում: Երևան, 2006. 248 էջ (գլուխ 2):

Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ինչպիսի՞ գործոններով են պայմանավորված երկրի կլիմայի բնական

փոփոխությունները: 2. Ինչպիսի՞ն են կլիմայական համակարգի բաղադրիչների ժամանա-

կային սանդղակների փոփոխությունները: 3. Ինչո՞վ է բացատրվում անցյալում կլիմայի բնական փոփոխություն-

ների իմացության կարևորությունը: 4. Ո՞ր ժամանակաշրջանին են վերաբերվում ջերմաստիճանի հա-

մակարգային տվյալները: 5. Առավել վաղ կլիմայական պայմանների ուսումնասիրության ի՞նչ

մեթոդներ գոյություն ունեն: 6. Անցյալի կլիմայական պայմանների վերծանման ի՞նչ ժամանակակից

մեթոդներ են ձեզ հայտնի: 7. Ի՞նչ գործոններ են ազդում գլոբալ կլիմայի փոփոխության վրա: 8. Կլիմայական փոփոխությունների պատճառները բացատրող ի՞նչ

տեսություններ գիտեք: 9. Ինչպես են ազդում կլիմայի վրա արեգակնային ակտիվության ու լու-

սատվության փոփոխությունները: 10. Ինչպե՞ս են ազդում կլիմայի վրա Երկրի ուղեծրի ցուցանիշների կամ

նրա պտտման արագության փոփոխությունները: 11. Ինչպե՞ս են ազդում կլիմայի փոփոխության վրա հրաբխային ակտի-

վության ուժեղացումը կամ թուլացումը: 12. Ազդում են արդյո՞ք կլիմայի վրա մթնոլորտի գազային կազմի փոփո-

խությունները:

25


Գլոբալ մասշտաբով կլիմայի փոփոխության սցենարներ (մոդելներ):

Դասախոսության նպատակն է հանդիսանում ուսանողների ծանոթութ-

յունը “կլիմայական սցենարներ” հասկացությանը, գլոբալ կլիմայի փոփո-խության տարբեր կլիմայական սցենարներին և մոդելներին, ինչպես նաև նրանց կազմման մեթոդներին:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. կլիմայական սցենարներ, կլի-մայական մոդելներ, սցենարների կազմման մեթոդներ, մոդելների կազմման մեթոդներ, արհեստական մոդելներ, նմանակության մոդելներ, մթնոլորտի ընդհանուր շրջանառության մոդելներ, համատեղված կլիմայական մոդելներ, ԿՓՓՄԽ-ի սցենարներ, ԿՓՓՄԽ-ի ամենաքիչ արտանետումների սցենարներ, ԿՓՓՄԽ-ի ամենաշատ արտանետումների սցենարներ, մթնոլորտի ընդհա-նուր շրջանառությամբ պայմանավորված մոդելներ:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Կլիմայական սցենարներ և նրանց բնորոշումը; • Կլիմայական սցենարների կազմման մեթոդներ. արհեստական,

նմանակության, մթնոլորտի ընդհանուր շրջանառությամբ պայմա-նավորված մոդելներ;

• “Մթնոլորտ-օվկիանոս” համատեղված կլիմայական մոդելների հա-մակարգեր:

• ԿՓՓՄԽ-ի սցենարներ; • Մթնորորտի ընդհանուր շրջանառության վրա հիմնաված գլոբալ կլի-

մայի փոփոխության մոդելներ;




Լրացուցիչ նյութերը ներկայացված են հավելվածում: Բացի դրանից ան-հրաժեշտ է օգտվել զանգվածային տեղեկատվության այլ աղբյուրներից

26

(ռադիո, հեռուստատեսություն, թերթեր, ամսագրեր), ինչպես նաև գիտատեխ-նիկական տեղեկատվությունից:









Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Տալ «կլիմայական սցենարներ» հասկացության բնորոշումը: 2. Որո՞նք են արհեստական կլիմայական սցենարների կազմման

առանձնահատկությունները: 3. Որո՞նք են նմանակության սցենարների կազմման առանձնահատ-

կությունները: 4. Որո՞նք են «մթնոլորտ-օվկիանոս» համակարգի համատեղված կլի-

մայական մոդելների կազմման առանձնահատկությունները: 5. ԿՓՓՄԽ-ի ի՞նչ սցենարներ կարող եք թվարկել: 6. Որո՞նք են մթնոլորտի ընդհանուր շրջանառության վրա հիմնաված

գլոբալ կլիմայի փոփոխության մոդելների առանձնահատկություն-ները:

27


Կլիմայի գլոբալ փոփոխության դրսևորումները ՀՀ տարածքում

Դասախոսության նպատակը. Ուսանողներին ծանոթացնել ՀՀ տարած-քում կլիմայի գլոբալ փոփոխության ուսումնասիրության տարածաժամանա-կային մեթոդներին: Վեր հանել ՀՀ ջերմաստիճանի և տեղումների փոփոխութ-յան, ինչպես նաև երաշտավտանգավորության գնահատման հիմնական պատկերը տարբեր ֆիզիկաաշխարհագրական մարզերում:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. կլիմայի գլոբալ փոփոխություն, մթնոլորտային խոնավացման գործակից, հիդրոթերմիկ գործակից, ջերմաս-տիճանային անոմալիա, երաշտ, բնական էկոհամակարգերի խոցելիություն:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • ՀՀ տարածքում կլիմայի գլոբալ փոփոխության ուսումնասիրություն-

ները; • Գլոբալ կլիմայի փոփոխության սցենարների մեկնաբանումը Հայաս-

տանի պայմաններում: • ՀՀ օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանների և մթնոլորտային տե-

ղումների շեղումը բազմամյա միջինից; • Կլիմայի գլոբալ փոփոխության հետևանքով վտանգավոր ջրաօդեր-

ևութաբանական երևույթների հաճախականության փոփոխությունը;





Տեղեկատվության աղբյուրներ. ա) հիմնական.

28

• Ամեն ինչ կլիմայի փոփոխության մասին: Կլիմայի փոփոխության տեղեկատվական թերթիկներ: ՅՈՒՆԵՊ ՄԱԿԿՓՇԿ:

• Рамочная конвнция ООН об изменении климата. Первые десять лет. Бонн, Германия, Секретарят Рамочной Конвенции ООН об изменении климата, 2004. 99с.





ժողովածու, Երևան, 1999, 273 էջ: • Խոյեցյան Ա. Վ., Մկրտչյան Ռ. Ս. Անապատացման պատճառահետև-

անքային կապերը և տարածաժամանակային գնահատման սկզ-բունքները Հայաստանի Հանրապետությունում: Երևան, 2006. 248 էջ (գլուխ 3.4.):

Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Որտե՞ղ են մշակվել Հայաստանի կլիմայի փոփոխության սցե-

նարները: 2. Որո՞նք են ռեգիոնալ կլիմայական սցենարների կազմման առանձ-

նահատկությունները: 3. Ինչպիսի՞ն է օդի ջերմաստիճանների շեղման ներտարեկան պատ-

կերը ՀՀ տարածքում: 4. Ինչպիսի՞ն է մթնոլորտային տեղումների շեղման ներտարեկան

պատկերը ՀՀ տարածքում: 5. Ինչպիսի՞ փոփոխություններ են նկատվում վտանգավոր

ջրօդերևութաբանական երևույթների հաճախականության մեջ:

29


Գլոբալ մասշտաբով կլիմայի փոփոխության հետևանքները:

Դասախոսության նպատակն է հանդիսանում ուսանողների ծանոթութ-յունը 21-րդ դարում կլիմայի փոփոխության գլոբալ մասշտաբների և նրա հետևանքները վկայող կոնկրետ նյութերին:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. գլոբալ ջերմաստիճանի բարձ-րացում, տաքացման արդյունքներ, բևեռային սառույցների հալք, համաշխար-հային օվկիանոսի մակարդակի բարձրացում, ռեգիոնալ կանխատեսումներ, սեզոնային կանխատեսումներ, մթնոլորտային տեղումների կանխատեսում-ներ, էքստրեմալ եղանակային երևույթներ, էքստրեմալ բնական երևույթներ, կլիմայի արագ փոփոխություն, անսպասելի կլիմայական փոփոխություններ, 20-րդ դարի կլիմա, 21-րդ դարի կլիմա, անբարենպաստ հետևանքներ, պոտեն-ցիալ օգուտներ:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Գլոբալ ջերմաստիճանի տաքացման կանխատեսումներ 2100 թ.-ի

համար; • Տաքացման հետևանքները. բևեռային սառույցների հալք, համաշ-

խարհային օվկիանոսի մակարդակի բարձրացում; • Ռեգիոնալ և սեզոնային կանխատեսումներ, մթնոլորտային

տեղումների կանխատեսումներ; • Էքստրեմալ եղանակային և բնական երևույթների հաճախականութ-

յուն և ինտենսիվություն; • Արագ և անսպասելի կլիմայի փոփոխություն; • Կլիմայի փոփոխությունը 20-րդ և 21-րդ դարերում; • Գլոբալ կլիմայի փոփոխության առավել անբարենպաստ հետևանք-

ները; • Կլիմայի փոփոխության պոտենցիալ օգուտները:




30





• Хромов С.П., Петросянц М.А. Метеорология и климатология. М.: Изд-во МГУ, 2001, 527 с.


Израэля. Л.: Гидрометеоиздат, 1987, 405 с. • Հայաստան: Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը: Հոդվածների

ժողովածու, Երևան, 1999, 273 էջ: • Խոյեցյան Ա. Վ., Մկրտչյան Ռ. Ս. Անապատացման

պատճառահետևանքային կապերը և տարածաժամանակային գնահատման սկզբունքները Հայաստանի Հանրապետությունում: Երևան, 2006. 248 էջ:

Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ինչպիսի՞ն են 2100 թ.-ի գլոբալ ջերմաստիճանի տաքացման կան-

խատեսումները: 2. Ի՞նչ հետևանքներ կունենա տաքացումը: 3. Ի՞նչ ճշտություն ունեն ռեգիոնալ և սեզոնային կանխատեսումները: 4. Ինչպիսի՞ն են մթնոլորտային տեղումների կանխատեսումները: 5. Ինչպես է ազդում կլիմայի փոփոխությունը էքստրեմալ եղանակային

և բնական երևույթների հաճախականության և ինտենսիվության վրա:

6. Ի՞նչ եք հասկանում արագ և անսպասելի կլիմայի փոփոխություն ասելով:

7. Ինչպե՞ս է փոփոխվում կլիման 20-րդ և 21-րդ դարերում: 8. Որո՞նք են գլոբալ կլիմայի փոփոխության առավել անբարենըպաստ

հետևանքները: 9. Կա՞ն արդյոք ապագայում կլիմայի փոփոխության պոտենցիալ

օգուտներ:

31


ՀՀ տարածքի կլիմայի փոփոխության հետևանքները:

Դասախոսության նպատակը. Ուսանողներին ծանոթացնել Հայաստա-նում կլիմայի փոփոխության հետևանքներին, մասնավորապես բնական կլիմայական գոտիների սահմանների, բիոտայի վիճակի, գետերի հոսքի ռեժիմի և Սևանա լճի ջրային հաշվեկշռի փոփոխություններին, ինչպես նաև հանրապետության գյուղատնտեսական ներուժի, բնակչության հիվանդա-ցության ցուցանիշների փոփոխություններին և այլն:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. Հայաստանի կլիմա, ջերմաս-տիճանի, մթնոլորտային տեղումների փոփոխություն, լանդշաֆտների անա-պատացում, ագրոկլիմայական ռեսուրսներ, ագրոկլիմայական շրջան, թեր-միկական ռեսուրսներ, գետերի ջրային ռեժիմ, ջրային ռեսուրսներ, Սևանա լճի էկոլոգիական վիճակ:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Ըստ ագրոկլիմայական շրջանների ջերմաստիճանի և տեղումների

փոփոխություն; • Բնական էկոհամակարգերի խոցելիության գնահատական; • Գետերի ջրային ռեժիմի հնարավոր փոփոխությունների գնահատա-

կան; • ՀՀ լանդշաֆտների անապատացման գնահատական; • Սևանա լճի և նրա ավազանի գետերի ջրային ռեսուրսների սպաս-

վելիք փոփոխություններ; • Կլիմայի կանխատեսվող փոփոխության ազդեցությունը տնտեսու-

թյան ագրարային սեկտորի և բնակչության առողջության վրա:

Դիդակտիկ-ցուցադրական նյութ. գլոբուս, կիսագնդերի ֆիզիկական քարտեզ, ՀՀ ֆիզիկական քարտեզ, հատուկ սլայդներ, դիագրամաներ, գրա-ֆիկներ, աղյուսակներ:



32






• Խոյեցյան Ա. Վ., Մկրտչյան Ռ. Ս. Անապատացման պատճառահետև-անքային կապերը և տարածաժամանակային գնահատման սկզ-բունքները Հայաստանի Հանրապետությունում: Երևան, 2006. 248 էջ:





Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ինչպե՞ս է փոփոխվում ջերմաստիճանը, ըստ ագրոկլիմայական

շրջանների: 2. Ինչպե՞ս են փոփոխվում Հայստանի լեռնային գոտու ջերմային

զոնաները: 3. Ի՞նչ սահմաններում են սպասվում մթնոլորտային տեղումների քա-

նակության փոփոխությունները: 4. Ինչո՞վ է արտահայտվում գետերի ջրային ռեժիմի հնարավոր փո-

փոխությունները: 5. Ինչո՞վ է արտահայտվում լանդշաֆտների անապատացումը: 6. Փոփոխվում են արդյո՞ք Սևանա լճի ջրային ռեսուրսները և նրա

ավազանի գետերի ջրային ռեժիմը: 7. Ինչպիսի՞ փոփոխություններ կկրի ՀՀ տնտեսության ագրարային

սեկտորը կլիմայի սպասվելիք փոփոխության դեպքում: 8. Կլիմայի փոփոխությամբ պայմանավորված ի՞նչ հետևանքներ են

կանխատեսվում բնակչության առողջական վիճակում:

33


Միջազգային պատասխան գործողություններ կլիմայի փոփոխությանը: Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի

Շրջանակային Կոնվենցիան: ԿՓՇԿ Կողմերի կենֆերանսը:

Դասախոսության նպատակը. Ուսանողներին ծանոթացնել կլիմայի փոփոխությանը վերաբերող միջազգային պատասխան գործողություններին և հիմնական համաձայնագրերին, որոնք ընդունվել են ՄԱԿ-ի կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի Շրջանակային Կոնվենցիայում և կողմերի մի շարք կոնֆերանսներում:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. Ստոկհոլմյան հռչակագիրը, կլիմայի վերաբերյալ առաջին համաշխարհային կոնֆերանս, Միջկառավա-րական կոնֆերանսներ, ԿՓՓՄԽ-ի և կողմերի կոնֆերանսի խնդիրներ, ԿՓՓՄԽ-ի առաջին գնահատող զեկույց, Միջկառավարական բանակցային կոմիտե, բանակցություններ Կոնվենցիայի վերաբերյալ, Կոնվենցիայի կողմեր, կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի Շրջանակային Կոնվենցիայի ընդունում:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Ստոկհոլմի հռչակագիրը (1972թ.); • Կլիմայի վերաբերյալ առաջին համաշխարհային կոնֆերանս

(1979թ.); • 1980-ականների վերջի և 1990-ականների սկզբի Միջկառավարական

կոնֆերանսներ; • ԿՓՓՄԽ-ի ստեղծումը 1988թ.-ին; • ԿՓՓՄԽ-ի խնդիրները; • ԿՓՓՄԽ-ի առաջին գնահատող զեկույցը կլիմայի փոփոխության

մասին; • Կլիմայի փոփոխության միջկառավարական բանակցային կոմիտեի

ստեղծումը (1990 թ.-ի դեկտեմբեր); • բանակցություններ Կոնվենցիայի վերաբերյալ. տարբեր երկրների

տեսակետները; • Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի Շրջանակային Կոնվենցիայի

ընդունումը (1992 թ., մայիսի 9, Ռիո-դե-Ժանեյրո);

Դիդակտիկ-ցուցադրական նյութ. գլոբուս, կիսագնդերի ֆիզիկական քարտեզ, ՀՀ ֆիզիկական քարտեզ, հատուկ սլայդներ, դիագրամաներ, գրաֆիկներ, աղյուսակներ:

34








• Խոյեցյան Ա. Վ., Մկրտչյան Ռ. Ս. Անապատացման պատճառահետև-անքային կապերը և տարածաժամանակային գնահատման սկզբունքները Հայաստանի Հանրապետությունում: Երևան, 2006. 248 էջ:

բ) լրացուցիչ. • Будыко М.И., Антропогенные изменения климата. Л.: Гидрометеоиз-



Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ե՞րբ է ընդունվել Ստոկհոլմի հռչակագիրը: 2. Ե՞րբ և որտե՞ղ է կայացել կլիմայի վերաբերյալ Առաջին Համաշխար-

հային կոնֆերանսը: 3. Ինչպիսի՞ն են 1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին

կայացած Միջկառավարական կոնֆերանսների արդյունքները: 4. Ե՞րբ է հիմնադրվել կլիմայի փոփոխությանն ուղղված Միջկառավա-

րական Փորձագետների Խումբը: 5. Որո՞նք են ԿՓՓՄԽ-ի խնդիրները: 6. Կարո՞ղ եք թվարկել կողմերի կոնֆերանսները:

35

7. Ե՞րբ է տեղի ունեցել կլիմայի փոփոխության մասին ԿՓՓՄԽ-ի առաջին գնահատող զեկույցը:

8. Ե՞րբ է ձևավորվել կլիմայի փոփոխության Շրջանակային Կոնվեն-ցիայի Միջկառավարական բանակցային կոմիտեն:

9. Երբ է ընդունվել կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի Շրջանա-կային Կոնվենցիան:

36


Կիոտոյի արձանագրությունը: Ազգային տեղեկատվության փոխանակումը և նրա դիտարկումը: Հարմարմարվողականություն կլիմայի փոփոխությամբ պայմա-

նավորված ազդեցությունների նկատմամբ:

Դասախոսության նպատակը. Ուսանողներին ծանոթացնել Կիոտոյի արձանագրության հիմնական բովանդակությանը, ազգային տեղեկատվու-թյան փոխանակման փորձին, ինչպես նաև կլիմայի փոփոխությամբ պայմա-նավորված ազդեցությունների նկատմաբ հարմարվողականության հիմնա-խնդիրներին:

Հիմնական հասկացություններ և բառեր. Կողմերի առաջին կոնֆերանս, կողմերի երրորդ կոնֆերանս, Կիոտոյի արձանագրություն, օրենսդրական փաստաթուղթ, արտանետումների սահմանափակում, արդյունավետության չափանիշներ, արտանետումների սահմանափակման մեխանիզմներ, մաքուր զարգացման մեխանիզմ (ՄԶՄ), համատեղ իրականացման նախագծեր (ՀԻՆ), քվոտաների առևտուր, արտանետումների մասին ազգային հաղորդումներ, նրանց էությունը և դիտարկման փուլերը, արտանետումների ազգային կադաստրներ, կլիմայի փոփոխության նախանշաններ, տաքացում, տարվա եղանակների տեղաշարժ, էքստրեմալ երևույթների հաճախականության աճ, հարմարվողականություն, հարմարվողական քաղաքականություն, հարմար-վողունակություն, զգայունություն, խոցելիություն:

Դասախոսական նյութի ներկայացման պլան. • Կիոտոյի արձանագրության անհրաժեշտությունը; • Կողմերի Առաջին Կոնֆերանսը (1995 թ) «Բեռլինի մանդատի շրջա-

նակներում»; • Կողմերի երրորդ կոնֆերանսը (1997 թ., դեկտեմբեր, Ճապոնիա) և

Կիոտոյի արձանագրության ընդունումը; • Կիոտոյի արձանագրության ընդունումը որպես արտանետումների

սահմանափակման օրենսդրական փաստաթուղթ; • Կիոտոյի արձանագրության արդյունավետության չափանիշները; • Արտանետումների սահմանափակման մեխանիզմները. մաքուր

զարգացման մեխանիզմ; համատեղ իրականացման նախագծեր, արտանետումների քվոտաների առևտուր;

• Արտանետումների վերաբերյալ ազգային հաղորդումներ և նրանց էությունը;

37

• Լրացուցիչ ինֆորմացիա զարգացած և անցումային տնտեսություն ունեցող երկրների մասին;

• Արտանետումների ազգային կադաստրների ներկայացման կարգը; • Զարգացած երկրների կլիմայի գլոբալ տաքացման դեմ պայքարի

մարտավարությունը; • Կլիմայի փոփոխության նախանշանները. տաքացում, տարվա եղա-

նակների տեղաշարժ, էքստրեմալ երևույթների հաճախականության աճ և այլն;

• Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ հարմարվողականության ան-հրաժեշտություն:

• ԿՓՓՄԽ-ի բնորոշումներ. հարմարվողականություն, հարմարվողա-կան քաղաքականություն, հարմարվողունակություն, ազդեցություն կլիմայի փոփոխության վրա, զգայունություն, խոցելիություն:

Դիդակտիկ-ցուցադրական նյութ. գլոբուս, կիսագնդերի ֆիզիկական քարտեզ, ՀՀ ֆիզիկական քարտեզ, հատուկ սլայդներ, դիագրամաներ, գրաֆիկներ, աղյուսակներ:








38

• Խոյեցյան Ա. Վ., Մկրտչյան Ռ. Ս. Անապատացման պատճառահետև-անքային կապերը և տարածաժամանակային գնահատման սկզ-բունքները Հայաստանի Հանրապետությունում: Երևան, 2006. 248 էջ:


Израэля. Л.: Гидрометеоиздат, 1987, 405 с. • Հայաստան: Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը: Հոդվածների

ժողովածու, Երևան, 1999, 273 էջ: • Будыко М.И., Антропогенные изменения климата. Л.: Гидрометеоиз-

дат, 1987, 405 с.

Ինքնաստուգման և նյութի կրկնության հարցեր. 1. Ինչո՞վ է բացատրվում Կիոտոյի արձանագրության անհրաժեշտու-

թյունը: 2. Ե՞րբ կայացավ Կողմերի Առաջին Կոնֆերանսը: 3. Ե՞րբ և որտե՞ղ է ընդունվել Կիոտոյի արձանագրությունը: 4. Ինչպիսի՞ն է Կիոտոյի արձանագրության կարգավիճակը: 5. Որո՞նք են Կիոտոյի արձանագրության արդյունավետության չա-

փանիշները: 6. Ինչպիսի՞ին են արտանետումների սահմանափակման մեխանիզմ-

ները: 7. Ինչու՞մ է կայանում զարգացած անցումային տնտեսությամբ եր-

կրների լրացուցիչ տեղեկատվությունը: 8. Ո՞րն է արտանետումների ազգային կադաստրերի ներկայացման

կարգը: 9. Ո՞րն է զարգացած երկրների կլիմայի գլոբալ տաքացման դեմ

պայքարի մարտավարությունը: 10. Որո՞նք են կլիմայի փոփոխության հիմնական նախանշանները: 11. Ինչո՞վ է բացատրվում կլիմայի փոփոխության նկատմամբ հարմար-

վողականության անհրաժեշտությունը: 12. Տեղեկացվա՞ծ եք ԿՓՓՄԽ-ի հետևյալ բնորոշումներին. Հարմարվո-

ղականություն, հարմարվողական քաղաքականություն, հարմարվո-ղունակություն, զգայունություն, խոցելիություն:

39

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐ

1. Доклад о компиляции и обобщении третьих национальных сообщений Сторон, включенных в Приложение I, документы FCCC/SBI/2003/7 и FCCC/SBI/2003/7/Add.l-4, Бонн, РКИК, 2003.

2. Доклад о данных национальных инвентаризаций парниковых газов Сторон Приложения I за период 1990-2001, документ FCCC/SBSTA/2003/14, Бонн, РКИК, 2003.

3. Ежегодные материалы по инвентаризации парниковых газов и национальные отчеты об инвентаризации, представленные Сторонами Приложения I в Секретариат РКИК.

4. Киотский Протокол к Рамочной конвенции ООН об изменении климата, опубликован Секретариатом РКИК при поддержке Информационного центра по конвенциям ЮНЕП, Бонн, 1999.

5. Компиляция и обобщение первоначальных национальных сообщений Сторон, не включенных в Приложение I, за 1999-2003 гг., документы FCCC/SBI/1999/11, FCCC/ SBI/2000/15, FCCC/SBI/2001/14 and Add.l, FCCC/SBI/2002/16, FCCC/SBI/2003/13.

6. Межправительственная группа экспертов по изменению климата (IPCC), Изменение климата, 2001: Обобщенный доклад, Cambridge University Press, Кембридж, 2001.

7. Национальные сообщения Сторон Приложения I и Сторон, не вошедших в Приложение I, представленные в Секретариат РКИК.

8. Отчет Глобального Экологического Фонда для 9-й Конференции Сторон РКИК FCCC/CP/2003/3.

9. Рамочная Конвенция ООН об изменении климата, издана Секретариатом РКИК при поддержке Информационного центра по конвенциям ЮНЕП, Женева, 1999.

10. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), Special Report on Emission Scenarios, Cambridge University Press, Cambridge, 2000.

11. International Energy Agency (IEA), C02 Emissions From Fuel Combustion, 1971-2001. Paris, 2003.

12. International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2000-2001. Paris, 2003.

13. International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2000-2001. Paris, 2003.

14. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Aid targeting the Rio Conventions 1998-2000, report of the OECD Development Assistance, DCD/DAC/STAT/(2002)7, Paris, 2002.

15. Первые десять лет, РКИК ООН, 2004 г.

40

ՀԱՎԵԼՎԱԾ

Աղյուսակ 1. Կլիմայական գործընթացի հիմնական տարեգրությունը

Տարի Անցկացված միջոցառումները

1979 Կլիմայի առաջին Համաշխարհային կոնֆերանս:

1988 Կլիմայի փոփոխության փորձագետների միջկառավարական խմբի (ԿՓՓՄԽ) ստեղծում:

1989 ԿՓՓՄԽ-ի առաջին գնահատող զեկույցը: Կլիմայի երկրորդ Համաշխարհային կոնֆերանս:

1990 ՄԱԿ-ի գլխավոր Ասամբլեան որոշում է կայացնում բանակցություններ սկսելու միջազգային կլիմայական կոնվենցիայի վերաբերյալ :

1991 Միջազգային բանակցային կոմիտեն ընդունում է կլիմայի փոփոխության Շրջանակային Կոնվենցիան (ԿՓՇԿ):

1992 Շրջակա միջավայրի և զարգացման վերաբերյալ ՄԱԿ-ի կոնֆերանս: ԿՓՇԿ-ի բացումը ստորագրման համար:

1994 ԿՓՇԿ-ն մտնում է ուժի մեջ:

1995 Կողմերի Կոնֆերանս (ԿԿ – 1, Բեռլին),”Բեռլինյան մանդատ”: ԿՓՓԽ-ի երկրորդ գնահատող զեկույցը:

1996 ԿԿ – 2 (Ժնև) 1997 ԿԿ – 3 (Կիոտո), Կիոտոյի արձանագրության ընդունումը: 1998 ԿԿ – 4 (Բուենոս - Այրես), “Բուենոս - Այրեսյան գործողությունների պլան” 1999 ԿԿ – 5 (Բոնն)

2000 ԿԿ – 6 (Հաագա), Կիոտոյի արձանագրության պայմանների և օրենքների իրականացման վերաբերյալ բանակցություններ:

2001

ԿԿ – 6.5 (Բեռլին), Կիոտոյի արձանագրության պայմանների և օրենքների վերաբերյալ քաղաքական համաձայնություն: ԿԿ – 7 (Մարաքեշ), Կիոտոյի արձանագրության տեխնիկական տարրերի համաձայնեցման ավարտ, “Մարաքեշյան համաձայնություններ”: ԿՓՓԽ-ի երրորդ գնահատող զեկույցը:

2002 Կայուն զարգացման Համաշխարհային գագաթաժողովը: ԿԿ – 8 (Դելի), Դելիի հայտարարագիրը:

2003 կլիմայի վերաբերյալ Համաշխարհային կոնֆերանսը Մոսկվայում: ԿԿ – 9 (Միլան)

2004 ԿԿ – 10 (Բուենոս - Այրես)

Աղյուսակ 2. Հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշները և ջերմոցային գազերի արտանետումները, 2001 թ.

մեկ շն

չի հաշվ

ով ՀՆԱ

(հազ.

$PP

P '0

00s)

մեկ շն

չի հաշվ

ով

առա

ջնային

էներ

գիայի

օգ

տագո

րծում

(տ.)

մեկ շն

չի հաշվ

ով

ածխ

աթթ

ու գազի

արտ

անե

տումն

եր (տ

.)

ածխ

աթթ

ու գազի

արտ

անե

տումն

երի

հարա

բերա

կցությունը

ՀՆ

Ա- ի

նկա

տմա

մբ

1990

– 2

000 թթ

.-ին

բնակչության մի

ջին

աճ

(%/տ

արի

)

1990

– 2

000 թթ

.-ին

ՀՆԱ

միջ

ին ա

ճ (%

/տարի

)

Ամբողջ աշխարհը 6.9 1.7 3.9 0.56 1.4 3.1 Աֆրկա 2.1 0.6 0.42 2.5 2.3 Ասիա 3.2 0.7 1.6 0.51 1.5 7.0 Լատինական Ամերիկա

6.2 1.1 2.0 0.32 1.6 3.1

Մերձավոր Արևելք 6.0 2.3 6.2 1.04 2.4 3.5 Եվրոպական երկրներ` ՏԶՀԿ-ի կազմ մտնող

18.7 3.4 7.6 0.41 0.5 2.2

Հյուսիսային Ամերկայի երկրներ` ՏԶՀԿ -ի կազմ մտնող

25.5 6.4 15.8 0.62 1.2 3.2

Եվրոպական երկրներ` ՏԶՀԿ -ի կազմ չմտնող, նախկին ՍՍՀՄ-ի երկրներ

5.3 3.0 7.2 1.36 0.0 -4.0

Կոնվենցիայի I հավելվածի կողմեր

20.0 4.7 11.1 0.56 0.4 2.0

Կոնվենցիայի II հավելվածի կողմեր

25.9 5.5 12.8 0.50 0.6 2.5

Եվրոպական միություն

22.2 3.9 8.5 0.38 0.3 2.1

Անցումային տնտեսությամբ երկրներ

6.9 3.4 8.3 1.20 -0.2 -2.6

Կոնվենցիայի I Հավելված չմտած երկրներ

3.6 0.9 1.9 0.52 1.7 5.0

42

Աղյուսակ 3. Կիոտոյի արձանագրությամբ քանակական պարտավորություններ

Կողմ

Պարտավորությունը ըստ Կիոտոյի արձանա-

գրության (ջերմոցային գազերի արտանետումների բազային տարուց` %-ով)

Պարտավորությունը Եվրոխորհրդի շրջանակ-

ներում (ջերմոցային գազերի արտանետումների բազային տարուց` %-ով)

Ավստրալիա +8 - Ավստրիա -8 - 13 Բելգիա -8 - 7.5 Բուլղարիա * -8 - Կանադա -6 - Խորվաթիա * -5 - Չեխիա * -8 - Դանիա -8 - 21 Էստոնիա * -8 - Եվրախորհուրդ -8 - Ֆինլանդիա -8 0 Ֆրանսիա -8 0 Գերմանիա -8 - 21 Հունաստան -8 + 25 Հունգարիա * -6 - Իսլանդիա +10 - Իռլանդիա -8 + 13 Իտալիա -8 - 6.5 Ճապոնիա -6 - Լատվիա * -8 - Լիխտենշտեյն -8 - Լիտվա * -8 - Լյուկսեմբուրգ -8 - 28 Մոնակո -8 - Հոլանդիա -8 - 6 Նոր Զելանդիա 0 - Նորվեգիա +1 - Польша * -6 - Պորտուգալիա -8 + 27 Ռումինիա -8 - Ռուսաստանի Ֆեդերացիա *

0 -

Սլովակիա * -8 - Սլովենիա * -8 - Իսպանիա * -8 + 15

43

Շվեցիա -8 + 4 Շվեյցարիա -8 - Ուկրաինա * 0 - Մեծ Բրիտանիա -8 - 12.5 ԱՄՆ -7 - * - շուկայական տնտեսությանը անցում կատարող երկրներ Աղյուսակ 4. 1999 – 2002 թթ. զարգացող երկրներ ուղղակի զանգվածային հոսք ունեցող արտասահմանյան ներդրումներ (ԱՄՆ մլրդ. դոլլ.):

Երկրներ 1999 2000 2001 2002

Արևելյան ասիաի և խա-ղաղօվկիանոսյան տա-րածաշրջանի երկրներ

49 44 49 57

Եվրոպա և կենտրոնա-կան ասիա

28 29 30 29

Լատինական ամերիկա և Կարիբյան ծովի տա-րածաշրջան

88 76 69 42

Մերձավոր Արևելք և Հյուսիսային Աֆրիկա

3 3 6 3

Հարավային Ասիա 3 3 4 Աֆրիկա, Սահարայի շրջաններ

8 6 14 7

Ընդամենը 179 161 172 143

44

Աղյուսակ 5.ԿՓՓՄԽ-ի գլոբալ տաքացման գործակիցների արժեքները:

Ջերմոցային գազ

Քիմիական բանաձևը

ՏՊԳ ԿՓՓՄԽ

1995

Ջերմոցային գազ

Քիմիական բանաձևը

ՏՊԳ ԿՓՓՄԽ

1995 Ածխաթթու գազ

CO2 1 HFC-227 ea C3HF7 2.900

Մեթան CH4 21 HFC-236 fa C3H2F6 6.300 Ազոտի ենթօքսիդ

N2O 310 HFC-245 ca C3H3F5 560

Հիդրոֆտոր-ածխածիններ

(HFCs) Պերֆտորած-խածիններ

(PFCs)

HFC-23 CHF3 11.700 Պերֆտոր-մեթան

CF4 6.500

HFC-32 CH2F2 650 Պերֆտոր-էթան

C2F6 9.200

HFC-41 CH3F 150 Պերֆտոր-պրոպան

C3F8 7.000

HFC-43-10 mee

C5H2F10 1.300 Պերֆտոր-բութան

C4F10 7.000

HFC-125 C2HF5 2.800 Պերֆտոր-ցիկլոբութան

c-C4F8 8.700

HFC-134 C2H2F4

(CHF2CHF2) 1.000

Պերֆտոր-պենտան

C5F12 7.500

HFC-134 a C2H2F4

(CH2FCF3) 1.300

Պերֆտոր-հեքսան

C6F14 7.400

HFC-152 a C2H4F2

(CH3CHF2) 140

Ծծմբի հե-քսաֆտորիդ

Cf6 23.900

HFC-143 C2H3F3

(CHF2CH2F) 300

HFC-143 a C2H3F3

(CF3CH3) 3.800

* Գլոբալ տաքացման պոտենցիալի գործակիցների (ՏՊԳ) արժեքները հիմնված են 100-ամյա ժամանակային կտրվածքի գազերի ջերմոցային էֆեկտի վրա:

Documents

Methodology final VardanA5+ Textbook.pdfԿլիման և կյանքը: Կլիման և մարդը: Կլիման որպես բնական ռեսուրս: Կլիմայի փոփոխության