Muvakkithaneler ve Güneş Saatleri

Üs kü dar Sem tin de Bu lu nan Mu vak kit ha ne ler ve Gü nefl Sa at le ri

D O Ç . D R . S A L ‹ M A Y D Ü Z - Z E L ‹ H A K U M B A S A RFa tih Üni ver si te si - Y›l d›z Tek nik Üni ver si te si

Za man be lir le me, va kit le ri has sas bir fle kil de ta yin et me ko nu su di nî bir ih ti yaçola rak ‹s lâm dün ya s› n›n her za man gün de min de ol mufl tur. Zi ra ‹s lâm’da na maz,hac ve oruç gi bi iba det le rin bel li va kit ler de ifa edil me si ge rek mek te dir. Müs lü -man la r›n ast ro no miy le olan ya k›n ilifl ki si ni or ta ya ko yan bu du rum, ‹s lâm me -de ni ye tin de ast ro no mi il mi nin öne mi ni ve do la y› s›y la ku rum lafl ma n›n da ar kapla n› n› gös te rir. Ça ¤› n›n el ver di ¤i çe flit li ast ro no mik araç lar la bir ta k›m öl çüm -ler ya p›p za ma n› be lir le yen bir mes lek ola rak or ta ya ç› kan mu vak kit lik ilk kezEme viy ye dö ne min de; mu vak kit ha ne ler ise ku rum ola rak XI II. yüz y› l›n son çey -re ¤in de Ka hi re’de or ta ya ç›k m›fl ve bu yüz y›l lar dan iti ba ren çe flit li mi ma ri form -lar da ve bu lun du ¤u ya p› komp lek si nin fark l› ko num la r›n da ken di le ri ne öz günya p› la ra sa hip ola rak in fla edil mifl tir. Bu ba¤ lam da Os man l› me de ni ye ti, özel lik -le ‹s tan bul’un fet hin den son ra ya p› lan la r› ‹s lâm bi lim ve mi mar l›k ta ri hi nin enzen gin mi sal le ri ne sa hip tir.1

Üs kü dar’da bu lu nan mu vak kit ha ne ve gü nefl sa at le ri ni ele ala ca ¤› m›z bu teb li -¤i miz de ilk ola rak mu vak kit ha ne ler le il gi li k› sa bir bil gi ver mek is ti yo ruz. Ba z›te mel fa ali yet le ri iti ba riy le bir ne vi “kü çük göz le me vi” ola rak da ta n›m la na bi le -cek mu vak kit ha ne ler, Os man l› ast ro no mi ta ri hi nin bir in ce le me ala n› ola rak ay -r› bir öne me ha iz dir. Di ni bir me kân ol ma n›n ya n› s› ra sos yal bir mer kez olanca mi le rin müfl te mi lâ t› içe ri sin de yer alan mu vak kit ha ne bi na la r›, ast ro no mi ta -ri hi ka dar mi mar l›k ta ri hi nin de ko nu su ola rak dik kat çe ker. Mu vak kit hâ ne ke li me ola rak za ma n› be lir le mek üze re ku rul mufl bir me kân an -la m›n da d›r. “Vak ti be lir le yen ki fli” an la m› na ge len mu vak kit ke li me si ise na mazva kit le ri ni bir ta k›m ast ro no mi alet le ri va s› ta s›y la tes pit eden ki fli için kul la n›l -mak ta d›r.2 Mu vak kit ha ne ler, ge nel lik le ca mi le rin kül li ye le ri için de bir-iki oda

56

ha lin de bu lu nur du.3 Ca mi le rin ya n› s› ra ba z› tür be, der gâh ve tek ke le rin de mu -vak kit ha ne le ri ol mak tay d›. Te mel gö rev le ri na maz va kit le ri ni tes pit et mek ve il -gi li le re bil dir mek olan mu vak kit ler, ‹s lâm’›n bu ifle gös ter di ¤i has sa si yet ten do -la y› Eme vi ler dö ne min den iti ba ren ça l›fl ma la r› n› bel li bir mü es se se al t›n da sür -dür müfl ler dir.4 Çe flit li se vi ye de ast ro no mi ça l›fl ma la r› na da ka t› lan mu vak kit ler,va kit ta yi ni ifli ni ön ce le ri gü nefl sa at le ri va s› ta s›y la, me ka nik sa at le rin or ta yaç›k ma s›y la da bu sa at ler va s› ta s›y la ya par lar d›. Sa at ta mir ci li ¤i gi bi ifl ler de ya -pan mu vak kit le re “sa at çi” ve ya “mu vak kit-i sa lât” gi bi isim ler de ve ril mifl tir.5Ca mi le rin ya n› s› ra Top ka p› Sa ra y›’nda da mu vak kit ler bu lu nur du. Bun lar biryan dan sa ray sa at le ri nin ba k›m ve ona r› m›y la il gi le nir ken, öbür yan dan da sa -ray da bu lu nan mes cit le rin mü ez zin le ri ne va kit le ri bil di rir di. Bu ki fli le rin ba z› -la r› sa at ima li de ya par d›.6

Mu vak kit ha ne ler bir yan dan ku rul ma ga ye le ri ne uy gun ola rak ça l› fl›r ken, öbüryan dan için de ast ro no mi, ma te ma tik vb. ders le rin ve ril di ¤i bi rer okul gi bi fa ali -yet gös ter mifl ler dir.7 Bir ne vi e¤i tim mer ke zi ko nu mun da olan mu vak kit ha ne ler -de ge rek ilim adam la r›n dan ge rek se halk tan ar zu eden le re ma te ma tik, ast ro no -mi, ast ro lo ji ve tak vim ya p› m› gi bi çe flit li ko nu lar da ders ler ve ril mek tey di.8 Buders le rin ya n› s› ra, ‹s tan bul’un çe flit li mu vak kit ha ne le rin de gö rev ya pan ba z›mü nec cim ler ve mu vak kit ler, ast ro no mi, ast ro lo ji ve ma te ma tik alan la r›n da k›y -met li eser ler or ta ya koy mufl lar d›r.9

Mu vak kit ha ne ler de ça l›fl mak is te yen ki fli ler de be lir li flart lar ara n›r d›. Aday la r›nilm-i nü cûm ya ni ast ro no mi, “ilm-i mî kat” ya ni sa at/za man ilim le ri ni bil me le ri,na maz va kit le ri, ge ce ve gün dü zün bafl la ma za man la r›, ye di ge ze ge nin do ¤ufl veba t›fl sa at le ri, burç la r›n men zil le ri, gü ne flin do ¤ufl, ö¤ len ve ba t›fl za man la r›n da -ki de re ce ve da ki ka la r› n›, meh ta b›n ar t›fl ve aza l›fl sü reç le ri ko nu la r›n da bil gi sa -hi bi ol ma la r› is te nir di. Te mel gö rev le ri ola rak da ezan va kit le ri ni mü ez zin le rebil dir me si lâ z›m ge lir di.10

Tes pit edi le bil di ¤i ka da r›y la, ‹s tan bul’da ki ilk mu vak kit ha ne Fa tih Ca mii Kül li -ye si için de yer al m›fl (1470)11 ve da ha son ra la r› ya p› lan ca mi kül li ye le ri nin pekço ¤un da ben zer fle kil de mu vak kit ha ne in fla edil mifl tir. ‹s tan bul’da ta rih bo yun -ca yüz ka dar mu vak kit ha ne nin in fla edil di ¤i, an cak bu bi na la r›n çok az› n›n gü -nü mü ze ulafl t› ¤› an la fl›l mak ta d›r.Mu vak kit ha ne le rin önem li bir k›s m›, için de bu lun duk la r› kül li ye nin mi ma ri si -ne uy gun ola rak son de re ce es te tik ve ahenk li bir mi ma ri tar z›n da in fla edi lir di.Oda la r›n iç tefl ri fa t› ise çok da ha gü zel olup iç le rin de ru bu tah ta s›, us tur lap ve -ya ben ze ri ast ro no mi alet le ri bu lun du ru lur du. Du var lar da za man ve tak vim ileil gi li gü zel hüs nü hat lev ha la r› bu lun du ru lur, ay r› ca ast ro no mi ve ma te ma tik gi -bi alan lar da, son de re ce gü zel cilt len mifl el yaz ma s› eser ler den olu flan bir de kü -tüp ha ne de yer al›r d›.Ko nu mu za geç me den ön ce gü nefl sa at le ri nin ma hi yet le ri hak k›n da da k› sa ca bil -gi ve re lim. Za ma n›n be lir len me sin de ‹s lâ mi yet’in ilk de vir le rin den iti ba ren gü -nefl sa at le rin den yay g›n ola rak ya rar la n›l d› ¤› bi lin mek le bir lik te, bu gün öz gün

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

57

gü nefl sa at ör nek le ri ne, ca mi du var la r› na ifl len mifl bu lu nan sa at ler d› fl›n da, çoken der rast lan mak ta d›r. Me ka nik sa at le rin on ye din ci yüz y›l dan iti ba ren yay g›n -lafl ma s› ile bir lik te önem le ri ni yi ti ren gü nefl sa at le ri ha riç ten ge len za ma na ba¤ -l› tah ri ba t›n da te si riy le h›z la afl› na rak yok ol mufl lar d›r. Gü nefl sa at le ri bir me tal ve ya a¤aç çu bu ¤un göl ge si nin, gü ne flin de ve ra n› na uy -gun, özel su ret te ha z›r lan m›fl bir ze min üze rin de ki ha re ke ti ne gö re za man ta yi -ni ne ya ra yan ba sit ci haz lar d›r. Gno mon is mi ve ri len ve ge nel de de mir den ya p› -lan çu bu ¤un göl ge si, sa at te di key ola rak gö rü nen ö¤ le çiz gi si nin üze ri ne gel di -¤in de ö¤ le eza n› vak ti gir mifl, de mek tir. Gü ne flin do ¤u flu ile ba t› fl› ara s›n da ki za man ara l› ¤›n da yer alan ö¤ le ve ikin di va -kit le ri ni gös ter mek üze re di zayn edi len gü nefl sa at le ri, ca mi le rin gü nefl alan du -var la r› na çi zi lir di. Gü ne flin do ¤u flun dan son ra ki ilk na maz vak ti ö¤ le ol du ¤un -dan ca mi le re çi zi len sa at ler, da ha çok bu za man dan bafl la mak üze re ta sar la n›r -d›. Os man l› gü nefl sa at le rin de il gi çe ken bir hu sus, sa at çiz gi le ri nin ya n›n da aitol duk la r› burç la r›n za man la r› n›n da ya z›l ma s› d›r. Bu nun ya n› s› ra ba z› la r›n damev sim bafl lan g›ç la r›y la gü ne flin han gi burç lar da ol du ¤u da gös te ri lir.Os man l› dev ri gü nefl sa at le ri fle kil, ifl le yifl ve te fer ru at l› l›k du rum la r› na gö re ya -tay, di key ve si lin di rik ol mak üze re üç grup ta ele al› na bi lir se de ilk iki si ken diiçin de alt grup la ra ay r› l›r lar. Di key Gü nefl Sa at le ri: Do¤ ru dan du var tafl la r› na ve ya du var da ki mer mer bir lev -ha ya dik ola rak yer lefl ti ri len bir mi lin, ye re dik ola rak ge len göl ge si ne gö re vak -tin ta yin edil di ¤i di key gü nefl sa at le ri ge nel lik le ca mi le rin gü nefl alan av lu la r›n -da, k›b le ve ya ba t› cep he du var la r›n da ka z›n m›fl hal de ve ya ay r› bir tab lo ola rakbu lu nur. Ca mi ler Mek ke’ye yö ne lik bu lun du ¤un dan gü nefl sa at le ri nin yer al d› -¤› du var lar da k›b le ye pa ra lel (gü ney-ba t›) ya da k›b le yö nü ne dik (gü ney-do ¤u)hal de dir. Di key gü nefl sa at le ri ca mi ler de ge nel lik le ter cih edi len tür olup, üç gen,dört gen, da ire vî, bi le flik ve ikin di sa at le ri ol mak befl ay r› gru ba ay r› l›r. Dik birüç ge nin sol üst kö fle si ni tefl kil eden dik aç› s› üze rin de ve ya ona ya k›n bir yer debu lu nan bir çu buk ve bu nun göl ge si nin düfl tü ¤ü yer le ri gös te ren çiz gi ler denmey da na ge len sis te me “üç gen gü nefl sa at le ri” ad› ve ri lir. Bu tarz sa at le rin en ge -lifl mifl ör nek le ri ‹s tan bul’da gö rül dü ¤ün den bu sa at le re “‹s tan bul tü rü gü nefl sa -at le ri” de de nir.12

Üs kü dar’da ki di key gü nefl sa at le ri Mih ri mah Sul tan, Bey ler be yi, Ye ni Va li de,Atik Va li de, Ayaz ma ve Pa fla li ma n› Ca mii ile Aziz Mah mud Hü dai Ca mi in de kiFat ma Ha n›m Sul tan Tür be sin de bu lu nur. Ya tay gü nefl sa at le ri umu mi yet le mer mer, tafl ve ya ma de ni ya tay bir kad ra nayer lefl ti ri len de mir bir mi lin göl ge si ne gö re vak ti ta yin et me ye ya ra yan ci haz lar -d›r. Bu tür sa at ler den çok az› gü nü mü ze ula fla bil mifl tir. Si lin di rik gü nefl sa ati iseKan dil li ra sat ha ne sin de bu lu nan tek ör nek li bir sa at tir.Üs kü dar mu vak kit ha ne le ri ve gü nefl sa at le ri ne ge lin ce; tes pit edi le bil di ¤i ka da -r›y la bu böl ge de ya p› lan en es ki mu vak kit ha ne 1547 ta rih li Mih ri mah Sul tanCa mii mu vak kit ha ne si dir. Bun dan bafl ka müfl te mi la t›n da mu vak kit ha ne bu lu -

Ü S K Ü D A R S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R V EG Ü N E fi S A A T L E R ‹

58

nan on adet ca mi da ha var d›r. Bu ca mi le rin bir k›s m›n da ay n› za man da gü neflsa ati de bu lun mak ta d›r. Teb li ¤i miz de için de mu vak kit ha ne ve gü nefl sa ati bu lu -nan ca mi le ri in fla ta ri hi s› ra s› na gö re ele ala rak in ce le ye ce ¤iz.

1. Mih ri mah Sul tan Ca mii

Mih ri mah Sul tan ta ra f›n dan 1547 (954) y› l›n da Mi mar Si nan’a yap t› r› lan bu kül -li ye de ca mi, med re se, ima ret, ha mam, mek tep, ker van sa ray, tür be ve bir de mu -vak kit ha ne bu lun mak ta d›r.13 Ya p› n›n Ah met Sü heyl Ün ver’e ait, 24 Ma y›s1955’te ya p›l m›fl bir res min de14 mu vak kit ha ne son ce ma at ye ri nin kar fl› s›n dako num lan m›fl ah flap bir ya p› ola rak gö zü kü yor. An cak söz ko nu su ah flap ya p›gü nü mü ze ulafl ma m›fl t›r.Ca mi de, bi ri ku zey du va r› n›n d›fl yü zün de, do ¤u kö fle si ne ya k›n bir yer de mer -mer bir lev ha ha lin de, di ¤e ri mih ra b›n tam ar ka s›n da ki du var tafl la r› na ifl len miflola rak iki ta ne gü nefl sa ati var d›r. Bun lar dan bi rin ci si üç gen fle kil li gü nefl sa at le ri s› n› f› na gir mek te dir. (Re sim 1)Özen ti siz çiz gi ler ha lin de do¤ ru dan du var tafl la r› na üç gen tarz da ka z›n m›fl olanbu gü nefl sa ati, iç bü key ve d›fl bü key çiz gi ler le bun la r› çap raz ola rak ke sen birikin di kav si ve üç ta ne düz sa at çiz gi sin den mey da na gel mek te dir. Üze rin de da -


Re sim 1. Mih ri mah Sul tan Ca mii bi rin ci gü nefl sa ati

59

ki ka çiz gi le ri bu lun ma d› ¤› gi bi, ö¤ le ile ak flam ara s›n da ki va kit le ri gös te ren çiz -gi ler de tam de ¤il dir. Ay r› ca ki ta be si de yok tur.‹kin ci sa at ise ‹s tan bul’un en gü zel di key gü nefl sa ati olup üç gen gü nefl sa at le ri -nin en gü zel ve en ba fla r› l› ör nek le rin den bi ri si dir. (Re sim 2) Mer mer bir lev ha -ya çi zil mifl ve du va ra ye di adet de mir kö fle bent le tut tu rul mufl tur. Sa atin üze rin -de bi ri alt ta di ¤e ri üst te iki adet ki ta be bu lun mak ta d›r. Sa atin sa¤ alt kö fle sin debu lu nan ki ta be de “Res se me hû Der vifl Yah ya Muh yid din el-Mu vak kit bi-Câ mi-iCe dîd-i Hü mâ yûn se ne 1183” ya z› s› yer al mak ta d›r. Bu na gö re bu gü nefl sa ati -nin he sap la r› n› 1183 (1770) se ne sin de Ye ni Ca mi Mu vak ki ti Der vifl Yah ya Muh -yid din yap m›fl t›r.15 Kad ra n›n üst ta ra f›n da gü nefl sa ati ni mer mer üze ri ne ka z› -yan ki fli yi be lir ten “Eser-i Sa it zâ de Mu ham med Ârif el-me’mur bi-Hiz me ti’l-Ev -kât” bafl l› ¤› yer al mak ta d›r. (W. Me yer, bu sa atin Bey ler be yi Ca mii mu vak kit ha -ne sin den nak le dil di ¤i ni ile ri sür mek te dir. An cak 1778 y› l›n da in fla edi len Bey -ler be yi Ca mii bu sa atin ya p› m›n dan son ra in fla edil di ¤i ne gö re, Me yer’in ver di -¤i bu bil gi le rin ih ti yat la kar fl› lan ma s› ge rek ti ¤i an la fl› l›r.) Sa atin üze rin de ki mev -cut ya tay çu buk 1970’te ye ni len mifl an cak ku tup ek se ni ne pa ra lel ikin ci çu buk,ye ri bel li ol mak la bir lik te ta k›l ma m›fl t›r.16

Ö¤ le na ma z› ile ak flam ara s›n da ki za ma n› ölç mek te kul la n› lan ve 4 ile 12 ara s›n -da ki ra kam la r› ih ti va eden bu sa at, ye re pa ra lel tam ve on be fler da ki ka l›k çiz gi -ler le bun la r› çap raz la ma s› na ke sen üçer adet iç bü key ve d›fl bü key, bi ri düz, ye -


Re sim 2. Mih ri mah Sul tan Ca mii ikin ci gü nefl sa ati

60

di adet burç çiz gi sin den mey da na ge lir. Ay r› ca, en üst te ki ufuk çiz gi si nin (sa at12) bafl la ma nok ta s›n da bu lu nan mil den rad yal ola rak da ¤› lan ye di adet burççiz gi si var d›r. Ze val çiz gi si nin d› fl›n da ve gün ba t› m› çiz gi si nin üs tün de yer alanbu burç isim le ri afla ¤› da Se re tan ile bafl la ya rak yu ka r› do¤ ru Esed, Süm bü le, Mi -zan, Ak rep, Kavs flek lin de de vam et tik ten son ra sa ¤a do¤ ru ve gün ba t› m› çiz gi -si nin üs tün de Ce di, Delv, Hut, Ha mel ve Sevr ile de vam ede rek Cev za ile so naerer. Mi lin alt k›s m›n da sa at 8.30’dan bafl la y›p mi le do¤ ru ha fif bir ka vis ya pan‘asr’ çiz gi si bu lu nur.17

Bu burç la r›n alt tan ikin ci ile üçün cü ara s›n da “hatt-› ze vâl” (ö¤ le çiz gi si”, mi linso lu na ise kar tufl lar için de “el-mâ zî ani’z-ze vâl” (ö¤ le den son ra ki sa at) ve “el-bâ -kî ile’z-ze vâl” (ö¤ le ye kaç sa at kal d› ¤›) ya z› la r› bu lu nur. “El-bâ kî ” ile bafl la yanya z› n›n üs tün de ki 1 ra ka m›, ö¤ len na ma z› vak ti ne bir sa atin kal d› ¤› n› gös te rir.“El-mâ zî..” ile bafl la yan ifa de nin üs tün de 1’den bafl la y›p üst te ki burç la r›n ara -s›n da 8’e ka dar de vam eden ra kam lar, ö¤ le vak ti nin üze rin den kaç sa at geç ti ¤i -ni ifla ret et mek te dir. Böy le ce üst te ki sis tem de ö¤ le vak ti “12” ola rak ka bul edil -di ¤i hal de, alt ta ki ra kam di zi sin de gü ne flin ba t› fl›, ye ni gü nün bafl la ma sa ati “12”ola rak al›n m›fl t›r. (Re sim 3)En uzun gün olan 21 Ha zi ran’da sa at 8.30’da bafl la yan “asr çiz gi si” ha fif bir ka -


Re sim 3. Mih ri mah Sul tan Ca mii ikin ci gü nefl sa ati de tay çi zi mi (Prof. Atil la Bir-Prof. Mus ta fa Ka çar)

61


Re sim 4-5. Nur ba nu Va li de Sul tan Ca mii mu vak kit ha ne si

62

vis le mi le do¤ ru de vam eder. Bu se bep le 21 Ha zi ran’da ikin di sa at 6.30’da ol du -¤u hal de, gün le rin eflit uzun luk ta ol du ¤u Ba flak ve Bo ¤a burç la r› n›n bafl la ma ta -rih le ri olan 21 A¤us tos ve 21 Ni san gün le rin de sa at 9.30’da, en k› sa gün olan 21Ara l›k ta ri hin dey se 9.45’te ol mak ta d›r.18

2. Nur ba nu Sul tan Va li de-i Atik Ca mii

Üs kü dar’›n yük sek bir te pe si üze ri ne Sul tan II. Se lim’in efli Nur bâ nu Va li de Sul -tan (1525–1587) ta ra f›n dan 1570–1583 y›l la r› ara s›n da Mi mar Si nan’a yap t› r›l -m›fl olan Ca mi tam bir kül li ye ha lin de dir. Ca mi nin av lu sun da gü zel bir mu vak -kit ha ne si var d›r. Ca mi av lu su nun k›b le yö nün de ki ka p› n›n so lun da, av lu nun gü ney do ¤u kö fle sin -de bu lu nan mu vak kit ha ne iki oda dan iba ret tir. (Re sim 4-5) Gü nü müz de top lan -t› sa lo nu ve kü tüp ha ne gi bi fark l› mak sat lar la kul la n›l mak ta d›r. So ka ¤a iki pen -ce rey le aç› lan kö fle de ki bu oda, alet le rin ve sa at le rin bu lun du ¤u esas mu vak kit -ha ne k›s m› d›r. Bu ra da mer mer ka ide ler üze rin de üç adet sa at ol du ¤u ve bu sa -at le rin da ha son ra ca mi ye kal d› r›l d› ¤› bi lin mek te dir.19 Mu vak kit ha ne de ki di ¤eroda ise mu vak ki te tah sis edil mifl ol ma l› d›r. Ona r›m dan ge çen ve ne re dey se d›flcep he si ha riç bü tün ori ji nal mi ma ri özel lik le ri ni kay be den kül li ye de mu vak kit -ha ne nin ko num la n›fl bi çi mi, çev re den ge çen le rin bü yük pen ce re ler sa ye sin deiçe ri de ki sa at le ri gö re bil me le ri ne im kân sa¤ la ya cak fle kil de dir. Mu vak kit ha ne nin izi ne Nur ba nu Va li de Sul tan’›n 1582 ta ri hin de te sis et ti ¤ivak fi ye de de rast la mak müm kün dür. Vak fi ye ye gö re, na maz va kit le ri ni he sap la -y›p, mü ez zi ne bil dir mek üze re bu ra ya bir mu vak kit ta yin edi le ce ¤i ve ken di si -ne gün de 7 dir hem öde ne ce ¤i ya z› l› d›r.20

Ca mi de, ba t› ta ra f›n da ki d›fl av lu du va r› n›n yo la ba kan k›s m›n da çi zil mifl olan üç -gen tür den bir de gü nefl sa ati bu lun mak ta d›r. (Re sim 6-7) An cak sa at ten bu gü neçok az bir fley kal m›fl t›r. Ya k›n za man da ya p› lan bir res to ras yon da sa atin çi zil di ¤i


Re sim 6-7. Nur ba nu Va li de Sul tan Ca mii gü nefl sa ati

63

tafl lar de ¤ifl ti ril di ¤i için çiz gi le rin bü yük bir k›s m› ta ma men kay bol mufl ve ge ri yesa de ce “asr” çiz gi si ni be lir le yen ya z› n›n bafl ta ra f› ile bir kaç çiz gi kal m›fl t›r.

3. Kur ban Na suh Ca mii Mu vak kit ha ne si

Atik Va li de Ca mii’nin in fla s› es na s›n da (1570–1583) Mi mar Si nan’›n yar d›m c›mi ma r› olan Kur ban Na suh Ba ba, Ka ra ca ah met Ci va r›n da ken di ad›y la an› lanbir der gâh ve mes cit yap t›r m›fl t›r. (Re sim 8) Der gâ h›n ya n› na okul ve ay r› ca birde mu vak kit ha ne ya p›l m›fl an cak da ha son ra y› k›l m›fl t›r. 19. yüz y›l da Ru faifieyh le rin den Meh med Nu ri Efen di kül li ye yi ye ni den yap t›r m›fl t›r. Ken di si nin1853 (1270) ta rih li vak fi ye si ne gö re mu vak kit ha ne de der gâh ve mes cit gi bi buy›l lar da tek rar ya p›l m›fl t›r.21 An cak gü nü mü ze mu vak kit ha ne den hiç bir iz kal -ma m›fl t›r. Ca mi de gü nefl sa ati de bu lun ma mak ta d›r.

4. Çi ni li Ca mii Mu vak kit ha ne si

Sul tan ‹b ra him’in (1640–1648) sal ta na t› n›n ilk y›l la r›n da Ka s›m A¤a’n›n mi mar -ba fl› l› ¤› za ma n›n da in fla edi len kül li ye nin ba ni si Kö sem Va li de Sul tan’d›r(1590–1651). Ca mi, Çi ni li mev ki in de, Al e Cad de si ile Çin çin Ha mam So ka ¤›’n›n


Re sim 8. Kur ban Na suh Ca mii

64

bir lefl ti ¤i yer de bu lun mak ta d›r. Sü heyl Ün ver, Ca mi ye ait bir mu vak kit ha ne ninvar l› ¤›n dan bah set mek te dir. An cak mu vak kit ha ne gü nü mü ze ulafl ma m›fl t›r.22

Ca mi için de muh te me len mu vak kit ha ne den kal ma bir adet sa at bu lun mak ta d›r.(Re sim 9) Ca mi de gü nefl sa ati yok tur.


Re sim 11, 12, 13. Ye ni Va li de Ca mii gü nefl sa ati

Re sim 9. Çi ni li Ca mii’nde bu lu nan me ka nik sa at

Re sim 10. Ye ni Va li de Ca mii Mu vak kit ha ne si

65

5. Ye ni Va li de Sul tan Ca mii

1708–1710 y›l la r› ara s›n da Va li de Eme tul lah Ra bia Gül nufl Sul tan (1647–1715)ad› na, Sul tan III. Ah med ta ra f›n dan Mi mar Be kir’e yap t› r›l m›fl t›r.23 Kül li ye birca mi, hün kâr mah fi li, tür be, se bil, mu vak kit ha ne, s›b yan mek te bi, dük kân lar,ima ret ve çefl me den olufl mak ta d›r. Mu vak kit ha ne ca mi nin do ¤u sun da ka lan çefl -me, se bil, tür be den son ra s› ra n›n de va m› ola rak ge lir. (Re sim 10) Mi ma ri üs lu -bu aç› s›n dan kül li ye den da ha geç bir dö ne me ta rih le nir.24 Yo la ba kan cep he si ti -pik bir mu vak kit ha ne özel li ¤i di ye bi le ce ¤i miz fle kil de üç adet bü yük dik dört genpen ce re ye sa hip üç yüz den olufl mak ta d›r. Kü çük kâ gir ya p› n›n ah flap ça t› s› ki -re mit ör tü lü dür. Mer mer sö ve li, ke mer li ka p› s› üze ri ne iki sa t›r ha lin de bir ayet-i ke ri me ya z›l m›fl t›r. Üs kü dar’da ki bir çok ca mi nin ezan va kit le ri ni bu ra dan ö¤ -ren di ¤i söy len mek te dir. Afla ¤› da bah se de ce ¤i miz Pa fla li ma n› Ca mii’nde ki gü neflsa ati ni, bu ra da mu vak kit lik ya pan Ali’nin yap t› ¤› ki ta be sin den an la fl›l mak ta -d›r.25

Bu ra da ay r› ca bir de gü nefl sa ati bu lun mak ta d›r. (Re sim 11, 12, 13) Ca mi in gü -ney-ba t› du va r›n da, ka p› n›n he men sa ¤›n da bu lu nan sa at, üç gen tür den gü neflsa at le rin den olup de rin seç kin çiz gi ler ha lin de do¤ ru dan do¤ ru ya du var tafl la r› -na çi zil mifl tir. Üze rin de ki mi li düfl müfl olan ci haz, iki dik çiz gi yi bir lefl ti ren iç -bü key-d›fl bü key ka vis ler den mey da na gel mek te dir. Burç la r› ifla ret eden bu hat -la r›n or ta s›n da ise ba har ve güz dö nüm le ri ni gös te ren düz bir hat bu lu nur. Bun -la r› çap raz ola rak ikin di vak ti ni gös te ren ‘asr’ çiz gi si kes mek te dir. Üze rin de ki -ta be bu lun ma yan bu gü nefl sa atin de sa at çiz gi le ri de yer al maz. Bu na gö re çi zi -min sa de ce gü ne flin han gi burç ta ol du ¤u ve ikin di vak ti ni gös ter me si mak sa d›y -la ya p›l d› ¤› an la fl›l mak ta d›r.26

6. Ah me di ye Ca mii Mu vak kit ha ne si

1722 (1134) y› l›n da Emin za de Ha c› Ah met A¤a ta ra f›n dan yap t› r› lan ca mi, es kiAh me di ye, flim di ki Gün do ¤u mu Cad de si üze rin de dir. Ca mi, med re se, kü tüp ha -ne, se bil, iki çefl me ve bir de mu vak kit ha ne den olu flan kül li ye, e¤im li bir ara zi -de ol duk ça ba fla r› l› bir dü zen de yer lefl ti ril mifl tir. Ma be din cad de ye ba kan cep -he si ne ek len mifl olan, mi na re nin alt ta ra f› na ve çefl me nin so lu na dü flen ters be -flik ça t› l› kü çük bö lü mün mu vak kit ha ne ol du ¤u kay nak lar da be lir til mek te dir.27

(Re sim 14)Bu ra s› yol dan ge çen le rin ko lay ca içe ri yi gö re bi le cek le ri fle kil de ya p›l m›fl iki bü -yük pen ce re si olan dik dört gen plan l› bir oda d›r. Gü nü müz de at›l du rum da ol sada içi nin fa yans la dö flen di ¤i, la va bo ek len di ¤i göz önü ne al› na rak ya k›n y›l lar dafark l› amaç la kul la n›l d› ¤› an la fl›l mak ta d›r. Ca mi de ve bu ra da her han gi ast ro no -mi ale ti ne rast lan ma m›fl t›r. Mi ma r› bi lin me yen kül li ye nin vak fi ye si de bu lu na -ma m›fl t›r.28 Ca mi de gü nefl sa ati de bu lun ma mak ta d›r.


66

7. Fat ma Ha n›m Sul tan Tür be si

Ka ya Sul tan’›n 1727–28 (1140) y› l›n da ve fat eden k› z› Fat ma Sul tan’›n med funolu ¤u Fat ma Ha n›m Sul tan Tür be si, Hü dâ yî Aziz Mah mud Efen di Ca mii’nin sa¤ta ra f›n da ve kes me tafl bir ka ide üze rin de dir. Dev ri nin gü zel bir ör ne ¤i olan tür -be, ka re plân l› ve se kiz po li go nal mer mer sü tun lu dur. Tür be nin çev re len di ¤imer mer ler den bi ri nin üze rin de bir gü nefl sa ati bu lun mak ta d›r. Bu gü ne sa de cede mir çu bu ¤u ka lan gü nefl sa ati nin çiz gi le ri ta ma men si lin mifl tir. (Re sim 15, 16).Hü daî Mah mud Efen di Asi ta ne si’nde mu vak kit ha ne olup ol ma d› ¤› hu su sun daher han gi bir bil gi miz bu lun ma mak la bir lik te 1215 ta rih li bir Hatt-› Hü mâ yûn’-da bu ra ya Mu vak ki ti-i Sa lât ta yin edil me sin den bu ra da en az›n dan bir mu vak -ki tin gö rev yap t› ¤› n› ö¤ ren mek te yiz.29


Re sim 14. Ah me di ye Ca mii ve mu vak kit ha ne si

Re sim 15, 16. Fat ma Ha n›m Tür be si ve gü nefl sa ati

Re sim 17. Kan dil li Ca mii sa ati

67

8. Kan dil li Ca mii Mu vak kit ha ne si

Sul tan I. Mah mud ta ra f›n dan 1751 (1165) y› l›n da yap t› r› lan Kan dil li Ca mi1916’da Bi rin ci Dün ya Sa va fl› s› ra s›n da ç› kan yan g›n da a¤›r ha sar gör müfl tür.Ca mi gi bi ah flap ya p› da ki mu vak kit ha ne de bu ara da yan m›fl t›r.30 Kay nak lar daCa mi nin bo ¤az yo lu na ba kan kö fle si nin is ke le ta ra f›n da ol du ¤u31 be lir ti len mu -vak kit ha ne den gü nü müz de hiç bir iz kal ma m›fl t›r. Ca mi, 1931’de Va k›f lar ta ra -f›n dan ye ni den in fla edil mifl tir.32 Mu vak kit ha ne için de ki sa at ler den bi ri ha lenca mi nin için de ve ça l› fl›r va zi yet te dir. (Re sim 17) Ca mi de gü nefl sa ati bu lun ma -mak ta d›r. 1927’de ku ru lan Bafl mu vak kit lik mü es se se si nin ba fl› na ge çen ve ilkbafl mu vak kit olan Ah med Zi ya Ak bu lut’un (1869–1938) bu ci var da otu rup ca mi -nin tek rar in fla s› ile il gi len di ¤i ve ya k›n la r›n dan bi ri nin bu ra da mu vak kit ola rakgö rev yap t› ¤› Ah med Sü heyl Ün ver ta ra f›n dan be lir til mek te dir.33

9. Ayaz ma Ca mii

Ca mi, 1760–1761 y›l la r›n da Sul tan III. Mus ta fa ta ra f›n dan an ne si Mih ri flah Emi -ne Sul tan (ö. 1732) ile kar de fli fieh za de Sü ley man ad la r› na Mi mar ba fl› Meh medTa hir A¤a’ya yap t› r›l m›fl t›r.


Re sim 18, 19. Ayaz ma Ca mii bi rin ci gü nefl sa ati

68

Ha di ka tü’l-Ce vâ mi’ ad l› eser de ki “Ca mi nin di ¤er pa di flah ca mi le ri gi bi le va z› ma -t› mü kem mel dir. Müs ta kil mu vak kit ha ne si da hi var d›r…” ifa de sin den bu ra dahu su si bir me kân ola rak bir mu vak kit ha ne bu lun du ¤u nu an la mak ta y›z. An cakdi ¤er ba z› bö lüm le ri gi bi mu vak kit ha ne de gü nü mü ze ula fla ma m›fl t›r.34 Gü nü -müz de mev cut ol ma yan bu ya p› n›n ye ri ko nu sun da kay nak lar da ca mi nin ba t›ta ra f›n da iki oda ala bi le cek bü yük lük te ki bir sa ha dan bah se dil mek te dir. 35 A.Sü heyl Ün ver’in ta ri fi ne gö re mu vak kit ha ne de ön ce ufak bir av lu ya gi ri lir. Çokgü zel ve ber rak al›n l›k la ç› k›k üç pen ce re li bir oda dan bafl ka ar ka da mu vak ki teait bir ufak oda da ha var d›r.36 Bu du rum da mu vak kit ha ne nin iki oda l› ol du ¤uan la fl›l mak ta d›r. Ayaz ma Ca mii’nde mu vak kit ola rak gö rev ya pan Yah ya Muh yid din Efen di’ninta ri kat sik ke li me zar ta fl› Meh med Na su hi Haz ret le ri ha zi re sin de bu lun mak ta -d›r. Me zar ta fl›n da flu iba re var d›r: “Hü ve’l-Bâ kî, mer hûm ve ma¤ fûr, el-muh tâcilâ rah met-i Rab bi hi’l-Ga fûr. Ayaz ma’da Mu vak kit fieyh Yah ya Muh yid din Efen -di. Se ne; 1208, 18 Ce ma zi ye lev vel.” (18 Ocak 1794) 37

Bun dan bafl ka Ayaz ma ha zi re sin de med fun olan Meh med Sey yid (Sa id38) (ö.1181) de Ayaz ma Ca mii mu vak kit ha ne sin de gö rev ya pan mu vak kit ler den dir.39

Ay r› ca Tefl ri fat ç› Akif Meh med Efen di’nin ka le me al d› ¤› Ta rih-i Cü lus-› Sul tanMus ta fa ad l› eser de Ayaz ma Ca mii ile il gi li ka y›t lar da mu vak ki tin ma afl› n›n onku rufl ol du ¤u ifa de edi lir.40

Mih ri mah Sul tan Ca mii’nde ol du ¤u gi bi bu ra da da Ca mi in k›b le du va r›n da, bi -ri mer mer lev ha üze ri ne, di ¤e ri do¤ ru dan do¤ ru ya du var tafl la r› na ifl len mifl olaniki ay r› gü nefl sa ati bu lun mak ta d›r.Mih rap du va r›n da, ar ka s› na yer lefl ti ri len tu¤ la dol gu lar la ha fif çe ba t› ya ba kanbi rin ci gü nefl sa ati, hem üç gen, hem de dört gen tü rü bün ye sin de top la mak ta d›r.(Re sim 18, 19) Ya t›k dik dört gen flek lin de ki kad ra n›n sol üst kö fle si ne yer lefl ti ri -len iki mil den bi ri üç gen, di ¤e ri dört gen sa ate ku man da et mek tey di. Bu kad ra n›dik ola rak boy dan bo ya kat eden “ö¤ le çiz gi si”nin üst ucun da izi bu lu nan, fa katflim di mev cut ol ma yan uzun mi lin göl ge si, kad ra n›n alt ve sa¤ ke na r› bo yun ca


Re sim 20, 21. Ayaz ma Ca mii ikin ci gü nefl sa ati

69

de vam eden çiz gi le re ka dar uzan mak tay d›. Üst çiz gi nin mey da na ge tir di ¤i ikifle rit ten iç te ki, üçer çiz giy le on be fler da ki ka l›k dört di li me ay r›l m›fl t›r. D›fl ta kifle ri di ke sen her bir çiz gi ise ö¤ le den son ra ki sa at le ri gös ter mek te dir. Bun la r›nara la r›n da 15, 30.. gi bi de re ce le rin eb ced he sa b›y la harf cin sin den kar fl› l› ¤› ya -z›l m›fl t›r.41

Ay n› kad ra n›n üze rin de bu lu nan üç gen sa at, burç çiz gi le ri nin var l› ¤› se be biy lemü rek kep sa at ler gru bu na gir mek te dir. Burç la r› gös te ren al t› s› ka vis li, bi ri düzye di çiz gi nin uç la r› na burç la r›n Arap ça isim le ri ya z›l m›fl t›r. Ci ha z›n üze rin deay r› ca “asr-› ev vel” ve “asr-› sâ nî” çiz gi le ri bu lun mak ta d›r. Sa at yaz ay la r›n da ö¤ le den son ra ki 4.30–12.00, k›fl gün le rin de ise 7.30–12.00 sa -at le ri ara s›n da ki za ma n› gös ter mek te dir. Fa kat Mih ri mah’ta kin den fark l› ola rakbun da mi le dik ola rak uza nan ikin ci sis te me ait çiz gi ler mev cut de ¤il dir. Kad ra -n›n üst k›s m›n da ve üç gen le dört gen sa atin ara s›n da ka lan k› s›m da üze ri bo yan -d› ¤› için oku na ma yan bir ki ta be bu lun mak ta d›r. ‹b ra him Hak k› Kon ya l› bu sa ati1177/1763 y› l›n da Yah ya isim li bi ri si nin yap t› ¤› n› be lir tir ki bu za te az ön cebah set ti ¤i miz ca mi mu vak ki ti Yah ya Muh yid din Efen di ol ma l› d›r.42

‹kin ci gü nefl sa ati ise mi na re ka ide si nin gü ney-ba t› yü zün de bu lun mak ta d›r.(Re sim 20-21) Bu gün bu sa atin mi li bu lun ma d› ¤› gi bi, ol duk ça bo zuk bir sa t›hüze ri ne çi zi len çiz gi le rin de an cak bir k›s m› fark edi le bil mek te dir. Bu nun la bir -lik te mev cut çiz gi ler den onun tam flek li hak k›n da fi kir sa hi bi ola bil mek te yiz.Ka ba ca çi zil mifl olan bu ci haz yaz ve k›fl gün dö nü mü e¤ ri le ri ara s›n da ki ba hargün dö nü mü çiz gi siy le mi le dik ola rak uza nan düz çiz gi ler den mey da na gel mek -te dir. Bu çiz gi le rin her bi ri on be fler da ki ka l›k za man di lim le ri ni gös ter mek te -dir.43

10. Pa fla li ma n› Ca mii / Si lah dar Ab dur rah man A¤a Ca mii

Ca mi, Pa fla li ma n› mev ki in de olup 1766 y› l›n da Sul tan III. Mus ta fa’n›n Si lah darA¤a s› Ab dur rah man A¤a (ö. 1184/1770) ta ra f›n dan in fla edil mifl ve II. Mah muddö ne min de cid di bir ta mir ge çir mifl tir. Ca mi de mu vak kit ha ne ol du ¤u na da ir birka y›t bu lun ma mak ta d›r. Ca mi in mi na re ka ide si nin ba t› ta ra f› du va r› na mer merbir lev ha üze ri ne ifl len mifl di key tür de bir gü nefl sa ati bu lun mak ta d›r.44 Ci haz,ba sit tür üç gen sa at ler gru bu na gir mek te ve flim di bu lun ma yan mi lin he men al -t›n da ki iç bü key k›fl gün dö nü mü kav si ile d›fl ta sa¤ da, yaz gün dö nü mü nü ifla reteden d›fl bü key ka vis ara s›n da ki her bi ri on befl da ki ka y› ifla ret eden düz çiz gi ler -den mey da na gel mek te dir. Sa at ö¤ le ile gü ne flin ba t› fl› ara s›n da ka lan ö¤ le denson ra ki 4.30–12.00 va kit le ri ni gös te rir. Üze rin de ay r› ca ‘asr’ ya z› s› ve e¤ ri si ileikin di vak ti çiz gi si bu lu nur. Bu ikin di kav si ni ve sa at çiz gi le ri ni or ta da dik ola -rak ke sen düz çiz gi ise Te ra zi ve O¤ lak burç la r› n›n ilk gün le ri ne (ba har ve güzbafl lan g› c› na) ifla ret eden eki noks çiz gi si dir. (Re sim 22, 23, 24, 25)


70

Mi lin he men üs tün de bir fle rit içe ri si ne sa ¤a do¤ ru ha fif çe çap raz ola rak çi zil mifldüz ve k› sa hat lar bu lun mak ta d›r. Bun la r›n üze rin de ise 1’den bafl la y›p 8’de so -na eren ra kam lar var d›r. Bu ra kam dü ze nin de ö¤ le vak ti 12 ola rak ka bul edil mifl -tir. Bu sa at le rin her bi ri yi ne öbü rün de ol du ¤u üze re üçer çiz giy le on be fler da -ki ka l›k za man di lim le ri ne ay r›l m›fl t›r.45 Sa atin he men al t›n da gi rift bir sü lüs leya z›l m›fl Arap ça ki ta be de “Re se me hu Ali el-Mu vak kit bi-câ mi’-i Ce dîd der-Üs -kü dar” ya z› s› bu lun mak ta ve bu gü nefl sa ati nin Üs kü dar’da ki Ye ni Ca mi mu vak -ki ti Ali ta ra f›n dan ya p›l d› ¤› be lir til mek te dir.


Re sim 22, 23, 24, 25. Pa fla li ma ni Ca mii ve gü nefl sa ati

71

11. Se li mi ye Ca mii Mu vak kit ha ne si

Kül li ye, Sul tan III. Se lim ta ra f›n dan ca mi, ha mam, okul, mu vak kit ha ne, çefl meve se bil le bir lik te, ka p› ki ta be si ne gö re 1805 (1219) y› l›n da yap t› r›l m›fl t›r.46 Mu -vak kit ha ne av lu ka p› s› n›n iki ya n›n da yer alan oda lar dan sa¤ kö fle sin de bu lun -mak ta d›r. (Re sim 26-27) Dik dört gen plan l›, to noz lu bir oda n›n av lu ya ba kan birkö fle si yu mu fla t› la rak yu var lak ke mer li bir pen ce re aç›l m›fl t›r. ‹ki ya n›n da isedüz len to lu bi rer pen ce re da ha bu lu nur. Mu vak kit ha ne nin kül li ye d› fl› na ba kanyö nü sa ¤›r d›r; pen ce re le rin tü mü so ka ¤a de ¤il, av lu nun içi ne bak mak ta d›r.20. yy bafl la r›n da ar t›k ya vafl ya vafl ifl le vi ni yi ti ren bir çok mu vak kit ha ne gi bi bu -ra s› da bafl ka amaç lar la kul la n›l m›fl t›r. Ön ce le ri ga sil ha ne olan bu yer, gü nü -müz de Se li mi ye k›fl la s› na ait ufak bir de po ola rak kul la n›l mak ta d›r. Ca mi de gü -nefl sa ati bu lun ma mak ta d›r.

12. Bey ler be yi Ca mii

Sul tan I. Ab dül ha mid (1774–1789) ta ra f›n dan 1778 y› l›n da in fla et ti ri len ca mi ye1810–1 y› l›n da Sul tan II. Mah mud ta ra f›n dan ba z› ila ve ler ya p›l m›fl t›r. Bun lar -dan bi ri si de mu vak kit ha ne dir. (Re sim 28) Ya p› n›n dört cep he li çefl me si ve mu -vak kit ha ne si de bu dö nem de ek len mifl tir. 47

Çefl me için de niz k› y› s› ter cih edi lir ken mu vak kit ha ne kül li ye nin gü ney-ba t› s› -na ge le cek fle kil de içe ri ye do¤ ru yer lefl ti ril mifl tir. ‹ki kat l› ya p› fark l› mi ma ri bi -çi miy le dik kat çe ker. Ya r›m da ire ve dik dört gen fle ma n›n bir le fli mi olan plan daalt kat mu vak kit ha ne üst kat da s›b yan mek te bi ola rak hiz met ver mifl tir.48 Ge niflve dik dört gen pen ce re le riy le d› fla aç› lan ya r›m da ire sa at le rin bu lun du ¤u, dik -dört gen k› s›m ise mu vak ki tin ça l›fl ma ofi si ola rak kul lan d› ¤› alan ol ma l› d›r. Ze -min kat ile bi rin ci kat ara s›n da do la flan sil me nin al t›n da mu vak kit ha ne nin ya -p›l d› ¤› ta ri hi ih ti va eden bir ki ta be yer al mak ta d›r:


Re sim 26, 27. Se li mi ye Ca mii mu vak kit ha ne si

72


Re sim 28. Bey ler be yiCa mii mu vak kit ha ne si

73

Ke va kib le mü zey yen et ti ‹z zet bur cu ta ri hinMu vak kit le hem res mi si pihr ol du ze min üz re.49

Ca mi de ay r› ca bir de gü nefl sa ati bu lun mak ta d›r. (Re sim 29) Ca mi nin k›b le du -va r› n›n tafl la r› na ka z› nan di key tür de ki gü nefl sa ati faz la te fer ru at l› ol ma y›p üç -gen flek lin de ki sa at ler gru bun dan d›r. Gü nefl sa ati, ha len üze rin de bu lun ma yanmil de li ¤i nin he men ya n›n da ki iç bü key k›fl gün dö nü mü ve sa¤ ta raf ta ki da hauzun ve de rin ka vis li d›fl bü key yaz gün dö nü mü e¤ ri si ara s›n da ki pa ra lel çiz gi -ler den mey da na gel mek te dir. Ay r› ca, sa at bafl la r› n› ve on be fler da ki ka l›k za mandi lim le ri ni gös te ren bu çiz gi le ri, or ta da çap raz ola rak ke sen ba har ve güz dö -nüm le ri ne ait düz bir çiz gi da ha var d›r. Mi lin bi raz so lun da afla ¤› do¤ ru dik ola -rak inen ö¤ le çiz gi si ile onun sa ¤›n da ye re pa ra lel ola rak uza nan ufuk hat t› n› ensa¤ da çap raz ola rak bir lefl ti ren düz bir çiz gi var d›r. On be fler da ki ka l›k za man di -lim le ri ni gös te ren çiz gi ler yaz-gün dö nü mü e¤ ri si ne ka dar ulafl t› ¤› hal de 5–12 sa -at le ri ni gös te ren sa at çiz gi le ri nin bu çap raz çiz gi ye ka dar ulafl t› ¤› gö rül mek te dir.‹kin di vak ti ni gös te ren “asr” çiz gi si bu sa at te de bu lu nur. Yaz-gün dö nü mü çiz -gi si üze rin de sa at 8.40’da bafl la y›p k›fl-gün dö nü mü çiz gi si üze rin de sa at 9.45nok ta s›n da so na eren ve ‘asr’ ya z› s› ile tak dim edi len e¤ ri, ikin di vak ti ni gös te -rir. Sa atin üze rin de her han gi bir ki ta be bu lun maz.50


Re sim 29. Bey ler be yi Ca mii gü nefl sa ati

74

13. Al tu ni za de Ca mii

‹s ma il Züh dü Pa fla’n›n (1805–1889) 1865 y› l›n da yap t›r d› ¤› ca mi nin müfl te mi la -t› na dâ hil olan mu vak kit ha ne gü nü mü ze ulafl ma m›fl t›r. Fah red din Ke rim Gö kayCad de si üze rin de bu lu nan ve ca mi nin son ce ma at ye ri ile av lu iha ta du va r› ara -s›n da ka lan üç gen alan da ol du ¤u bi li nen ya p›51 da ha mu vak kit ha ne ler ka pan -ma dan, ‹s ma il Züh dü Pa fla’n›n ölü mün den son ra ba k›m s›z kal m›fl ve ha rap ol -mufl tur52. Mu vak kit ha ne ye ait sa at ler ca mi de bu lun mak ta d›r.

Sonuç

Os man l› dev le tin den gü nü mü ze de ¤in ya p› lan mu vak kit ha ne le rin bi na la r› is -tim lâk ve il gi siz lik yü zün den ya ta ma men y› k›l m›fl ya hut ca mi le re ait bi rer loj -man ve ya de po ola rak kul la n›l m›fl ya da ka de ri ne terk edil mifl tir. Ge nel ola rakmu vak kit ha ne ler, di ¤er pek çok Os man l› mü es se se si gi bi ka pa t›l d›k tan son rabü yük bir ya¤ ma ya kur ban git mifl tir. Ba z› la r› n›n bi na s› ha len ayak ta ol ma s› nara¤ men, için de ki, ast ro no mi alet le ri ve sa at le rin çok az bir k›s m› gü nü mü ze ula -fla bil mifl, ba¤ l› ol duk la r› ca mi le re nak le dil mifl tir. Her bi rin de çok k›y met li me -ka nik sa at ler, us tur lap ve ru bu’ tah ta s› gi bi ast ro no mi alet le ri ve de ¤er li yaz maeser ler bu lu nan bü yük mi ras tan s› n›r l› sa y› da eser kal m›fl t›r. Ço ¤u mu vak kit ha -ne de es ki bü yük sa at le rin ko nul ma s› için ya p›l m›fl mer mer ka ide ler den ve ba z›ca mi le rin du var la r›n da ki gü nefl sa at le rin den bafl ka iz kal ma m›fl t›r.Teb li ¤i miz de ifa de et ti ¤i miz üze re Üs kü dar’da top lam ye di adet gü nefl sa ati vebefl adet de mu vak kit ha ne bu lun mak ta d›r. Gü nü müz de mev cut ol ma yan lar labir lik te tes pit edi len mu vak kit ha ne sa y› s› on bir dir. Bu sa y› n›n tes pit edil me -yen ler le bir lik te ele al› n›l d› ¤›n da da ha faz la ol du ¤u tah min edi le bi lir. Tes pit


Re sim 30. Üs kü dar mu vak kit ha ne le ri ve gü nefl sa at le ri lis te si

75

edi len mu vak kit ha ne le re ba k›l d› ¤›n da mu vak kit ha ne le rin da ha zi ya de on se ki -zin ci ve on do ku zun cu as›r lar da in fla edil dik le ri gö rül mek te dir. (Re sim 30) Beflas›r dan uzun sü re dev le tin her ta ra f›n da bu lu nan ve ast ro no mi ta ri hi aç› s›n danson de re ce mü him bir fa ali yet te bu lu nan bu bi na lar dan en az›n dan bi ri nin mü -ze ola rak dü zen len me si, ger çek ha li ni ge le ce ¤e ta fl› ma s› aç› s›n dan ol duk çaönem li bir gö rev ola rak il gi li le ri bek le mek te dir.

D‹P NOT LAR

1 A. Sa yi li, The Ob ser va tory in ‹s lâm, An ka ra 1988, s. 348; Sa lim Ay düz, “Os man l› Dev le ti’nde Kü çük Göz le -mev le ri ‘Mu vak kit ha ne ler”, Os man l› (ed. Gu ler Eren ve di ¤er le ri), An ka ra 1999, VI II, 664–675.2 M. Ze ki Pa ka l›n, Os man l› Ta rih De yim le ri ve Te rim le ri Söz lü ¤ü, ‹s tan bul 1971, II, 587.3 A. Sa y› l›, The Ob ser va tory in ‹s lâm, An ka ra 1988, s. 348; ‹. Par mak s› zo¤ lu, “Mu vak kit”, Türk An sik lo pe di si,XXV, 6.4 Bu mü es se se nin ay r› bir ku rum ha li ne gel me si, Eme vi dev le ti za ma n›n da fiam’da ki Bü yük Eme vi Ca mii Mu -vak kit ha ne si ile ol mufl tur. Sa y› l›, Ob ser va tory, s. 245; E. Beh nan fia pol yo, “Mu vak kit ha ne ler”, Önas ya, An ka -ra 1969, IV, 10–11.5 Bafl ba kan l›k Os man l› Ar fli vi (BOA), Hatt-› Hü ma yun, No. 15462; Mü nec cim ba fl› l› ¤›n Sul tan Meh med Sa at -çi si Ha san’a ve ril me si hak k›n da ru ûs, BOA, A. RSK, 1519–68, 18 fia ban 1060, s. 74.6 Wolf gang Me yer, ‹s tan bul’da ki Gü nefl Sa at le ri, ‹s tan bul 1985, s. 65–71, 79-81; C. E. Ar se ven, Türk Sa nat Ta -ri hi, ‹s tan bul, I, 235.7 Ba ye zid Ca mii’nin ilk mu vak ki ti Muh yid din Arab, 1508’de te lif et ti ¤i bir ri sa le yi pa di fla ha tak dim et mifl vekar fl› l› ¤›n da 3000 ak ça ca ize al m›fl t›r (R. M. Me ric, “Ba ye zid Ca mii Mi ma r›, II. Sul tan Ba ye zid Dev ri Mi mar la -r› ile Ba z› Bi na la r›, Be ya z›t Ca mii ile Alâ ka l› Hu sus lar, Sa nat kâr lar ve Eser le ri”, Y›l l›k Arafl t›r ma lar Der gi si, 2(1957), An ka ra 1958, s. 20.8 Sa lim Ay düz, “Os man l› Dev le ti’nde Mü nec cim ba fl› l›k”, Os man l› Bi li mi Arafl t›r ma la r› I, ‹s tan bul 1996, s.159–207.9 Kan dil li Ra sat ha ne si El Yaz ma la r› 1: Türk çe Yaz ma lar (Pro je so rum lu su Gü nay Kut; ha z›r la yan lar Ha ti ce Ay -nur, Cum hu re Üçer, Fat ma Bü yük kar c› Y›l maz), ‹s tan bul 2007.10 Sü ley ma ni ye Vak fi ye si (haz. K. E. Kürk çü o¤ lu), An ka ra 1962, s. 34.11 A. Sü heyl Ün ver, Fa tih Kül li ye si ve Za ma n› ‹lim Ha ya t›, ‹s tan bul 1946, s. 61.12 http://www.in si ya tifp ro je si.net/01/hey be/hey be005-ca mi de gu nes sa ati.htm 13 M. Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, ‹s tan bul 2001, I, 261.14 A. Sü heyl Ün ver’in ‹s tan bul’u (haz. ‹s ma il Ka ra ve öte.), ‹s tan bul 1996, s. 181.15 Yah ya Muh yid din Efen di (ö. 18 Ce ma zi yü lev vel 1208/18 Ocak 1794) Ayaz ma Ca mii’nde mu vak kit olup ora -da da bir adet gü nefl sa ati yap m›fl t›r. Meh med Na su hi Haz ret le ri ha zi re sin de med fun dur.16 Atil la Bir, “Za ma n› Be lir le me ye Ya ra yan Alet ler”, Os man l› ‹m pa ra tor lu ¤u’nun Do ru ¤u, 16. Yüz y›l Tek no lo -ji si (ed. Kâ z›m Çe çen), ‹s tan bul 1999, s. 231–272.17 Nus ret Çam, Os man l› Gü nefl Sa at le ri, s. 64–65.18 Nus ret Çam, gös. yer.19 A. Sü heyl Ün ver, Os man l› Türk le ri ‹lim Ta ri hin de Mu vak kit ha ne ler, An ka ra 1975, 236.20 www.sa di bay ram.com21 M. Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, I, 247. 22 Ün ver, Mu vak kit ha ne ler, 240.23 Ay n› za man da Üs kü dar Ka d› s› olan Mü nec cim ba fl› Meh med Efen di’nin, tefl ri fat ku ral la r› n›n d› fl› na ç› k› la -rak, ca mi te me li ne ilk har c› ko yan ki fli ol ma s› il ginç bir ay r›n t› d›r. F›n d›k l› Meh met A¤a’n›n Nus ret na me ad l›


76

ese rin den : “…bu mü nâ se bet le fia’ba n›n 23. Çar flam ba gü nü (7 Ka s›m 1708) pa di fla h›n em ri üze ri ne ve zir ler,fleyh ler, ule ma ve ile ri ge len ler top lu ola rak in fla at sa ha s› na gel mifl ler, Sul tan Ba ye zid fley hi Ye ni bah çe li Ah -med Efen di’nin du as›n dan son ra, Üs kü dar Ka d› s› Mü nec cim ba fl› Meh med Efen di te me le ilk har c› n› koy mufl -tu. Hal bu ki bu tö ren de Va li de Sul tan Pa di fla h› ve kil ta yin et mifl ol du ¤u na gö re te me le har c› koy mak hem tö rehem de u¤ur ba k› m›n dan ona dü fler di.” M. Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, I, 387.24 Na di de Seç kin, “Ye ni Va li de Ca mii”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, VII, 470.25 Nus ret Çam, Os man l› Gü nefl Sa at le ri, s. 99–100.26 a.g.e., s. 86.27 Meh med Ra if, Mir’at-› ‹s tan bul (yay. haz. Ha ti ce Ay nur-Gü nay Kut), ‹s tan bul 1996, s. 149; Ün ver, Mu vak -kit ha ne ler, s. 234; M. Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, I, 66–67.28 ‹. Ay d›n Yük sel, “Ah me di ye Kül li ye si”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, I, 136.29 Üs kü dar Hü dâ yî Mah mud Efen di Asi ta ne si’ne fieyh fie ha bet tin Efen di’nin is ti da s› ile mu vak kit-i sa lât ta yi -ni te men ni edil di ¤i ne da ir ya p› lan mu vak kit ta yi ni için tel his üze ri ne III. Se lim’in em ri ni ha vi 1215 ta rih li birHatt-› Hü mâ yûn, BA, Hatt-› Hü mâ yûn, No. 15462.30 M. Ce la let tin Ata soy, Kan dil li’de Ta rih, ‹s tan bul 1982, s. 28.31 Ata soy, a.g.e., 28.32 Tah sin Öz, ‹s tan bul Ca mi le ri, An ka ra 1987, II, 35.33 Sa lim Ay düz, “Ak bu lut, Ah med Zi ya”, Ya flam la r› ve Ya p›t la r›y la Os man l› lar An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1999,I, 176-177; Ün ver, Mu vak kit ha ne ler, s. 243.34 Se ma vi Eyi ce, “Ayaz ma Ca mii”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, I, 471.35 Ün ver, Mu vak kit ha ne ler, s. 236.36 Ün ver, ay n› yer, 236.37 ‹s ma il Hak k› Av c›, “Meh med Na su hi Haz ret le ri Ha zi re si ve Me zar Tafl la r›”, www.sa na ta le mi.net 38 M. Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, I, 87.39 ‹. Hak k› Kon ya l›, Abi de le ri ve Ki ta be le ri ile Üs kü dar Ta ri hi, ‹s tan bul 1976, 103.40 Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, I, 86.41 Nus ret Çam, Os man l› Gü nefl Sa at le ri, s. 91.42 ‹. Hak k› Kon ya l›, Abi de le ri ve Ki ta be le ri ile Üs kü dar Ta ri hi, I,103.43 Nus ret Çam, Os man l› Gü nefl Sa at le ri, s. 91.44 Ha f›z Hü se yin b. ‹s ma il Hü se yin Ay van sa ra yi, Ha di ka tül’l-Ce va mi’ - ‹s tan bul Ca mi le ri ve Di ¤er Di ni-Si vilMi ma ri Ya p› lar (yay. haz. Ah med Ne zih Ga li te kin), ‹s tan bul 2001, s. 587–88; Tah sin Öz, ‹s tan bul Ca mi le ri, II,52. Tah sin Öz, gü nefl sa ati nin de 1766 ta rih li ol du ¤u nu ile ri sü rer. An cak sa atin üze rin de ta rih bu lun maz.45 Nus ret Çam, Os man l› Gü nefl Sa at le ri, s. 99.46 Sel çuk Ba tur, “Se li mi ye Ca mii”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, VI, 512.47 Sel çuk Ba tur, “Bey ler be yi Ca mii”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, II, 203.48 Ser ver Da y› o¤ lu, “‹s tan bul’un Mu vakk ti ha ne le ri”, ‹s tan bul, 13 (1995), 37.49 Ke çe ci zâ de ‹z zet Mol la’n›n ter tip le di ¤i bu ta rih ki ta be si ast ro no mi ye ait te rim ler le ha z›r lan m›fl t›r. Ün ver,Mu vak kit ha ne ler, s. 238.50 Nus ret Çam, Os man l› Gü nefl Sa at le ri, s. 96–97.51 Ha kan Ar l›, “Al tu ni za de Ca mii”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, I, 232.52 Ün ver, Mu vak kit ha ne ler, s. 235.


Documents

Muvakkithaneler ve Güneş Saatleri