A kdeniz ve A kden iz D nyas-2 (Fernand Braudel, 1 9 94) Tarih zerine Y azlar (Fernand Braudel, 1992) A kdeniz ve A kden iz D nyas-1 (Fernand Braudel, 1993) M addi U ygarhk-D nyanm Z am an (Fernand Braudel, 20 0 4 )

Maddi U ygarhk-G ndelik H ayatn Y aplar (Fernand Braudel, 2 0 04) Maddi U ygarlk-M badele O yunlar (Fernand Braudel, 2 0 0 4 ) K elim eler ve eyler (M ichel Fou cau lt, 1994, 2001, 2 0 0 6 ) U ygarlk, K apitalizm ve K ap italistler (Lucien Febvre, 1 9 95) Rnesans insan (Lucien Febvre, 1995) XVI.-XVIII. Y zyllarda Osmanl im paratorlu u (Robert M antran, 1995) U ygarlklarn G ram eri (Fernand Braudel, 1996, 2 0 0 1 , 2 0 0 6 ) O rtaan Gnbatm (Johan Huizinga, 1997) 1492 (Jacques Attali, 1999) Dsel O rtaa (Jurais Baltrusaitis, 2001) Hapishanenin Douu (M ichel Foucault, 1992, 200 0 , 2 0 0 6 ) Romans K arnaval (Em m anuel Le Roy Lodurie, 2 0 0 2 ) D eliliin T arihi (M ichel Foucault, 1992, 1995, 2 0 0 0 , 2 0 0 6 ) Hz. M uham m ed ve C harlem agn e (Henri Pirenne, 2 0 0 6 )

mge

Datm

AnkaraKonur Sokak No: 43/A Kzlay Tel: (3 1 2 ) 4 1 7 50 9 5 -9 6 / 4 1 8 2 8 65 Faks: (3 1 2 ) 4 2 5 65 32 E-Posta: dagitim @im ge.com .tr

stanbulMhrdar Cad. No: 8 0 Kadky Tel: (2 1 6 ) 348 6 0 58 Faks: (2 1 6 ) 4 1 8 26 10 E-Posta: kadikoy@im ge.com .tr

mge Kitabevi Yaynlan Genel Yayn Ynetmeni ebnem iler T abak ISBN 9 7 5 -5 3 3 -0 4 0 -2 zgn AdRaison et deraison. H istoire d e la f o li e l'ge classiqu et 1961

Editions Gallimard, 1972 mge Kitabevi Yaynlar, 1992 T m haklan sakldr. Yaync izni olmadan, ksmen de olsa fotokopi, film vb. elektronik ve mekanik yntem lerle oaltlamaz. 1. Bask: 1992 2. Bask: 1995 3. Bask: Kasm 2000 4. Bask: Ekim 2006 Kapak M urat zk oy u n cu Bask ve Cilt Pelin Ofset T ipo M atb aaclk San. ve Tic. Ltd. ti. M ithatpaa C ad. No: 62/4 K zlay-A n kara Tel: (312) 418 70 93-94 Fa ks: 4 1 8 10 46 www. pelinofset. com. t r.

mge

Kitabevi

Yaynclk Paz. San. ve Tic. Ltd. ti. Konur Sok. N o: 3 Kzlay 0 6 6 5 0 Ankara Tel: (3 1 2 ) 4 1 9 4 6 10-11 Faks: (3 1 2 ) 4 2 5 29 8 7 Internet: www.im ge.com .tr E-Posta: im ge@im ge.com .tr

indekiler

Sunu.................................................................................................... 7 n s z .................................................................................................17 BRNC BLM Birinci Ayrm Slultifera N avis ..................................................................... 23 kinci Ayrm Byk Kapatm a........................................................................ 85 nc Ayrm Islah Dnyas.......................................................................... 135 Drdnc Ayrm Delilik D eneyleri................................................................... 179 Beinci Ayrm Meczuplar................................................................................ 213 KNC BLM G iri.................................................................................................. 253

Birinci Ayrm Deli Trler Bahesinde........................................................269 kinci Ayrm Hezeyann A knl.............................................................313 nc Ayrm Deliliin ehreleri................................................................ 373 Drdnc Ayrm Hekimler ve Hastalar............................................................435 NC BLM Giri.............................................................. ...................................497 Birinci Ayrm Byk K orku .......................................................................... 511 ' kinci^Ayrm Yeni Paylam ......................................................................... 549 nc Ayrm zgrln yi Kullanmna D air...................................601 Drdnc Ayrm Tmarhanenin D ouu........................................................659 Beinci Ayrm Antropolojik D ng.............................................................725 E k ler.................................................................................................761 Kaynaka........................................................................................ 789

Sunu

I. BLM Toplumlar kapsadklar, benimsedikleri ile dladklarnn ztl iinde okumak mmkndr. Yani evet dedikleri ka dar, hayr dediklerinin de dorultusunda. Her toplum ken dini belli kodlara gre ifreler; bu kodlarn o toplumun kendini alglamas iindeki anlam ve yerlerini ortaya kartmadan, ilgilenilen toplumun ifresini zmek mm kn deildir. Tarihilik, zellikle de toplumsal tarihilik, bir bakma bu ifreleri zebildii lde baarl olacak, alanna ege men hale gelecektir. Ancak burada byk, hem de ok b yk bir tehlike bulunmaktadr. nsanlarn neredeyse tama m, herhangi bir kavramn bugnk anlam (anlamlarn dan biri) ve ieriinin (ierdiklerinden birinin) dn de ay n olduunu dnmektedir. O zaman gemii ve baka toplumlar anlamak bir ifre zm ek deil de, okuma faali yetinden ibaret, basit bir i olacaktr. Oysa bu kavray

kendi kendini daha batan sakatlamaktadr, nk kav ramlar bir kerede ebediyete kadar geerli olmak zere ve rilmi ieriklere sahiplerse, deimeyi alglamak olanaksz olurdu. Ama deime vardr ve bunu fark etmemek mm kn deildir. O halde kavramlarn srekli yorulan, her toplumsal rgtlenme tarafndan (ve bunun eitli kat manlar, alt katmanlar tarafndan da) kendi ideolojisinin ihtiyalar dorultusunda yeniden tanmlanan ieriklere sa hip olduklarn kabul etmek uygun olacaktr. Ve toplumsal yaplarn kavramlarla bu srekli mcadelelerinin anahtar n da, kendinden ve kendinden olmayan saydklarm ifre leme ihtiyacnda ve biiminde grmek gerekir. O zaman bir toplumun kavramlarnn ifresini onun kendine bitii olumlamadan itibaren zmeye balamak gerekir (tabii tersine bir okuma tercih edenler iin de olumsuzlamadan itibaren). Toplumlar nce kendilerini seyrettikleri aynada grmek gerekir. Aynann gerei deil de hayali gsterdii dorudur, ama tpk bireyler gibi top lumlar da ncelikle hayallerinden itibaren anlalabilir du rumdadrlar. Deliliin Tarihi gibi hi allmam bir konu, Foucault gibi bir ustann elinde bir toplum a rkeolojisi ve giderek anatom isi haline gelmektedir. Daha doru bir ifadeyle, a r k eolo jik anatom i. Foucault ayn kavramsallatrma btn nn iinde iki ey birden yapmaktadr. Bir yandan orta adan itibaren Bat toplumlarmm M deli"yi hangi "delilik" tanmnn iine yerletirdiklerini aratrmakta; ikinci ola rak da, bu "kendine gre tanmlanm delilii" nasl dla dklarn veya kabullendiklerini incelemektedir. Bu iki bo yutlu anlama faaliyeti, bir toplumun imgesini, benimsedik leri kadar dladklarnn da dorultusunda oluturduunu ortaya kartmaktadr. Ve nemli vurgu, her an "bilimi" ve "bilgisi" toplumsal imgelemeden nasibini alarak, "sy lem "ini bu dorultuda oluturmaktadr.

Bu kitabn zor, hem de ok zor olduunu batan sy lemeliyim. Zorluun birinci nedeni, Foucault'nun ok zen gin ve ar yorulmu bir dil kullanmasdr; buna bal olan ikinci neden, Foucault kendine zg bir Franszca ge litirmitir ve birok kelime ve kavram genel kabullerinin dnda veya bunlar aan bir ekilde, zel yklemler iinde kullanmaktadr. Ama bu kitab asl zor hale getiren, Bat kltrnn felsefeye dayal olmasna karlk, bizde "felse fe yapma"nn olumsuz bir deer kazanacak kadar km senmi olmasdr. Bu durumun doal sonucu olarak, Bat dillerinin ok sayda "saf felsefi" terim retmi olmalarna karlk, Trkenin bunlar gndeliin terimleriyle karla mak zorunda kalmasdr. Gndeliin terimleri, gndelik alveriin paralar gibidirler; anrlar ve giderek en dar anlamlarna skp kalrlar. Bunun yan sra, felsefenin harclem terimlerle "yaplmak" zorunda kalmas, herkesin bunlar gayretsiz anlayabilecei yanlgsn yaratmaktadr. Oysa anlama genelde sz konusu olmamakta, felsefenin baka lemlerdeki yorulmuluklar lkemizde onunla il gisi olmayan gndelik alglamalarn dar kapsamna indir genmektedir. Trkenin bir felsefe dili olarak en basit kav ramlar bile karlamas ok gken, Foucault'nun kitabn daki "yakas almadk" terim leri karlamas neredeyse olanakszdr. Dilsel ve kavramsal sorunlarn yan sra, bizim tarihe bakmz da bu kitab Trk okuyucusu iin zorlatrmak tadr. Gemii sadece (veya hemen hemen) bir zaferler sil silesi olarak alglayan bir toplumun ocuklarnn, deliliin ve onun alglannn, kabulnn veya dlannm bir top lumun kurucu unsurlar arasnda yer aldn kavramalar ok g olacaktr. Deliliin Tarihi gibi bir kitab evirmenin "delice" bir i olduunu biliyorum -d elilik demiyorum, nk deli ta nm gerei, deli olduunu bilem ez-, ama bu iin yaplmas

gerektiini de biliyorum. Bu kitap 1961'de ilk kez yayn landndan beri baz T rk aydnlarnn dikkatini ekmi ve evrilmesi konusunda defalarca giriimde bulunulmu tur. Bunlardan en uzaa gidebileni, 1982'de Tan yaynlar arasnda D eliliin T arihin e G iri (ev. Enis Batur, Nasuh Barn) adyla kandr. D eliliin T arih i1 ynelik eviri gi ne riimleri tarihinin bu en kapsaml ve su yzne km tek rnei, zgn kitabn ilk yirmi sahifesine tekabl et mektedir. Kitabn btnnn 583 sahife olduu ve bu e virinin daha birinci blm nn birinci ayrm (birinci b lmde -grlecei zere be ayrm bulunmaktadr) sona ermeden kesildii gz nne alnacak olursa, bunun bir havlu atma m, yoksa "deliliin gerei yok" karar m oldu unun takdirini okuyucuya brakyorum. Bu kitab, Trkede, teknik nedenlerden tr cilt olarak yaynlyoruz. "Teknik nedenler"in ne olduunu da sylemeliyim. Bir kere bu kitabn Trkesi yaklak 800 sahife olacak, yani "tula gibi bir kitap", insanlar korkut mak istemedik. kincisi, lkemizdeki bask ve ciltleme tek nikleri dnya dzeyindedir, fakat gene de geri teknolojiyle allyor. Burada belirleyici olan kitap satn alan kiiler (asl belirleyici olanlar hi kitap almayanlar, talebin dk kalmasna ve birim maliyetinin ok yksek olmasna neden oluyorlar; fakat bu pasif sululardan burada sz etmek is temiyorum). "Kitaplar ok pahal" gibi anlamsz ve gerek d bir slogan yaynclar maliyetleri dk tutma kayg syla, geri teknolojiye ve kalitesizlie itiyor. Uzun szn ksas, 3. hamur kda baslacak olan 800 sahifelik bir ki tap ok hantal olur, stelik srt da byk bir olaslkla atar. Oysa bu kitap 1. hamura baslabilseydi ve srtna diki atlabilseydi, kapak iin daha kaln bristol kullanlsayd, tek cilt halinde kabilirdi. Ama "piyasa" bylesine talepler yaratmaya hazr deil. Bu szler, kitabn ilk basm iin ya zlmlard. Bu ikinci basmda, cildi bir araya topluyo ruz, bakalm nasl bir sonu verecek.

Foucault'yu okurken alnacak birok dersin yan sra, zmek ile zmlemek arasndaki kavramsal ve anlamsal paylam bile salamakta skntya den bir dilin sorunla r zerinde dnlecei umudunu muhafaza ediyorum.

II. BLM Foucault, ikinci blmde, bizi deliliin fantastik dnyasn da dolatrmaktadr. Ancak bu dnyann kendinde fantas tik olup olmadn, hezeyann gerek niteliinin ne oldu unu bilebilm enin yegne yolu deli olmaktr. Oysa deli bize asla kendi hakkmdaki yarglarndan itibaren deil de, onun deli olduuna karar veren, onu yle konumlandran genel toplumsal harita zerinde igal ettii yer itibariyle yansyabilmektedir. O halde Foucault ile birlikte yapaca mz bu yolculuk felsefe, zihniyetler ve tp alanlarnda deli lie ilikin olarak ina edilen fantazyaya doru olacaktr. stat, delilik leminin XVII. ve XVIII. yzyllarda ne denli fantastik bir kavray iinde alglandn sergilerken, tamamen o dnemin kaynaklarn kullanmakta ve bu eser lerden yansyan adal, adal olduu kadar da bizimkine uzak ve balantlar farkl bir dili tm arlyla aktarmak tadr. Kitabn bu blmn okuyan kii, baka bir dnya, baka bir kavram erevesi ve baka bir dille kar karya olduunu derinlemesine hissetmektedir. Bu da felsefe ve bilginin nitelii zerinde dnme frsatlar yaratmaktadr. Bilimin ve insan dncesinin kesintisiz ve bayrak yarn da olduu gibi bir aamadan dierine ilerlediine inanan doktrinler, bu okumadan yaralanm olarak kacaklardr. Sz okumaya gelince, bunun trev bir faaliyet olduu nun kesin bir ekilde konulmas gerekmektedir. Okuyucu yazarn erevesini zaman zaman ayor olsa da, onun kas

tettiklerini bazen skalasa veya bunlarn dna ksa da, as lnda ana eilim olarak onun dayatt dorultunun iinde kalmaktadr. Ancak, haberleme mutlaka iki tarafn da an layaca bir kanal zerinden yaplabilecei iin, yasann bu ereve belirleyicilii okumann zn oluturan hkm koymaktadr: eer okuyucu yazarn diline ulaamyorsa, eserin dilini bilse bile elindeki kitabn ieriine tam olarak ulaamayacaktr. Foucault, okuyucunun da emek sarf etmesini isteyen talepi bir yazardr. Bilgiyi ve dnme malzeme ve frsat larn inenmi lokmalar olarak deil de; zahmetlerden, byk anlama abalarndan sonra elde edilen dller ola rak sunmaktadr. Bu dllere ulaabilmenin tek yolu ise, Foucault'yla birlikte gayret sarf etmek, hem de ok sarf et mektir. lkemizde felsefe dilinin olumad sklkla sylen mektedir. Bu doruya eklenmesi gereken ve gene dile ili kin olan baka dorular da bulunmaktadr. Cumhuriyetten bu yana anlamsz ve hatta zararl boyutlara ulaan dil kav galar ne yazk ki Trkeyi dncelerin ifadesi konusunda olduka olanaksz ve yetersiz bir konuma getirmitir. Bu nun yan sra kitlesel eitimin, nitelii tamamen ihmal ederek nicelii birinci ve tek ama haline getirmi olmas ve hemen btn eitim sisteminin bu anlay dorultusun da yaplanmas, ou insanmzn anlama yeteneklerinin gdk kalmasna yol amtr. Bunlarn tesinde ve daha da vurgulu olarak, hem en her disiplin gndelik dilden ge reinden ok koparak, kendi adasall iinde, kendi dilini (ou zaman Bat'dan dn alarak) oluturmutur. Fel ket hibir zaman tek bana gelmedii iin, eski dille tam bir kopukluk yaratlm olduundan, Amerika her seferin de yeniden kefedilmektedir. Bylece Foucault'nun zaten ar olan dili, bizim ulusalclmzn ocukluk hastal yznden daha da ar hale gelmektedir.

Klasik an deli kiisine ve delilik olgusuna yakla m, onun hem kendi hakkndaki kavraynn, hem de ken dine ilikin topyasnn ipularn vermektedir. Her ag kendini topyas iinde arndrr, saflatrr, idealize eder, zaten bir a a olarak alglamamza izin veren nokta da onun kendi hakkndaki hayalinden itibaren ortaya k maktadr. Delinin bu arnma ayin ve oyunundaki yer ve rol Klasik an rengini yakalamak isteyenlere tarifsiz olanaklar salayacak niteliktedir. Tarihi olan bitenlerin sicili olmaktan kartan zihni yetlerin derin kkenini aratran, arkeolojilerini yapan F o ucault'nun hl artyor olmas artcdr.

III. BLM Delilim Tarihi nc blmle tamamlanyor. Buradaki "tamamlanma" ifadesi, vurguyu Foucault'nun dev eserinin Trkede yaynlanma iinin bitirilmesi zerine vurmakta dr. Genel anlam iinde ise, deliliin tarihi tamamlanm yor, tamamlanma benzemiyor, tpk birok "yerel" tarih gibi. nk toplum (lar) var olduu srece toplumdlar da mutlaka olacaktr ve bunlara eitli ad ve sfatlar takla caktr; bunlar, kendilerinin sem edikleri eitli toplumsal kompartmanlara yerletirilecek, tasnif edileceklerdir. Deli de bu "toplumd" ehrelerden biridir ve tarihi zorunlu olarak srecektir. Srecektir, nk toplumun buna ihti yac vardr. nsanlarn rahatlamas, kuram larn varlklarn kantlamas iin deli zorunlu bir kiidir. Foucault bu nc blmde delinin "hasta" stats ne terfi etmesini incelemektedir. Bizim amz da deliyi bu stat iinde tanmaktadr ve bu terfinin insani adan bir devrim oluturduu sylenmektedir. Oysa stadn irdele meleri yakndan izlendiinde, delinin hasta olarak kabu

lnden daha nemli olann, onun nasl bir hasta olarak ka bul edildiidir. Yani deliyi kuatan bu yeni kabul, bu yeni kavramsal ve etik ereve, hangi ahlki, tbbi, toplumsal vb. ngerekelere ve nbelirlenmiliklere dayandrlmtr? Baka bir syleme tarz iinde, deliyi birlikte kapatld dier toplumdlardan soyutlayarak, tmarhaneye tek bana kapatan ve bu balamda toplumun kapatlacak ye gne unsuru olarak artk onu gren zihin hali, hangi top lumsallklarn iinde dokunmutur? te bu nc b lmde Foucault'nun esas olarak tartt konular bunlar dr? "Tmarhanenin Tarihi" olarak da adlandrlabilecek ni telikte olan bu sonuncu blmde, delilerin kapatldklar (hapsedildikleri deil, nk bu kapatma bir mahkmiyet kararnn sonucu bile deildir; daha dorusu, mahkmiyet belli kiiler ve belli pein hkmler tarafndan, nceden verilmi bir kararn dorultusunda olmaktadr), hem de artk tek balarna kapatldklar bu kurum, bir anti-toplum manzaras sunmaktadr (ayn zamanda tm bask unsurla ryla birlikte), nk Aydnlanma insan kendini "akl"n ilevinde simgeletirmekte ve kendi hayalini, idealini bu sim genin dorultusunda kurmaktadr. O halde toplum akldan, cisim lem i akldan baka bir ey deildir. Akl bozukluu ise, tanm gerei toplumun zdd, onun varlkolmayan tersidir; yani akl ve dolaysyla toplumu tehdit eden unsurdur; o halde kapatlmas, ama bunun da hasta stats verilerek yaplmas gerekir. nk hasta stats vermek, delinin slah olabilir bir ters varlk olduu anlam na gelmektedir. Tedavi, deliyi topluma geri vermek iin vardr. Ama bu modelde akl asla tanmlanmamaktadr. Veya daha dorusu, akl kendini ancak deliliin zddnda, delili in zdd olarak tanmlayabilmektedir. yleyse delilik top-

lum dzeninin varl iin gereklidir, nk bu dzen ken dine ancak negatifinin aynasnda kim lik verebilmektedir. Deliliin T arihi'nin kuru, donuk, duygusuz, duyarsz bir tarih kitab olmaktan; kavramlar zerinde bir ip cam baznn maharetiyle dolaan bir filozofun eseri olmaktan ok, bir itiraz l olarak okunm asn diliyorum. M ehmet Ali Klbay Eyll 1992 - Ocak 1993

nsz

Daha imdiden yal hale gelen bu kitaba bir nsz yazma lym. Bundan hi holanmadm itiraf ediyorum. nk bu bouna bir gayret olacaktr: bu kitap her ne idiyse onu dorulamay ve onu bugn cereyan edenlerin iine olabil diince dahil etmeyi istemekten vazgemeyeceim. Mm kn olsun veya olmasn, becerikli bir i olsun veya olmasn bu drst bir hareket olmayacaktr. zellikle de bir kitaba, onu yazann koymu olduu ekinceye nazaran uygun dmeyecektir. Bir kitabn, kk ele gelir bir nesnenin ortaya kmas, m inik bir olaydr. Kitap olutuu andan itibaren, sonsuz bir tekrar oyununun iine girmektedir; ikizleri, evresinde ve evresinin ok uzaklarnda kayna maya balamaktadrlar; her okum a ona bir an iin ele gelir ve emsalsiz bir beden vermektedir; onun yerine ikme edi len, hemen hemen tmn ierdii kabul edilen ve sonun da snam onlarda bulduu paralan dolama girmek tedirler; yaplan yorumlar onu blmekte, sonunda kendi olarak ortaya kmak, sylemeyi reddettiklerini itiraf et

mek, grltl bir ekilde yle gzkt eyden kurtul mak zorunda kald baka sylemler kartmaktadr. Ba ka bir zaman ve baka bir meknda yaplan yeniden basm, gene bu ikiye blnmelerden biridir: ne tam bir tuzak, ne de tam bir kimlik. Kitap yazar iin btn bu hayaletlerin kprdamalarna yasa getirmek, onlara bir biimde hkmetmek, onlar bir kimlikle tka basa doldurmak, onlara hepsine birden belli bir sabit deer verecek olan bir damga vurmak byk bir cazibe oluturm aktadr. "Ben yazarm: yzme veya profilime baknz; benim admla tedavle kacak olan b tn bu ikiz ehreler ite buna benzemelidirler; ondan Uzak laanlar be para etmeyeceklerdir; ve dierlerinin deerini benzeme derecelerine bakarak takdir edebilirsiniz. Ben adm, yasaym, ruhum, srrm , btn bu kopyalarn terazisiyim." Yazarn krallnn yerleik hale gelmeye balad birinci perde, tiranlm iln olan nsz ite byle yazlr: benim amacm sizin alacanz ders olmaldr; okumalar nz, eletirilerinizi, yapmak istediime, yani eer iyice an layacak olursanz tevazuuma uydurmak zorundasnz: giri imimin snrlarndan sz ettiimde, sizin zgrlnz snrlandrmay kastediyorum ve eer stlendiim ie yet mediimi iln ediyorsam, bunu benim kitabma bir baka snn hayaletini, ona ok yakn olan, ama olduundan daha gzel baka bir kitab karlk olarak kartmamanz iin yapyorum. Sylediim eylerin kralym ve onlarn ze rinde yce bir hkmranla sahibim: bu benim amacmn ve sylediim eylere verm ek istediim anlamn hkm ranldr. Bir kitabn hi deilse onu yazm olan asndan, meydana geldii cmlelerden baka bir ey olmamasn is terdim; kendi kendinin bir ilk hayaleti olan ve ileride on dan hareketle oluabilecek dier tm hayaletlere kendi ya sasn dayatmak isteyen bir nszle ikiye blnmesini is

temezdim. Birok dierinin arasnda adeta fark edilmeyen bu nese-olaym, onu retmeyi becermi olan kiinin onun efendisi olduunu iddia etmesine, sylemek istediini da yatmasna, ne de onun ne olmas gerektiini sylemesine olanak olmakszn iktibas edilmesini, paralara blnm esi ni, kendini tekrarlamasn, kendine benzemesini, ikizlerini belirlemesini, sonunda da yok olmasn isterdim. Ksacas bir kitabn pedagoji ile eletirinin onu oraya indirgemeyi iyi becerdikleri u metin statsn kendi kendine vermesi ni istemezdim; bunun yerine kendini bir sylem olarak sun ma patavatszln gstermesini isterdim: ayn anda hem arpm a ve silah, hem strateji ve ok, hem mcadele ve yar veya yaralama, hem konjonktr ve kalnt, hem de dzensiz karlama ve tekrarlanabilir sahne. te bu nedenden tr, yeniden baslan bu kitaba ye ni bir nsz yazma talebine, ancak tek bir karlk verebil dim: yleyse eskisini kaldralm. Drstlk byle olmal dr. Ne bu yal kitab hakl kartmaya, ne de onu bug nn iine dahil etmeye uraalm; ait olduu ve onun ger ek yasasn meydana getiren olaylar dizisi sona ermenin uzandadr. Yenilie gelince, bunu onun iinde gizli bir hazine, ilk bakta fark edilemeyen bir zenginlik olarak kefetmeye almayalm: yenilik yalnzca onun hakknda sylenilenler ve iine yuvarland olaylardan ibarettir. - Ama bir nsz yazdnz bile. - Hi deilse ksa oldu. M ichel Foucault

BRNC BLM

B R N C A Y IR IM

Stultifera N avis

Czzam, Orta an sonunda Bat aleminde ortadan silin mitir. Cemaatlerin kylarnda, kentlerin kaplarnda afe tin artk tebelle olmaktan vazgetii, ama ksr ve uzun sre oturulamaz hale getirdii, byk kumsallar gibi alan lar almaktadr. Bu uzayp giden alanlar yzyllar boyunca insana ait olmayacaklardr. Buralar XIV. ile XVII. yzyllar arasnda afetin garip byler araclyla yeniden gze g rnr hale gelmesini, korkunun yzn yeniden burutur masn, yenilenmi arnma ve dlama bylerini bekleye cek ve talep edeceklerdir. Orta an balarndan Hal Seferleri'nin sonuna ka dar olan srede, miskinhaneler, tm Avrupa yzeyindeki lnetli kentlerin saysn artrmlardr. Mathieu Paris'ye gre, bunlarn Hristiyan aleminin btnndeki saylar 19.000'e kadar ulamtr.1 Her halkrda, VIII. Louis'nin Fransa iin miskinhaneler kararnamesini kard 1266'1 Zikr., Coullet, Vie de Sainf Vincent de Paul, I, Paris, s. 293.

da, bunlardan 2.0 0 0 tane saylmtr. Yalnzca Paris diyakozluundakilerin says bazen 43'e kadar kmtr: Bourg-la-Reine, Crbeil, Saint-Valere ve uursuz ChampPourri miskinhaneleri saylmtr, Charenton'daki de sayl mtr. Bu miskinhanelerin en byk iki tanesi Paris'in he men yaknnda -Saint-G erm ain ve Saint-Lazare2- bulun maktayd: bunlarn adlarna baka bir afetin tarihine ilikin olarak gene rastlayacaz. Yani XV. yzyldan itibaren her yerin boalmasyla ilgili tarihin iinde. Saint-Germain mis kinhanesi izleyen yzylla birlikte genler iin bir slahane haline gelmitir; ve Saint-Vincent'm kurulmasndan nce bile Saint-Lazare'da yalnzca tek bir czzaml kalmtr: "sarayn dnyevi tabakadan hekimlerinden seur Langlois." Avrupa'nn en bykleri arasnda yer alan Nancy miskin hanesi, Marie de Medicis'in niyabeti dneminde yalnzca drt hasta barndrmaktadr. Catel'in Anlar'm a gre, Toulouse'da Orta an sonlarna doru 29 hastane bulunmu olmaldr: bunlardan yedi tanesi miskinhaneydi, ama XVII. yzyln banda bunlardan yalnzca zikredilmekteydi: Saint-Cyprien, Arnaud-Bernard ve Saint-M ichel.3 Czzamm ortalktan yok olmasnn kutlanmasndan tat alnmak tadr. Reims halk 1635'te, kentlerini bu afetten kurtard ndan tr Tanrya teekkr etmek zere debdebeli bir ayin alay dzenlemitir.4 Krallk iktidar bu tarihin daha bir yzyl ncesinden beri, miskinhanelerin gayrimenkullerinin temsil ettii u muazzam servetin yeniden dzene sokulmas ve denetimi iine girimi durumdayd, 1. Franois 19 Aralk 1543 ka rarnamesiyle, "hastanelerin o anda iinde bulunduu b yk dzensizlii gidermek" iin bunlarn saym ve dkm2 3 4 Kr. J. Lebeuf, H istoire de la ville et de tout le d iocese de Paris, Paris, 17541758. Zikr., H. M. Fay, l.preux et cagots du Sud-Ouest, Paris, 1910, s. 285. P.-A. Hildenfinger, La U proserie de Rrims du XUe au XVIle siecle, Reims, 1906, s. 233.

lerini yaptrtmt; IV. Henri de kendi hesabna, 1606 ta rihli bir ferman ile hesaplarn gzden geirilmesine hk metmi ve "bu aratrmadan gelecek paralan fakir soylula rn ve sakat askerlerin bakmna" tahsis etmiti. 24 Ekim 1612'de gene denetim talep edilmitir, ama imdi haksz yere elde edilen gelirlerin yoksullarn doyurulmalar iin kullanlmas dnlmektedir.5 Fransa'da miskinhaneler sorunu fiili olarak XVII. yz yln sonundan nce dzene balanamamtr; ve sorunun ekonom ik nemi birok atmaya yol amaktadr. 1677 ylnda yalnzca Dauphine ilinde hl 44 tane miskinhane bulunmakta deil midir?6 XIV. Louis 20 ubat 1672'de b tn Hospitalier ve askeri tarikat mallarn Saint-Lazare ve Mont-Carmel tarikatlarna balamtr; bunlara kralln btn miskinhanelerini ynetme grevini vermitir.7 Aa yukar yirmi yl kadar sonra, 1672 ferman iptal edilmi ve Mart 1693 ile Temmuz 1695 arama datlan bir nlemler dizisi iinde czzam hastanelerinin mallar dier hastaneler ile yardm kuramlarna devredilmitir. Krallkta hl var lklarn srdrmekte olan 1200 miskinhaneye geliigzel dalm olan birka czzaml Orleans yaknlarndaki Saint-Mesnin'de toplanmtr.8 Bu hkmler nce, Parlamento'nun sz konusu gelirleri genel hastane kuramlarna ak tard Paris'te uygulanmlar; bu rnek daha sonra tara yasama organlar tarafndan izlenmitir; Toulouse kendi yetki alanndaki miskinhanelerin gelirlerini lncurables (te davisi mmkn olmayanlar) hastanesine devretmi (1 6 9 6 ); Normandiya'daki Beaulieu'de yer alan miskinhanelerin mallar Caen Htel-Dieu'sne gemi; Voley'dekiler Sainte5 6 7 8 Delamare, T raite de Polie, Paris, 173 8 , c. 1, s. 637-639. Valvonnais, H istoire du D auphint, c. II, s. 171. L. Cibrario, Prtcis historique des ordres refigieu x de Sain t-L azare et de SaintMaurice, Lyon, 1860. Rocher, N otice historique sur a m aladrerie de Saint-H ilaire-Saint-M esm in, O r leans, 1866.

Foy hastanesine devredilmilerdir.9 Saint-Mesnin'le birlik te eski durumun tan olarak bir tek, Ganetler adn ta yan ve etraf duvarla evrelenmi alan kalacaktr. ngiltere ve skoya XII. yzylda bir buuk milyon nfuslaryla, tek balarna 220 miskinhane amlardr. Fa kat daha XIV. yzylda boluk derinlemeye balamtr; III. Richard'm Ripon hastanesine ilikin olarak soruturma almasn emrettii srada -b u 1342'de olm utur- artk hi czzaml yoktur, kral vakfn mallarn yoksullara tahsis et mitir. Bapiskopos Puisel'in XII. yzyln sonunda kurdu u hastanede, 1434'te czzamllara yalnzca iki yer ayrl mtr ve tabii eer bunlardan bulunabilirse.10 Byk Saint-Alban miskinhanesinde 1348 ylnda yalnzca has ta bulunmaktayd; Kent'teki Romanel hastanesi bundan yirmi drt yl nce, czzaml kalmad iin terk edilmitir. Chatham'da 1078'de kurulan Saint-Barthelem y czzam hastanesi, ngiltere'nin bu alandaki en byk kurumlarndan biri olmutur; Elizabeth dneminde burada yalnzca iki kiiye baklmaktadr; sonunda 1627 ylnda kapatlm tr.11 Czzam, belki biraz daha yava ekilde olmak zere, Almanya'da da ayn gerilemeye uramakta; tpk ngilte re'de olduu gibi hayr ilerinin ve hastane kuram larnn ynetimini kentlere brakan Reformasyon'un etkisiyle hz lanan bir ekilde, m iskinhanelerin ayn biimde dnt rlmeleri: Leipzig, M nih, Hamburg'da byle olmutur. Schleswig-Holstein m iskinhanelerinin mallan 1 5 4 2 de has tanelere aktarlmtr. Stuttgart'ta bir yarg tarafndan 1589'da kaleme alman bir rapor, onlara tahsis edilen ku ramlarda bundan elli yl ncesinden beri hibir czzaml9 J.-A . Ulysse Chevalier, N otice historiqu e sur la m alad rerie de Voley p ris Ro m ans, Romans, 187 0 , s. 61. 10 Jo h n M orrison, S om e ea rly an d later Houses o f pity, s. 12-13. 11 Ch. A. Mercier, L ep er houses and M edieva! hospitals, s. 19.

nm kalmadn iaret etmektedir. Lipplingen'deki miskin hane ok erkenden, tedavisi mmkn olmayan hastalar ve delilerle dolmutur.12 Kukusuz mehul tbbi uygulamalarn uzun zamandan beri peinde kotuklar etkinin deil de, u ayrmcln kendiliinden ortaya kan sonucu ve ayn zamanda Hal Seferlerinin bitiminden sonra hastaln Doudaki kaynak larndan kopmasnn sonucu olarak ortaya kan garip bir yokolu. Czzam, hi de onu ortadan silmeye deil de, kutsal bir uzaklkta tutmaya, onu tersine dnm bir y celtme iinde sabitletirmeye ynelik olan u vasat yerleri ve u ayinleri isiz brakarak ortadan ekilmektedir. Hi kukusuz, czzamm kendinden daha uzun sre ayakta ka lacak olan ve miskinhanelerin yllardan beri boalm ol duklar bir dnemde hl tutunacak olan, czzamlnm ki isine balanm deerler ve imgeler olacaktr; bu, bu d lamann anlam, evresine kutsal bir daire izmeden uzak latrm ann mmkn olmad bu srarl ve korkutucu ehrenin toplumsal grup iindeki nemidir. Czzaml dnyadan ve zahiri Kilise cemaatinden uzaklatrldysa da, varl her zaman Tanrnn davuru mu olmaktadr, nk btn itibariyle onun fkesini ia ret etmekte ve iyiliini vurgulamaktadr. Vienne (Avustur ya'daki Viyana deil, Fransa'nn batsnda bir kent, MAK) kilisesi ayininde yle sylenilmektedir: "Dostum, bu has taln sana bulamas Tanrnn houna gider ve seni bu dnyada ilediin sulardan tr bu yolla cezalandrmak istemesi byk bir ltuftur". Ve hatta papaz ile yardmcla r tarafndan gressu retrogradu kilisenin dna srklendi inde bile, gene Tanrya ahadet ettii konusunda ona g vence verilmektedir: "Kilise'den ve Azizler topluluundan ne kadar ayrlm olursan ol, Tanrnn ltfundan uzakla12 Virchow, Archiv zur G eschichte des A usalzes, C. XIX, s. 71 ve 8 0 , C. XX, s. 511.

mazsn". Brueghel'in tablolarndaki czzamllar, koskoca bir kalabaln sa'ya refakat ederek, onun armha gerilecei tepeye trmanmalarna uzaktan, ama ebediyen katl maktadrlar. Ve afetin ta gibi donmu tanklar olarak, se lmete bizzat bu dlamann iinde ve onun sayesinde ulamaktadrlar: liyakatlerininkiyle ve ibadetlerininkiyle ztlaan garip bir tersine dnebilirlik iinde, uzanmayan el sayesinde kurtulmaktadrlar. Czzamly kapnn nne koyan gnahkr, ona selmet yolunu amaktadr. "Bylece hastalna dayan; nk Efendimiz hastalndan tr sana daha az deer vermekte deildir, asla ondan ayrlma; eer sabredersen, tpk yeni zenginin konann nnde len ve dorudan doruya cennete giden czzaml gibi kurtulursun".13 Terk edilm ek onun iin bir kurtulutur; kovulmak ona baka bir kabul biimi sunmaktadr. Bu yaplar czzamn kaybolmasndan, czzamlnn belleklerden silinmesinden -veya hemen hem en- sonra da sreceklerdir. Bundan iki veya yzyl sonra, ou za man ayn yerlerde, kovma oyunlar garip bir aynlk iinde gene grleceklerdir. Yoksullar, serseriler, slaha muhta lar ve "akldan zoru olanlar" czzamlnn terk ettii role soyunacaklardr; bu kovmadan beklenilen kurtuluun ve onlar iin ve bizzat onlar kovanlar iin, ne olduunu ileri de greceiz. Biimler -esa s olarak toplumsal dlama, ama ayn zamanda manevi yeniden btnleme olan u kat paylamn biim i- tamamen yeni bir anlamla ve ok farkl bir kltr iinde var olmaya devam edeceklerdir.

Ama zamanndan nce davranmayalm. Bayrak czzamn elinden nce cinsel hastalklara ge mitir. Bunlar XV. yzyln sonunda, sanki miras hakk13 Vienne diyakozluunun 1478'e doru, bapiskopos Gui de Poissieu dne minde baslan ayin usul. Zikr., Charret, Histoire de l'Eglise de Vienne, s. 752.

onlara aitmiesine, czzamn yerini tek bir darbede alm lardr. Bu hastalklar birok czzam hastanesine kabul edilmilerdir: I. Franois dneminde bu hastalklar nce, eskiden czzam hastanesi olarak hizm et vermi olan SaintEustache kilisesi hastanesinde, sonra da Saint-Nicolas kili sesi hastanesinde toplanmaya allmlardr. nce VIII. Charles dneminde, sonra da 1559'da olmak zere, onlara Saint-Germain-des-Pres'de, eskiden czzamllar iin kulla nlan eitli barakalar ve kulbeler iki kez tahsis edilmi tir.14 Bu cins hastalklara yakalananlar o kadar kalabalk lardr ki, ksa bir sre sonra "adgeen kentimizin aklk alanlarnda ve d mahallelerinde, komulardan ayrlm baz yerlerde" baka binalar yapmay dnmek gerekmi tir.15 Birincisinin yerini alan yeni bir czzam domutur. Ama bu doum glk ve atma olmadan gerekleme mitir. nk czzamllar da kendi korkularna sahiptir ler. Bu yeni gelenleri dehet dnyasna kabul etmekten holanmamaktadrlar: "Est m irabilis contagiosa et nimis fo r m idanda injirmitas, quam etiam netestantur leprosi et ea infe c tes secum habitare non perm ittant".16 Fakat bu "ayrlm" yerlerde ikmet etme konusunda daha eski haklara sahip lerse de, bunlar geerli klamayacak kadar az sayya d mlerdir; cinsel hastalklara tutulanlar hemen her yerde, onlarn yerlerini erkenden ele geirmilerdir. Ancak czzamn Orta a kltr iinde sahip olduu yeri klasik dnyada tutacak olanlar cinsel hastalklar olma yacaktr. Bu ilk dta brakma nlemlerine ramen, ksa bir14 15 16 Pignot, Les O rigines de l'Hpital du Mi di, Paris, 1885, s. 10 ve 18. Archives de I'assistance pubique, dosya K k Evler, demet no. 4'teki bir belgeye gre. Trithem ius, C hronicon H isangiense, zikr. Potton, in, U lric von Nutten'den, Sur 1a m alad ie fra n a is e et sur les p rop rietis du bois de gaiac, Lyon, 1865, s. 9, adyla yapt eviride.

sre sonra dier hastalklarn arasndaki yerlerini almlar dr. Cinsel hastalklara tutulanlar, hastanelere ister istemez kabul edilmilerdir. Paris Htel-Dieu's onlar kabul et m ektedir;17 birok kereler onlar kovmaya teebbs edil mitir; ama bu denemeler istenildii kadar yaplsnlar, on lar burada ikmet etmiler ve dier hastalara karm lardr.18 Almanya'da onlar iin, dta brakmay kurumsal latrmak iin deil de, bir tedavi uygulamak iin zel ku rumlar ina edilmektedir; Fuggerler, Augsburg'da bu tr den iki hastane yaptrtmlardr. Nurenberg kenti "die m alafran tzos vertreiben" yapabildiini iddia eden bir hekim atam tr.19 Bunun anlam, bu belann czzamm tersine ok erkenden tbbi hale geldii, tamamen tp alanna ait olduudur. Her bir yanda tedavi usulleri gelitirilmektedir; Saint-Cme hastanesi tbbi kurulu Araplardan civa kulla nmm alm tr;20 Paris Htel-Dieu hastanesinde zellikle tiryak kullanlmaktadr. Sonra, eer Fracastor'un Syphilidis'de yazdklarna ve Ulrich von Hutten'e inanlacak olur sa, Amerikan altnndan bile deerli olan peygamber aac ok moda olmutur. Hemen her yerde terletme krleri uy gulanmaktadr. Ksacas, cinsel hastalk XVI. yzyl boyun ca tedavi gerektiren hastalklar arasna yerlemektedir. Kukusuz koskoca bir ahlki yarglar btnnn kskacna girmitir: fakat bu ufuk, hastaln tbbi adan deerlendi rilmesini ok az deitirebilmektedir.21 Fark edilmesi ilgin olan bir olgu: tbbi balamndan, kapal tutma aleminin XVII. yzylda oluan biim inin et17 Fransa'da ilk cinsel hastaln bildirilm esine Htel-Dieu'nn hesaplarndan birinde rastlanmaktadr, zikr., Briele, C ollection de Documents pou r Servir a l'histoire des hpitaux de P aris, 1881-1887,111, fas. 2. Htel-Dieu'de 1507'deki bir vizitin tutanayla kr'., zikr., Pignot, loc. cit., s. 125. R. Goldhahn, Spilal u n dA rzt vo Einsf bis Jetz t, s. 110a gre. Bethencourt, N ouveau a rem e de pen iten ce et pu rgatoire d'expiation, 1527 adl kitabnda ona dier ilalara nazaran ncelik tanmaktadr. Bthencourt'un kitab, adna ramen, tam b ir tp eseridir.

18 19 20 21

kiiyle bir lde syrlm ve deliliin yan sra, manevi bir dlama meknyla btnlemitir. Czzamm gerek mira sn fiili durumda burada deil de, ok karmak olan ve tbbn sahiplenmek iin uzunca bir zaman bekleyecei bir olgunun iinde aramak gerekir. Bu olgu deliliktir. Fakat bin yllk korkular iinde czzamn yerine geen bu yeni saplantnn, tpk onun gibi, aslnda akas onunla akraba olan paylatrma, kovma, arndrma tepkilerine yol aabilmesi iin, yaklak iki yz yl sren bir atalet dneminin gemesi gerekmitir. Delilik, XVII. yzyln ortasna doru ona egemen olunmasndan, eski ayinlerinin bu kez onun lehine olmak zere canland rlmasndan nce, Rnesansn btn baat deneylerine inatla balyd. imdi bu mevcudiyeti ve brnd esas biimlerden bazlarn ok ksa bir ekilde hatrlatmak gerekmektedir.

Bu biim lerin en basiti, ayn zamanda en simgesel olanyla balayalm. Rnesansn imgesel manzaras iinde yeni bir cisim ortaya km tr; ksa birsre sonra ayrcalkl bir yere sa hip olacaktr: bu, Renanya'nm sakin nehirleri ve Flaman kanallar boyunca dolaan garip bir serseri tekne olan Deli ler Gemisi'dir. N arren sch iff in hi kukusuz, Burgonya tacna bal l kelerde kurumsal bir biim verilmi olan ve yakn tarihler de byk efsanevi temalarn arasnda yeniden hayat bulan ve genliine yeniden kavuan Argonotlar efsane dizisin den dn alman ebedi bir kompozisyon olduu aikrdr. Moda, mrettebat hayali kahramanlardan oluan, ahlki modellere veya toplumsal tiplere uyan bu gemilerin, ken

dilerine talih getirmese bile, en azndan kaderlerinin veya gereklerinin grntsn veren bir yolculua kmalarm anlatan eserlere yneliktir. Bylece Symphorien Champier birbiri ardna, 1502'de N ef des princes et de batailles de N oblesse (Hkmdarlarn ve Soyluluun arpmalarnn gemisi), 1503'te N ef des dam es vertueuses' (Erdemli ha nmlar gemisi) meydana getirmitir; ayrca Jacop Van Oestervoren'in 1413 tarihli Blauwe Schutesi ve Brandt'm 1497 tarihli N arren schiff inin ve Josse Bade'm 1498 tarihli Stultife r a e naviculae scap h ae fatu aru m muierum'unun yan sra, bir de N ef de sant (Salk gemisi) bulunmaktadr. Bosch'un tablosu tabii ki tamamen bu d dalgas iinde yer almaktadr. Fakat btn bu hayali veya talamaya ynelik gemile rin iinde bir tek N arren sch iff gerek bir varolua sahip ol mutur, nk kaklardan meydana gelen yklerini bir kentten dierine tayan bu gemiler var olmulardr. Deli ler o tarihlerde kolaylkla gezgin bir yaama sahip olmak taydlar. Kentler onlar snrlarnn dna istekle atyorlar d; bu gibiler uzak krlara kovalanyorlar veyahut bir tccar veya hac grubuna emanet ediliyorlard. Bu det zellikle Almanya'da yaygnd; XV. yzyln ilk yarsnda Nurenberg'de 62 delinin mevcudiyeti kaydedilmitir, bunlardan 31'i kovulmutu; bu tarihi izleyen elli yl sresince daha 21 tane zorunlu srgnn izine rastlanmaktadr; stelik bura da sz konusu olanlar yalnzca belediye yetkilileri tarafn dan tutuklanan delilerdir.22 Deliler ou zaman nehir ge milerine emanet edilmekteydiler: 1399 ylnda Frankfurt'ta gemicilere, kenti plak dolaan bir deliden kurtarma gre vi verilmitir; XV. yzyln balarnda cinayet ileyen bir deli de ayn yoldan Mainz'a gnderilmitir. Tayfalar bu uy gunsuz yolcular bazen sz verdiklerinden daha nce kara22 T. Kirchhoff, G eschichte d e r Psychiatrie, Leipzig, 1912.

ya atmaktadrlar; bunun byle olduunun tanklarndan biri, Kreuznach'a nihayet kesinlikle gtrlmeden nce iki kez yola kan ve iki kez geri dnen u Frankfurtlu demir cidir.23 Avrupa kentleri, bu deli gemilerinin kendi limanla rna yanamalarn sklkla grmek zorunda kalmlardr. Bu adetin kesin anlamn belirlemek kolay bir i deil dir. Belediye rgtlerinin delileri serserilik suundan tr mahkm ettikleri genel bir geri gnderme tedbirinin sz konusu olduu dnlebilir; bu varsaym olgular tek ba na gsteremez, nk baz delilerin onlar iin zel olarak oluturulan kuramlarn yapmna giriilmeden nce bile hastanelere kabul edildikleri ve deli olarak tedavi edildik leri olmutur; Paris Htel-Dieu hastanesinde, bunlarn ya takhanelerde kendilerine ait kuetleri bulunmaktayd24 ve zaten Avrupa kentlerinin ounda tm Orta a ve Rne sans dnemi boyunca kaklara ayrlm bir kapal tutma yeri bulunmaktayd; rnein M elun Chtelet'si25 veya Caen'daki nl Deliler Kulesi26 byle yerlerdi; Lbeck kap lar veya Hamburg Jungpfer' gibi, Almanya'nn saylamaya cak kadar ok N arrtrm er1 de byleydiler.27 Demek ki i delilerin deimez kaderi kovulmak deildi. Bylece onlar dan yalnzca yabanc olanlarnn kovulduklar, her kentin yalnzca kendi yurttalar arasnda yer alanlaryla ilgilen meyi stlendii varsaym yaplabilir. Nitekim baz Orta a kentlerinin muhasebe kaytlarnda delilere ynelik sbvansiyonlara veya meczuplar iin yaplan balara23 24 25 26 27 Kr., Kriegk, H eilanstalten .G eistkran ke ins m itielalterliche, Frankfurt,

1863. Bkz., Htel-Dieu hesaplan, XIX, 190 ve X X , 346, zikr., Coyecque, L'HtelDieu de P aris au Moyen Age. Archives hospitalieres de Melun, Fonds St.-Jacques, E., 14, 67. A. Joly , L'lntem em ent de s Jou s sous l'Ancien Regime dans la g en traliU de B asse-N orm andie, Caen, 1868. Kr., Eschenburg, G eschichte un serer rrenanslatten, Lbeck, 1844 ve von Hess, H am burg topographisch, historich und politik beschreiben, c. I, s. 344345.

rastlanmakta deil midir?28 Sorun fiili durumda bu kadar basit deildir: nk baka yerlerdekilerden daha kalabalk olarak toplanlan yerlerdeki deliler, buralarn yerlileri de illerdir. Delilerin topland bu yerlerin banda hac ma halleri gelmektedir: Saint-Mathurin de Larchant'da, Gheel'de bu hac ziyaretleri rgtlenmi ve bazen kentler ile hastaneler tarafndan sbvansiyone edilmilerdir.29 Ve Rnesansm balang dneminin tm boyunca hayallere musallat olan bu deli gemilerinin, hac gemileri, akllarm arayan meczuplarn ok simgesel tekneleri olmu olmalar mmkndr; bu gemilerden bazlar Renanya nehirleri bo yunca Belika ve Gheel ynlerinde aa inerken; dierleri de Ren boyunca Ju ra ve Besanon ynlerinde yukar k maktaydlar. Fakat kesinlikle bir hac yeri olmamakla birlikte ok sayda deliyi bir araya toplayan, her halkrda kentin ken di retebileceinden daha fazla deli barndran Nurenberg gibi ehirler de vardr. Bu delilerin barnma ve bakm mas raflar kent btesinden karlanmaktayd; ancak bunlar hibir tedavi grmyorlar, sadece hapse atlyorlard.30 De lilerin baz nemli kentlere -g ei yerleri ve pazarlar- tc28 rnein Hamburg kenti 14-61'de, delilere bakan bir kadna 14 th aler 85 s. vermitir, Gernet, M itteilungen aus d er altereren M edizine-G eschichte Hamburgs, s. 79. Lbeck'te 1479'da Gerd Sunderberg adl birinin "den armen dullen Luden" iin vasiyetnamesi, zikr., Laehr, G eden ktage d er Psychiatrie, 29 Berlin, 1887, . 320. Haclarn vekillerine bile yardm edildii olmaktayd: "adgeen hasta ve lgn hemire Robine'in yerine hac grevini yapmas iin Saint-M athurin de Larchant'a gnderilen bir adama cret ve kira yardm yaplmtr, VIII, s. 4 .", Hotel-Dieu he-saplar, XX III; Coyecque, loc. cit. Nurenberg'de 1 3 7 7 -1 3 7 8 ve 1 3 9 1 -1 3 9 7 yllarnda, 1 7'si Regensburg, Weissenburg, Bamberg, Bayreuth, Viyana, M acaristan'dan gelme yabanclar olan ve hapishanelere konulm u 37 deli saylmtr. Nurenberg'in bunu izleyen dnemde, bilinm eyen bir nedenden tr birikm e noktas olma roln terk ettii ve bunun tersine kent kkenli delileri kovma konusunda zenli bir gayret iine girildii sanlm aktadr, bkz., Kirchhoff, loc.. cit.

30

carlar ve denizciler tarafndan olduka byk saylarda ge tirildikleri ve bunlarn bylece ktklar kenti arndrarak, burada "kaybedildikleri" dnlebilir. Bu "kar-hac" yer lerinin, meczuplarn bunun tersine hac olarak gtrl dkleri yerlerle sonunda karm olmalar mmkndr. Tedavi ve kovma kayglar birbirleriyle birlemekteydiler; deliler mucizenin kutsal mekn iine kapatlmaktaydlar. Gheel kynn -kap al mekn haline gelen hac yeri, deli liin iyileme bekledii, ama insann eski temalara uygun olarak ayinsel bir paylam olacakm gibi ilem yapt kutsal toprak- bu ekilde gelimi olma olasl vardr. Bunun nedeni, bu deli dolamnn, onlar kovan hare ketin, yola klarnn ve gemiye binm elerinin tm anlam larn yalnzca toplumsal yarar veya yurttalarn gvenlii dzleminde kazanmyor olmalardr. Burada ayine daha yakn baka anlamlar da kesinlikle mevcutturlar; ve bunla ra ilikin baz izleri zmek mmkndr. rnein Kilise hukukunun evlenme, vaftiz gibi dinsel trenleri onlara ya saklamamasna ramen,31 delilerin kiliselere girmeleri en gellenmekteydi.32 Kilise akln karan bir papaza yaptrm uygulamamaktadr; fakat 1421'de Nurenberg'de deli bir papaz, sanki saf olmama durumu bu kiinin kutsal kimli inden tr artmasna, zel bir resmiyet iinde kovul mu ve kent ona kendi btesinden mr boyu maa ba lamtr.33 Baz meczuplarn halkn nnde kamlan dklar, ve sonra bir cins oyun esnasnda sanki bir kou ya plyormu gibi takip edilerek, kentten denek darbeleriyle31 348'de toplanan K anaca ruhani meclisi, herhangi bir saygszlk yapld kukusuna dmeden, bir deliye kom nyon ayini yaplmasna izin vermi tir. Aziz Tomasso ayn kany sergilem ektedir, kr., Portas, D ictionnaire des cas de concience, 1741, c. 1, s. 785. Nurenbergli bir ocuk, bir kiliseye bir deli getirdii iin gn hapis cezas almtr, 1420, kr., Kirchhoff, loc. cif. Onun mantosunu alan bir adam yedi gn hapse mahkm olmutu, Kirch hoff, loc. cif.

32 33

kovulduklar olmaktayd.34 Btn bunlar, delilerin gidii nin teki ayinsel srgnler arasnda yer aldklarn gster mektedirler. Bylece delilerin teknelerde dolamalarn duygulu hale getiren ve ona herhalde prestijini salayan eklenti da ha iyi anlalmaktadr. Bir yandan tartlmaz bir uygula mal etkinliin payn azaltmamak gerekir; deliyi gemicile re teslim etmek, onun kent iindeki belirsiz dolama larndan kesinlikle kurtulmak, onun uzaa gideceinden emin olmak, onu kendi yolculuunun esiri klmak demek tir. Fakat su btn bunlara kendi deerlerinin mehul kit lesini eklemektedir; su gtrmekte, ama daha fazlasn da yaparak arndrmaktadr; ve sonra su zerindeki yolculuk insan kaderin belirsizliine teslim etmektedir; burada her kes kendi kaderinin ellerine braklmtr, her gemiye bini olaslk olarak sonuncusudur. Deli, lgn kaynn ze rinde te dnyaya doru yola kmaktadr; kayktan indi inde ise te dnyadan gelmektedir. Delinin bu su zerin deki yolculuu hem kat bir paylam, hem de mutlak gei'tir. Koskoca bir yar-gerek, yar-hayali corafya bo yunca, bir bakma delinin Orta a insannn kayg ufkun daki balang halindeki konumunu -h e m simgesel hem de deliye tannan, kent kap larn a hapsedilm e ayrcal tara fndan gerek klman konumu: kovulunca kapatlmas ge rekm ektedir- gelitirmekten baka bir ey yapmamaktadr; bizzat eik 'in kendinden baka hapishanesi olamayacaksa ve olmamalysa, geii esnasnda bu durumda tutulmakta dr. Dn iine konulm utur ve tersine. Eer eskiden d zenin grnr kalesinin bugn vicdanmzn atosu haline dnt kabul edilecek olursa, bu ar simgesel duru gnmze kadar hi kukusuz onun duruu olarak kala caktr. Su ve seyir bu rol iyi oynamaktadrlar. Kalmas ola naksz teknenin iine hapsedilen deli, binlerce kolu olan34 Kr. Krieger, loc. cit.

nehre, binlerce yolu olan denire, her eyin dnda olan u byk belirsizlie teslim edilmitir. Yollarn en serbest, en ak olannn ortasnda esirdir: sonsuz kavaa salam bir ekilde zincirlenm i olarak. En mkemmel Yolcu'dur, yani geidin mahkmudur. Ve yanaaca kara, tpk ayam bast yerde nereden geldiinin bilinmedii gibi mehul bir yerdir. Gereine ve vatanna ancak, ona ait olmas mmkn olmayan, u iki kara arasndaki ksr geni alanda sahiptir.35 Acaba, kendine yklenmi deerler bakmndan, Bat kltrnn tm uzants boyunca izlenebilen uzun mrl hayali akrabaln kkenindeki u ayinsel yap m sz konusudur? Yoksa bunun tersine, zamanlarn derinlik lerinde gemiye binme ayinini artran, sonra da sabitle tiren u akrabalk m sz konusudur? En azndan bir ey kesindir: su ve delilik, Avrupa insannn hayalinde, birbir lerine uzun zamandan beri balanmlardr. Eskiden Tristan bile, deli klna girmiken gemiciler tarafndan Cornwall kylarna atlmtr. Ve kral Marc'm atosuna gittiinde onu kimse tanmam, kimse nereden geldiini bilememitir. Ama Tristan fazlasyla yabanc, bil dik ve uzak szler sylemekteydi; iyice bilinenlerin srrn baka bir dnyadan olamayacak kadar fazla bilmekteydi, ok yaknd. Salam kentleri olan ana karadan deil de, de nizin nihayetsiz kayglarndan, onun birok garip bilgiyi ilerinde saklayan mehul yollarndan, u fantastik dz lkten, dnyann tersinden gelmekteydi. Bu delinin deni zin olu olduuna ve kaba denizcilerin onu bel iareti olarak buraya attklarn ilk bilen seult'dr: "Bu deliyi ge tirenlere lnet! Onu neden denize atm adlar!".36 Ve bu ay n tema zamann ak iinde birok kereler yeniden ortaya kmtr: bu tema XV. yzyl mistiklerinde, sonsuz arzu35 Bu tem alar, bir kayn iine kapatlarak dalgalara braklan ve baka bir dnyaya srklenen yasaklanm ve lnetli ocuunkiyle garip bir yaknlk iindedirler; ama bu ocuk sonradan geree dnmtr. Tristan et Iseult, yay. Bossuat, s. 2 1 9-222.

36

denizine, kayglarn ve cesaretin ksr alanna, bilginin sah te yansmalarnn arasna, dnyann mantkszlnn tam ortasna braklm olan ruh kay motifi haline gelmitir -eer bu kayk, iman olan salam demirini atmay veya Tanrnn nefesinin onu limana gtrmesi iin manevi yel kenlerini amay bilemezse, denizin byk lgnlna av olacaktr-.37 XVI. yzyln sonunda, de Lancre, denizde, koskoca bir halkn eytani eiliminin kkenini grmekte dir: gemilerin belirgin olmayan gidi gelileri, yalnzca yl dzlara gvenilmesi, aktarlan srlar, kadnlarn uzak tutul malar, nihayet bu kprtl byk dzlk imgesi insana Tanrya olan imanm ve vatana kar olan tm salam ba larn kaybettirmektedir; bunun zerine eytana ve onun hilelerinin okyanusuna teslim olmaktadr.38 ngiliz melan kolisi klasik dnemde daha ok bir deniz ikliminin varl yla aklanmaktadr; souk, nemlilik, havann kararszl , insan bedeninin btn damar ve dokularna nfuz eden ve ona kararlln kaybettirerek, onu delilie uygun hale getiren btn u incecik damlalar.39 Nihayet O phelia'dan La Loreei'ye kadar uzanan devasa bir edebiyat ihmal ede rek yalnzca Heinrich'in, delilii mehul ve sulardan kay naklanan, karanlk dzensizliin, hareketli kaosun, her e yin tohumu ve lm, zihnin kl ve ergin kararlyla ztlaan bir unsurun insanda tezahr etmesi haline getiren yar-antropolojik, yar-kozm olojik byk zmlemelerini zikredelim.40 Fakat eer delilerin gemiyle dolamalar Batklarn ha yallerinde kkeni hatrlanamayan bu kadar ok motife37 38 39 40 Dierleri arasnda kr., Tauber, Predigter, XL1. De Lancre, De l'inconstance des m au vais anges, Paris, 1612. G. Cheye, T he English M alady, Londra, 1733. ''A yclk"n bu temaya yabanc olmadn eklem ek gerekir.Yzyllar bo yunca delilik zerinde etkili olduu kabul edilmi olan ay, yldzlarn en svsal olandr. Deliliin gne ve atele olan ba okdaha ge ortaya k mtr (Nerval, N ietzche, Artaud).

balanyorsa, yleyse acaba XVI. yzyla doru neden bu tema edebiyatta ve kutsal resimlerde bu kadar aniden formlletirilmitir? Acaba neden u deliler gemisinin silueti birdenbire ortaya km ve neden meczuplardan oluan mrettebat u bildik manzaralar istila etmitir? Acaba ne den su ile deliliin eski birliinden bir gn ve tam da o gn bu kayk domutur? a Bunun nedeni, bu kayn Orta an sonuna doru Bat kltrnn ufkuna aniden trmanan koskoca bir kaygy simgelemesidir. Delilik ve deli ikirciklikleri -teh d it ve ac alay, dnyann ba dndrc aklszl ve insanlarn nemsiz glnlkleri- iinde esas kiiler haline gelmek teydiler. nce koskoca bir masal ve kssadan hisse edebiyat. Bu edebiyatn kkeni hi kukusuz ok eskilerde bulunmak tadr. Fakat Orta an sonunda bycek bir yzeye yayl mtr: tpk gemite de olduu gibi hatalar ve kusurlar knayan, onlar artk gurura, merhamet yoksunluuna, H ristiyanlk erdemlerinin unutulmu olmasna deil de, as lnda hi kimsenin tam olarak sulu olmad, ama herkesi gizli bir ibirliiyle kuyruuna balayan, peinden srkle yen bir cins akl bozukluuna dahil eden uzun "lgnlk lar" dizisi.41 Deliliin ihbar edilmesi, eletirinin genel bii mi haline gelmektedir. Farslar ve maskaralk oyunlarnda yer alan Deli, Kak veya Alk kiileri giderek daha nemli hale gelmektedirler.42 Deli artk yalnzca kyda kede ka lan gln ve bildik siluet deildir:43 tiyatronun merkezin41 42 43 rnek olarak bkz., Des six m arieres d e fo ls , MS. Arsenal 2767. Sottie de Folle Balance'a drt kii deli"dir: soylu, tccar, ifti (yani toplu mun tm) ve Folle Balance'n kendisi. M oralite nouvelle des enfanls de m aintenant veya M oraliU nouvelle de C harit^'deki (deli buradaki 12 kiiden biridir) durum da ayndr.

de, gerein ortaya km asna neden olan kii olarak yer almaktadr -burada tamamlayc ve deliliin masallar ve talamalarda oynadnn tersi bir rol oynamaktadr-. Deli liin herkesi, iinde kaybolunan bir krlemeye srkle mesine ramen, deli bunun tersine herkese kendi gereini hatrlatmaktadr; herkesin dierlerini aldatt ve kendinin de enayi konumuna dt komedide, deli ikinci derece den komedi, aldatann aldatlmasdr; manta dayanmayan kendi kak diliyle komedinin dmn komik bir ekil de zen akll szler sylemektedir: klara ak,44 gen lere hayatn gereini,45 gururlulara, kstahlara ve yalanc lara ilerin sradan gereini sylemektedir.46 Flandre'da ve Avrupa'nn kuzeyinde ok tutulan eski deliler bayram na varana kadar, bunlar tiyatrodaki yerlerini almlar ve ierdikleri kendiliinden ortaya kan dinsel parodiyle bir likte toplumsal ve ahlki eletiriler oluturmulardr. Delilik, bilgin edebiyat iinde de ayn ekilde, tam da akim ve gerein kalbinde i bandadr. Btn insanlar ayrm gzetmeksizin lgn gemisine bindiren ve onlara ortak bir maceral yolculuk beklentisi vaat eden (Van Oestvoren'in Blauw e schute'si, Brant'm N arrenschiffi)-, Murner'in N arrenbeschw rung'unda ktlk saan saltana tn nledii odur; Corroz'un Contre Fol Amour (lgn aka kar) adl talamasnda akla balantl olan veya hangisi nin birinci olduunu grmek veyahut Louise Labbe'nin Debat de jo lie et d'am our1 unda (Delilik ile ak arasndaki tartma) olduu gibi hangisinin dierini mmkn kld n ve keyfince ynettiini anlamak iin akla yar halinde olan odur. Deliliin akademik oyunlar da vardr: sylev44 45 46 Delinin aktan hasta dm bir oda hizm etisini tedavi etm ek iin hekim klna girdii F a rce de Tout M esnage'da olduu gibi. F a rce des cris de P aris'de deli, iki gen arasndaki konumaya, onlara evlili in ne olduunu anlatmak iin karmaktadr. F a rce du G audisseur'de salak, Gaudisseur'n vnd her seferinde ger ei sylem ektir.

konusudur, bizzat kendi hakknda sylev ekmektedir; ih bar edilmekte, o da kendini savunmakta, mutlulua ve geree akldan daha yakn olduunu, akla bizzat akldan daha yakn olduunu iddia etm ektedir; W impfeling Monopolium Philosophorum'u,47 Ju docus Gallus da M onopolium et societas volgo des lichtschiff'i48 kaleme almaktadrlar. Nihayet bu ciddi m etinlerin m erkezinde, hm anistlerin -Flaeyder ve Erasm us-49 byk m etinleri yer almaktadr. Bu szlerin, bu szlerin yorulmaz diyalektiklerinin kar snda Deliliin Tedavisi ve D eliler Gemisi'yle Hieronymus Bosch'tan Dulle Grete'iyle Brueghel'e kadar uzun bir g rntler hanedan vardr ve gravr tiyatro ile edebiyatn daha nceden ele alm olduklar konular kopya etmekte dir: enlik ile Delilerin Dans'nn birbirlerine dolanm ko nular.50 Bu o kadar dorudur ki, deliliin ehresi Batl in sann hayal gcne XV. yzyldan itibaren musallat ol mutur. Bir tarihler silsilesi kendiliinden konumaktadr: Innocents (Masumlar) mezarlndaki ller Dans herhalde XV. yzyln ilk yllarna51 aittir; Chaise-Dieu mezarln daki ise yaklak 1460'a doru yaplm olmaldr; ve Guyot Mrchand lm Dans adl eserini 1485'te yaynlamtr. lmn srtk ehresi bu altm yllk sre zerinde tam bir egemenlik kurmutur. Ve Brant N arren sch iff i 1492'de yazm, bu kitap be yl sonra Latinceye evrilmitir. Hie47 48 Heidelberg, 1480. Strasbourg, 1489. Bu sylevler, Sermem Jo y eu x et de gran de value tous les fo u s pou r leur m ontrer a sages devenir gibi oyunlardaki maskara vaaz ve sy levleri ciddi bir ekilde tekrarlamaktadrlar. M an a Rediviva, 1527; Deliliin M ethiyesi, 1509. rnek olarak Bastelaer, Les E stam pes de Brueghel, Brksel, 1908'de iktibas edilen bir deli bana, veya Geisberg, D eutsche H olzsch, s. 262'deki Nasentanz'a Bkz. Jou n al d'un B ourgeo is de Paris "ye gre "1 4 2 4 ylnda Innocents (m ezarln da) lm dans yapld!', zikr., E. Male, L'Art religieux de la fin du Moyen Age, s. 363.

49 50

51

ronymus Bosch yzyln iyice sonlarna doru D eliler Gemisi'ni yapmtr. Deliliin Methiyesi 1509 tarihlidir. Silsile nin dzeni aka ortadadr. lm temas XV. yzyln ikinci yarsna veya biraz daha telerine kadar tek bana hkm srmtr. nsann sonu, zamanlarn sona ermesi, salgn hastalklar ve sava larla ayn ehreye sahip olmulardr. nsan varoluunu irazesinden kartan ey, bu sona eri ve kimsenin kaama d bu dzendir. Tehditlerim bizzat b dnyann iinden savuran ey, etten kem ikten yoksun bir mevcudiyettir. Ve ite bylece bu byk endie, yzyln son yllar esnasnda kendi ekseni etrafnda dnmektedir; deliliin ac alaycl, bayra lmden ve onun ciddiyetinden devralmaktadr. nsan kanlmaz olarak hi mertebesine indiren bu zo runluluktan, bizzat varoluun kendinin bir hiten ibaret olu unun kmseyici bir ekilde seyredilmesine geilmitir. lmn koyduu bu mutlak snr karsnda duyulan deh et srekli bir alayclk biiminde isellemektedir; lm nceden silahsz klmaktadr; ona gndelik ve egemen olu nan bir biim verilerek, onu herkesin kusurlar, aksaklk lar ve glnlkleri iinde datarak, o da nemsiz hale getirilmektedir. lmn yok etmesi, artk hibir ey deil dir, nk o zaten her eydir, nk hayat kendini been milikten, bo szlerden, zil ve ngrak grltsnden baka bir ey deildir. Kafatas haline dnecek olan ba daha imdiden botur. Delilik lmn daha imdiden gel mi halidir.52 Fakat lmn yenik dm, gndelik ia retleri iinde kurtulunmu varoluu, onun daha imdiden hkmran olduunu haber verirken, ayn zamanda avnn da ok nemsiz olduunu iaret etmektedir. lmn yere drd ey sadece maskedir ve baka bir ey deildir;52 Delilik deneyi, bu anlam da, czzam deneyiyle sk bir devam ilikisi iin dedir. Czzamlnn kovulm a ayini, onun daha canlyken bizzat lmn mevcudiyeti olduunu gstermekteydi.

iskeletin srtkln kefetmek iin ne gerek, ne de gzel likten deil de, yalnzca aldan meydana gelen biim ve yaldz olan bir eyi kaldrmak yetmitir. e yaramaz mas keden cesede kadar ayn srtma srmtr. Fakat delinin glndeki ey, onun daha nceden lmn glyle glyor olmasdr; ve meczup lm haber vererek onu si lahlarndan yoksun brakmtr. Deli M argot'nun (Mcrgot la F olle) Rnesansn gbeindeki lklar, Orta an so nunda Campo-Santo surlar zerinde sylenilen u lmn Zaferi'ne (Trom phe de la M ort) galip gelmitir. Delilik temasnn lm temasnn yerine ikme edil mesi bir koputan ok, ayn kaygnn iinde meydana gelen bir bklmeyi vurgulamaktadr. Hep varoluun hilii sz konusudur, ama bu hilik artk ayn anda hem tehdit, hem de sonu olan dsal ve nihai bir terim olarak tannmamak tadr; varoluun srekli ve sabit biim i olarak iten hisse dilmektedir. Ve eskiden insanlarn delilii, hi de lmn yaklatn gsteren bir terim deilken, insanlar bilgelie armak iin onlara lm seyrettirmek gerekirken, imdi bilgelik deliliin her yerde ihbar edilmesine, insanlara daha imdiden llerden daha fazla bir ey olmadklarnn re tilmesine ve iki terimin birbirlerine yaklamasnn nedeni nin deliliin evrenselletike bizzat lmle bir ve ayn ey haline geleceinin anlatlmasna dayanmaktadr. Eustache Deschamps'm kehaneti bu yndedir. On est lches, chetifs et mols, Vieux, convoiteux et m al parlant. J e ne vois q u efo lles etfo ls L a fin approche en verile Tout va m a l 53

53

Eustache Deschamps, Oeuvres, yay. Saint-Hilaire de Raymond, c. , s. 203.

H erkes alak, zay f ve gevek, Yal, tam ahkr, iftirac Kadnl erkekli delilerden b a k a bir ey grmyorum G erek son yaklay or. Her ey ktye gidiyor. Unsurlar imdi tersine dnmtr. Artk insanlarn bununla hi uraamayacak kadar deli olduklarm geriye dnk olarak gsterecek olan zamanlarn ve dnyann so nu deil de, deliliin ykselmesi, onun dnyann kyamet gnne yakn olduunu iaret eden sar istilasdr; kya meti insanlarn delilii armakta ve onu gerekli klmak tadr. Delilik ile hilik arasndaki ba XV. yzylda yle sk bir ekilde kurulmutur ki, varln uzun sre devam etti recek ve delilik konusundaki klasik deneyin tam gbein de gene ortaya kacaktr.54 2= > Meczupluk konusundaki bu deney, eitli biimleri -plastik ve edebi- altnda tam bir tutarla sahipmie benzemekte dir. Resim ve metin srekli olarak birbirlerine gnderme yapmaktadrlar -m etind e yorum , resimde betim lem e-. N arrentanz halk enliklerinde, tiyatro temsillerinde, gra vrlerde karmza kan, bir daha kan tek ve ayn tema dr ve Deliliin M ethiyesi'nin sonuncu blmnn tm, her meslek kolunun ve her tabakann byk meczupluk rondosunu oluturmak zere geit yapt uzun bir deliler dans modeline gre dzenlenmitir. Lizbon Tentation'u adl tabloyu istila eden birok fantastik hayvann gelenek sel maskelerden alnm olmalar, bazlarnn da M alleus'tan aktarlm olmalar m uhtem eldir.55 nl D eliler G e54 55 Bkz. aada, 11. B l., ayrm III. Lizbon Tentation'u Baldassm inand gibi Bosch'un en son eserlerinden

m isi1 gelince, baln tad ve o da potestas et edaces'i ne knamaya tahsis edilmi olan XXV II numaral arksnn ok kesin bir ekilde tasvir ediyora benzedii, Brant'n N a rren sch iff inin dorudan aktarm deil midir? Hatta Bosch'un tablosunun Brant'm iirindeki arklar resimle yen koskoca bir tablolar dizisinin iinde yer aldn kabul edecek kadar ileri gidilmitir.56 Fiili durumda, konularn sreklilii iinde kat olana kaplmamak ve bizzat tarih tarafndan sylenilmi olann dan fazlasn varsaymamak gerekir.57 Bu konuda, Emile Mle'in gemi dnemler iin ve zellikle lm temasna ilikin olarak yrtt bir zmlemeyi yeniden yapma nn mmkn olmamas olasl vardr. Sz ile grnt, dil araclyla betimlenen ile biim veren sanat tarafndan sylenilen arasndaki gzel birlik zlmeye balamakta dr; onlar artk tek ve aym anlam zerinde, dolaysz olarak ortak olamamaktadrlar. Ve Grnt'nn hl sylem 'e, di le ikin bir eyi aktarma yeteneine sahipse de, daha im diden ayn eyi sylemediini kabul etmek gerekmektedir; ve resim kendine zg biim verici deerleriyle, her ne ka dar temann yzeysel zdelii olsa da, gene de dilden gi derek uzaklaacak bir deneyin iine dalmaktadr. Grnt ve sz hl ayn ahlki dnyann iinde, delilie ilikin ay n masal resmetmektedirler; ama daha imdiden, henz bylesine bir fark edilebilen atlak iinde, Batllarm delilik hakkmdaki deneylerinin paylam hattn iaret edecek olan iki farkl tarafa ynelmektedir. Deliliin Rnesansn ufku zerindeki ykselii nce gotik simgeciliin ypranml boyunca fark edilmektedir;deilse bile, 1487 tarihli M alleus M aleficarum 'dan kesinlikle sonradr. 56 57 Bu, Desm onts'un "D eux primitifs Hollandais au muse du Louvre1 G azette ', des Beaux-Arts, 1919, s. l'deki tezidir. Desmonts'un Bosch ve Brant'a ilikin olarak yapt gibi; tablonun hemen byk bir baar kazanan kitabn yaynndan ksa bir sre sonra yapld doruysa da, Bosch'un N arren sch ijfi ve a fo r tio ri kitabn tmn resimle mek istediini kantlayan hibir ey yoktur.

sanki manevi anlamlar ann ok sk olduu bu dnya, anlam, ancak meczup trleri altnda ortaya kabilen g rntlerin aa km alarna olanak vererek, bulank hale geliyormucasma. G otik biimler varlklarn bir sre daha devam ettirmilerdir; sylemeyi, hatrlatmay ve retmeyi brakmlardr ve fantastik mevcudiyetlerini artk btn mevcut dillerin dnda, yalnzca alk baklara ifa eder hale gelmilerdir. Kendini dzene sokan bilgelik ve dersten kurtulan grnt, kendi deliliinin evresinde yrngeye girmeye balamtr. Bu zgrleme, paradoksal olarak bir anlam bollama sndan, kendinden anlam l olan eylerdeki bir arttan kay naklanmaktadr; bunlar eyler arasnda o kadar ok sayda, o kadar fazla kesien, o kadar zengin ilikiler oluturmak tadrlar ki, ifreleri, ancak bilginin batmilii iinde zle bilir hale gelmitir ve eyler de kendi cephelerinden ar bir atf, gsterge ve ima ykyle karlaarak, gerek eh relerini kaybetmektedirler. Anlam, artk dolaysz bir algla ma iinde okunamamakta, biim kendiliinden konu maktan kmaktadr; onu hareket ettiren bilgi ile kendini davurduu biim arasnda bir boluk almaktadr. D kurmak iin zgrdr. Gotik dnya sona ererken meydana gelen bu anlam oalmasna Speculum hum anae salvationis58 adl bir kitap tanklk etmektedir. Bu eser Kilise Baba lar gelenei tarafndan kurulmu olan btn balantlarn dnda, Eski ve Yeni Ahid arasnda Kehanet dzleminde deil de, hayali edeerlilik dzleminde olan koskoca bir simgecilii geerli klmtr. sa'nn Izdraplar yalnzca b rahim'in kurban treniyle nceden belirlenmekle kalma makta, ayn zamanda ektii azaplarn prestiji ile saylama yacak kadar ok sayda olan dlerini kendi yanma armaktadr; demirci Tubal ve aya'nm tekerlei han etrafnda yer alarak, kurban trenlerinin btn dersinin58 Kr., Emile Mle, loc. cit., s. 234-237.

dnda gz dnmln, ikence grm bedenlerin ve acnn fantastik tablosunu oluturmaktadrlar. te ek an lamlarla ar yklenen ve onlar ak etmek zorunda olan imge. Fakat rya, meczup, akl yerinde olmayan da bu an lam arlnn iine kayabilirler. Simgesel biimler kolay ca kbus siluetleri haline gelebilmektedirler. Alman gra vrlerinde ok sk olarak, dnceleri kalpten kafaya do ru yavaa ykselirken, tartlma ve yeniden dnlme za manna sahip olaca uzunlukta bir boynu olan bir ku ta rafndan temsil edilen u eski bilgelik imgesi buna tank tr;59 bu simgenin deerleri, ar vurgulanm olmaktan tr arlamaktadrlar: dncenin uzun yolu imgede, incelmi bir bilginin imbii, en zl eyleri damtan bir alet haline gelmektedir. Gutemensch'in boynu, bilgelikten baka bilginin araclk ettii her eyi daha iyi temsil edebilmek iin sonsuza kadar uzayp gitmekte; ve simgesel insan, l sz uzunluktaki boynu kendi zerine bir defa katlanan fantastil- bir ku haline gelmektedir -hayvan ile nesnenin ortasnda, bir anlamn kesinliinden ok imgeye zg prestijlere daha yakn olan meczup varlk-. Bu simgesel bilgelik d lgnlklarnn esiridir. mgeler dnyasnn temelden dnmesi: oalm bir anlamn zorlamas onu biim lerin sralanndan kurtar maktadr. mgenin altma bu kadar ok anlamn yerleme sine ramen, o artk yalnzca tek bir esrarl cephe sunmak tadr. Ve gc artk eitimden deil, bylemesinden kay naklanmaktadr. Hayvan ve insan figrlerinin birbirlerine kartklar resimler, yani ngiliz, Chartresl ve Bourgeslu dua kitab oaltclarnn daha Orta ada bile iyi bildik leri nl grylle'in evrimi karakteristiktir. Bu resimler o s ralarda, arzularna yenik den insann ruhunun nasl hay vann esiri olduunu retmekteydiler; canavarlarn karn59 Kr., C.-V. Langlois, La conn aissan ce de la nature et du m ode du M oy en Age, Paris, 1911. s. 243.

lan zerine yerletirilen bu kaba ehreler byk Platoncu benzetmeye mensuplard ve zihnin gnah lgnl iinde pespayelemesini ihbar ediyorlard. Fakat ite, insan l gnlnn imgesi olan hayvan ve insan ehrelerinin birbir lerine kart resim, ok saydaki Gnah eiimi'nin (Tentations) ayrcalkl figrlerinden biri haline gelmitir. Mn zevi keiin sknetine saldranlar arzu nesneleri deil de; esrarn zerine kapanm olan, zerlerine bir dn bindi i ve burada sessiz ve kaamak bir dnyann yzeyinde duran u lgnca biimlerdir. Lizbon Tentatioriunda Aziz Antonius'un kapsnda, lgnlktan, onun yalnzlndan, ilesinden, yoksunluklarndan domu olan bu ehreler den biri oturmaktadr; belli belirsiz bir glmseme bu bedensz yz; yazgnn hzl bir yz hareketi biiminin al tndaki saf varl aydnlatmaktadr. Oysa gnah eiliminin hem znesi, hem de nesnesi olan ite bu kbus siluetidir; tvbekrn baklarn o bylemektedir -bu nlarn her iki si de, ayna karsnda yalnzca onlar evreleyen kokumu kaynamann yer ald bir sessizliin iinde, hep cevapsz kalan bir cins sorgulamann mahkmu olarak kalmakta drlar.60 nsan ve hayvan figrlerinin birbirlerine kart resim insana artk alayc bir ekilde, arzusunun yol at lgnlk iinde unuttuu maneviyata olan yatknln hatrlatamamaktadr. O gnah eilimi haline gelmi deliliktir: onda var olan btn olanaksz, fantastik, insanlk d un surlar, onda doa-kartnn ve meczup bir mevcudiyetin yer hizasndaki kaynamasn iaret eden her ey ona tam da o garip gcn salamaktadr. Ryalarnn, lgnlnn yol at hayallerin serbestlii korkutucu bile olsa, bunlar XV. yzyl insan iin tene ilikin arzuya ayan gerekten daha fazla ekicilie sahiptirler. yleyse bu dnemde delilik imgeleri boyunca etki eden bu ekim gc nedir?60 Hieronymus Bosch'un, Lizbon Tenftion'nun merkezinde yer alan "bacakl kafa"nn ehresinde otoportresini yapm olmas mmkndr.

nce, insan sanki bu fantastik grntlerin iinde do asnn srlarndan ve eilimlerinden birini kefediyormu gibidir. Orta ag dncesinde, Adem tarafndan ebediyete kadar geerli olarak adlandrlm olan hayvan birlikleri, insanla ait olan deerleri simgesel olarak tamaktayd lar.61 Fakat Rnesansn banda hayvanlkla olan ilikiler tersine dnmektedir; hayvan zgrlemekte; kendine zg bir fantastik yap kazanmak zere efsane ve resim dnya sndan kamaktadr. Ve artc bir tersine dnle, imdi insan yakalamak iin, onu ele geirmek ve kendi gereini ona ifa etmek iin pusuya yatacak olan hayvandr. lgm bir hayal gcnden kan olanaksz hayvanlar, insann gizli doas haline gelmilerdir; ve gnahkr insan sonuncu gnde iren plakl iinde ortaya ktnda, onun l dran bir hayvann canavarca grntsne sahip olduu fark edilmektedir: bunlar Thierry Bouts'un Cehennem'inde, kurbaa biimli vcutlar lnetlilerin plaklna karan baykulardr; bunlar Stefan Lochner'in tasvir ettiine gre, kanatl bcekler, kedi bal kelebekler, mays bcei kanat l sfenksler, kanatlar tpk el gibi olan, kayglandrc ve agzl kulardr; Grnevvald Tentation'unda dm d m parmaklaryla byk bir av hayvan grlmektedir. Hayvanlk insani deerler ve simgeler sayesinde evcilletirilmekten kurtulmutur; ve imdi dzensizlii, fkesi, ca navarca olanakszlklardan yana zenginliiyle insan by leyen, artk oysa da; insanlarn kalbindeki karanlk kudur ganl, ksr lgnl aa kartan gene odur. Bu karanlk doann ters kutbunda lgnlk ekici ol maktadr, nk o bilgidir. Bilgidir, nk btn bu sama figrler gerekte zor, kapal, ie dnk bir bilginin unsur lardr. Bu garip biimler byk srrm meknnda yer al61 XV. yzyln ortasnda, Rene d'Anjou'nun Livre des Toum ois's hl hayvani ahlk yklerinin tmn meydana getirmekteydi.

maktadrlar ve onlarn cazibesine kaplan Aziz Antonius, Arzu'nun iddetine deil de, ondan ok daha aldatc olan merakn drtsne boyun emitir; G rylle'in glmseme siyle hem sunulan, hem de kanlan u ayn anda hem uzak, hem de ok yakn olan bilgi tarafndan cezbedilmektedir; geriye ekilirkenki hareketi, bilginin yasak snrlarn aarken kendini savunduu hareketle ayndr; Cardan'm daha sonra syleyecei eyi imdiden bilmektedir -v e onun Gnah eilimi buradadr-: "Bilgelik tpk dier deerli maddeler gibi Topran barndan ekilip alnm aldr."62 Bu kadar ulalmaz ve bu kadar korkun olan bu bilgiyi, Deli masum budalal iinde elinde tutmaktadr. Oysa mantkl ve bilge insan bu bilginin, ancak baz, paralarm fark edebilirken -b u daha da kayglandrcdr-, Deli ona tamamna dokunulmadan kalm bir kre halinde sahiptir: Herkes iin bo olan bu kristal kre, ona gre grlmez bir bilginin meydana getirdii kalnlkla doldurulmutur. Brueghel bu kristal krenin iine girmeye kalkan sakatla alay etmektedir.63 Fakat Deli Margot'nun omuzlarnda tad tnein ucunda hi krlmadan sallanp duran ite odur, bil giyle alacal bulacal hale gelmi olan bu kredir -nem siz, ama sonsuz derecede deerli olan fen er- Haz Baheleri'nin arka cephesinde grlen de odur. Bilginin teki simgesi olup, eskiden Yeryz cennetinin ortasna dikilmi olan aa (yasak aa, vaat edilmi lmszlk ve gnah aac) kknden sklm tr ve imdi Josse Bade'n Stultiferae n avicu lae'sini aydnlatan gravrn zerinde grlebilecek olan haliyle deliler gem isinin direini meydana getirmek tedir; Bosch'un D eliler G em isi'nin zerinde sallanp duran hi kukusuz odur. Delilerin bu bilgisi neyi bildirmektedir? Hi kukusuz yasak bilgi olduundan, hem eytanm saltanatn, hem de62 63 J. Cardan, Ma vie, ev. Dayr, s. 170. P roverbesflam ands' da.

dnyann sonunu; sonuncu mutluluu ve nihai cezalandr may; yeryzndeki kadiri mutlakl ve cehenneme d . D eliler Gemisi her eyin tat alnmak zere sunulduu bir hazlar manzarasn, insann burada artk ac ve ihtiya duymamasndan tr yenilenmi olan bir cins Cennet'i katetmektedir; ancak insan masumiyetine yeniden kavua mamtr. Bu sahte mutluluk Deccal'n eytani zaferidir, bu daha imdiden ok yakn olan Son'dur. Maher dlerinin XV. yzylda yeni' eyler olmadklar dorudur, ama bunlar daha nce olduklarndan doa olarak ok farkldrlar. a tolarn zarlar gibi yuvarlandklar, Hayvan'n Bakire tara fndan uzakta tutulan Ejderha olduu, ksacas Tanrnn dzeninin ve yakndaki zaferinin hep gze grnr olduu XIV. yzyln yumuak bir fanteziye sahip kutsal resimleri nin yerine, her tr bilgeliin yok edildii bir dnya gr gemektedir. Bu doann byk ve cokulu dansdr: da lar devrilmekte ve ova haline gelmekte, toprak lleri kus makta ve kemikler mezarlarn zerinde hizaya girmekte dirler; yldzlar dmekte, toprak tutumakta, btn ha yatlar kurumakta ve lme doru gelmektedirler.64 Sonun gei veya vaat olma gibi bir deeri yoktur, o, dnyann es ki mantnn iinde boulduu bir gece karanlnn tahta kmasdr. Drerdeki, Tanrnn yolladklaryla ayn olan Maher svarilerine bakmak yeterlidir: bunlar zafer ve uz lama melekleri deillerdir, bunlar duru adaletin haberci leri deillerdir; bunlar lgn intikamn dizginlenemeyen savalardr. Dnya herkesi penesine alan fke iinde kaybolup gitmektedir. Zafer ne Tanrya, ne de eytan'a ait tir, zafer Deliliindir. Delilik insan her bir yandan cezbetmektedir. Ortaya kard fantastik imgeler, eylerin yzeyinden abucak kaybolan kaamak grntler deildir. Kendine ok zg64 Bede'in eski metni ve 15 iaretin tasviri XV. yzylda yeniden itibar kazan mtr.

olan lgnn iinden doan ey, garip bir paradoks sonucu zaten bir sr gibi, ulalamaz bir gerek gibi topran ba rnda saklanmtr. nsan kendi deliliinin keyfiliini sefer ber ettiinde, dnyann karanlk zorunluuyla karla maktadr; kbuslarna ve yoksunluk iinde geirdii gece lerine tebelle olan hayvan bizzat kendi doasdr, Cehen nemin acmasz gereinin aa kartacak olduu doas dr; krlemesine budalaln bo imgeleri dnyann byk bilgisidir ve daha bu dzensizliin, bu lgn evrenin iin de, ileride nihai sona eriin gaddarl olacak eyin profili belirmektedir. Rnesans dnyann tehdit ve srlarna ili kin olarak hissettiklerini ok sayda imgenin -v e herhalde bu ok sayda olu onlara bu arl vermekte, fantezileri arasnda bu kadar byk bir tutarlk oluturm aktadriinde ifade etmitir.

Ayn dnemde delilie ilikin edebi, felsefi, ahlki temalar tamamen baka bir kumatandrlar. Orta a delilii kusurlar hiyerarisinin iine yerle tirmitir. XIII. yzyldan itibaren onu Psychom achie'nin (ruhla bedenin veya iyilikle ktln mcadelesi, MAK) kt askerleri arasnda grme deti yaygnlamtr.65 Deli lik Pariste olduu kadar Amiens'de de kt askerlerin ve insan ruhunu aralarnda paylaan on iki ikiliin arasnda saylmaktadr: iman ve Putataparlk, Umut ve Umutsuzluk, Merhamet ve Pintilik, iffet ve ehvet, htiyatllk ve Delilik, Sabr ve fke, Yumuaklk ve Katlk, Uyum ve Nifak, taat ve syan, Direnlilik ve Tutarszlk. Delilik, Rnesans d neminde bu mtevaz yeri brakarak birinci sraya km65 Deliliin ne Prudence P sychom achie'sinde, ne de Alain de Lilie'in A nticlaudianus'unda, ne de Hugues de Saint-Victor'da grldn kaydetmek gere kir. Srekli mevcudiyeti, ancak XIII. yzyldan itibaren mi balamtr?

tr. Hugues de Saint-Victor'da Kusurlarn soyaacmn, Yal Adem'in aacnn kkn gurur meydana getirmiken.66 Delilik, imdi insann btn zayflklarnn meydana getir dii koroyu ynetmektedir. Tartlmaz koru phaios (Eski Yunanda koro efi; mesleinde ne kan kii, MAK) ola rak onlara rehberlik etmekte, onlar pei sra srklemek te, onlara ad vermektedir: "Onlar burada, benim cariyelerimin arasnda tanynz. Kalar atk olan Philantia'dr (zsayg). Gzlerinin gldn ve ellerinin de alk tut tuunu grdnz Colacia'dr (Yaclk). Yar uykudayma benzeyeni Lethea'dr (Unutm a). Dirseklerine yaslan m ve ellerini kavuturmu olan Misoponia'dr (Tem bellik). Salarna gllerden yaplma bir ta takm ve ko kularla ovulmu olan Hedonea'dr (htiras). Gzleri fldr fldr dneni Anoia'dr (Unutkanlk). Bedensel durumu iyi ve teni tertaze olan Trypea'dr (Geveklik). Ve bu gen kadnlarn arasnda iki de Tanr: yi Hayat ve Derin Uyku Tanrlar.67 Deliliin mutlak ayrcal: insanda kt olan ne varsa onlarn hepsine hkmetmektedir. Ama ayn za manda insann yapabilecei iyiliklere de dolayl olarak hkmetmekte deil midir: bilgece siyasetlere yol aan ihti ras, zenginlikleri oaltan pintilik, filozof ve bilginleri ha rekete geiren merak? Louise Labe bunu Erasmus'un arka sndan tekrarlamakta; ve Merkr onun iin Tanrlara yal varmaktadr: "Sizi bu kadar memnun etmi olan bu gzel Hanmn yok olmasna izin verm eyiniz."68 Fakat bu yeni saltanatn biraz nce szn ettiimiz ve onu dnyann byk trajik glerine balayan karanlk hkmranlkla pek az ortak yan vardr. Delilik kukusuz cezbetmekte, ama gzleri kamatrmamaktadr. Dnyada kolay, neeli, hafif olarak ne varsa66 67 68 Hugues de Saint-Victor, De fructibus ca m is et sjpirilus. Patrol, CLXXV1, kol. 997. Erasm us, E loge de la fotie, parag. 9, ev. P. de Nolhac, s. 19. Louise Labe, D ebal d e fo lie et d'amour, Lyon, 1566, s. 98.

onlar ynetmektedir. Tpk Tanrlara "Deha, Genlik, Bacchus, Silenus ve bahelerin u kibar bekisini"69 verdii gibi, insanlar da "ferahlatan ve (onlarn) dertlerini unut turan" odur. Ondaki her ey parlak bir yzeydir: sakl gizli esrar yoktur. Kukusuz bilginin garip yollaryla ilgisi olan baz ey lere sahiptir. Brant'm iirindeki birinci ark kitaplara ve bilginlere ayrlmtr; ve 1497 tarihli Latince edisyonda bu blm resimleyen gravrn zerinde, Hoca'nn kitap y l krssnn stnde, doktor serpuunun arkasnda, her taraf ngraklarla dolu deli klah giymi olduu hal de oturduu grlmektedir. Erasmus deliler rondosunda, bilgi alannda yer alan insanlara byk bir yer ayrmakta dr: Gramercilerden sonra airler, Belagatiler ve Yazarlar; sonra tihatlar; onlarn arkasndan "sakallar ve cbbele riyle sayg uyandran Filozoflar" yrmektedir; son olarak da lahiyatlarn saylamayacak kadar kalabalk ve aceleci topluluu gelm ektedir.70 Fakat bilgi delilikte bu kadar nemliyse de, bunun nedeni onun bilginin srlarna vakf olmas deildir; delilik bunun tamamen tersine, ayan bo zulmu ve yararsz bir bilimin cezasdr. Eer bilim bilginin gereiyse, bunun anlam onun nemsiz olmas ve deneyin byk Kitabna- bavurmak yerine, kitaplarn tozlan ile ya rarsz tartmalarn iinde kaybolmasdr; bilim bizatihi sahte bilimlerin arlklarndan tr lgnla doru yu varlanmaktadr. O vos doctores, qui gran dia nom ina fertis Respicite antiquos patris, ju risqu e peritos. Non in candilus persebant dogm ata libris, Arte sed ingenua sitibundum pectus aleban d,7169 70 71 bid., 5. 98-99. Erasmus, loc. cif., parag. 4 9 -5 5 . Brant, Stultifera Navis, 1497 tarihli Latince evirisi, P i l .

Halk talamasnn uzun sre kulland temaya gre, delilik burada bilginin ve onun cahilce kibirliliinin komik cezas olarak grlmektedir. Bunun genel dzlemdeki nedeni, deliliin dnyaya ve onun yeraltndaki biimlerine deil de, daha ok insana, onun zayflklarna, dlerine ve yanlsamalarna bal ol masdr. Delilikte, Bosch'un grd haliyle var olan ka ranlk kozmik davuruma ilikin her ey Erasmus'ta orta dan silinmitir: delilik artk dnyann drt bir yannda 'insan eline geirmek iin pusuya yatmaktan km tr; in sann iine sinsice szlmektedir, veya daha dorusu insa nn kendi kendiyle srdrd hassas bir ilikidir. Delili in m itolojik olarak kiiselletirilm esi Erasmus'ta edebi bir yapmacktr. Fiili durumda yalnzca delilikler -deliliin in sani biim leri- vardr: "Ne kadar insan varsa, o kadar da heykel sayyorum ";72 sadece en bilge ve en iyi ynetilen kentlere bakmak bile yeterlidir: "Buralarda ok saydaki delilik biimleri bol bol bulunmaktadr ve her gn bunla rn o kadar ok miktarda yenileri domaktadr ki, bin Demokritos bile bunlarla alay etmeye yetiemez."73 Delilik, ancak her insann kendinde olur, nk delilii kendine ball iinde ve besledii yanlsamalar araclyla olu turan insandr. Deliliin kendi dansnn iine srkledii figrlerin ilki "Philantiadr; ama bunun nedeni, bunlarn her ikisinin birbirlerine ayrcalkl bir aidiyetle balanm olmalardr: kendine ballk deliliin ilk iaretidir, fakat insan kendi kendine bal olduu iin hatay doru olarak, yalan gerek olarak, iddet ve irkinlii gzellik ve adalet olarak kabul etmektedir: "bir maymundan daha irkin olan bir kii kendini Nirea kadar gzel gryor; u dieri per gelle izdii izgiden tr kendini Euclides sanyor; u bakas aslnda mzik aleti nndeki eekten baka bir ey72 73 Erasm us, parag. 4 7 , s. 101. Ibid., parag. 48, s. 102.

deilken ve sesi tavuunu gagalayan horozunki kadar ayarsz ve bet karken Hermogenos gibi ark sylediine inanyor."74 nsan deliliini bu hayali kendi kendine katlr m iinde, bir serap gibi ortaya kartr. Deliliin simgesi artk hakiki olan hibir eyi yanstmadan, orada kendini seyreden kii iin onun kibrinin hayalini yanstacak olan u aynadr. Delilik hakikat ve dnyadan ok, insann alg layabildii kendi gereiyle ilgilidir. Demek ki delilik tamamen ahlki bir leme almakta dr. Ktlk ceza veya zamanlarn sonu deil de, yalnzca hata ve kusurdan ibarettir. Brant'm iirinde yer alan ark lardan yz on alt tanesi Gemi'nin meczup yolcularnn portresinin yaplmasna tahsis edilmitir: bunlar pintiler, iftiraclar, sarholardr; kendilerini dzensizlie ve sefahate kaptranlar, Kutsal Yaz'y yanl yorumlayanlar, zina ya panlar bunlardr. Brant'm evirmeni Locher, Latince yazd nsznde, eserin tasar ve anlamn belirtmektedir; qua e m ala, quae bonasirt; quid vilia, quo virtus, q u o jerra t error retmek ve bunu herkesin tan olduu ktle uygun olarak nupios, superbos, av aros, luxuriosos, lascivos, delicatos, iracondus, gulosos, ed aces, invidos, vene/icos, fid efra so s'u ...,75 yani ksacas insann kendi hal ve gidii iinde dzensizlik namna bizzat icat edebildii her eyi knaya rak yapmak gerekir. Deliliin XV. yzyldaki deneyi, edebiyatn ve felsefe nin ifade alannda ncelikle ahlki bir talama edasna b rnmtr. Ressamlarn hayal glerine musallat olan u byk istila tehditlerini hatrlatan bir ey, artk kalmam tr. Bunun tersine, delilik uzaklatrmaya allmaktadr; sz edilen o deildir. Erasmus baklar, "fkelerin ylan larn frlattklar her seferinde Cehennemden dar saldk lar" u lgnlktan baka tarafa yneltmektedir; methiye74 75 tbid., parag., 42, s. 89. Brant, op. cit., prologlar, Ja c o b i, Locher, 1497 yay., IX.

sini yapmak istedii hi de u meczupluk biimleri deil de, ruhu "ac veren kayglarndan" kurtaran "ve onu ihtira sn eitli biimlerine teslim eden tatl yanlsam a"dr.76 Bu sakin dnyaya kolaylkla egemen olunmutur; bu dnya saf etkilerini bilge iin esrarl olmayan bir ekilde seferber etmekte ve bilge de kahkahalar sayesinde hep mesafeli kalmaktadr. Bosch, Brueghel ve Drer'in tamamen dnyal seyirciler olmalarna ve etraflarnda kanadn grdkleri u deliliin iine kaym olmalarna karlk, Erasmus onu, tehlikeden korunacak kadar uzaktan alglamaktadr; onu kendi Olympos'unun yukarsndan gzlemektedir ve eer methiyeler dzyorsa, bunu ona Tanrlarn durdurulmas olanaksz glleriyle glebilecek durumda olmasndan tr yapmaktadr. "Eer eskiden Menippos'un yapt gibi Yeryznn saysz alkantlarna Aydan bakacak olursa nz, sonuta aralarnda dven, mcadele eden, tuzak ku ran, birbirlerini soyan, oynayan, delice elenen, den ve len bir sinek gruhu grdnz dnrsnz, ve ka deri ok abuk yok olmak olan bu kadar m inicik bir hay vann ne bellar, ne trajediler rettiine inanmak mmkn olamaz."77 Delilik, artk dnyann bildik garabeti deildir, yalnzca yabanc seyirci tarafndan iyi tannan bir gsteri dir; artk cosmosun grnts deil de, aevum un karakter izgisidir. = > Deliliin bu cezbedici biimlerin yaknndaki kozmik bir deneyiyle, bu ayn deliliin alayn alamaz mesafesi iin deki kritik deneyi arasnda alelacele kurulan ema byle olabilir. Bu ztlama kukusuz gerek hayatta ne bu kadar keskin, ne de bu kadar aikr olmutur. plikler uzun sre76 77 Erasm us, loc. cit., parag. 38, s. 77. Erasmus, ibid., parag. 38, s. 77.

birbirlerine dolanm olarak kalmlar ve aralksz mba deleler olmutur. Dnyann sonu temas, nihai byk iddet temas, edebiyatta formlletirildii haliyle deliliin kritik deneyi ne yabanc deildir. Ronsard, Akln byk boluunun iinde mcadele eden bu son zamanlan anmaktadr. Au d e l est revolee et Ju stice et Raison, Et en leur place, helas, regne le brigandage, Le haine, le rancoeur, le sang et le carn age. 78 Ve Adalet ve A kl gkyzne geri utular, Ve heyhat onlarn y erin e imdi haydutluk, Kin, hn, kan ve kym egemen. Brant'm iirinin sonlarna doru btn bir blm maheri Deccal temasna ayrlmtr: muazzam bir frtna deliler gemisini, hyanetle zdeleen meczup bir kounun iine srklemektedir.79 Bunun tersine, birok ahlki bela gat figr ok dolayl bir ekilde olmak zere, deliliin kozmik imgeleri arasnda resmedilmitir: Bosch'un iyile tirmeye altndan daha deli olan nl hekimini unut mayalm -sahte biliminin btn yapabildii, ondan baka herkesin grebildii bir deliliin en beter pl prtlarn onun zerine brakm aktan ibaret olm utur-. Bosch'un eserlerinin onun adalan ve izleyen kuaklar asndan tad anlam bir ahlk dersidir: dnyadan doan btn bu figrler kalpteki canavarlar ihbar etmekte deiller mi dir? "Bu adamn tablolaryla bakalannm ki arasndaki fark, dierlerinin insan d grn itibariyle resmetmeye u ramalarna karlk, onun tek bana insanlar i halleriyle78 79 Ronsard, D iscours de s M isees de ce (emps. Brant, loc. cit., ark CXVI1, zellikle 2 1 -22 ve 57 vd. dizeler, bunlar Maher'in 13 ve 20. dizeleriyle ak bir balant halindedirler.

resmetme cretine sahip olmasna dayanmaktadr". Ve XVII. yzyln bandaki bu ayn yorumcu bu ifa eden bil geliin, bu kaygl alayn simgelerini Bosch'un btn tablo larnda meale (uyank kalan dncenin ) ve garip sa bit bak "araptan ok kandil ya tketerek gecenin sessizlii ve skneti iinde ykselen" baykutan meydana gelen ifte figrn araclyla ak bir ekilde ifade edil diklerini dnmektedir.80 Hl gze grnr durumda olan bu kadar ok i ie girmilie ramen paylam oktan yaplmtr; iki delilik deneyi arasndaki mesafe almaya ara vermeyecektir. Koz mik bakn figrleri ve ahlki dncenin hareketleri, tra jik unsur ve kritik unsur, artk birbirlerinden giderek ala caklar, deliliin derin birlii iinde, artk hibir zaman kapatlamayacak bir aralk oluturacaklardr. Bir yandan, yava yava dnyann karanlklarna; bilgilerin garip sim yalarndan, hayvanln sar tehditlerinden ve zamanlarn sonundan sz eden manzaralarn iine gmlen ve kudu ruk ehrelerle dolu olan bir Deliler Gemisi olacaktr. te yandan da, bilgelere gre insani kusurlarn rnek alnacak ve retici Odyssea'sm meydana getiren bir Deliler Gemisi olacaktr. Bir yanda Bosch, Brueghel, Thierry Bouts, Drer ve imgelerin tm sessizlii. Delilik glerini saf bak evre ninde seferber etmektedir. Hayaller ve tehditler, tamamen dsel beliriler ve dnyann gizli kaderi -d elilik burada il kel bir ifa gcn elinde tutmaktadr: bu yle bir ifadr ki, burada dsel olan gerektir, yanlsamann ince yzeyi inkr mmkn olmayan bir derinlie almaktadr ve im genin anlk parldamas dnyay, kendi geceleri iinde ebe diyet kazanan kayg verici figrlere av etmektedir; ve bu nun tersine, daha en az onun kadar ac verici olarak,80 Joseph de Siguensa, Tencera porte de la H istoria de la orden de S. Geronim o, 1605, s. 8 3 7 , zikr., Tolnay, Hieronimus B osch, Ek, s. 76.

dnyann btn gerei bir gn fantastik mge'nin iinde, saf tahribatn cokusu olan hilik ile varln ortak anlarn da emilip yok olacaktr; dnya oktan yok olmutur, ama sessizlik ve gece henz onun zerine tamamen kapanma mlardr; dnya tamamlann monoton dzeninin hemen ncesinde yer alan dzensizliin u noktasndaki sonuncu bir parlt iinde bocalamaktadr. Dnyann gerei hemen iptal edilen bu grntnn iinde kaybolmaktadr. Gr n ve srrn, dolaysz grnt ve sakl esrarn btn bu dokusu XV. yzyl resminde dnyann trajik delilii olarak seferber edilmektedir. te yandan Brant ve Erasmus'la, tm hmanist gele nekle birlikte delilik sylemin evriminin iine alnmtr. Burada damtlmakta, incelm ekte, ayn zamanda silahlarn da kaybetmektedir. lek deitirmekte; insanlarn iine domakta, onlarn hal ve gidilerini ayarlamakta ve var olan ayar bozmaktadr; kentleri, eylerin sakin gereini ynettii zaman bile byk doann ondan haberi olma maktadr. Hayat ve lm, adalet ve gerek olan esas ey or taya ktnda abucak kaybolmaktadr. Her kii ona bo yun emi hale gelebilir, ama onun saltanat her zaman kk apl ve nisbi olacaktr; nk bilgenin baklar karsnda kendini vasat gereklii iinde ifa edecektir. Onun iin nesne olacaktr, hem de en beter bir ekilde, nk onun glnn nesnesi haline gelecektir. Bundan tr onun iin rlen defne talar onu zincire vurmakta drlar. sterse btn bilimlerden daha bilgili olsun, gene de onu delilik sayan bilgeliin karsnda eilmesi gerekecek tir. Son sze sahip olabilir, ama hibir zaman dnyann gereinin son sz deildir; kendini merulatrd sylev sadece insann eletirel bilinci'ne dahildir. Eletirel bilin ile trajik deney arasndaki bu atma, Rnesans dneminin balangcnda delilie ilikin olarak hissedilebilen ve ona ynelik olarak formlletirilebilen

her eye hayat vermektedir.8 Fakat bu arpma ortadan 1 abuk silinecektir, ve XVI. yzyln banda hl ok ak, ok iyi bir ekilde belirlenmi olan bu byk yap bundan bir yzyldan daha az bir sre sonra kaybolmu (veya he men hemen) olacaktr. Cereyan etmi olan ifade eden en uygun kelime yok olmak deildir. Daha ok, Rnesansm sistemin unsurlarndan birine tand, giderek daha vur gulu hale gelen bir ayrcalk sz konusudur: bu ayrcalk delilii dil alannda bir deney haline getiren; insann kendi manevi gereiyle, kendi doasna ve kendi gereine zg kurallarla yz yze kald bir deney haline getiren unsura tannmtr. Ksacas, deliliin eletirel deneyi her seferinde daha fazla aydnlatlm, ancak trajik figrleri giderek ka ranla gmlmlerdir. Bunlar ksa bir sre sonra tama men skalanacaklardr. Bunlarn izlerini bulmak uzun sre mmkn olmayacaktr; yalnzca Sade'm birka sahifesi ve Goya'nm eserleri bu kayboluun tam bir knt olmad na, bu trajik deneyin varln dncenin ve hayallerin geceleri iinde karanlk bir ekilde srdrdne ve sz konusu olann kkten bir yok olma deil de, yalnzca bir gizlilik alemine ekilme olduuna tanklk etmektedirler. Deliliin trajik ve kozmik deneyi, eletirel bir bilincin tek bana kulland ayrcalklar tarafndan maskelenmitir. te bu nedenden tr, klasik deney ve onun araclyla modern delilik deneyi, nihayette bu yolla pozitif gereine ulaabilecek toptan bir biim olarak kabul edilemez; o kendini yersiz olarak tam sayan parasal bir biimdir; yok sun olduklarndan, yani onu gizleyen tm unsurlardan tr dengesi bozulmu bir btndr. Deliliin eletirel bilincinin ve onun felsefi veya bilimsel, ahlki veya tbbi81 Bajka bir incelemede, eytani deneyin ve XVI.-XVII. yzyllarda ondan yap lan indirgemenin, insancl ve tbbi teorilerin batl itikatlarn yal evreni kar sndaki bir zaferi olarak deil de, eskiden dnyann parampara olmas tehditlerini tam olan biimlerin eletirel bir deneyde yeniden ele alnma lar olarak yorumlanmalar gerektiini gstereceiz.

biimlerinin altnda, sar bir trajik bilin uyank kalmay srdrmtr. Nietzsche'nin son szlerini, Van Gogh'un son grle rini uyandran odur. Freud'un yolunun en u noktasnda hissetmeye balad herhalde o olmutur: Freud libido ile lm igds arasndaki mitolojik mcadele ile byk i paralanmalarn simgeletirmek istemitir. Nihayet Artaud'nun eserinde, eer bu dnce bu konu karsnda dik katli olsayd XX. yzyl dncesine sorularn en acilini ve soruyu soran ba dnmesinden kurtarmaya en az yatkn olann soracak olan eserde, kltrmzn, dnyann g ne kaynakl byk deliliinin, "Ate eytan'm hayat ve lm"nn gerekletirecei yrtlmalar kendi dna ittii gn trajik ocan kaybettiini iln etmekten hi usanma yan u eserin ifade ettii bilin de odur. XVI. yzyldan imdiye kadar yaylan delilik deneyinin kendine zg ehresini ve anlamnn kkenini bu mevcut olmamaya, bu geceye ve onu dolduran her eye borlu ol duunu bir gn nihayet anlamamza izin verenler bu u keiflerdir ve yalnzca onlardr. Rasyonel dnceyi delilii zihni hastalk olarak zmlemeye kadar gtren o gzel kural tutkusunu dey bir boyutta yeniden yorumlamak gerekmektedir; bu yaplnca, aslnda indirgemeyi tam anla myla baaramad bu trajik deneyi, btn biimleri altn da daha tam, ayn zamanda daha da tehlikeli bir tarzda maskeledii ortaya kmaktadr. Zorlamann son noktasn da patlama zorunluydu, bu patlamaya Nietzsche'den beri tank olmaktayz. e Fakat acaba eletirel dncenin ayrcalklar XVI. yzylda nasl olumulard? Delilik deneyi nasl olmutur da so nunda onlar tarafndan msadere edilmitir ve bu msade

re Klasik an eiinde, bir nceki dneme ilikin olarak anlan tm trajik imgeleri databilmitir? Artaud'ya "XVI. yzyl Rnesans herhalde insanst, ama doal da olan yasalar bulunan bir gerekle balarn kopartt; ve Rne