28
Importansia Nutrisaun ba Dezenvolvimentu Investe Agora ba Nutrisaun !

Moris ho todan ki'ik liu

Embed Size (px)

Citation preview

Importansia Nutrisaun ba

Dezenvolvimentu

Investe Agora ba Nutrisaun !

Situasaun Nutrisaun nian iha

Timor-Leste

Status Nutrisaun Feto nian (tinan 15-49)

iha Timor-Leste

1 husi 3 mak krekas liu (BMI

< 18.5 : 27%)

1 husi 5 sofre anemia (21%)

1 husi inan isin-rua ka inan

fo susu 3 sofre anemia

(28%)

Women’s nutrition status

by District

Dadus DHS 2009-10 :

10%

Labarik ne’ebe moris ho todan ki’ik liu

hetan risku a’as liu ba moras no mate

1 husi bebe Timor 10

moris ho todan ki’ik liu

Prevalensia malnutrisaun nian per distritu

DHS 2009-10 Data

Inan 82% komesa fo susu antes de oras ida depois de bebe moris

Pratika fo han ba labarik fulan 0-5

Pratika fo han ba labarik entre fulan 6

no fulan 23

Ho idade fulan 6-8:

• 78% hetan ona hahan komplementariu

• 15% uza biberon

Ho idade fulan 20-23:

• 33% kontinua fo susu ba bebe

Ho idade fulan 6-23:

• 54 % han hahan ne’ebe ho variedade

• 55% hetan hahan ho frekuensia ne’ebe adekuadu

• 30% simu/han dieta ne’ebe adekuaduDHS 2009-10 Data

MDG Oinsa nutrisaun relevante

Hapara kiak no hamlaha Kontribui ba kapasidade no produktividade iha kadaetapa siklu moris nian no iha kada jerasaun

Alkansa edukasaun primariauniversal

Hadia kapasidade atu aprende no atinjimentu ihaeskola

Promove equidade jeneru no haforsa feto sira

Feto saudavel sira lidera/jere familia saudavel

Redus mortalidade labariknian

Redus mortalidade labarik nian (60% akontesetamba malnutrisaun)

Hadia saude maternal Kontribui ba saude maternal liu husi maneira oi-oin

Tau atensaun ba desigualidade jeneru iha hahan, kuidadus, no saude

Luta kontra HIV/AIDS, malaria no moras seluk

Halo AIDS dezenvolve neneik liu

Komponente importante iha tratamentu no kuidaduema moras

Asegura sustentabilidadeambiental

Tau importansia ba hahan lokal atu hetan variedadeno kualidade

Dezenvolve parseiria global ba dezenvolvimentu

Haforsa kolaborasaun entre sektor barak atu hasoruproblema komun ida

Kontribuisaun nutrisaun nian ba atinjimentu MDG nian

Konsekuensia funsional husi

malnutrisaun

Imunidade tun, moras, no mate

Kapasidade mental tun/menus

Produtividade redus

WHO’2003

Iha mundu, labarik sira mate tamba

saida? Mortalidade labarik tinan 5 mai kraik ne’ebe

bele relasiona ho malnutrisaun

Malnutrisaun no mortalidade

… Maioria husi mate sira (bele to’o

60%) iha ligasaun ho malnutrisaun

moderada

… iha Timor-Leste, dala barak ita la

bele hare, maibe labarik barak

sofre malnutrisaun

Vicious Cycle of Malnutrition

• Insert vicious cycle of malnutrition & explanation

Impaktu ba

agrikultura

no

produtividade

Impaktu ba

saude &

edukasaun

Siklu malnutrisaun nian Impaktu ba kustu

kuidadu saude

Impaktu husi malnutrisaun

labarik nian:

• Kapasidade iha edukasaun: kapasidade atu aprende sei tun.

Kapasidade ne’e iha relasaun ho stunting (“badak”) no defisiensia besi

(anemia)

• Produtividade ekonomika: kapasidade mental tun tamba defisiensia

iodu. Ida ne’e permanente no liga direitamente ho produtividade

• Moris ho todan ki’ik liu: ida ne’e kontribui makas ba mortalidade bebe

nian. Bebe sira ne’ebe moris ho todan ki’ik liu dala barak sei sae adultu

ne’ebe badak. Feto adultu ne’ebe stunted (“badak”) sei hahoris bebe ho

todan ki’ik liu no siklu malnutrisaun nian sei kontinua husi jerasaun ida

to’o jerasaun seluk.

Impaktu malnutrisaun nian ba

produtividade• Agrikultura: adolesente no adultu stunted (“badak”) no

ne’ebe sofre anemia iha kapasidade no enerjia ki’ik liu

atu servisu

• Ekonomia: trabalhadores ne’ebe fraku sei produs

ekonomia ne’ebe fraku

• Edukasaun: labarik ne’ebe stunted (“badak”) no ne’ebe

sofre anemia iha kapasidade ki’ik liu atu aprende

• Saude: adultu ne’ebe moras la bele servisu no manan

osan

EdukasaunNutrisaun labarik &

Adolesente nian

De-worming

Suplementasaun

besi

AgrikulturaVariedade hahan

Seguransa hahan

Produksaun hahan uma

nian

Be’e no

saneamntuBe’e mos & saneamentu

Edukasaun ba saude

publika

Kontribuisaun husi sektor seluk atu hadia nutrisaun

FinansaRekursus barak liu

ba nutrisaun (inklui

HR)

MediaTV

Radio

Radio komunidade

Rekursus

humanus ba

saudeDoutor, Enfermeiru,

Parteira, nst

16

Esemplu ida kona-ba oinsa sektor ida bele kontribui

ba nutrisaun

Agricultural Sector ENA Contact Points

Production

Post Harvest

MarketConsumption

Inputs

Durante tempu husi konsepsaun/isin-rua to’o labarik ho

idade tinan 2. Ida ne’e mak bolu “window of opportunity”:

• Fokus ba nutrisaun inan nian, espesialmente durante isin-rua no tempu

fo susu

• Fokus ba tempu Fo Han ba Bebe & Labarik (“Infant & young child

feeding”), liu-liu idade fulan 0-24

Bainhira mak ita tenke intervene?

Oinsa ita presiza intervene?

Status nutrisaun

SaudeDieta

Seguransa hahan

iha uma kain

Kuidadu ba inan

no labarikSaude ambiental,

Ijiene & Saneamentu

Manifestasaun

Kauza

imediata

Kauza

seluk (kauza

indireita)

- Agrikultura

- MTCI

- MSS

- MdS

- MoED

- Finansa

- SEPI

- Edukasaun

- MdS

- MSS

- Justisa

- MdS

- DNSAS

- Agrikultura

- Edukasaun

- Finansa

1. Intervene iha sektor hotu-hotu

20

Komunidade

(familia)•Lider komunidade

•Voluntariu Komunidade

•Grupu komunidade lokal sira

Nasional

Distritu

Sub-distritu

& Sucos

•Ema

ne’ebe halo

planu

•Doadores

•Akademiku

•Jornalista

•Staff saude (publiku & privadu)

•Administrador sub-distritu sira

•Konsellu suco

2. Intervene iha nivel hotu-hotu

Saude Agrikultura Edukasaun Finansa Komersio

•Ekipa MdS distritu (SDS, hosp.)

•NGO no FBO sira

•Administrador distritu sira

•Sektor seluk (agrikultura, be’e no

saneamentu, edukasaun…)

21

3. Kontinua no hadia tan buat ne’ebe ezisti ona

iha nivel hotu-hotu

• Sistema no intervensaun

ne’ebe iha ona iha Governu,

parseiru, doadores, NGOs,

organizasaun, institusaun…

• Sistema tradisional iha

komunidade

- Saude

- SISCa

- Parseiru xave sira

- PSF

- Sektor seluk

4. Aumenta parseiria ba Advokasia no Politika

• Halo advokasia ba Nutrisaun (tambasa nutrisaun mak importante? Analiza – halo asesmentu – aksaun)… Jornalista sira; Deputadu sira; Universidade; NGOs…

• Fasilita kordenasaun iha nivel nasional no distrital

• Asegura Matadalan Nasional ne’ebe

operasional (IYCF, MN, CMAM, IMCI, MCH

etc..)

• Asegura implementasaun ne’ebe tuir

matadalan…

Mensajen: Estratejia BCC; treinamentu...

Dalan ida ne’ebe diak mak hala’o ida

ne’e hamutuk

Hadia nutrisaun feto nian durante isin-rua no tempu fo susu

Pratika fo susu ne’ebe optimal / adekuadu

Hahan komplementariu ne’ebe adekuadu

Kuidadu nutrisional ba labarik ne’ebe moras no ho malnutrisaun

Kontrolu ba defisiensia vitamina A nian

Kontrola ba anemia

Kontrolu ba problema ne’ebe relasiona ho defisiensia iodu

Komitmentu atu Hadia Intervensaun Nutrisaun ho

Impaktu Bo’ot iha sektor saude laran no iha liur

Komitmentu ba Deklarasaun Comoro

• Asegura ambiente ne’ebe favorese dame, igualidade jeneru, no

hapara pobreza. Ida ne’e sei lori seguransa hahan ne’ebe

sustentavel ba ema hotu-hotu;

• Implementa politikas atu hapara pobreza no desigualidade, para

hadia asesu fisiku no ekonomiku ba hahan nutrisional ne’ebe

sufisiente no seguru ba ema hotu-hotu;

• Implementa politikas kona-ba agrikultura, hakiak animal, peskas,

foresta no dezenvolvimentu rural atu atinji suplai hahan ne’ebe

apropriadu;

• Halo esforsu atu prevene no prepara an diadiak ba emerjensia,

hanesan desastre natural, atu kobre nesesidade ba hahan

ne’ebe urjente;

• Promove alokasaun no utilizasaun fundus ne’ebe diak, atu

favorese produsaun hahan ne’ebe sustentavel;

• Haforsa kordenasaun iha area seguransa hahan entre ministerio

hotu, liu husi orgaun kordenasaun inter-ministerial.

Komitmentu ba Deklarasaun Comoro

Komitmentu ba Deklarasaun Comoro

Perguntas & Respostas