NIKA NEZIROVI MONOGRAFIJA BOSANSKOG AMCA (od najranijih vremena do 1945. godine)

AMAC 2011.

Dipl. ecc. Nika Nezirovi

MONOGRAFIJA BOSANSKOG AMCA (od najranijih vremena do 1945. godine)

Izdava:

D.o.o. Kula amac

Za izdavaa:

dipl.ing. ma. Marko Kureevi, amac

Recenzent:

Akademik prof.dr Muhamed Filipovi, Sarajevo

Lektor i korektor:

Ilija Pavlovi, amac

Dizajn korica, obrada fotografija i dokumenata:

Grafika i trgovinska radnja Ekograf amac, vl. dipl. ing. eljko Babi

tampa:

D.o.o. Kula amac

Tira:

500 primjeraka

5

PREDGOVOR Verba volant, scripta manent Rijei lete, ono to je zapisano ostaje.

Ova knjiga rezultat je moga dugogodinjeg rada. Oduvijek su mi panju privlaile knjige koje su govorile o naim krajevima, te sam u takvim knjigama traio i pomene naega grada i osoba. Poto su mi neka imena i dogaaji ve bili poznati, ovdje sam uspio dopuniti znanja i povezati injenice. Vjerovatno da bi to tako i ostalo, da vremenom graani nisu poeli odlaziti iz grada, a stariji i umirati.

Tako se gubilo narodno predanje, da bi sve to zapamtio, a radilo se o masi imena i dogaaja, poeo sam to zapisivati.

Vremenom je ova knjiga postala i potreba jer pokuava da zabiljei ono ve zaboravljeno. Zavretkom rata, sve do danas, irio sam mreu sagovornika i izvora, a prikupio sam ve dosta arhivske grae, koja je crpljena iz raznih knjiga, asopisa, novina i periodike. Obilazio sam arhive, biblioteke i nastavio kontakte sa bivim sugraanima koji su davno napustili ovaj grad. Oni su se nalazili na itavom prostoru bive Jugoslavije, pa i ire. Te kontakte sam ostvarivao lino ili putem drugih vidova moderne komunikacije. Sve ovo radio sam potpuno sam i to dosta polako jer sam istovremeno bio u radnom odnosu i vanredno studirao na Ekonomskom fakultetu.

Vei dio grae nije bio ni potpuno sreen ni dostupan za rad, pa je trebalo pregledati sve arhivske fondove, skladititi i klasifikovati dokumente. Tokom cijelog rada bio sam noen vizijom da ovaj grad dobije svoju knjigu, a samo zahvaljujui entuzijazmu to sam i uradio.

Dosta toga crpio sam iz prethodnih publikacija, meutim te publikacije su obraivale samo dio istorije ovog grada i to iz perioda NOB-a. Te publikacije sluile su raznim reimima u razne svrhe pa su bile i ideoloki obojene.

Tokom istraivanja naiao sam na knjige koje govore o mnogim drugim susjednim mjestima, ali cjelovite istorije naeg grada nije bilo. Razloga ima raznih i ne bih ih na ovom mjestu obrazlagao. Jo 1990. godine postojala je inicijativa MZ Bosanski amac da se napie Monografija grada ali to je bila i ostala samo inicijativa.

Puno detalja sam dobio kroz usmene razgovore, te sam ih morao vie puta provjeravati kod raznih izvora, kako bi spasio narodno predanje. Inae ovakav obiman posao rade timovi strunjaka kako na terenu tako i u arhivama.

6

Moda u ovoj Monografiji ima detalja koji e se initi nebitnim, nepotpunim ali bez njih italac nema pravu sliku o ovom gradu, a i samo izlaganje bi bilo suvoparno i u stilu svih dosadanjih knjiga ove vrste.

Moj cilj nije bio nauni rad, niti neki propagandni pamflet, ve jednostavno da se na jednom mjestu nau sve injenice i dogaaji, imena i prezimena, ljudi uesnici tih dogaaja.

Vjerovatno e se nai i oni koji bi neto dodali ili izbacili, drugaije protumaili, koji e kritikovati i osporavati, ali smatram za uspjeh da i ovakva istorija grada konano ugleda svjetlo dana. Lino u biti zahvalan na svakoj sugestiji, ali ova Monografija mora biti osloboena ideologije i dnevne politike. To mora biti poligon da svako na njemu dobije svoje mjesto i da se isprave i neke predrasude i nepravde o nekim ljudima i dogaajima o emu nas ne ue istorijske itanke. Pokuavao sam da se uzdrim od nekih komentara ali na par mjesta sam dao svoje miljenje.

Bosanski amac je proivio nekoliko ratova, mnoge reime, imao svoje uspone i padove, ali njega su uvijek inili ljudi koji su razbijali ablone i predrasude o kojima su nas uile i ue istorije po narudbi. Mnogi dokumenti, arhivi i ljudi nisu bili dostupni, jer su nestali, ali taj nedostatak sam uspio djelimino nadomjestiti. Pomo od oko 80 graana je bila na zavidnoj visini. To mi je dalo snage i stvorilo jedan vid obaveze da dovrim ovo djelo.

U poetku ideja je bila napisati knjigu o gradu i optini, ali to je preobimno, te sam se odluio za podruje grada, iju sam istoriju detaljno prouio i sa svojim sagovornicima i izvorima ponovo proivio. Ono to mi se ini najinteresantnijim, a mislim da e i itaoce zainteresovati i iznenaditi su prilozi.

Tu su obraene biografije ljudi koji su potekli iz Bosanskog amca i okoline, te koji su bar na neki nain povezani sa naim gradom.

Oni su poznati: doktori, profesori, privrednici, politiari, glumci, pjevai, knjievnici, muziari, kompozitori, oficiri, vojnici, diplomate, sportisti, slikari, revolucionari... koji su imali prilike da borave u drutvu javnih ljudi, da uzmu uea u dogaajima koji izlaze iz okvira lokalne zajednice. Oni su boravili na dvorovima Habsburga, Petrovi-Njegoa, Karaorevia, Libije, vedske, Rusije, Jelisejske palate, Treeg Rajha, Bijele kue, da uestvuju na dodjeli Nobelove nagrade. Ono to je njima svima zajedniko, to je ovaj grad koji ih povezuje.

Stari Grci su rekli: Ljudi ive dok postoji neko ko ih se sjea, tako da i sva pomenuta imena u ovoj knjizi e ivjeti vjeno ili bar dok fiziki bude egzistirala ova knjiga.

Jednom mi je gospoa Divna Dimitrijevi rekla da ovakvu knjigu mogu da piu ljudi koji vole svoj grad. Bio sam i ostao zaljubljenik svoga grada.

7

Posebnu zahvalnost izraavam ovom prilikom svima koji su mi pomogli svojim sugestijama, sjeanjima, te mi stavili na raspolaganje svoje line arhive.

Takoer veliku zahvalnost autor duguje za recenziju rukopisa akademiku dr Muhamedu Filipoviu iz Sarajeva. IZVOD IZ RECENZIJE

Na molbu autora i nekoliko uglednih graana Bosanskog amca, pristao sam da pregledam rukopis autora po imenu Nika Nezirovi, pod naslovom Monografija Bosanskog amca i da dam ocjenu valjanosti istog, kao i da dam svoje miljenje u pogledu mogunosti da se navedeni rukopis tampa kao nauna publikacija pod naslovom Monografija Bosansko amakog kraja. Ovdje namjerno pravim distiknciju izmeu naunog i propagandnog znaenja ovakvih djela. Mnogo je djela ovakvog karaktera nastala u reijama lokalnih administracija, a najvei broj tih djela je bez ikakvog znaaja, osim naravno onog isto propagandnog.

Ovdje se i to je pretpostavka mog rasuivanja o ovome rukopisu, radi o namjeri da se stvori jedno djelo, koje moe da bude i informativno-propagandno, ali koje je utemeljeno u naunim spoznajama o predmetu o kojem govori. Pri prvom pregledu rukopisa, ustanovi sam da se radi o obimnom rukopisu od 451 stranica gusto kucanog teksta, to bi obuhvatalo kojih pedesetak autorskih tabaka. U svakom sluaju, kad se uzmu u obzir i ilustrativni materijal bez kojih ovakva djela ne znae mnogo, radi se o veoma obimnom i ambicioznom djelu. Isto tako, mogao sam konstatirati da je rukopis pisan ambiciozno i po uobiajenoj shemi koju mnogi autori primjenjuju u slinim vrstama djela. Materijal predstavlja kombinaciju izlaganja i referiranja geografsko-klimatolokih podataka, kao i dio sa statistikim podacima o kraju, dakle, da je popraen mnogim statistikim podatcima, grafikonima, a iz teksta je vidljivo da autor vjerovatno ima i veliku fotodokumentaciju, kao pratei i ilustrativni materijal za svoje djelo. Dakle, u formalnom smislu, djelo bi trebalo biti kompletan pregled svih podataka poznatih u nauci, a koji se odnose na geografski, geopolitiki, historijski, ekonomski, politiki, etnografski i demografski razvoj amakog kraja. Pitanje koje je ostalo je bilo pitanje koliko je rukopis autentian, utemeljen na spoznajama nauke o pitanjima koja obrauje i koliko je autor uspio da prui jedan jedinstven pogled i omogui uvid u ono to je za amac i okolinu posebno karakteristino u odnosu na cijelu Bosansku Posavinu.

Materijal je rasporeen u trideset posebnih poglavlja, s predgovorom i pogovorom, kao dodacima, a uz to je dat i sadraj rukopisa. Rukopis je pisan stanadardnim nainom za ovu vrstu publikacija, tj. zapoinje

8

geografskom slikom prostora i njegovog naseljavanja i ostalim podacima koji se odnose na sam grad i okolinu te njegovo stanovnitvo. Nakon ovih uvodnih opih mjesta, autor prelazi na izlaganje historiografskog pregleda ovog kraja, u kojem govori o ivotu i razvoju amakog kraja, od poetka zabiljeene historije, pa sve do kraja Drugog svjetskog rata. Naravno, budui da je Bosanski amac naselje koje je stvoreno u jednom momentu, tokom XIX vijeka, i namijenjeno jednoj vrsti stanovnitva, nuno je da se toj krucijelnoj injenici u njegovom nastanku posveti posebna panja. Naime, Gornja Azizija (Bosanski amac) stvoren je kao azilno mjesto za muslimane koji su bili protjerani iz Srbije nakon 1866. godine.

Nakon izlaganja opih podataka o historijskom razvoju, slijedi osvrt na stanovnitvo amakog kraja i nabrajanja svih poznatih porodica iz Bosanskog amca. Iza toga slijedi pregled privredne aktivnosti stanovnika sa poljoprivredom, zanatstvom i trgovinom, kao glavnim privrednim djelatnostima klasine i brodarstvom kao novim oblikom privredne djelatnosti. Posebno je dat pregled razvoja saobraaja i to cestovnog, eljeznikog i rijenog, koji je izmjenio geopolitiki poloaj i ulogu cijelog ovog kraja, otvarajaui ga prema unutranjosti Bosne. Slijedi pregled politikog i kulturnog ivota i djelovanja na podruju opine.

Ovu Monografiju je nuno ozbiljno korigirati i dopuniti, s jedne, ali i znaajno skratiti, s druge strane. Autor e morati da konsultira savremenu i neto raniju literaturu o historiji Posavine i posebno amakog kraja, kako sa stajalita brojnih studija koji istrauju migracije i naseljavanje stanovnitva razliitih provenijencija na ovim prostorima, tako i sa stajalita djelovanja raznih politikih snaga, posebno u toku XIX i XX vijeka, na ovom osjetljivom prostoru Bosne i Herecegovine.

U cjelini gledano, ovaj materijal predstavlja solidnu osnovu za jednu uspjenu monografiju o Bosanskom amcu. U njega je uloen veliki trud, ali su tom trudu potrebni dodatno znanje i vjetina u postavljanju problema i artikulaciji sadraja djela i prikazu onog to je bitno, te nuni znanstveni osnov za tvrdnje, utemeljen u kompetentnoj literaturi koja obavezno mora biti konsultirana i citirana. Predlaemo da se ovaj rukopis prihvati kao osnova za nastanak jedne Monografije. Stoga je najbitnije da autor konsultira ve navedena i neka druga djela koja se bave, ako ne direktno samim Bosanskim amcem, a ono ivotom i historijskim zbivanjima u tom kraju i vezanim za njegovo stanovnitvo.

U cjelini i na kraju, elim sugerirati da se ovo djelo podvrgne jednoj temeljnoj redakciji. S potovanjem. Muhamed Filipovi

H. abanovia 2. Sarajevo, 06. 03. 2005. godine.

9

PRVO POGLAVLJE GEOGRAFSKI POLOAJ

U pitomoj ravnici Posavine, tamo gdje uvire rijeka Bosna u rijeku Savu, smjestio se Bosanski amac. Rijeka Sava kod Bosanskog amca ulazi u svoj donji tok.Njena irina kod Bosanskog amca iznosi oko 200 m, a kod Brkog 500 m. Relativni pad Save na odsjeku uzvodno od amca manji je (0, 034%) od relativnog pada nizvodno od amca (0, 045%).1

U svom toku naroito izmeu Bosanskog amca i Oraja pravi mnogo meandre, koji sa malim padom onemoguavaju brz protok vode. Zbog toga, pri visokom vodostaju, Sava preplavi obale i izlije se u nezatienu nasipima ravnicu Bosanske Posavine gdje se dugo zadrava. Sava je plovna od Siska do Beograda u duini od 584 km. Ljeti je plovidba oteana zbog pliaka i sprudova. Najvei sprud je Savulje kod Bos. amca dugaak 360, a irok 60 m. Takoer veliki je sprud Kamiak kod apca. Korito rijeke Bosne na pojedinim mjestima rava se u vie rukavaca koji su od matice odovojeni ljunkovitim nasipima. Obale su joj lomljive, obrasle bunjem i vrbacima. irina je promjenjljiva sa padom od 0, 8m na 1 km. Plahovita Bosna e se ovdje uliti u mirnu Savu, kao oprotaj Bosna poklanja puno ostrva i sprudova sa obiljem zelenila, ptica. A ove Ade i obale, uz bogatstvo riba, stjecita su lovaca i ribolovaca. Do 1942. godine jedna velika ada, koja je mijenjala svoj oblik, se nalazila na samom uu Bosne, a postojala je jo jedna manja zapadno od puta za kej. Obje su bile obrasle vrbama. Meutim, te ratne godine u na grad su pristigle izbjeglice iz unutranjosti drave i one su zbog ogrijeva iskrile to drvee, to je uzrokovalo nestanak ove dvije ade. Bosanski amac se nalazi na 45 stepeni i 3' 33'' Sjev. g. irine i 18 stepeni i 28' 0'' Ist. g. duine. Optina Bosanski amac se smjestila u donjem toku rijeke Bosne i zahvata krajnji sjever Balkanskog poluostrva i krajnji jug tj. obod Panonske nizije. Prostori optine nalaze se u amakoj Posavini, od Save na sjeveru, prema Modrii na jugu.

Bosanska Posavina obuhvata nisko zemljite na desnoj strani Save, poevi od Bosanskog amca, odnosno od donjeg toka rijeke Bosne, pa dalje na istok. U irem smislu Posavina je itava ravnica od Save pa sve do Trebave i Majevice planina na jugu.2

Bosanski amac se nalazi na desnoj obali rijeke Bosne kod samog ua i sjedite je optine. Optinska teritorija samo je sluajna

1 Pomorska enciklopedija 7, Zagreb 1961. god. Leksikografski zavod FNRJ. 2 Milenko S. Filipovi Prilozi etnolokom poznavanju severoistone Bosne graa knjiga XVI odjeljenje drutevenih nauka knjiga 12. ANUBiH, Sarajevo 1969.

10

administrativna jedinica sadanjeg vremena i nikako nema vrijednosti geografske ili predione cijeline. Nadmorska visina na samom uu je 83 metra, a grada je tano 86 metara. Ovo zemljite predstavlja aluvijalne nanose i barsko zemljite, na prostoru grada nekada je bila movara, koja je se prilikom njegovog osnivanja nasipala i to ljunkom i pijeskom sa kompleksa Duga da bi ironijom sudbine kako se grad irio kasnije taj kompleks trebalo nasipati ali sada materijalom iz Save i Bosne. Zemljite je sastavljeno od mladih sedimantnih slojeva, koja su nastala taloenjem Panonskog mora i kasnije nanoenjem rijeka. Panonsko more je nagomilalo debele slojeve gline, pijeska, lapora i konglomerata. Juna granica Posavine je vie udaljena od korita Save (u amakoj Posavini oko 20 km). Bosanska Posavina se dijeli na Lijeve polje, amaku Posavinu, Semberiju, Mavansku Posavinu, Hrvatsku i Srpsku Posavinu tj. Slavonsku Posavinu i Posavinu u uem smislu: Mavu, Sremsku, abaku, Obrenovaku i Beogradsku Posavinu. Svi veliki gradovi bive Jugoslavije su u Posavini. Kroz nju prolazi eljeznika pruga dvostrukog kolosijeka Zagreb-Beograd i auto-put Ljubljana-Zagreb-Beograd. Sava je plovna od Siska do Beograda i tu se ulijeva u Dunav. Bosanska Posavina ini itnicu BiH, te zajedno sa Semberijom ini oblast itarica BiH. Ona zahvata 12. 761 km2 (24, 86% zemlje BiH). Po osloboenju 1945. godine osnovni problem je bila melioracija zemljita oko Save te su vreni obimni melioracioni radovi u oblasti Bosanskog amca, popravka i podizanje odbrambenih nasipa.Bosanski amac nije sluajno nazvan vrata BiH ovaj grad ini ulaz iz srednje Evrope na ovaj dio Balkana. Smjeten je na magistralnom putu Opuzen-amac-Budimpeta i osnovnoj eljeznikoj saobraajnici BiH Ploe-amac. Udaljen je samo 12 km od savremenog auto-puta Zagreb-Beograd. eljeznika (eletrificirana) pruga amac-Sarajevo izgraena je 1947. godine u duini od 239 km za 7 mjeseci koju je gradilo 211. 000 mladih iz cijele Jugoslavije i 5. 735 iz 42 zemlje svijeta. Izgradnjom kanala Bosanski amac-Vukovar u duini od 60, 8 km sastavie se vode Save i Dunava i na taj nain skratiti sadanji vodeni put za nepunih 400 km. Sava tee sa sjeverne strane optine duinom od 46 km. Bosanski amac je nastao na vodi, svoju istoriju i sudbinu je vezao za vodu.3

Administrativno-teritorijalna podjela nije bila uvijek jednaka za Bosanski amac i okolinu. U prolosti je ovo podruje bilo teritorijalno rascjepkano i pripadalo je uglavnom susjednim administrativno-teritorijalnim jedinicama kao to su Brko i Gradaac. Cijelo podruje je ravnica, teren se blago die od sjevera prema jugu, prelazei kod Modrie i Gradaca u brdski masiv Trebavca. Rijekom Bosnom se od marta do jula i u novembru i decembru moe itavom duljinom od Doboja do amca (70, 7 km) za osrednje vode ploviti u korist trgovakog prometa. U periodu 1938- 3 Fotomonografija, Bosanski amac 1976. godine. Naa djeca Zagreb.

11

1945. godina katarstarska optina Bosanski amac je obuhvatala 306 ha oranica i vrtova, 40 ha vonjaka, 23 ha panjaka i 3 ha uma, a u periodu 1945-1956. godina 307 ha oranica i vrtova, 11 ha vonjaka, 26 ha panjaka i 2 ha uma. Smanjenje povrina je uzrokovano ratom, ali i podizanjem odbrambenih nasipa od poplava na Savi i Bosni kao i eljeznikog nasipa. Postojanje veih privrednih posjeda je zastupljeno u malom broju. Najzastupljeniji je posjed od 0, 6-2 ha. I to uslijed stalnih dioba i cijepanja posjeda meu lanovima porodice.4

Dananje stanje na teritoriji optine je: Optina se granii sa optinama Gradaac, Modria, Oraje i Odak, a na sjeveru je rijeka Sava i Republika Hrvatska. Do rata 1992-1995. optina se prostirala na 219 km2, a danas na oko 188 km2. Sela Bazik, Domaljevac i Prud te dio sela Grebnice su pripali FbiH. Do 1992. godine na teritoriji optine je bilo 26 naseljenih mjesta i to: Batkua, Brvnik, Gajevi, Gornja, Srednja i Donja Slatina, Gornja i Donja Crkvina, Gornji i Donji Hasi, Zasavica, Kornica, Krukovo polje, Novo Selo, Obudovac, Obudovac II (Branica), Pisari, Srpska Tiina, Hrvatska Tiina, kari, Tursinovac, Domaljevac, Prud i grad Bosanski amac. 1991. godine optina je imala 32. 960 stanovnika. Grad Bosanski amac zahvata 5, 8 kvadratnih kilometara povrine. HIDROGRAFIJA I GEOLOGIJA Podzemne vode: geoloki substrat ovog podruja predstavlja ljunak. Kako je sloj ljunka razliite debljine, tako je i nivo podzemnih voda razliit. Na uskom dijelu du obale Bosne i Save, nivo podzemne vode se nalazi na dubini 1-4 m. U centralnom dijelu podruja, gdje preovlauje podzolasti tip zemljita, nivo podzemne vode se nalazi na dubini 4-12 m. Na pojedinim mjestima, kao stara korita Bosne i Save, sloj zemljita sa ljunkom je jako tanak ili ga nema, pa podzemna voda direktno izbija na povrinu i prelazi u barovito podruje. Na veim dubinama se nalazi i arterka voda i to na dubini od 33-40, 44-49, 180 m. Povrinske vode: Rijeka Sava, tee pravcem zapad-istok, u nju utie sva voda podruja. Ovdje Sava meandrira odnosno nizvodno od ua Bosne-Oraje (sa meandrima) i dio toka uzvodno od ua Bosne u Savu (prvobitno je ue Bosne bilo iza Oraja, a sada kod amca). Znai ovdje je bilo vie ua. Bosna je na njima akumulirala veliku koliinu materijala. Vodostaj varira od vremena otapanja snijega i padavina. Ovdje je Sava plovna i za vrijeme najnieg vodostaja za rijene brodove. Tokom zime mogue je zaleivanje Save ali u dijelu prema Oraju, zbog blizine ua Bosne kod Bosanskog amca vrlo rijetko.

4 Dr. ing Hasan Izetbegovi Uslovi i stanje stoarstva u bivem amakom srezu s posebnim osvrtom na konjarstvo i njegovo unapreenje rukopis diplomske teme.

12

Rijeka Bosna, pravac kretanja je zapad-sjeveroistok. Vodostaj je isti kao kod Save. Korito je ue i krivudavo. Bosna donosi mnogo ljunka kojeg taloi na samom uu. Taj prvoklasni ljunak slui za graeivinarstvo. Bosna nije plovna. Kad se planirao kanal Dunav-Sava izmeu Vukovara i amca planirano je da se izvri i regulacija toka Bosne od Doboja do amca, ali od projekta se nije dalje otilo. Pored ove dvije rijeke, na prostoru optine, postoji i mala rijeica Tolisa, koja tee najveim svojim dijelom biveg korita Bosne. Ostale vodene povrine: andrak: predstavlja nekadanje korito Bosne ispunjeno polutekuom vodom. Duina mu je 10, 5 km, a irina oko 30 m. Poinje od sela Kladara i ide do blizu Save. Voda u njemu ima mogunost oticanja putem dva kanala koja su povezana. Prvi je prirodni, duine 1, 5 km, a zove se Sredelj, a drugi se zove Struac i prokopan je za vrijeme Turaka u duini oko 1 km. Bara Tiina: je odsjeni meander Save duine oko 3 km i 100 m irine. Povezan je andrakom i Savom. Staraa: postoje dvije: jedna je na lijevoj strani Bosne blizu ua, duga je 7 km. Druga je na desnoj strani Bosne i udaljenost joj je od ua 4 km i skoro potpuno okruuje selo Zasavicu.5 I na amakoj strani rijeke Bosne postoji rukavac kojeg u narodu zovu Sokolua, jer je krivudao kroz njive koje su bile vlasnitvo porodica naseljenih iz Sokola. Poto je Bosna nekada tekla kroz sam dananji grad i rukavac je izlazio kod stare vage na ulazu iz Modrie i protezao se ispod junog dijela nasipa. Preko tog rukavca je bio napravljen mosti koji je jasno vidljiv na starom gradskom planu reenom 1887. godine i uveden u gruntovnicu. Domaljevako blato: odsijeca meandre Save u duini od 6 km, irine oko 150 m. Blato se naziva zato to nije stalno pod vodom, nego samo za vrijeme veeg vodostaja. Ogromnu tetu na ovom podruju predstavljaju poplave koje mogu biti: poplave na povrinama izmeu rijeka i nasipa, poplave na niim povrinama, poplave povrina u slivu brdskih voda, poplave na podzolima, opte poplave. Ove poslednje su najgore, ali izgradnjom nasipa, crpnih stanica, lajzova (odvoda) njihov uticaj je znatno eliminisan.6 Od 1946. godine dosta je uraeno na bosanskoj strani u zatiti od rijeke Save, izgradjom nasipa, a i na dijelu prema rijeci Bosni je izgraen nasip. U samom gradu amcu su do tada postojali lajzovi putem kojih su u nenaseljena i nebranjena podruja isputani vikovi vode da bi se smanjio plimni val i udar na branjena podruja. Prvi lajz se nalazio u Zoricama ispred ua Bosne, drugi kod stare elektrine centrale u glavnoj ulici, a trei na junom dijelu grada na nasipu kod Zurapovia kue. 5 Dr ing Hasan Izetbegovi, isto. 6 Dr ing Hasan Izetbegovi, isto.

13

Geoloki substrat sainjava ljunak, pijesak i glina. Najnii sloj sainjava ljunak, koji vodi porijeklo jo iz pliocena. Iznad ljunka se nalazi tanji ili deblji sloj pijeska, a iznad pijeska dolazi sloj diluvijalne gline, ija se debljina kree od 2 do 10 m. Gdje nema gline sva suvina voda lako se procjedi kroz sloj ljunka, a ako ima gline ne moe se procijediti kroz nepropusnu glinu, nego otie ili se zadrava u vidu bara. Ta glina je bila osnovni materijal za pokretanje prvih malih ciglana u samom gradu. Na ovom podruju prisutni su sledei tipovi tla:

1. Podzoli (pepeljue-prahulje) prisutan po selima: Hasi, Tiina, Gornja i Donja Slatina, Grebnice. Njive gdje se nalazi podzol narod naziva: Boanua, Begluina, Lugovi, Zasjeka, Eginovac itd.

2. Aluvij reliktni (smee tlo) u poljima amca, Tiine, Hasia i Slatine. Nastao radom rijeka Bosne i Save.

3. Aluvij recentni (naplavci-prudovi) uz tok Bosne i Save (Prud, amac, Grebnice, Slatina)

4. Crnice (barska) mineralno movarna tla. amac, Tiina, Hasi, Grenice, Slatine nastale su na poplavnom podruju Save i biveg toka Bosne.

5. Polucrnice (barsko smee tlo) amac (Duga), Tiina (Kanjikovac), Grebnice, Hasi, Slatina. Ovog tla ima i na smeim tlima i na prahuljama. Stvoreni su u bivem toku rijeka.7

KLIMA Podruje se karakterie umjereno kontinentalnim tipom klime.

Srednja godinja temperatura je 11 C. Srednja mjesena temperatura najtoplijeg mjeseca (jula) je 22 C, a najhladnijeg (januara) oko -0, 5 % srednje godinjeg minimuma 2 C, a maksimuma 22 C. U ljeti temperature idu maksimalno do 38 pa i 40 C. Najhladnije godinje doba je zima sa temperaturom maksimalno -35 C. Padavine: Ukupan broj dana sa padavinama iznosi 117, od toga kinih 94, a snijegom 23. Maksimum u junu (90) a minimum u februaru (40). Najvlaniji su januar, februar, mart, novembar i decembar. Vlaan je oktobar, manje vlaan je: april, maj, juni i septembar. Vie suhi su: juli i avgust. Grad: Prosjean broj dana sa gradom godinje iznosi oko 2. Mraz: Prosjean broj dana sa mrazom godinje iznosi oko 19. Magla: Prosjean broj dana sa maglom godinje iznosi oko 24.

7 Isto

14

Vjetrovi: Prosjean broj dana sa vjetrom godinje iznosi oko 240. Zatije vlada oko 120 dana. Najzastupljeni je zapadni, sjevero-zapadni i sjeverni vjetar. Led na rijekama se obino pojavi pri niskim vodostajima i kada se temperatura spusti ispod 1 i 2 stepena. U periodu od 1920. do 1941. Dakle u 21 zimu, u osam od njih, led se na sektoru od amca do Oraja, zadrao na rijeci po 75 dana.8

Srednja godinja temperatura vazduha.

1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910 God. pros.

11, 4 9, 9 11, 5 12, 6 10, 8 10, 5 10, 2 9, 8 9, 8 11, 9 10, 8 Padavine: Srednja godinja vrijednost padavina

- u milimetrima- Period 1901-1910. (bez 1904) 1901 1902 1903 1905 1906 1907 1908 1909 1910 God. 718 539 606 604 1074 678 797 870 902 753

U vremenu od 59 godina bilo je: 11 vlanih godina ili 18 %, 19 normalnih ili 32%, 21 suna ili 36%, 8 katastrofalno sunih 14%.

mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

Prosjek za 50 g. 59 64 69 74 78 80 50 50 92 130 59 50 855 (za period 1895-1953). Oblanost: Decembar, novembar i oktobar su mjeseci sa najveim brojem oblanih dana. Vjetrovi: Jaina vjetra je 2, 5-3 po Boforovoj skali i izuzev kada ljeti nastupe lokalne oluje. Najjai vjetrovi su zimi: sjeverni (N), a ljeti juni. Najvei broj dana sa vjetrom u toku godine, imaju proljetni, zatim zimski mjeseci. Najvie su zastupljeni zapadni, zatim sjevero-zapadni i sjeverni, a najmanje istoni i jugo-istoni vjetar. Sjeverni se javlja zimi, hladan je i donosi snijeg. Juni su zimi topliji i donose odjuivanje, a ljeti donosi i pljuskove, istoni su tokom zime hladni i suhi. Pa izazivaju golomrazicu, a u toku ljeta vrui i suhi, zapadni donose kiu.9

U Bos. amcu 26. juna 1933. godine tua veliine oraha nije dugo padala, ali je ipak za kratko vrijeme led prekrio sve ulice, tako da je stvorena iluzija zime. Tua je dola sa sjeverozapadne strane iz smijera Slavonije,

8 Vojna enciklopedija, II izdanje, knj. 8. str 411-414, izdava Redakcija Vojne enciklopedije, Beograd 1974. 9 Dr ing Hasan Izetbegovi, isto.

15

gdje je takoer jako padala. Iza tue padala je jaka kia pomijeana na trenutak s tuom. Led je bio takve debljine da se zgrtao lopatom. Silni snijeg je pao 15. aprila 1913. godine. Velike tete na ljivi. 18. maja udari silna tua. 24. maja nakon obilnih kia, poplave rijeke Bosne i Save. 25. -30. juna ponovo poplava koja uniti nanovo zasijana polja. 9. jula ponovo tua. (Zapis Mate pionjaka Grebnice). Odak-B. amac 11. maja 1934. U selima oko Odaka, Bos. amca i Modrie, kia nije pala ve dva mjeseca i 25 dana. Temperatura za ovaj dio godine takoer je vrlo visoka kree se i do 28. stepeni iznad nule. Njive su uzorane, ali nisu zasijane. Glad prijeti vie od 600 porodica samo u amakoj optini. Tek 29. maja 1934. godine pala je kia. PRAHISTORIJA

Ovaj kraj je arheoloki i istoriografski vrlo malo ispitan. Pojava ljudi oko ua Bosne u Savu, uzrokovana je najvie udima ovih rijeka, kao klimom i ostalim prilikama. Rijeke su esto mijenjale svoj tok, a potvrda tome su mnoge Starae (i danas oko amca su ostale velike zemljine depresije, barutine i movare: Staraa, andrag, Sokolua, Tiina i dr.), neki od tih tokova se aktiviraju kada Bosna nadoe. Da je bilo promjene tokova i poplava, ukazuje nam jedan nalaz zemljoradnika iz sela karia u bari andrak. Oni su nali i na obalu izvukli nekoliko stabala neobino velikih dimenzija, koja su se pod vodom nalazila jedan dui vremenski period. Stabla nisu bila odsjeena, nego skupa sa korijenom iupana i oborena u vodu. Takve vodne, a u vezi s tim i klimatske prilike, preteno movarno pa i nezdravo zemljite, nije omoguavalo da se u najstarija vremena ljudski rod nastani u tim krajevima. Severoistona Bosna, a naroito ui pojas Posavine na podruju rijeka Bosne, Save i Drine jedan je od najsiromanijih predela u BiH u pogledu arheolokih i arhitektonskih spomenika. Pa ipak i po raznim nalazima u novija vremena, ovi krajevi bili su naseljeni jo u praistorijsko doba.

Treba napomenuti da je pri mijenjanju korita rijeke Bosne u slojevima ljunka mogue nai dijelove kostura mamuta, velikog sjevernog jelena i nekih ivotinja hladne klime. U mlae kameno doba Posavina nije vie pusta i ima svoje prve itelje. Ljudi ovog doba poinju da pripitomljavaju ivotinje, te vre selekciju biljnih trava i dobijanje domae itarice.

Prilikom iskopavanja zemlje za savski nasip 1924. godine nailo se na neolitsko naselje kod Donje Majale, ali je ovdje izvreno samo prikupljanje materijala, dok o sistematskom iskopavanju nema ni govora. Godine 1957. vrena su iskopavanja u Grbai kod Donje Slatine, gdje je naena ljudska naseobina iz neolita, a slina je otkrivena u Matiima kod

16

Tolise, Varoi kod Koraja, Vitaa i irajkua u Obudovcu i Branici iz perioda neolita. Utvreno je da ova naselja pripadaju istoj kulturi koja je otkrivena u Vini kod Beograda iz ega se zakljuuje da su i nastala irenjem vinanske skupine preko Save u sjevernu Bosnu.

Svi nabrojani lokaliteti imaju izgled manjih kupastih uzvienja nad okolnim ravnim prostorom. Okruena su i danas preteno jednim movarnim pojasom, a prvobitno je taj pojas morao biti jo izrazitiji. Na osnovu ovih injenica lako je rekonstruisati nain naseljavanja neolitskih zajednica vinanske gupe na ovim telovima. One su u ravniarskim predjelima traile suha ostrva na movarnom tlu, pa podizali svoje kue na povrini zemlje i ureivali prilaze kroz movarni pojas. Tokom ivota suha ostrvca su od ruevina i otpadaka dobivala na visini, da bi se na kraju formirala kupasta uzvienja. Oito je da je izbor ovakvih mjesta bio uslovljen prvenstveno odbrambenim potrebama, atek onda dolaze ekonomski i drugi razlozi. Naselje u Matiu je osnovano krajem srednjeg neolita, a ono u Grbai pripada iskljuivo kasnom periodu ivota vinanske grupe. Naselja Donji Klakar kod Bosanskog Broda i Donja Mahala kod Oraja, smjestila su se na samim obalama rijeka, sudei po ovakvom smetaju bila su to ribarska naselja.10

Postojali su tragovi sojenikih naselja. To su bile kue podignute na drvenim stupovima iznad povrine vode. Na taj nain su se titile od poplava koje su bile este. Od starina u Slatini je svakako najznaajnija Gradina koja se nalazi na mjestu zvanom Okrugli. U narodu je poznata kao Tuzlakovia gradina, jer je ranije bila u vlasnitvu Tuzlakovia. Za ovaj lokalitet bila su vezana razna predanja. Prialo se da je to grad Marije Terezije, da u Gradini ima zlatan razboj za kojim djevojka tka, da se tu nalaze skriveni magacini sa dukatima itd. Pokojni Cvijetin Jovanovi zabeleio je predanje da je to grad Vjetrovi Stjepana, gospodara ovog kraja.Posle Drugog svjetskog rata na Gradini je otkriveno neolitsko naselje. Iskopavanja su vrena 1957. godine pod vostvom dr Alojzija Benca. Tom prilikom pronaeno je razno praistorijsko orue: kamene sjekire od kvarca, noii od kremena, keramiki fragmenti. Dr Benac ovdje razlikuje dve kulturne faze u razvoju ivota. Jedna koja datira s kraja III milenijuma (oko 2. 000 god. pre Hrista) i drugu neto docnije.Gradina u Grbai zajedno sa ostalim neolitskim naseljima severne Bosne pripada vinanskoj kulturi. U Slatini postoje jo dve humke jedna na Trkalitu, a druga u Srednoj Slatini i pravoslavno groblje u Gajevima. U Srednjoj Slatini postoji povea bara koju narod zove Kraljiino guvno.11

10 Kulturna istorija BiH, Grupa autora. Biblioteka kulturno naslijee, V. Maslea Sarajevo, 1966. 11 Iguman Jovan (Nedi) Selo Slatina kod Bosanskog amca i njena okolina Beograd, 1990.

17

Lokalitet Kulite u Krukovom polju je smjeten unutar starog, danas naputenog renog meandra Bosne, oko 10 km daleko od njenog ua u Savu kod Bosanskog amca. Prema povrinskim nalazima i topografskoj situaciji prostora, ovdje su uoljivi niski breuljci veoma zaravnjenih strana na blago zatalasanoj lesnoj gredi danas opkoljenim barom. U 1965. godini izvreno je manje probno iskopavanje veliine 4 x 8 m. Na prostoru dva istraena bloka u ovom sloju razotkivena je jedna pravougaona kua. Osnivai naselja su nosioci vinanske grupe. Na istraenom prostoru pronaena je keramika koja pripada starijoj vinanskoj kulturi.12

Mogunost da je na ovoj lokaciji vrena razmjena dobara je opravdana.Na prostor sjeverne Bosne dolazi jedno novo stanovnitvo ije je porijeklo iz sjevernih predjela Panonske nizije. Oko 12-tog vijeka stare ere opet je dolo novo stanovnitvo. Ovaj talas doseljavanja krajem bronzanog doba stvara drugi horizont naselja na doborskom brijegu. Oko devetog vijeka stare ere poinje upotreba eljeza. Krajem etvrtog vijeka stare ere utvrena naselja na doborskom brijegu osvajaju plemena Kelta ili Gala.13

U antiko doba na podruju Bosanske Posavine ivjela su ilirska plemena koja su imala neto razvijeniju kulturu u odnosu na starosjedioce. Oko 400 godina prije nae ere iliska plemena su bila potisnuta sa ovog podruja na jug, od strane Kelta. U jednom dijelu sjeveroistone Bosne navodno se zadrava pleme Skor diska.14 RIMSKI PERIOD

Kada su rimski osvajai poetkom I v.n.e doli na ove prostore, osnovali su provinciju Panoniju. Rimljani donose tekovine jedne daleko naprednije civilizacije, koju su i sami primili od Grka i sa Istoka. Ovaj kraj je ulazio u rimsku provinciju Panoniju, a po nekim istorijskim podacima dolinom Bosne prolazio je stari karavanski put koji je iao od Monja (brdo izmeu Gradaca i Graanice) prema Savi.15i dalje prema tadanjim prekosavskim naseljima. Po nekim pretpostavkama na podruju dananjeg grada amca mogao je biti i rimski vojniki logor Ad Basante, poto je ue Bosne u Savu bilo strateki vano mjesto. Prilkom izgradnje pruge amac-Sarajevo 1947. godine i prekopavanja bare andrak, pored ostalog naeno je nekoliko cigala, skoro kvadratnog oblika. Izgleda da se radilo o zidu

12 Arheoloki pregled 7, arheoloko drutvo Jugoslavije Beograd 1965. godine, Branko Beli.Kulite, Krukovo polje Bos. amac strana 12. 13 Modria sa okolinom u prolosti, Modria 1986. godine 14 Dr Pavo ivkovi Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB-u. Tuzla 1985. godine, grupa autora. 15 Graa za monografiju knjiga I Bos. amac, 1970. god.

18

napravljenom od ove cigle, ali niko nije dalje iskopavao. Prema objanjenju jednog strunjaka iz Zemljaskog muzeja u Sarajevu ova cigla pripada periodu rimske imperije, a zid ukazuje da se radi o nekoj graevini ili utvrdi iz tog perioda.16

Taj vojni logor Ad Basante je bio vjerovatno dio kao i drugi vojni logori etvorouglast i titio je legiju od iznenadnih napada. Bio je utvren ancem, nasipom i bedemom.

Tragovi prisustva Rimljana u Posavini otkirveni su na lokalitetu koji se jo u rimsko doba zvao Ad Basante, a bio je smjeten po svoj prilici u neposrednoj blizini dananjeg sela Donja Mahala.17

Koliko je ovaj kraj za Rimljane bio od znaaja govori i podatak da su oni tamo izgradili znaajnu prometnicu koja je jednim dijelom ila kroz Posavinu. Radi se o cesti Marsonia-Sirmium (o tome postoje oprena miljenja), dok jedni smatraju da je ona ila desnom obalom rijeke Save kroz Posavinu, drugi pak iznose miljenje da je ona ila lijevom, slavonskom stranom. Znatan broj arheolokih lokaliteta i na jednoj i na drugoj strani tokom vremena je stradao zbog erozije rijeke Save.18

U muzeju Brodskog Posavlja u Slavonskom Brodu izloena je karta iz rimskog doba na kojoj je na podruju sadanjeg amca vidljivo naselje Ad Basante.19

U opoj enciklopediji JLZ, izdanje 1977. godine uz odrednicu Dalmacija, data je karta Dalmacija u doba Rimljana, na karti je oznaeno naselje Ad Basante na desnoj obali Bosne pri uu u Savu. Naselje pripada provinciji Pannonia.

U lanku akovo i akovtina objavljenom u Zborniku, akovtina iz 1976. godine autor Mirko Markovi, govorei o naseljima iz doba Rimljana, navodi: Na Pentingerovoj tabli Certissa se na nalazi izmeu stanica Ad Basante i Marsonia (Sl. Brod). Lokaciju stanice Ad Basante stavlja Ferdo ii na uu rijeke Bosne u Savu. Pri ovome se Markovi poziva na poznatog istoriara F. iia i njegovu knjigu Poviest Hrvata u vrijeme narodnih vladara izdate u Zagrebu 1925. godine.20 Na rastojanjima 4, 5 km, 7, 5 km, 13, 5 km (prema uslovima zemljita) nalazile su se potanske stanice (pote, mansiones) u kojima se mogla dobiti hrana, prenoite, zameniti konji i kola. Primerak putne karte (12 lista) kopiran je 1265. god, a uva se u bekoj biblioteci (11 lista) pod nazivom Tabula PEUTINGERIANA.21 16 Graa za monografiju knjiga I Bos. amac, 1974. god. 17 Kulturna istorija BiH od najstarijih vremena do poetka turske vladavine, Sarajevo, 1966. god. 18 Isto. 19 amake novine br. 18, godina 2. 11. jun. 1986. god. 20 Isto. 21 Vojna enciklopedija, II izdanje, knjiga. 8, Beograd 1974. god.

19

Na karti poslije Marsonije, za koju se vjeruje da je bila na mjestu dananjeg Slavonskog Broda, dolazi stanica Ad Basante. Naalost izostavljeno je rastojanje u miljama. Poslije Ad Basantea u rastojanju od XX milja je stanica Saldis, ija lokacija moe biti na Savi oko Brkog. Na obali Save u Novom Gradu je lokacija Gradina, gdje je takoer naeno fragmenata rimske keramike i opeke, a ovdje je mogu prelaz, ustvari gaz preko rijeke na mjestu Bogaz. Na obali Bosne gdje se nalazi veliko rimsko naselje Joik i Kulite, nalaze se ista keramika i cigla te svjedoe da se otkrilo poslednjih godina pred rat, da bi tu mogla biti jedna trasa druma od ua Usore u Bosnu, gdje se nalaze ostaci velikog rimskog kastruma iz I v. n. e. Svi koji su se bavili antikom topografijom ovih krajeva ili je doticali, osim Tomascheka i A. Mayera, provodili su spomenutu cestu od Siscije sve do Sirmiuma desnom, tj. junom obalom Save (H. i R. Kiepert u Formae Orbis antiqui, XVII, isti u CIL. Ph. Ballif, Die rom. strassen, koji je preuzeo u taj svoj rad pravac sa karte Kieperta, K. Miiler, Itineraria Romana, itd.) u tome su se oni kako izgleda poveli za autoritetom Kieperta, izuzetak kao to smo rekli prave Tomaschek i A. Mayer, oni na otsjeku koji nas zanima vode cestu lijevom tj. sjevernom obalom Save. Svi ovi pisci i istraivai provode ovu cestu bazirajui se iskljuivo na pisanim izvorima i na osnovu pekulativnih razmatranja. Jedino je Baliif pristupio istraivanju rimskih cesta u Bosni na osnovu i iskljuivo arheolokih fakata. Dio Posavine na bosanskoj strani od amca do Brkog bio je do zadnjih godina posve nepoznat arheolozima, ni u Zemaljskom muzeju nije bilo nalaza iz toga podruja (pruski konzul Otto Blau esdesetih godina prolog stoljea, posjetio je Tolisu, raspitivao se za antike spomenike kod Martina Nedia, ali nita konkretno nije mogao da sazna). 22 Anketa, to sam je bio poduzeo meu uiteljima dala mi je (u zajednici sa dr A. Bencom i kustosom B. oviem) da obiem taj rejon. Bio sam uvjeren da u nai ovu rimsku cestu u pravcu sjeverozapad (Bos. amac) ali na moje iznenaenje, nikakvih tragova te ceste nisam naao. tavie, nije se nalo nikakvih tragova antike tj. rimske kulture. Ispostavilo se da su oni mnogobrojni ostaci, koji su bili prijavljeni poslije rata, ustvari ostaci predhistorijskih naseobina. Prema dr A. Bencu, koji je napravio sondana kopanja, oni telovi su ostaci neolitiskih naseobina. Jedino mjesto gdje su se nali ostaci iz rimskog perioda, bio je lokalitet Maneljski grad na tzv. Bosutskom burumu-prema sjeveru od Donje Mahale. Polo mi je za rukom da pregledam avionske snimke tog vodoplavnog podruja od amca do Brkog. Tragovi stare kulutre vidjeli su se samo oko samog amca, kod ua Bosne i neto (malo) junije od Oraja du Save i na lijevoj obali Save. Ostali teren izmeu amca i Brkog bio je prazan, nikakvih tragova rimske ceste. Prema tome, rimska cesta nije 22 Oto Blau Reisen in Bosnien und der Herzegowina, Berlin 1877. god.

20

prolazila ovim predjelom. Bosanska Posavina u ovom dijelu puna je bara, staraa, struga, buruma itd.

Istraivai koji vode cestu desnom obalom, lokaliziraju ovu stanicu na prelazu rijeke Bosne (Ad Basante = kod Bosne) u Bos. amcu ili malo junije. Vuli se trudi da lingvistiki izjednai antiko Basante sa sadanjim Bosna, iako sam pritom opaa izvjesne potekoe. Sadanji slovenski naziv Bosut odgovara antikom Basant.

U staro doba (kao inae i sada) jedna ista rijeka mogla je da nosi i dva imena, napr. nije iskljueno da i sadanji Bosut nije mogao u antiko vrijeme da nosi ova imena. Na uu Bosne ima lokalitet koji se sada zove Bosut, a i u Srbiji ima dva Bosuta. Na ilirskom je taj Basant bio neki opti pojam.23

Terenska istraivanja ceste i njenih junih prikljuaka obavio sam u vremenu izmeu 1975. i 1982. god. Kao i Ballif i Patsch odnosno H. Kiepert Ad Basante smjetaju u Bos. amac, to je po Sergejevskom napisano na osnovu pekulativnih razmatranja. Prvi je podruje na bosanskoj strani izmeu Bos. amca i Brkog, kuda cestu vode Ballif i Patsch (GZM 1902, 407), pa Miller, obiao i in natura pregledao D. Sergejevski, ali na tom pravcu nije naao ni ostataka rimskih naselja, ni tragova ceste, pa je trasu ovog puta prebacio na lijevu (slavonsku) obalu Save i lokaciju starnice Ad Basante predloio kod prelaza preko Bosuta i to blizu savske obale. Iz navedenih geolokih i hidrigrafskih razloga C. Miller (i brojni drugi istraivai) cestu je vodio kroz Bosansku Posavinu, a Ad Basante lokalizirao u Bos. amac. Stanica je od Sirmiuma udaljena oko 83 km, ali na odsjeku Bos. amac-Brko nema tragova antike kulture (osim neto oko samog amca i kod Oraja).

Kod Slavonskog amca se u srednjem vijeku nalazio jedan od najznaajnih prijelaza Save tzv. Mihaljevaki brod, na kojem je 1692. godine na mjestu nestale Mihaljevice, kapetan Luka dao iskopati aneve, oko kojih se razvilo naselje Lukaev amac, dananji Slavonski amac. I danas je u amcu jedan od znaajnijih prijelaza Save, a tako je oito bilo i u vrijeme antike i davno prije toga. Tu u blizini kod ruevina sredenjovjekovnog grada Kostromana izmeu amca i Babine Grede bio je rimski prikljuni put na cestu. Svi putovi od upanje prema zapadu vode u Slavonski amac. Sama pojava rimskog utvrenja (Castrum romanum) indicira cestu. Kostroman, ma. Kozthormanzenthdynes = Kostroman svetog Dionizija (1506. god.) nalazio se na tzv. amakom drumu, koji je povezivao Slavonski amac i Babinu Gredu. Ruevine su mu se donedavno vidjele na rudinama Ogradi, u hataru sela Kruevice, neto junije od Babine Grede. 23 Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova serija, 1958. , sveska XIII Dimitrije Sergejevski Ad Basante, strana 261-265.

21

Sa tri strane bio je zatien potokom Duboicom koji otie iz bare Vir i ulijeva se u Savu. Konture grada se meutim jo uvijek uoavaju po relativno dubokim opkopima (podatak iz 1968. god.). Na ruevinama rimskog katela izgradie e (mnogo kasnije) Gorjanski manju utvrdu za zatitu Broda (skele) kod Mihaljevice (Sl. amac) na Savi. Ad Basante = kod Bosuta ili jo tanije u argonu na lajzu. Sva ova istraivanja nala su svoju potvrdu u spisu Uspomenica na obu puku uionicu u Babinoj Gredi koju je 1881. godine sastavio Petar Golubovi. Iz ovog spisa se vidi da je ta stara komunkacija pobuivala interes i prije stotinu godina.24

U drugoj polovni IV stoljea u Panoniju nadiru Goti. U posljednoj etvrtini IV i na samom poetku V stoljea iz Panonije su ih potisli Huni, da bi krajem V i poetkom VI stoljea doli Slaveni.

Tokom srednjeg veka je ovaj stari drum bio zaputen i zaboravljen, a kameni materijal sa njega raznoen i korien u druge svrhe i potrebe. U vreme turske okupacije vie su korieni za komuniciranje prelazi reke Save kod Bosanskog Broda i Duboca. Ipak je u 16. veku bio poznat i prelaz preko Save kod ua Bosne, pa se u nekim izvorima spominje kao tip prelaza reke sa skelom.25 BOSANSKA SREDNJOVJEKOVNA DRAVA

Predjeli BiH, a time i Bosanske Posavine, zaposjednuti su od srpskih i hrvatskih plemena u doba vizantijskog cara Iraklija (610-641. g) sredinom X vijeka, prema istoriaru Konstantinu Porfirogenetu, Bosna je bila sastavni dio Srbije koja je sa Hrvatskom graniila na rijeci Cetini. Za vrijeme kneza aslava ona je u sastavu Rake, a od 960. god izdvaja se kao samostalna cjelina. Izvjesno vrijeme bila je u vlasti makedonskog cara Samuila da bi nakon 1018. god ponovo dola pod vlasti Vizantije. U doba najveeg hrvatskog kralja iz narodne dinastije Petra Kreimira IV, oko 1070. god Hrvatska je dosezala do Drine. Bosanska Posavina je bila u sastavu drave bana Kulina, a 928. god je potpala pod hravstkog kralja Tomislava. Zatim je osvajaju Ugari, Turci, pa Matija Korvin. Turski popisi iz 1533. god i 1548. god pominju merzu Nenavite polje. Vlaki knez Mii, prema popisu iz 1533. god upisan je kao posjednik merze Dvorske kod tvrave Gradaac. Prema turskom popisu iz 1548. god i tada je na podruju sadanje optine amac postojalo pet slijedeih sela: Crkvica ili Krievac (Crkvina), Slatina, Hasii (Hasi), Domanovci (Domaljevac) i Ogudovac (Obudovac) sa 24 Ivo Bojanovski Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji. ANiUBiH, Godinjak knjiga XXII Centar za Balkanoloka ispitivanja knjiga 20. Sarajevo 1984. god. 25 amake novinebr. 42. god. III 20. maj 1987.

22

Orlovim poljem. Prema turskom popisu 1711. god pomenuta su sledea sela: Obudovac, Domaljevac, Slatina, Brvnik i Krukova bara (Krukovo polje). Na jednoj autrougarskoj karti iz 1718. god nalaze se sledea sela: Domaljevac, Jurin Brod (Jurina skela), Hasi, kari, Crkvina, Obudovac i Slatina. Jurin brod je mjesto koje se nalazilo na prostoru dananjih Grebnica ili Tiine. Domaljevac, Jurin Brod i kari su bili od 1718. do 1739. god u sastavu Austrije. U Domaljevcu su 1739. god bile samo dvije kue. U popisu katolikog stanovnitva izvrenog prilikom vizitacije biskupa Pave Dragievia 1743. gdo uopte se ne pominje Domaljevac. Saznaje se iz tog popisa da je tada jedino naselje sa podruja optine maca, u kome je ivjelo katoliko stanovnitvo Slatina. To je period kada na ovo podruje relativno dugo migriraju pravoslavni stanovnici iz starog Vlaha, Polimlja, Gornjeg Podrinja, Hercegovine, Crne Gore i Sedmoro brda.26

Franaki letopisac Ajntard opisujui rat izmeu Ljudevita Posavskog i Franaka kae da se Ljudevit sklonio u Bosnu kod Srba (poetkom IX vijeka). To je prvi podatak o slavenskom ivlju u Bosni.27

Podruje amake optine ulazilo je u sastav upe Nenavite koja se prostirala na podruju dananjih optina: Modria, Gradaac, Bos. amac, Oraje. Najvei dio Nenavita, jo prije XIII stoljea, bio je podijeljen na vlastelinstva. Tokom prve polovine XII stoljea u spomenutoj upi se ve mogu primjetiti oformljeni vlastelinski posjedi pod nazivom Tumicha28 i Tolisa. I jedan i drugi bili su vlasnitvo sinova i rodbine bana Boria. Najvei dio posjeda u ovom kraju ulazio je u sastav vlastelinstva Bosanske biskupije utemeljene donacijom hercega Kolomana. Neto kasnije ono je proireno novim darovnicama bosankog bana Mateja Ninoslava, potom Ugarskog kralja Bele IV, te bana Prijezde i Tvrtka I Kotromanovia.

Ugarski kralj Bela IV izdao je 1244. godine povelju bosanskoj biskupiji, po kojoj joj daruje neke posjede u sjevernoj Bosni (u Posavini). Rije je o posjedu pod nazivom Terra Tolys. Radi se o teritoriji u kome se spominju rijeka, naselje i kraj pod imenom Tolisa. U sastav bosanske banovine nalazio se ovaj kraj i u doba vladavine bana Kulina. upa Nenavite spominje se samo 1323. godine i u njoj sela Jake i Modria, koja rastavlja rijeka Bosna, dok se istoimena nahija prvi put spominje 1548. godine. Zapremajui samo podruje na desnoj obali Bosne pod imenom Nenavite ova nahija se spominje i kasnije sve do XIX. vijeka. U njoj se spominju naselja: Tolisa, Domanovac, Krianac, Slatina, Orahovina, Milutin selite, Koprivna, Polje Nenavite, Brestovo polje i Modria. Nahija Graac ili Nenavite, na mjestu dananjeg Gradaca postojala je u srednjem vijeku tvrava (grad) koji se zvao Graac.

26 Posavski vor opstanka amac-B. Luka-Beograd, 2002. 27 Brko srez i grad, Beograd . 1939. tampa Drag. Gregori Beograd. 28 Nije iskljueno da se radi o posjedu pod mnogo poznatijem imenom Dubimka.

23

U povelji bana Stefana Kotromania daruje se u Nenavitu (upi) sela Jake, Modri i danas nepoznat Volovi. Poznato je da su imenice sa zavretkom te, e staroslavenskog porijekla. Izgleda da toponim ima znaenje: (utvrenje) NE-NA (visokom) VIJE (mjesto, poloaj u prostoru), odnosno NE-NA-VIJE- NENAVITE. Nai krajevi u to doba su bili dugo vremena poprite tekih borbi koje su voene protiv Maara koji su ovuda nadirali u Bosnu. Istaknutu ulogu vjerovatno je igrao i grad koji se po nekim pretpostavkama nalazio na mjestu nekadanjeg Ad Basantea, a to je morao biti srednjovjekovni bosanski i kasnije utvreni maarski grad.

Veina Bosanaca odbacila je dogme Rima i Carigrada, poto su pripadali bosanskoj crkvi, koja je bila pod uticajem gnostikog i neomahinejskog uenja koje je dolo sa Istoka. Kriarski ratovi koje su poduzimali ugarski kraljevi protiv heretika u Bosni ili su ovim krajem, dolinom rijeke Bosne. 1319. godine jedan dio Bosne poznat kao Usora bio je pod vlau Ugarske kojim je upravljao ban Henrih Gisingovac. Meutim za vrijeme Tvrtka I Kotromania ovaj kraj pripada Bosni.

Ugarski kralj je 1407. godine na obali rijeke Save pravio utvrenja graena od ua Bosne u Savu, pa uzvodno njome koji su mu trebali posluiti kao sigurno zalee prilikom napada u unutranjost. Jedano od tih utvrenja nosi naziv ARKY u kome je 1407. godine dograena kula za osmatranje. Neposredno pred napad na Bosnu u njemu je boravio i sam ugarski kralj Sigismund Luksemburki. Sigismund je 1394. godine opsjedao ove krajeve, prvi put potukao vojsku brae Horvat, njih zarobio i zapalio Dobor grad. Ponovo zaposjeda Bosnu 1408. godine, kada je zarobio mladog bosanskog kralja Tvrtka II, a bosansku vlastelu, njih oko 200, doveo u Dobor i odrubio im glave, a tijela im bacio u Bosnu. Stjepan Toma u ovom kraju boravi 1457. godine (u Doboru), gdje je primio papskog legata, koji je bio ostao da pokrene ideju organizovanja kriarske vojne protiv Turaka. Iste godine boravili su Turci na desnoj obali rijeke Save, gdje su otpoeli izgradnju veeg broja laa s kojim su elili napasti ugarsku vojsku.

Meutim izuzetno je zanimljivo ime jedne velike movare nedaleko od lokaliteta Kulite u Krukovom polju koja nosi naziv Tiina. Susjedno selo i danas nosi to ime, a u turskom defteru iz 16. vijeka je zabiljeeno kao Tinica-Dinica. U pisanim izvorima jedna tvrava srednjeg vijeka zabiljeena je 1426. godine kao Tinica, s tim to njena lokacija na terenu nije odreena.29

Inae Nenavite sa Modriom knez Grgur Stjepani dobio je jo 1323. godine od bosanskog bana Stjepana II Kotromania zajedno sa selima 29 Modria sa okolinom u prilosti, isto.

24

eava, Hrastu, Jake, Volovi i Modri. Iz povelje ugarskog kralja Bele IV izdane 12. jula 1244. godine vidi se da je granina zemlja darovanih posjeda na jednom dijelu zapadne strane bila Tolisa tum possessiones in vozora, datas ecclesiae a Ninoslavo bano, quarum messunt: fluvius Tolycha et Sava, fons Modricha, ubi cadit in Bosnam.30

Kontrolu na ovim krajevima imali su na poetku 14 vijeka Stjepanii-Hrvatinii. ubii u ovom kraju dre prevlast do 1322. godine kad je Usora odmah dola pod vlast Stjepana II Kotromania, koji je granice Bosne proirio na sjever do Save.

Pojavljuje se hrvatska velikaka porodica Horvati koji su napravili Dobor. Oni su se borili sa igmundom, ali i sa Turcima. Horvati su ratovali sa Ugarima i za vrijeme kralja Dabie. 1394. godine igmund nadire u Bosnu i sukobljava se sa Horvatima tj. Horvati upuuju kneza Berislava da upozori Dabiu sa Ugarskim planovima. Dabia ne dolazi u pomo Horvatima. Oni bjee, ali ih hvataju, a kralj Dabia se pokorava ugarskom kralju u Doboru. Tvrtko II je 1408. godine pruio otpor, igmund ponovo dolazi u Bosnu sa namjerom da vrati na tron kralja Ostoju. igmund je pobijedio Bosance, ali su zarobljavanje izbjegli Tvrtko i najistaknutiji velikai Hrvoje Vuki, Sandalj Hrani i Pavle Radenovi. Hrvoje se za pomo obraa Turcima koji su se odazvali molbama i 1414. godine provalili u Bosnu. igmund 1415. godine planira da istjera Turke iz Bosne i napadne Hrvoja. Vodile su se ljute borbe, ali uz pomo Hrvoja Turci pobeuju, zarobljene su sve vojskovoe Ugarske. Ovom bitkom Bosna je definitivno za igmunda bila izgubljena i mora da se sjeao onog dubrovakog savjeta: Bolje ti je sa Bosnom biti u miru.Od tada njegova noga nije prela Savu, propala mu je elja da se okruni za kralja Bosne iako je imao titulu i njemakog i rimskog cara.31 Turci su odatle poeli da ugroavaju Ugarsku, a na bosanskom tronu poslije Tvrtka dolazi Stjepan Toma.

Nakon smrti Stjepana Tomaa njega naslijeuje sin Stjepan Tomaevi. Stari kralj je zavrio pod nejasnim okolnostima. Kod savremenika je bila javna tajna da je bio rtva svoga sina, koji ga je ubio po nagovoru strica Radivoja Ostojia. Kasnije se pisalo da se u ovu smrt umijeao sultan Mehmed i ugarski kralj Matija Korvin od koga je potekla ideja o ubistvu.32

Pribliavanje novog bosanskog kralja Ugarskoj dalo je povoda Turcima da konano i definitvno pokore Bosnu 1463. godine. Papinski legat izmirio je Stjepana Tomaevia i Ugarsku, tako da se kralj osigurao sa sjevera. Sultan je provalio u Bosnu u kraljevu zemlju i krenuo u potjeru za

30 Fermendin Acta Bosnae. 31 Znaenja god. II br. 2, Doboj 1983. 32 Znaenja god. V br. 12. Doboj 1986.

25

kraljem, koji je u meuvremenu pobjegao u Jajce. Sultan je razdijelio svoju vojsku i poslao je na zauzimanje ostalih krajeva kraljevine. Dio vojske zadrao je na sjeveru uz Savu sa zadatkom da sprijei ugarskog kralja Matiju Korvina da pritekne u pomo Bosancima.

U ovoj posljednjoj epizodi bosanskog kraljevstva amac (koga inae poznati ljetopisac Ivan Frano Juki navodi kaoratelu tj. sastanak na mei i mjesto koga doslovno naziva Lukaev amac i mjesto gdje Bosna posle 34 sahata svoga teeja utie u Savu 33) je odigrao kljunu ulogu, ali niko od istoriara se nije zanimao tim pitanjem izuzev Ivana Frane Jukia. On navodi u svojoj ve pomenutoj knjizi slijedee: Sin i ubojica svog otca, nastupi godine 1460. na prestolje. Oitovavi se, da je svog otca ubijo, mnogi se plemii od njega odvratie. Katarina pozove svog prijatelja Mehmeda II, da osveti smert njezinog ovika. Car dodje u Bosnu, nju porobi i popali i jednu tverdju amac naini na ustju Bosne u Savu, i svoju posadu metne i kraljeve neprijatelje u nju stane vabiti. Kralj videi se u tiesnacu, ponudi mu danak od 25. 000 dukatah svake godine platjati, stim nainom uklone se i Turci i Katarina iz Bosne.34

Istovremeno je kralj pregovarao sa papom i ugarskim kraljem o otporu Turcima.te odbi da plati danak. Car Mehmed razumivi od svog poslanika, da je kralj Stiepan, ne samo zanikao danak, ve i tverdju njegovu na ustim Bosne u Savu, amac osvojio, razvalio i vojnike zarobio, glavom podje na Bosnu, povedavi sa sobom 150. 000 samih konjanikah, osim nebrojenih pieakah, mieseca lipnja 14. godine 1463.35 Beglerbeg Mahmud-paa Anelovi zarobi kralja u Kljuu, preda ga sultanu, te mu bi odrubita glava.

Takoer i Salim eri u svome djelu Muslimani srpskohrvatskog jezika Svjetlost, Sarajevo 1968. godine kae: Neposredno pred bitku pod Jajcem, turski feudalci su drali Nevesinje, Gacko, Sarajevo, Podrinje, Pljevlja, ajnie, Viegrad, Zvornik, Srebrenicu i amac.

Mjetani Krukova Polja su isticali da na tom lokalitetu (Kulita nap. aut.), u zemlji, postoje ostaci neke kule po kojoj je Kulite i dobilo ime. U izvorima se spominjao i grad Tinica, interesantno je da blizu bara Tiina i istoimeno selo koje se spominje u turskom defteru kao Tinica-Dinica

uveni istoriar Ljudevit Talloczy spominje u darovnici bana Tvrtka villa Elye i posjed Jelavicu kod Dubnice. Nalazio se pri uu Bosne. Na lokalitetu ua Bosne u Savu spominje se i izvjesna Rastovaka ada.est sati hoda od upanje. Vjerovatno ada na uu Bosne u Savu, blizu

33 Ivan Frano JukiZemljopis i poviestnica Bosne u Zagrebu 1851. god u tampariji Ljudevita Gaja. 34 Vidi knjigu kralja Matijaa od god. 1462. na Pia II pod br. XXVI i na kardinala od sv. Angela god. 1462. pod br. XXVIII Epistolae Mathiae Corvini reg. ung. Tirnaviae 1746. 35 Ivan Frano Juki, isto.

26

Bosanskog amca ili ona koja se nalazi neto ispod Slavonskog amca Rastovicza tj. Hrastovicz.36 TURSKI PERIOD

Ostaje nedovoljno jasno ta je bilo sa Posavinom u ovom nasrtaju Turaka. Neki izvori svojim sadrajem upuuju na zakljuak da su i ovi krajevi tada pali pod tursku vlast, a neto kasnije izvjetaji govore suprotno jer ve 1464. godine oni su ponovo pod kontrolom Ugarske. Tek pred sam kraj XV stoljea ovim krajevima gospodare Berislavii. Uz imena lanova ovog roda stajala je i titula comes perepetuss Dobor. Poslije Mohake bitke 1526. godine ovaj kraj je odolijevao turskim napadima i ostao u rukama krana i to jo punih 10 godina nakon ove ugarske katastrofe. Stjepan Berislavi zajedno sa drugim slavonskim velikaima, stajao je na strani Ivana Zapolje. Neto kasnije je pristupio i pretendentu Ferdinandu Habsburkom u ijoj slubi je otimao Turcima gradove po Slavoniji i Posavini. Berislavii su drali Dobor do 1536. godine kada ga zajedno sa ostalim svojim posjedima juno od Save moraju predati Turcima na upravu. Te godine su Turci svoje granice pomakli do rijeke Save, pa su i ovi krajevi dospjeli pod njihovu vlast.

Padom Ugarske 1512. godine Posavina je sainjavala Srebreniku banovinu. Ovi krajevi su bili u okviru Zvornikog sandaka, u nahiji Nenavite (sa sjeditem u Gradacu), ime nahije je bilo isto kao i srednjovjekovne upe. Zvorniki sandak je bio u sastavu Rumelijskog ejaleata da bi onda dopao Budimskom, a od 1580. godine Bosanskom. Nenavite je bilo dugo vremena slabo naseljeno radi najezdi Osmanlija. Osmanlije su tokom Bekog rata nekoliko puta pokuavali potisnuti snage ujedinjenih hrianskih drava ali je pobjeda Austrijanaca pod vostvom princa Eugena Savojskog u bici kod Sente 1697. godine oznaila kraj ovim turskim nastojanjima. Te 1697. godine Savojski je predvodio vojsku koja je prodrla u Bosnu i dola do Sarajeva, a ve 1. 11. Eugen je bio u Osijeku.

U novom ratu (1716-1718) koji je Austrija vodila protiv Osmanlija, kao saveznik Venecije, ovo podruje se nalo u zoni vojnih operacija. Austrijski pukovnik Petra 20. 11. 1716. godine krenuo je uz rijeku Bosnu u namjeri da razori sva utvrenja u ovom podruju. Nakon slabog otpora osvojio je mirolam-Chodschak (Odak) u kome je ostavio jedno odjeljenje kao posadu, namjeravajui da ga razori u povratku. Zauzeo je i Doboj, Graanicu. Pokuao je osvojiti Doboj ali bez uspjeha. Vojska se povukla u Brod.

36 Eref Kovaevi Granice bosanskog paaluka, Svjetlost, Sarajevo. 1973.

27

Poarevakim mirom Austrija je 1718. godine dobila teritorijalno proirenje koje je morala vratiti Osmanskom carstvu nakon rata (1737-39). Do pokreta stanovnitva ponovo e i poslednji put doi 1718. godine kada je Austrija osvojila Bosansku Posavinu. Vlast je vjerujui da e osvojeno podruje za stalno ostati u sastavu Monarhije, forsirala preseljavanje na desnu obalu Save gdje je bilo dosta naputenih prostora. Neki rodovi iz upanje, Bonjaka, titara i Babine Grede zaista su preli u Bosansku Posavinu, ali ve 1739. godine Austrija gubi uski pojas, a stanovnici se vraaju nazad.

Turcima je ovo podruje oduvijek bilo vano o tome svjedoi i ovaj podatak.U proljee 1536. godine Husrevbegova vojska je prela Savu kod Jaruga i Mihaljevakog broda (kod Babine Grede) i osvojila babogredsku-upanjsku Posavinu.37 Nenavite 1533. godine pripada kadiluku Zvornik, a 1633. godine pripada kadiluku Graanica.

Omer paa Latas uvodi podjelu na kajmakamluke (okruja) i mudirluke (srezove). Nai prostori pripadaju zvornikom kajmakamluku. Po Ustavnom zakonu od 1865. godine Zvorniki sandak se dijeli na kaze i tako ostaje do 1878. godine.38

Ludvig Badenski 1655-1707 austrijski feldmaral koji se ubrajao meu najvee vojskovoe svog vremena 1688. godine kao komandant samostalnog korpusa u sadejstvu sa hrvatskim trupama, uspjeno je istio Posavinu od Turaka, te porazio Turke kod Dervente, osvojio Brko, abac i Zvornik. Uz pomo hrvatskih eta pod grofom Adamom Zrinskim, te 1688. godine osvojio je Ilok, te krenuo preko akova i Poege na Brod, a onda na Kostajnicu. Potom je krenuo Bosanskom Posavinom i osvojio je cijelu. Austrijske trupe su 1716. godine prodrle u Bosnu, zauzele Brod, Duboac, Koba i Gradiku. Razorile turske odbrane kod Dervente, Brko i Bijeljinu.

Poarevakim mirom 1718. godine, Austrija je dobila Srem, Banat, 5 okruga u Maloj Vlakoj i 6 okruga u sjevernoj Srbiji. U Bosanskoj Posavini ustupljen joj je ui pojas koji je prikazan na karti carta von dem Theil Bosnien in 1718. g iji su autori vojni ininjeri Heise i Berndt gdje se vidi obiljeen pojas i naselja: Obudovite, Ubnovite, Asoje (Hasi nap. aut.), Domalievatz, Jurinbrodt, Scar (kari nap. aut.). U ovom periodu 1725. godine prvi put se spominje naziv Lukaev amac, to je prvi pomen ovog mjesta. Tim Poarevakim mirom 1718. godine Posavina je potpala pod Austriju jer je vojvoda cesarski Petra osvojio Dobor, Hodak i jo niekoje manje tverdje kraj Save, dodje pod Zvornik, gdje bi Petra ranien u koljeno.

37 Znaenja br. 33-34, god. X 1979. 38 Hazim abanovi Bosanski paaluk, Svjetlost, Sarajevo II izd. 1982.

28

Nijemci svoju medju u Bosnu prenesu preko Save na 1 njemaku milju 2 sata a njegdje i ire.39 Ta granica je bila 6-10 km od rijeke Save na bosanskoj strani. Po odredbama Beogradskog mira 1739. godine cijeli ovaj kraj je potpao pod Tursku. Lukaav amac je ime dobio po anevima koje su austrijski vojnici kopali po naredbi kapetana Lukaa. U Lukaevom amcu kao oficir je slubovao i poznati slavonski pisac i pjesnik Antun Matija Relkovi40

Agrarni odonosi u naim zemljama pod turskom vlau karakteriu se u poetku uspostavom klasinog feudalnog turskog sistema (timarski sistem). Proces pak ifluenja predstavlja specifian vid izvlaivanja seljaka i stvaranja velikih posjeda u rukama veleposjednike klase. Nemogunost ovakvog naina eksploatacije uoili su sultani, te je sultan Abdul Medid II 1839. godine proglasio Tanzimat Hatierifom od Gilhane. Tada su formalno ukinute sve klasine feudalne ustanove u dravi. Potom je doneen Ramazanski zakon, te Saferska naredba 1859. godine. O Posavini sa kraja XVIII vijeka govori i zapis o putovanju austrijskih agenata ovim dijelom Bosne. Zastavnik Boi je opis dao 1785. godine poetkom septembra. Boi je obilazio Posavinu i Bosnu u Derventi i Modrii, a 29. 12. ve je bio u Beu. On je te 1785. godine bio zastavnik brodske regimente, a 1797. godine ve je major u Gospiu. Odravao je dobre veze sa biskupom Okiem (Oki-Augustin, bosanski biskup). Skar 3 4/8 st. Durch das kristliche Dorfl Domaljevo von 5-6 hausern, das in von Gebusch unterbrochenen Feldern nahe an den bey 80-100 breiten, tiefen, sumpfigen Graben Tishina liegt. An solchen fuhret der Weeg an der Sudostseite bald nahe bald entfernter an den Dorfern Drexicza, und Tishina nordwarts vorbey, und endlich in von Gebusch unterbrochenen feldern nach Skar so etwas zerstreuet am bach Xendrag lieget. Garevo 2 4/8 st. einem kristlichen Dorf von etwa 20 Hausern... durch die kristlichen Dorfer Krushkopolje und Miljashevcze... . zatim se spominje turkishen marktfleken Odschak... .41

Austrija da bi se zatitila od Turaka, organizuje Vojnu Krajinu, na granici na Savi. Stanje na granici se mijenjalo i poslije i sve do 1878. godine. Granini nadzor je obavljan iz ardaka koji su u XVIII i XIX stoljeu

39 Ivan Frano Juki, isto. 40 (1732-1798) natporunik Antun Matija Relkovi (Reljkovi) spominje se u rujnu 1764. godine u Sikirevcima, poslije u Lukaevom amcu gdje je zavrio svoje djelo Slavonska i Nimaka gramatikaPisao je pouna djela u cilju prosvjeivanja slavonskog sela, prevodio Ezopove basne, Fedrove i Pilpajeve basne. Djela: Satir iliti divlji ovik, Nova slavonska i nimaka gramatika, Slavonske libarice Mala enciklopedija Prosveta, II izdanje. 2. Prosveta, Beograd 1969. 41 Hamdija Kreevljakovi i Hamdija Kapidi Vojno-geografski opis Bosne pred Dubiki rat od 1785. godine, Sarajevo 1957. godine. Nauno drutvo NR BiH.

29

podignuti du itave austrijsko-turske granice. Oni su bili vojni objekti ali i sanitarani kordon sprijeavanju kuge i ostalih bolesti. Bili su 3 metra nad zemljom. Na taj nain su bili zatieni od poplava. Turci su na svojoj strani takoer imali graninu skelu i ardake.42 O svim ovim ardacima je pisao Gustav Bodenstein Povijest naselja u Posavini 1718-1739, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1907. godine. U popisu ardaka od Jasenovca do Zemuna spominju se: Cz. Bosna - Czart. Brud Cz. SAMACZ43. Kompanije Brodske regimente bile su u: Podvinju, Trnjanima, Garinu, Andrijevcima, Sikirevcima, Babinoj Gredi, Ivankovu, Cerni, Vinkovcima, Nijemcima i Drenovcima. Ovi ardaci koji se spominju oznaavaju i dananja mjesta: Bosna (ue Bosne koje se nalazilo zapadno od sela Pruda), Brud = Prud (selo u amakoj optini kod ua), Samacz = amac.. Du Save su izgraena brojna naselja nasuprot turskim karaulama i ardacima na desnoj obali (sadanja dvojna naselja). Nastaju gradovi i naselja: Kostajnica, Dubica, Jasenovac, Stara Gradika, Davor, Brod, amac. Na mjestu vojnikih sredita razvila su se uz Savu vea naselja: (ve pomenuta). Ova naselja imaju uvijek u nazivu rije bosanski, jer je na protivnoj obali rijeke bilo korespodentno naselje, veinom s nazivom hrvatski. Tako su nastala dvojna naselja.44

Turski trgovac Gavro Krivoguz, koji se nalazio u amcu 17. oktobra 1787. godine, povremeno je dostavljao izvjetaje gradaakom kapetanu. A podatak od 15. jula 1788. godine kae da je bosanska vojska 10. i 11. jula pokuala upad u Austriju, preko Save kod amca. Vojsku od 1. 400-1. 500 ljudi predvodio je gradaaki kapetan. Gradovi su Bosne opustoeni ratovima, haranjima, paleima... . Osim toga veina njih su sada varoice i utvrenja opskurnog imena. Napr. AIKIUM blizu sastavaka Save i Bosne. Ovaj grad i tvravu spominje Fra Filip Lastri u svojim prilozima talijanskog isusovca Danijela Farlatija u pisanju djela Illyricum sacrum-Sveti Ilija, Illyrici sacriTomus tertius auctore Daniele Farlato, s. i. Venetiis 1765.45

amac je u to doba ostao zabiljeen i po tome da je bosanska vojska pokuala upad preko Save kod amca 10. i 11. jula 1788. godine. Vojsku od 1. 400 do 1. 500 ljudi predvodio je gradaaki kapetan, pa se zametnula bitka koja je trajala od etiri sata ujutro, do tri sata popodne. Na osmanskoj strani je po austrijskim izvorima bilo ubijeno 30 ljudi, a ranjenima se ni broj nije znao., ovim upadom se pljakala krupna stoka i konji.

42 upanjski zbornik, muzej upanje 1981. br. 7 mr Marko Babi. 43 Rije Samacz ili Chamacz moe oznaavati i amac. 44 Pomorska enciklopedija, 4. Jug-Luk. Zagreb. Leksikografski zavod 1957. 45 BiH knjievna hrestomatija Starija knjievnost, knjiga I Zavod za izdavanje udbenika, Sarajevo. 1974.

30

U junu 1693. godine ubijeni su u amcu fra Augustin iz Modrie, fra Nikola iz Olova i fra Grgo Jaki tako biljei Conspectus na 58. stranici. Pokret Husein-kapetana Gradaevia

Prije 1730. godine pretvoren je gradaaki agaluk u kapetaniju. Porodica Gradaevi je imala titulu kapetana. etvrti sin Osman-kapetana bio je Husein. Poznat pod nadimkom Zmaj od Bosne, on je bio poslednji kapetan Gradaca. Podruje kapetanije se prostiralo na plodnom zemljitu od Gradaca prema Graanici, Modrii, amcu i Brkom.46 Husein je 11 godina bio kapetan (1821-1832). Njegova kapetanija je bila najbolje upravljena i najbogatija u cijeloj Bosni. Bio je najbogatiji i najmlai kapetan Bosne. U dananjem selu ardak, udaljenom desetak kilometara od Gradaca, Husein je napravio otok (adu) iskopavi dubok hendek (jarak) irok 100 metara i dug nekoliko kilometara. U njega je naveo vodu, na ovom vjetakom otoku sagradio je dvor, ljepi od onog u Gradacu, a na jednom malom humku sagradio je ardak, po kome je ovo selo i dobilo ime. Ovdje je imao golem pelinjak, ribnjak, zvjerinjak i lovite. Godine 1832. ovaj dvor, po zapovjedi Huseinovoj, je spaljen kada se spremao za bijeg u Slavoniju. O tome dvoru postoji i narodna pjesma. Dvor je bio sav u staklu, dug 17 metara, a 8 metara irine. Prilazna staza od teracane cigle.47

U ovoj kapetaniji je 1823. godine podignuta prva zgrada za katoliku puku kolu u selu Tolisi. Sultan Selim III poinje reforme, a nastavljaju ih ostali sultani. Bosanko plemstvo je pruilo otpor reformama, vremenom je na elo pokreta protiv reformi u Bosni stao i Husein kapetan, u poetku uspijevao je na bojnom polju protiv sultanove vojske. Kasnije je izgubio bitku, zahvaljujui izdaji hercegovakih prvaka. Nakon poraza Husein se vraa u Gradaac sa najbliim pristalicama, odakle je poslao mnogo stoke i pokretne imovine preko Save u Austriju. Ranom zorom 15. lipnja bio je u plamenu njegov dvor u Adi. Zapalio ga je sam Husein, prije no je krenuo put Save sa svojom obitelji i skoro cijelom svitom. Jedan dio njegove pratnje preao je isti dan Savu kod amca, a sutradan i Husein kod upanje na slavonsko tlo.48 Austrija ga je uhapsila, konfiskovala imovinu, te je uspjela da se preda Porti, to je i uinio, ali se nije pokorio sultanovoj naredbi i prihvatio visoki poloaj. Umire 17. avgusta 1834. godine po svemu sudei od otrova. Njega su Osmanlije otrovali. Tako su oni uvijek radili s naim ajanima i naim plemiima. I oca su mu zaklali. Osman kapetana. Bio je vezir. Narod

46 Hamdija Kreevljakovi Kapetanije u BiH Nauno drutvo NRBiH, Sarajevo, 1954. 47 Sadik ehi Zmaj od Bosne Front Slobode, Tuzla, 1991. 48 Hamdija Kreevljakovi Izabrana djela. IV V. Maslea, Sarajevo, 1991.

31

ga je izabrao u Sarajevu. A pobjeda je bila u njegovoj ruci. Osam konja je taj dan poginulo pod njim.49

U isto doba doe da se prodaju carski kmeti koji su pripali dravi od Husein kapetana Gradaevia, poto on nije imao mukog poroda, 1. 200 kua. A od ovih istih kua pobirala se dravi treina. Najglavniji inovnik i zastupnik bijee Beir-efendija rodom iz Skoplja u Staroj Srbiji tzv. subaa. Isti Beir-efendija utopio se kod amca u Bosni.50 Nekretnine imanja Gradaevia konfiskovala je drava.Kasnije je dio imanja i to kmetove sela ardaka i jo nekih sela kupio gradaaki trgovac i pravoslavni beg Jovan Babi, a 1910. godine tu Adu sa razavlinama turske kule tzv. Babia ardaka je kupio nadbiskup dr Josip tadler i poklonio ga asnim sestrama i prozvao Dolaroza.51 Akcije Omer-pae Latasa u Posavini

Porta je 1850. godine poslala u Bosnu muira Omer-pau Latasa sa jakom vojskom opremljenu modernim orujem, da ugui otpor reformama. Omer-paa je pozvao sve prvake paaluka u Sarajevo na itanje sultanova fermana o svom imenovanju za vrhovnog vojnog poglavara zemlje. Omer-pai je stigla vijest da je 18. oktobra poela buna u Posavini. Omer-paa je odluio da to je mogue bre ugui ustanak. Omer-paa je ovdje sredio stvari, podigao vojsku i poao niz Krajinu, on za amac, a Iskender-beg na Biha. Serasker je za etiri dana zauzeo amac, ali ga je skupo platio, izginulo mu je mnogo vojske.52 Inae Serdar Ekrem Omer-paa Latas, pravog imena Mihajlo rodio se 1806. godine u Jasenici kod Plakog kao sin austrijskog oficira. 1827. godine je prebjegao na tursku teritoriju i preao na islam. Otiao je za Carigrad, gdje je postao ljubimac sultana Abdul Medida. Sposoban vojskovoa.Slovensko porijeklo je bilo sigurno jedan od faktora koji su sultana naveli da ga poalje u Bosnu.

Najbogatiji ovjek u Posavini bio je Mahmud-paa Tuzli. Otpor uvoenju reformi u Bosni, ovaj bosanski velika je ve ranije javno ispoljio i drugi begovi su tako mislili. U Posavini je bilo malo feudalaca, a mnogo kmetova, tako da je najvei feudalac, Mustafa-paa Babi, koji je svojim posjedima prikljuio i posjede begova Gradaevia, Mehmed-bega Kapetanovia, Hadibegovia i Begefendia imao je ak 2. 000 kmetova. Mahmud-paa Tuzli voa je ustanka koji je bio na elu ovog Sandaka. Povod buni je bilo regrutovanje u nizam.

49 Ahmed Muradbegovi Drame Biblioteka Kulturno nasljee, Svjetlost, Sarajevo, 1987. 50 Milenko S. Filipovi Memoari ivka Crnogorevia, Sarajevo, 1966. 51 Caritas Sarajevo, V/2000, br. 2. Anto Paradik. 52 P. okorilo, J. Pamuina, S. Skenderova Ljetopisi, V. Maslea, Sarajevo. 1976.

32

Ustankom su bile obuhvaene gotovo sve kaze u Posavini: Tuzla, Derventa, Gradaac, Zvornik, Doboj, Brko i Bijeljina.53

U Derventu je stigao 16. novembra, a ustanici su bili uaneni kod Modrie, poto su na tom pravcu oekivali seraskerov napad. Izdao je nareenje da se na Bosni i Savi zaplijene sve lae te od njih improvizuje pontonski most za prelaz preko rijeke Bosne. Jedan ustaniki odred preao je Bosnu i zauzeo klance na Vuijaku, a ustanici su bili utvreni u Prudu prema Slavonskom amcu, u Modrii prema Doboju i Maglaju. U Gradacu je radila barutana iz koje su se ustanici besplatno snabdijevali barutom. Broj ustanika je bio izmeu 10. 000 i 12. 000. nakon dvije bitke i viednevnog posta, napali su 18. novembra bez artiljerije, rovove sultanovi nizami kod Podnovlja na Vuijaku. Omer-pai je dola pomo iz Dervente, zbog jake artiljerijske vatre, ustanici su napustili rovove. Nakon bitke serasker je naredio da se most sainjen od amaca sa Save i Bosne odveze i sastavi na Bosni preko puta Modrie. Most je bio gotov 21. novembra a nakon 5 dana Omer-paa je sa vojskom preao na desnu obalu. Pred Modriom se ponovo sukobio sa ustanicima. Sutradan na desnu obalu je bila prebaena i artiljerija. Omer-paina vojska se utvrdila u kasabi, vodei iz nje manje arke sa ustanicima. Bez veih tekoa Omer-paa je zauzeo Gradaac. Kad je bio u blizini Modrie napisao je i jedno pismo koje je poslao beogradskom pai: Pozdravite mi moga ljubljenog prijatelja Hafiz-pau i recite mu: Neka ne jede neko vrijeme, ribu iz Save, jer su se one bonjakim mesom hranile koje sam ja kod Dobora u Bosnu stjerao.54

Privremeni komandant Gradaca Alajbeg je preao na podruje Austrije, istovremeno je pobjegao i Mahmud-paa Tuzli. Omer-paa je zarobio Mustafu-pau Babia. Vojnici su zarobili u Odaku, zapovjednika ustanike vojske. Posle Modrie Omer-paa udari na Gradaac, ali ga je branio Salih-beg Gradaevi, brat Alajbega Gradaevia koji pobjee u Austriju. Posavska buna 1858. godine

Agrarni odnosi u Bosanskoj Posavini pogorali su se naroito nakon uvoenja treine. Raja se bila obavezala davati dravi desetinu, a begu od devetine do treine, zavisno od vlasnikih odnosa. Kada su begovi poeli nasilno prikupljati treinu, meu seljacima je zavladao bunt. Za vrijeme gospodara Ahmet-bega Gradaevia dolo je do seljakog ustanka poznatog pod nazivom Joviina buna pod vostvom popa Jovice Ilia i koja biva zavrena porazom ustanika 1834. godine u selu Podnovlju nedaleko od Modrie i Dervente. Buna je najprije izbila u gradaakoj i derventskoj nahiji. Vrlo brzo je uguena. Teko stanje u Posavini i Semberiji natjeralo je 53 Dr Galib ljivo Omer paa Latas u BiH 1850-1852, Svejtlost, Sarajevo. 1977. 54 Modria sa okolinom u prolosti, isto.

33

raju da 1854. godine uputi u Stambol peticiju za sultana u kojoj se izraavaju protesti zbog treine koja se uzima na sve to urodi. Tako je 14. marta 1858. godine rijeku Savu kod amca prelo 110 hriana koji su se prijavili austrijskim vlastima i izjavili da bjee iz domovine.Feldmaral-lajtnant okevi, komandant zagrebake zemaljske komande, javljao je vrhovnoj komandi u Be da je 22. marta prebjeglo 118 hriana kod amca u Austriju. To su sve ljudi domaini, a meu njima i pravoslavni svetenik Aim (Jaim Stefanovi) koji je pobjegao da ga ne zatvore. Meu trgovcima prebjeglim u Austriju nalazio se i Jovo Babi iz Gradaca.55

Saznavi na reakciju na sakupljanje treine, Kjani-paa je naredio strogo tuzlanskom kajmakamu da obustavi dalje pobiranje treine. Povodom te naredbe ve su se 19. aprila 1858. godine vraali u Bosnu kod amca neki od prebjeglih seljaka. Uvjerena da ni vezir, ni turska vlada nee nita poduzeti to bi popravilo njihov ionako teak poloaj, odlui se posavska raja da spremi poslanstvo u Be, koje tamo poe 5. listopada 1857. godine.56 Njih trinaestorica koji su zastupali oko 150 posavskih i semberskih sela, krenuli su u noi izmeu 5. i 6. oktobra 1857. godine. Kriom su preli Savu i uputili se prema Vinkovcima, odakle su sedmorica nastavila put za Be, a ostalih 6 se zadralo u Vinkovcima. Deputacija je predala albu Kalimaki, osmanskom ambasadoru u Beu, od koga je dobila pismo za bosanskog vezira.57

Poela su hapenja vienijih ljudi. Pop Jaim iz Crkvine i pop Hadi Petko iz Vranjaka najprije su odvedeni u Tuzlu, a potom vraeni u amac gdje su sa trgovcem Jovom Babiem bili pod prismotrom. itluk sahibije su dole 25. jula 1858. godine u selo Vranjak da tamo hapse popa Petka. Podie se narod na oruje i pogubi trojicu. Bio je to uvod u veliku bunu, poznatu kao buna prote Avramovia.Digla su se na noge sela: Batkua, Vranjak, D. abari. Srpska Zelinja, Kouhe, Koprivna, Obudovac, Oraje, Osjeani, Palenica, Slatina, Gornja i Donja Tolisa i ovi Polje.58

Prema istorijskim podacima posavska ili Avramovieva buna iz 1858. godine imala je vie arita, ali je ona bila zahvatila uglavnom rejon Bosanskog amca, selo Vranjak i jo neka sela. Taj seljaki pokret u poetku je predvodio Risto Jeji u svojstvu agenta srpske vlade.

55 Ilija Pavlovi, Rajko Ilikovi Bosanska Posavina 1774-1864 Posavsko-trebavska buna, amac. 2008. 56 Pavo ivkovi Prilog historiji bosanske Posavine 150 godina osnovne kole u Tolisi, Tolisa. 1973. 57 Pavo ivkovi Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB, Tuzla. 1985. 58 Dr Risto Jeremi Ustanak u Posavini 1858. Kalendar Prosveta, Sarajevo. 1924.

34

Pobunjenici u Oraju nagovore tamonjeg protu Stevana Avramovia da se poduzme rukovoenja bunom. Prota je porijeklom iz Hercegovine. Rodonaelnik njegov Stevan Popovi doao je u Gornju Slatinu u vrijeme prije prvog srpskog ustanka da bi nakon izvjesnog vremena preao u Oraje. Prota je imao izvjesnu jurisdikciju nad selima: ovi Polje, abar, Obudovac, Batkua, Tiina, Crkvina i Grebnice. Prota je prvo iao u Krajinu, gdje je naao izbjeglice koji su bili prebjegli u Austriju zbog zuluma. Trinaest izbjeglica, koje je prota naao naoruao je pukama i po noi su preli u Bosnu preko rijeke Save kod amca, nosei sa sobom jednu vreu baruta, koju su sakrili u jednoj njivi sa kukuruzima pored Save u selu Grebnicama i Tiini. Radilo se o etiri vree i 13 puaka sa bajonetama. Dok su oni boravili u selima, neka ena je naila na vree, pa se uplaila i to prijavila knezu Mati Petrieviu. Knez je otiao na njivu, vidio te vree fieka, pa u strahu da e vlasti saznati i optuiti njega, odluio je da sve prijavi buljubai Gromiu koji je to prenio Hadibegu u Crkvini. Hadibeg je fieke odvezao u svoj konak. Valija je protestvovao kod Reslera (austrijski predstavnik u Bosni) u vezi sa pukama i patronima koje su pronaene u Crkvini i Tiini kod amca i iz kojih je ispaljeno trideset hitaca jer je bio obavjeten da su dobavljene iz Austrije. Resler je utvrdio da puke nisu austrijske proizvodnje, nego je pretpostavljao da bi mogle biti nabavljene u Srbiji. Kad su to saznali ustanici brzo su krenuli ka Tiini da sklone fieke, meutim nisu ih nali. Ponovo se krenulo u nabavku municije i baruta. Oruje je preuzeto u Vinkovcima i Vukovaru od Austrije, preko tamonjih izbjeglica: Riste Joviia zvanog iko iz Brvnika i Riste Jejia iz Crkvine. Postoje izvjesne pretpostavke da je ak oraki prota bio u tajnim vezama sa Miloem i Mihajlom, srpskim knezovima. Nabavljeno oruje plaeno je stokom. Oko pet stotina volova i sto konja, dato je za tri hiljade puaka i petnaest tovara baruta i olova. Javljeno je mjetanima oblinjeg sela da e vojni materijal stii laom u vrbak kod Tiine. Obavjeteni svijet je na 23. i 24. 9. 1858. godine doao po oruje i municiju sa zapregom. Najvie ih je dolo iz sela Batkue i Brvnika. Kako municija jo nije prispjela, okupljeni mjetani pomenutih sela su se sakrili u vrbak i oblinji kukuruz. Kad su lae prispjele i municija bila istovarena u zaprena vozila, pojavio se Mehmed-aga sa vojskom iz Gradaca. Vlasnici su zaprege ostavili i poeli bjeati kroz kukuruz, a Mehmed-aga naredi mjetanima Tiine da svojom zapregom odvezu zaplijenjeno oruje i municiju u Gradaac. Ustanici su obrazovali nekoliko logora. Glavni logor im je bio u amcu na Savi. Kao glavni voa ustanka smatrao se Savo uki koji je bio voa dobrovoljaca kod Sevastopolja u Krimskom ratu.

U poetku je prota Avramovi pokuao da doe do oruja pa je poslao ustanike da udare na Hadibegov konak u Crkvini. Nemogavi mu

35

nauditi, upute se u Obudovac da opljakaju Avdibegov konak. Usput su susreli pet tuskih trgovaca koji su karavanom nosili sol iz Brkog, pa su ih sve na najkrvoloniji nain poubijali i tako poubijane pobacali u blatnu baru, a njihove konje su dali seljacima. U Obudovcu nisu uspjeli osvojiti Avdibegov konak jer ga je Avdibeg branio. Inae onaj barut koji su Srbi dobili preko Save je bio laan, u buradima je odozgo bilo dva-tri prsta baruta a ostalo pijesak. Kao znak odmazde prota je poslao Peru Stojanevia (brat Riste Joviia iz Brvnika, pravim imenom Pero Jovii zvani Stojanac) u Bosanski amac. On je zapalio tursku carinarnicu (umruk) u amcu. Da pokau da se ne bore protiv dravne vlasti, ustanici su pustili turskog carinika iz amca da slobodno pree na austrijsko zemljite s blagajnom i carinskim knjigama. U amcu je 7. oktobra dolo do okraja ustanika sa turskom vojskom. U izvjetaju ruskog konzula A. S. Jonin-a kae se: Ustanici su zatim napali na selo amac i spalili ga.59

Stigli su do ume Lipik u G. abaru, gdje su se ulogorili ekajui druge ustanike ete. Ustanici su bili slabo naoruani. Protiv njih je bila znatno spremnija turska vojska. Borba je trajala vrlo kratko, a ustanici su se povukli prema Obudovcu i Oraju. Ovim pravcem izbjegao je i prota Stevan Avramovi koji je preao Savu sa jo nekim izbjeglicama i smjeten u manastir Kruedol, a odatle u Kruevac. Mnogi su ustanici ove pobune pobijeni u poznatoj Lipi;koj umi (lokacija dananjeg Pelagieva), te se negdje u spisima ova buna naziva i Lipikom bunom. Poslije bjekstva preko Save, Avramovi je dran pod nadzorom u Vukovaru gdje je dobio dozvolu da tu ostane do poroaja svoje ene. Njegov pratilac Milosav Puzavac interniran je u Biletu u Banatu, a drugom pratiocu Majstoroviu odreen je bio akovec. U isto vrijeme preduzete su mjere da oni ne bi mogli ponovo prebjei preko granice u Bosnu. Tim je Austrija odgovorila svojim obavezama po ugovoru s Portom. U Vukovaru se Avramoviu rodila kerka, a popadija mu je umrla. Odatle je uspio da prebjegne u Srbiju, gdje se ve 17. oktobra po starom kalendaru 1858. godine obraa knezu s molbom da naredi naelstvu okruga abakog da ga ne izda austrijskim vlastima. U Srbiji je Avramovi vrio sveteniku slubu u parohijama Slepeviu, Provu (1862-74). Za to vrijeme nalaze se u aktima abake eparhije nekoliko puta tube protiv njega i sporovi kojima je davao povoda u svojoj svetenikoj slubi. Pa je i osuivan od strane crkvenih vlasti i za vrijeme rata 1876-77 u kojem je uestvovao kao dobrovoljac (u dobrovoljakom odredu oke Vlajkovia na Bijeljini kao vojni svetenik)na Drini. Osuen je zbog neke nepravilnosti u protokolu roenih. Posljednje godine ivio je u Velikom Bonjaku (sada selo Draginje kod Koceljeva) i opsluivao je tu parohiju do smrti 1880. godine (na Ilindan). Njegova ki 59 Ibrahim Tepi BiH u ruskim izvorima 1856-1878 V. Maslea, Sarajevo. 1988.

36

koja se rodila upravo prilikom oeva bjekstva u Vukovaru 1858. godine zvala se Mileva, ud. Ilije Brzakovia iz Prova. Proto iz Oraja Stevan Avramovi koga sam lino poznavao, u dogovoru sa protom Stojanom Stojaneviem iz abara ili Obudovca namjeravao je da napadne Turke. Meutim proto Stojan Stojanevi je izdao pa se pjevala pjesma:arna goro, ne zelenila se, pop Stojane ne veselio se, jer izdade Srbe na Lipiku, izdalo te ljeto i godina. Samo od velikaa begova poginuo je Salih-beg Gradaevi, a ubio ga je Karavlah Koritar, po imenu Kalin i uhvatio njegova konja, alatasta hata i doveo ga proti, a Kalin opet se povrati u vatru i poginu. Kad je proti do nokata dogorilo, uzjai na Sali-begova hata i natjera na Savu. Konj dobar, odnese ga na onu stranu Save u Slavoniju, a on se nastani u Srbiji u okrugu loznikom u selu Liporau, gdi je pre 15 godina otprilike umro.60

Prema provjerenim izvorima u ovom pokretu uzela je uea prvi put i muslimanska sirotinja, u toku bune 20 muslimanskih porodica u selu Mehanici (Gradaac) tj. Mionici odbilo da daje treinu. Seljaci muslimani su dali i svoj prilog za deputaciju u Beu u visini od 300 dukata. Uee seljaka katolika u ustanku bilo je skromno. Mada je gvardijan fra. Stjepan Miki-vabi rodom iz Kostra, bio u kontaktu sa protom Stevanom Avramoviem i dao rije da e i katolici uestvovati u buni i da e je svesrdno pomagati, do njihovog masovnog uea nije dolo, im su vidjeli sudbinu Srba na Lipiku.61

Jedan od organizatora u posavskoj buni bio je i pop Aim Stefanovi iz Crkvine, te je kao takav prognan od turskih vlasti i zatvoren u tamnicu. Grob mu se nalazi kod crkve u Crkvini. U buni je trebalo da uestvuju i seljaci iz Crkvine koje je predvodio pop Aim. Godinu dana iza ustanka turske vlasti su popa odvele u Sarajevo, gdje je tamnovao due od dvije godine, a zatim ga odvedoe u Malu Aziju. Onamo je proveo sedam godina, pa je preveden u Carigrad posredovanjem ruskog poslanstva i ondje proveo dvije godine. Na zauzimanje biveg tuzlanskog vladike Agatangela, carigradska je patrijarija izradila kod Porte da se pop Aim vrati u otadbinu poslije 11 godina. On je umro na Krstovdan 1886. godine. Interesantno je da je proto Stevan Avramovi zajedno sa Petrom Majstoroviem i Krstom Nestoroviem se obraao 20. avgusta 1858. godine ruskom caru Aleksandru II za pomo i to u oruju. Zanimljivo je da je oruje traeno za borbu ne protiv turske vlasti nego protiv begovata.

Poslije bune nastupi glad na ovim prostorima.Sanktpeterburgski vedomosti s poetka aprila 1860. godine donose vijesti da je grofica 60 Milenko S. Filipovi Memoari ivka Crnogorevia, isto. 61 Godinjak SPKD Prosvjeta, amac za 2001. godinu. amac. 2002.

37

Natalija Dimitrijevna Protasova iz Peterburga uzela na sebe da prikuplja pomo te brzo i sigurno je dostavlja gladnima prije poetka sjetve. Mnogi gladni ljudi dolaze u gradove, a posebno u Modriu i Gradaac (Gradice) i kao kosturi lutaju po ariji prosei po duanima. Tokom proljea i ljeta 1860. godine o pomoi gladnima i slanju brinulo je damsko odjeljenje Moskovskog Slavjanofilskog komiteta u Peterburgu na elu sa pomenutom groficom i kneginjom Vasiljevnom kojima se pridruila i grofica Bludova, dok je mlada kneginja Trubecka iz Pariza u korist gladnih u Bosni poslala iznos od 1. 000 franaka.

Izvjetaji iz Koprivne, amca, Crkvine i Vranjaka o podjeli ruske pomoi kasnili su u odnosu na druge. U jednom takvom zajednikom izvjetaju stoji da je nastao 23. aprila i da je do tada u dva navrata iz Rusije stiglo ukupno 175 dukata za koje je kupljeno vie od tone kukuruza i razdijeljeno gladnima, bez razlike na vjeroispovjest.62 Oko 10. aprila 1861. godine, prema izvjetaju austrijske konzularne agencije iz Banja Luke, da je grupa od 50-tak naoruanih Srbijanaca, koji su pripadali francusko-srbijanskom drutvu, se prevezla laom kompanije Magnon u Bosanski amac, a onda produila u unutranjost Bosne. Turska vojska alje patrole da to izvide, pa potom dolaze neprovjerene vijesti da se jedan srbijansko-francuski brod iskrcao u jednom selu kod Bosanskog amca sa 80 naoruanih Srbijanaca. Meutim, izvjetaji sa terena, koje su donijele izvidnice, pokazale su da je ovo netana vijest.

62 Ibrahim Tepi, isto.

38

OSNIVANJE BOSANSKOG AMCA

Sve je poelo 3. juna 1862. godine u Beogradu, kada su na ukur esmi dva turska vojnika iz vojne posade beogradske tvrave ubile nedunog 13-godinjeg deaka-egrta63. Iza toga je dolo do sukoba beogradskog stanovnitva i vojne posade sa tvrave. Usledilo je tzv. Bombardovanje beogradske varoi i civilnog stanovnitva sa topovima kalemegdanske tvrave, pa su se u sukob na kraju umeale onovremene velike sile. Sazvana je konferencija u Carigradu i turski vojni garnizoni iz etiri poslednje srpske tvrave su morali napustiti Srbiju. Tako je turska vojska napustila tvrave: Beograd, abac, Uice i Soko. Onaj deo varokog i seoskog stanovnitva isla