MUXTAR HÜSEYNZADa

MÜ ASİR AZaRBAYCAN

DİLİ

MORFOLOGIYA

OÇONCO Hlssa ÜÇÜNCÜ NaŞR

Azarbaycan Respublikası Tahsil Nazirliyi

tarafindan tasdiq edilmişdir

Ş8RQ-Q8RB

BAKI 2007

Bu kitab "Müasir Azarbaycan dili. III hissa. Morfologiya"

(Bala, Maarif, 1988) naşri asasında takrar naşra hazırlanmışdır

Darslik Azarbaycan Respublikasının Dövlat mükafatına layiq görülmüşdür

Redaktonı:

ISBN 978-9952-34-179-9

494.3615-dc22 Azarbaycan dili - Morfologiya

Tofiq Hacıyev filologiya e/m/ari doktoru, professor

Muxtar Hüseynzada. Müasir Azarbaycan dili. III hissa. Morfologiya. Bakı, "Şarq-Qarb", 2007, 280 sah.

Ali maktabierin fılologiya fakültelarinin müallimlari va talabalari üçün nazarda tutulmuş bu darslikda morfologiyanın mühüm masalaleri - asas nitq hissalari (isim, sifat, say, avazlik, fel va zarf), kömakçi nitq hissalari (qoşma, bağlayıcı, adat va modal sözlar) va xüsusi nitq hissalari (nida va yamsılamalar) haqqında geniş malumat verilir.

© "Şarq-Qarb", 2007

GiRiş

MORFOLOGİYA HAQQINDA ÜMUMİ MaLUMAT

Qrammatika dilin qrammatik quruluşunu öyranan bir elmdir. Morfologiya da qraınmatikanın bir hissasidir. Morfologiyanın obyekti sözdür. Morfologiya leksikologiyadan farqli olaraq, sözün vahid leksik manasını yox, onun (sözün) geniş qraınmatik manalarını öyra­nan bir elmdir. Morfologiyanı, har şeydan avval, müxtalif qramma­tik manalan ifade eden müxtalif qrammatik şekillar (formalar) maraqlandınr. Morfologiya bütün nitq hissalarini alıata edir, onların oxşar va farqli cahatlarini öyranir. Bu baxımdan ayn-ayrı nitq hissa­sinin öz daxili quruluşu da morfologiyaya daxidldir öyranir.

Sözün qrammatik manası va qrammatik şekli (forması). Sözlar tak-tak, yani bir-birindan tacrid edilmiş halda deyil, nitqda başqa sözlerle alaqada yaşayır. Buna göra da har bir sözün öz esas, leksik manasından başqa, nitqda - cümle daxilinda bir va bir neça qram­matik manası olur. Sözün qrammatik manası leksik manasma nis­beten çox olur; masalan, güllar açıldı cümlesinda güllar va açıldı sözlarinin leksik manası ila baraber bir neça qrammatik manası da vardır. Güllar sözü qrammatik manasma göre isimdir, camdir, adlıq haldadır, mübtadadır. Açıldı sözü feldir, tasirsizdir, qayıdış növda­dir, takdir, şühudi keçmişdadir, üçüncü şaxsdadir, xabar formasında­dır, xabardir. Bütün bunlar qrammatik manalardır.

Sözün qrammatik manasının nitqda ahamiyyati böyükdür. 8vva­lan, qrammatik mana nitqda sözün anlaşılınasını daqiqlaşdirir; masa­lan, isim eşyanın adını bildirmekle onun kamiyyatini, mana növünü, halını va sairani da bildirir.

Diger tarafdan, qrammatik mana sözlerin bir-biri ila alaqasini gösterir; masalan, güllar açıldı cümlesinda güllar sözü mübtada, açıldı sözü xabar olduğu üçün bir-biri ila alaqalanmişdir.

Bundan başqa, qrammatik mana danışan şaxsin haqqında danış­dığı eşya va ya hadisaya münasibatini da bildirir; masalan, o kitabı man da oxudum, o kitabı man da oxumuşam, o kitabı man da oxuyu­ram, o kitabı man da oxuyacağam, o kitabı man da oxuyasıyam, o kitabı

5

man da garak oxuyam, o kitabı man da oxumalıyam, o kitabı man da oxusa idim, o kitabı man da oxuyardım va s.

Bu cümlelardaki felin qrammatik manalan şaxs avazliyinin birinci şaxsin taki olan man sözünün kitab eşyasına va oxumaq hadi­sasina müxtalif münasibatlarini bildirir. Harnin qrammatik mana­lada man sözü faktın artıq olub bitdiyini, faktın hala başlanmadığını, daşlanıb davam etdiyini va sairani bildirir.

Müxtalif qrammatik manalan ifada etmak üçün istifada edilan bütün dil materiallanna qrammatik forma deyilir.

SÖZÜN TaRKİBİ HAQQINDA ÜMUMİ MaLUMAT

Azarbaycan dilinin sözleri tarkibca kök va şakilçidan ibaratdir. Başqa sözla desak, müasir Azarbaycan dilinda işianan sözlerin quruluşu asas va qeyri-asas olaraq iki hissaya bölünür. Sözün asas hissesi dilçilik elminda kök, qeyri-asas hissesi isa şakilçi adlanır. Sözün kökü şakilçidan yalnız şakli alamatlarina göra deyil, eyni zamanda mazmununa göra da farqlanir; çünki dilimizde ela söz kökleri vardır ki, onlar şakli alamat, hatta fonetik tarkib etibarila bela, şakilçilardan farqlanmir. San, san, siz, süz, inci, un, qan, dan, dan, daş, iş, aş kimi vahidlar eyni şakilda, eyni fonetik tarkibda söz kökü olduqlan kimi, müxtalif köktarla birlaşib işlandiklari zaman şakilçi da ola bilar. Şakilçilar manşa etibarila müstaqil söz kök­lerindan arnala galdiklari üçün onlann bir qismi hala da müstaqil işiandiyi zaman asas söz kimi müayyan mana ifada eda bilir; masa lan: S a n çalış, alaçı ol. Fala, özünü san da bir insanmı s a n ı rs a n? (M.8.Sabir). S i z vazifaniza ciddi yanaşın. A rmudu s takanda bir dana maxmari çay s ü z . Füzuli şerinin i n c i 1 a r i Azar­baycan adabiyyatının xazinasini bazamişdir. U n dayirmanda has il olur. Zabitin yarasından xeyli q a n axmışdı . Toyuqlara yena da d a n sapmak lazımdır. Sana kim deyib ki, haqqı d a n ? D a ş tikintida har ş eya yarayır. San öz dastani yan tarafa ç a k ! Çalış, na cür olursa olsun, tapan in başına san birinci ç ı x ! İ ş insanın cövharidir. Garak günaş bu dağları a ş m ay a y d ı .

Yuxandakı cümlelarda işianan san, san, siz, süz, inci, un, qan, dan, dan, daş, çak, çıx, iş, aş söztari müstaqil manaya malik, müayyan

6

suala cavab ola bilan, cüınlada vazifa daşıyan sözlerdir. Eyni fone­tik tarkib başqa bir münasibatla müxtalif müstaqil sözlara alava olunaraq, bitişdiyi asas sözün qeyri-asas hissasi (şakilçisi) olur; masal an: Bi/i ram, ham cavan m ü a l l i m s a n, ham da faal i d m a n -ç ı s a n . B i 1 i k s i z insanlar qüsurlu olurlar. Maruzaçi çox k ön ü 1-s üz danışırdı. O, uzun deyil, u z u n s o v d u r . Rasim s a kk i z i nci sinifda oxuyur. Ç a l ı ş ı n sahar/ar tezdan durun. Ç a l ı ş q a n şagird­lar al açı olurlar. Qapı birdan açıldı, Hafiz içari girib u c a da n sa/am verdi. San ham y o lda ş , ham da v a t a n da ş s a n . Hör ü m ç a k öz torun u hörürdü. Direkt ar sinif rahbarlarina g ö s t a r i ş verdi. Pah/a­van/ ar möhkam t u t a ş dzl a r .

Misallardan aydın görünür ki, dilimizdaki şakilçilarin müayyan bir qismi şakilca köklardan farqlanmir. Onların kök va ya şakilçi olması müstaqil va ya qeyri-müstaqil işlanib-işlanmamasi va müs­taqil mana daşıyıb-daşımaması ila müayyanlaşdirilir.

KÖK

Sözlarİ kök va şakilçiya ayıraraq, onları yalnız şakli alamatina göra bir-birindan farqlandirmak mümkün deyildir. Onları söz tarki­binda oynadığı rola va mazmuna malik olub-olmamalarına göra müayyanlaşdirmak olar. Buna göra da sözün kökü ila şakilçisi ara­sında mövcud olan aşağıdakı farqlari nazara almaq lazımdır:

I. I. Kök sözün asasını taşkil edir. 2. Sözün kökü şakilçidan ayrıca işiana bilir. 3 . Kök müstaqil leksik manaya malik olur. 4. Kök sabit qalır, dayişmir. 5 . Bir söz kökü müxtalif şakilçi qabul eda bilir. 6. Azarbaycan dilinin öz söz köklarinin yalnız sonuna şakilçi alava oluna bilir.

Sözün ayrıca işlanib müstaqil leksik manaya malik olan va dayiş­mayan hissesina k ö k deyilir.

Il. Şakilçilar isa, köklerin tamamila aksina olaraq, sözün asasını taşkil eda bilmir. Onlar kökdan ayrı işlanmir, müstaqil manaya malik olmur va söz kökünün ta Iabina göra dayişir. Sözün ayrılıqda işlan­mayan, müstaqil manaya malik olmayan va söz köklarina bitişdikda onların ya şaklini, ya da şakli ila birlikde mazmununu dayişan his­sasina ş a k i I ç i deyilir.

III. Sözlerin hamısı eyni quruluşa malik olmur, yani dilimizde işianan sözlerin hamısı sada söz köktarindan ibarat deyildir. 8gar

7

bütün sözlar sada kökdan ibaret olsa idi, dilimizdaki sözdüzaldici şakilçilarin yaranmasına ehtiyac qalmazdı. Diger tarafdan, dil yalnız sada söz kökleri ila kifayatlana bilmez. Dilin inkişafı bir sözdan yeni bir sözün yaranmasını taleb edir. Sada bir söz kökünün ibtidai manasının asasında yeni bir mananın yaranınası lazım gelir ki, bu da sada söz kökünün fonetik tarkibini, öz şeklini dayişmasila mümkün ola bilar. Lakin bu dayİşma ela bir şakilda olmalıdır ki, sözün yal­nız formasma deyil, onun mazmununa da tesir etmiş olsun. Buna göra da dilimizde işianan sözlerin bazisi bir kökdan, bazisi bir kökla bir sözdüzaldici şakilçidan, bazisi da iki va dara artıq sözün biriaş­masinden ibaret olur.

Odur ki, sözleri quruluşuna göra üç qisma ayırmaq olar: 1) sada sözler; 2) düzaltına sözler; 3) mürakkab sözler: iş, işçi, istiot.

Sada sözlar. Bu misallarda iş sözünün fonetik tar ki bini daha kiçik hissalara bölmak qeyri-mümkündür. Demeli, heç bir kiçik hissaya bölünmesi mümkün olmayan, yalnız basit bir sözdan - bir morfoloji vahiddan ibaret olan sözlar sada sözlerdir.

Düzaltına sözlar. Düzaltına sözlar isa ham şekil, ham da maz­munca sada sözlardan farqlanir. İş sözü bir kökdan ibaret olduğu halda, işçi sözü düzaltına sözdür, çünki işçi sözünü iş va -çi şek­linda iki ayn-ayrı hissaya bölmak mümkündür. Bu hissalardan birin­cisi müstaqil, ikincisi qeyri-müstaqildir; birinci hissenin mazmunu olduğu halda, ikinci hissenin taklikda heç bir mazmunu yoxdur. Yal­nız iş sözüne bitişdiyi zaman müayyan mazmuna malik olur; yani müayyan manalı sada bir sözdan başqa bir manalı söz düzaldir. Demeli, işçi sözü ona göra düzaltına söz olur ki, onun terkibinda söz­düzaldici şakilçi vardır. Buradan da ümumi bir natica çıxır ki, ter­kibinda sözdüzaldici şakilçi olan sözlara dü z a l t ın a s ö z l a r deyilir.

Sada sözlar sözdayişdirici şakilçi qabul edarak, öz sadaliyini itirmadiyi kimi, düzaltına sözlar da harnin şakilçilari qabul etdikda öz düzaltına sözlüyünü itirmir; iş/ar sözü sada, işçilar sözü isa düzaltına sözdür. Sada sözlar sözdüzaldici şakilçi qabul ederkan yeni mazmunlu bir söza çevrildiyi kimi, düzaltına sözlar da başqa bir sözdüzaldici şakilçi qabul etdikda tamamila eyni mazmunlu bir söz olur, lakin düzaltına sözlükdan çıxmır. Masalan: yaz müayyan maz­munlu sada bir söz, yazı başqa mazmunlu düzaltına söz, yazıçı daha başqa mazmunlu düzaltına söz, yazıcılıq isa tamamila yeni m azınuna malik düzaltına sözdür.

8

Demeli, söz köküne sözdüzaltına maqsadindan asılı olaraq bir neça da fa şakilçi artınla bilar: gül - gü/çü - gü/çü/ük; yarat - yara­dıcı - yaradıcılıq; sas - sas/a - sas/andir va s.

Düzaltına sözlerin müayyanlaşdirilmasinda iki cahati asas tut­maq lazımdır. Birincisi, kökla düzaltına söz arasında üzvi bağlılıq olmalıdır, yani yeni yaranmış söz, yeni mana mahz kökdaki mananın asasında yaranır. Masalan, bağla, bağça va qulaq sözlarini nazar­dan keçirak. Bağla (maq) va bağça sözleri kök etibarila zahiran oxşar görünür.

8gar bu sözlerin bağ sözünün omonim manalan asasında yaran­dığını sezmasak, onlan salıvan eyniköklü söz hesab etmiş olanq. Halbuki bağça sözündan farqli olaraq, bağla sözü ip, kandir mana­sında olan bağ ismindan yaranmışdır. Elaca da qulaq sözünda -aq ünsürü zahiran şakilçi kimi görünür, aslinda isa -aq feldan isim düzaldan şakilçi olduğundan o yalnız fela artınla bilardi. Müasir Azarbaycan dilinda qul sözü fel kimi işlanmir. O biri tarafdan, qulaq sözü ila dilimizdaki qu/ ismi arasında üzvi bağlılıq olmadığın­dan o, quruluşuna göra yalnız sada söz kimi götürüla bilar.

İkincisi, söz o vaxt düzaltına söz kimi götürüla bilar ki, onun kökü dilimizde aynca işlenmiş olsun. 8rab dilindan dilimize keçmiş sada­qat, şücaat sözleri, elaca da Azarbaycan dilinin öz sözlerindan olan barış, yarış, gü/aş, dağıntı sözleri mahz bu cahatdan düzaltına söz sayıla bilmez.

Demeli, kökla bir va ya bir neça sözdüzaldici şakilçidan ibaret olan sözlar düzaltına söz hesab olunur.

Mürakkab sözlar. Mürakkab sözlar ham sada, ham da düzaltına sözlardan farqlanir. Mürakkab sözlar vasitasila ayn-ayn kamiyyat va keyfiyyatlardan yeni keyfiyyat yaradılır. Burada ayn-ayn maz­munlardan yeni mazmun arnala getirilir.

İstiot sözünün terkibinda iki müstaqil söz vardır: isti, ot. Bu söz­lerin har ikisi taklikda ayn-ayn manalara malik sözlerdir. Bunlardan birincisi hararat, ikincisi aşya (göyarti) mazmununu ifada edir. Lakin bu müxtalif manalara malik ayn-ayn sözlar birlaşdiyi zaman tamamila başqa bir manaya malik yeni bir söz şeklini alır. Bu bir­laşma naticasinda sözlerin şakli alamati dayişmadiyi halda, mana tamamila dayişir. Har iki söz öz avvalki manasını itirir, ikisi birlikde bir mana ifada etmali olur. Haqiqatan, istiot sözü ila bugünkü anla­yışa göra na istilik, na bitki manası dark edilir. Bugünkü anlayış onu

9

tamamila başqa bir varlıq kimi dark edir. Lakin bu o demek deyildir ki, istiotun göyarti növündan olması va İstilik keyfıyyati yaratmaq xassasina malik olması inkar edilir; aksine, bu söz tamamila doğru olaraq öz növüna va xassasina asasan yaranmışdır. Başqa sözle desek, harnin otda İstilikyaratma alamati olduğu üçün da istiot adını daşıyır. Lakin alamat va xassasina göre ona verilan ad ayn-ayrı manalar asasında iki sözün birleşmesi neticesinda arnala galan yeni bir sözdür. Demeli, iki va daha artıq müstaqil söz birlaşib evvelki ayn-ayrı manalar asasında yeni mana ifade eden bir mürakkab söz arnala getirir. Başqa cür desek, ayn-ayrı kamiyyatlarin birleşme­sindan yeni bir kamiyyat arnala gelir, yeni bir söz yaranır.

şaKiLÇİ

evvalda qeyd edildiyi kimi, şakilçilar kökdan ayrı işiana bilmir. Onlar kökün ya avvalina, ya ortasına, ya da sonuna alava edilarak işlanir. Söz köküne ala va edildikleri yere göra onlar ön (prefıks ), iç (infıks) va son (suffıks) şakilçi adı ila üç yere bölünür. Azarbaycan dilinin öz sözlarinde ön va iç şakilçi yoxdur; dilimize maxsus şakil­çilarin hamısı sözün yalnız sonuna alava olunur. Başqa dillardan alınan va ya keçan sözlerin mühüm bir qismi geniş şakilda yayıldığı üçün onlarla işlenan ön şakilçilar da qisman Azarbaycan dili şekilçi­leri sırasına keçmişdir, hatta bazi tesadüflarda onları dilimizin şekilçi­leri ila avaz edib işletmak da mümkün olmur. Masalan: namard, naxoş, antifaşist va s. kimi sözlarda na-, anti- ön şakilçilarinin harnin sözlarda arnala getirdiyi manfı mazmunu Azarbaycan dilinda yal­nız müstaqil sözle ifade etmek olur, onları heç bir Azarbaycan dili şakilçisi ila avaz etmek olmur.

Demeli, müasir dilimizin şakilçilari sırasında yalnız son şekilçi­leri deyil, ön şakilçilari da öyranmaliyik.

Azarbaycan dili şakilçilari ila yanaşı olaraq, başqa dillardan alın­mış va ya keçmiş bir sıra sözlardan son şakilçilar da müasir dilimizde işlanmakdadir. Bu şakilçilari da dilimizin öz şakilçilari ila avaz etmek qeyri-mümkündür; çünki başqa dillardan alınmış va ya keç­miş bu sözlar müvafıq şakilçilarla birlikde alındığı va işiandiyi üçün dilimizde harnin söz va şakilçilarin müqabilini yaratmağa ehtiyac qalmamışdır. Masalan: e/mi, tarixi, kütlavi, nümunavi, materialist,

lO

marksist, marksizm kimi sözlardaki son şakilçilari avazedici başqa bir şakilçimiz olmadığından onlar bugünkü dilimizin öz şakilçilari kimi dark edilir. Bu kimi sözlar müayyan daracada azerbaycancalaş­dığından va müasir dilimizin lüğat terkibindan hesab olunduğundan onlann şakilçilari da eyni daracada azarbaycancalaşmışdır.

Dilimizde işianan şakilçilar köka alava olunduqları yera göre iki qisma aynldıqları kimi, köklarda arnala getirdikiari mazmun va şekil dayişikliyina göre da iki qisma aynlırlar: 1) sözdüzaldici; 2) sözdayişdirici.

Sözdüzaldici şakilçilar. Şakilçilarin bir qismi köka alava olun­duqda onun yalnız şaklina deyil, eyni zamanda mazmununa da ciddi tasir edib, ilk mana asasında yeni manalı söz arnala getirir. Bela şakilçilara s ö z d ü z a 1 d i c i ş a k i 1 ç i 1 a r deyilir. Bunların asas rol u bir sözdan yeni bir söz yaratınaq olduğu üçün dilde çox böyük aha­miyyata malikdir. Bu şakilçilar dilin inkişafında, yani yeni yaranmış sözlar hesabına söz ehtiyatının çoxalması va zanginlaşmasi işinda esas arnillardan hesab olunur. Müasir Azarbaycan adabi dilinin lüğat terkibinda yeni arnala galan sözlerin aksari yalnız bu şakilçilar vasitasila yaranmışdır. Bunlar ya bir nitq hissesindan yeni bir nitq hissesi arnala getirir, ya da eyni bir nitq hissesinin sade köklerindan düzaltına sözlar yaradır; masalan: qorxu, qorxunc, qorxuz va s.

Bu misallardaki -u, -unc, -uz şakilçilari ona göra sözdüzaldici şakilçilardir ki, onlar qorx fetinin yalnız şakli cahatinda dayişiklik arnala gatirmamiş, onun mazmununu da tamamila dayişmişdir. Harnin şakilçilar ya bir nitq hissesindan başqa bir nitq hissesi, ya da eyni nitq hissesindan düzaltına söz yaratınışdır, yani qorx felindan isim (qo r xu), sifat (qorxunc), fel (qorxuz) arnala gatirmişdir.

Sözdüzaldici şakilçilar bir nitq hissesindan başqa bir nitq his­sesi arnala getirdiyi zaman söz köküne daha ciddi tasir edir; kökün avvalki mazmununu tamamila dayişdirir. Qorxu sözü qorx felindan arnala galdiyina baxmayaraq, insanda qorxu hissinin tasavvürünü yox, hiss-heyacan adı tasavvürü yaradır. Lakin bu şakilçilar bazan bir nitq hissesindan eyni nitq hissesina maxsus düzaltına söz arnala gatirdikda söz kökünün avvalki mazmununa o qadar da ciddi tesir eda bilmir. 8vvalki mazmun başqa bir şakilda ifade olunur. Odur ki, harnin nitq hissesi öz xüsusiyyatlarini itirib başqa nitq hissesina çevrita bilmir.

ı ı

Haqiqatan, qorxuz feli yena da fel olaraq qalır va fela maxsus bütün xüsusiyyatlari daşıya bilar. Qorx feli ila qorxuz fetinin farqi yalnız işin İcrasının bu va ya başqa şaxsa aid olmasından ibaratdir. Başqa tesadüflarda isa bu şakilçilar söz kökünün manasma ela ciddi tasir edir ki, bir nitq hissesindan eyni nitq hissesina aid yeni bir söz arnala gatirdikda bela, söz kökünün avvalki mazmunu tama­mila dayişilir va arnala galan yeni söz yeni tasavvüra çevrilir. Masalan: çörak sözü bir mana, bir tasavvür, çörakçi sözü isa başqa mana va başqa tasavvür kimi dark edilir.

Bu müqayisadan aydın olur ki, bazi şakilçilar hala tam sözdü­zaldici şakilçi batına keçmamişdir. Onlar sözün avvalki mazmununu tamamila dayişdirmak qabiliyyatina malik deyildir (buraya felin mana növlarini arnala getiran şakilçilari daxil etmak olar).

Müasir Azarbaycan dilinda sözdüzaldici şakilçilar sözün ham avvalinda, ham da sonunda işiana bilir. Sözün avvalinda yalnız başqa dillardan keçmiş şakilçilar, sözün sonunda isa ham Azarbaycan dilinin öz şakilçilari, ham da başqa dillardan keçmiş şakilçilar işla­nir. Onu da qeyd etmak lazımdır ki, başqa dillardan alınan şakilçi­larin hamısı sözdüzaldici şakilçilardir1• Başqa dillardan dilimize heç bir sözdayişdirici şakilçi keçmamişdir. Buna göra da söz kökünün avvalina artınlan şakilçilarin hamısı sözdüzaldici şakilçilardir.

Sözdüzaldici şakilçilar alava olunduqlan nitq hissalarina göra da müxtalif olur. Onlann bir qismi yalnız isimlarla, bir qismi yalnız fellarla, bir qismi da ham isim, ham sifat, ham say, ham da avaz­liklarla işiana bilir. Başqa dillardan keçmiş ham ön, ham da son şakilçilar isim, sifat va zarflarla işlanir. Azarbaycan dilina maxsus şakilçilarin nitq hissalari ila işianmasina bir neça misal verak.

1. -çı (-çi, -çu, -çü) şakilçisi, asasan, peşa va sanat m azınunu yaratdığına göra aksaran ümumi isimtarla işlanib cansız bir var­lıqdan canlı varlıq tasavvürü, xüsusan insan tasavvürü yaratdığı üçün başqa nitq hissalari ila istisna hallarda (masalan, saya alava olun­duğu hallar var: beşminçi, otuzminçi va s.) işiana bilir. Lakin müasir adabi dilimizde bu şakilçinin yaratdığı mazmun dairasi müayyan daracada genişlanir. Peşa va sanatdan başqa, ayn-ayn mazmunlar da yarada bilir. Masalan: çörakçi, çakmaçi sözlerindan hasil olan peşa

1 Başqa dillardan dilimize keçan şakilçilar müstaqil, aynlıqda deyil, söztarla birlikde keçmişdir.

1 2

va sanat mazmununu alaçı, abunaçi, tabliğatçı, taşviqatçı, növbatçi kimi sözlar ifade etmir. Doğrudan da, Maruzaçi icra hakimiyyatinin başçısıdır cümlesinda maruzaçi sözünda heç bir peşa va ya sanat mazmunu yoxdur.

2 . -lı (-li, -lu, -lü) şakilçisi, asasan, isimlarla işlanarak, onla­nn müxtalif mazmun ifade etmesina xidmat gösterir. Bu şakilçi eyni şakilda bitişdikleri sözün avvalki mazmununa müvafiq yeni müx­talif mazmunlar yaradır. Masalan: yağlı sözü keyfıyyat mazmunu ifade etdiyi halda, haqlı sözü hüquq, ixtiyar, atlı sözü hal-vaziyyat, balalı sözü yer münasibati, evli sözü aila va ictimai vaziyyat, Sul­tan/ı sözü nasil, familiya münasibati va sair mazmunlar ifade edir.

Bu şakilçilar sifat, say va avazliklarla da işlanarak, onlardan yeni mazmunlu başqa nitq hissalari arnala getirir. Bunlar sifatlara alava olunarkan biri digerina zidd olan iki sifatin yanaşı işledilmasini taleb edir: ağlı-qaralı, böyüklü-kiçikli va s. Bu şakilçilari artırmaq üçün da ayn-ayn şaxs avazliklarinin yanaşı işiadilmasİ lazım gelir: man/i-san/i, bizli-siz/i va s.

3 . -sız (-siz, -suz, -süz) şakilçisi, asasan, isimlere artınlsa da, si fat, say va avazliklarla da işlenara k, müxtalif mazmunların mey­dana çıxmasına xidmat edir. Bu şakilçi, başlıca olaraq, manfılik mazmunu yaradır. Lakin manasında manfilik olan sözlarla işlandikda müsbat mazmun ifade edir. Masalan: günahsız, taqsirsiz, qorxusuz, şübhasiz, ölümsüz, zararsiz, ziyansız kimi sözlar şakilca manfı olsalar da, müsbat mazmun ifade edir. Bela çıxır ki, riyaziyyatda iki man­fınin hasilinin bir müsbata baraber olması qanunu dilde da özünü gös­terir va manfı mazmunlu bir söz manfı mazmunlu şakilçi qabul etdikda müsbat mazmuna çevrilir.

Bela sözlar manfı mazmunlu üçüncü bir sözle işlandikda manfı mazmun ifade edir: günahsız deyil, qorxusuz deyil, taqsirsiz olmaz va s. Bu şakilçi müsbat mazmunlu sözlarla işlandikdada manfı mazmun ifade edir. Lakin harnin şakilçi ila işlenan sözlara manfı mazmunlu başqa bir söz alava olunarkan, yena da iki manfı bir müsbat mazmunu ifade edir: adabsiz deyil, bililcsiz deyil, tarbiyasiz deyil, adamsız olmaz va s.

4. -lıq (-lik, -luq, -lük) şakilçisi dilimizde geniş yayılmaqla, isim, sifat, say, avazlik va bazan da avazlikdan müxtalif mazmunlu isim düzaldir.

Bu şakilçi, har şeydan avval, isim va başqa nitq hissalerinden hal­vaziyyat, keyfıyyat, kamiyyat, adat, xasiyyat va sair mazmunlu

1 3

düzaltına isimlar arnala getirir: Hatta isimlardan arnala getirdiyi bazi düzaltına isimleri tarkib daxilinda işladib sifat halına salmaq bela mümkün olmur. Masa lan: adamlıq, dostluq, qohumluq, qardaş­lıq, yoldaşlıq, atalıq, insanlıq, nanalik kimi sözlar hamişe düzaltına isim olaraq qalır va tarkib daxilinda sifat rolu oynaya bilmir.

Bu şakilçi sifatlarla işiandiyi zaman onlardan keyfıyyat, xasiy­yat va saira bildiran isimlar arnala getirir: yaxşılıq, pislik, gözallik, qoçaqlıq, açıqlıq, tanbal/ik, ağlıq, qırmızılıq, sarılıq, böyüklük, kiçik­lik, dilxorluq, mehriban/ıq, nigaranlıq, peşmanlıq, avaralıq va s.

Qeyd etmaliyik ki, dilxor, mehriban, nigaran, peşman, avara, bekar, kas ı b kimi sİfatiara -lıq (-lik, -luq, -lük) şakilçisi arasına -çı (-çi, -çu, -çü) şakilçisini artınb dilxorçuluq, mehribançılıq, niga­rançılıq, peşmançı/ıq va s. şeklinda işlatmak, adabi dil baxımından doğru deyil va dilimizin mantiqi-qrammatik qanunlanna ziddir.

-lıq (-lik, -luq, -lük) şakilçisi saydan va istisna hallarda avaz­likdan da isim düzalda bilir: az/ıq, çox/uq, birlik, beş/ik, yüz/ük, min­lik, neca/ik, kimlik va s.

Bu şakilçinin xüsusiyyatlarindan biri da odur ki, yuxanda göste­rilan başqa sözdüzaldici şekilçilerdan sonra işlanib onlan sİfatiaş­mak hüququndan mahrum edir: işsizlik, dadsızlıq, dadlılıq va s.

Müasir dilimizde isim, si fat, say va fellarla işlanib, müxtalif nitq hissesi arnala getiran şakilçilarin daha bir çox başqa növlari vardır ki, bunlar müvafıq nitq hissalari ila alaqadar olaraq izah edilacakdir.

Sözdayişdirici şakilçilar. Şakilçilarin ikinci qismina sözdayiş­dinci şakilçilar daxildir. Bu şakilçilar xalis Azarbaycan dili şekilçi­lerindan ibaret olub, hamişe sözün sonunda işlanir. Bunlara söz­dayişdirici şakilçi adı ona göra verilmişdir ki, bunlar yalnız sözün şeklini dayişdirir, mazmununa ciddi tasir etmir. Lakin har bir şakilçi sözün şeklini dayişdiyi kimi, mazmununa da az va ya çox tasir etmiş olur. Bu tasir, xüsusan bir nitq hissesinin başqa nitq hissesi ila alaqalandiyi zaman özünü gösterir. Başqa sözla desak, bu şekil­çilar ayn-ayrı sözlar arasında alaqa yaradır va sözlerin ham şakil, ham da mazmunca bir-birina bağlanmasına xidmat göstararak, fıkrin ifadesini tarnin edir. Buna göra da bela şakilçilari sözdayiş­dirici şakilçi adlandırmaq daha münasibdir; çünki sözlar arasındakı bütün sintaktik alaqalar yalnız bu şakilçilar vasitasila yaranır. Dili­mizde olan bütün kateqoriya mazmunları bu şakilçilarda ifada olunur.

Nitq hissalarina xas olan kateqoriyalar daha çox sintaktik kate­qoriyalar kimi özünü gösterir. Bu kateqoriyalar, başlıca olaraq, isim

14

va fellara maxsus olur. Başqa nitq hissalari bunlann vazifesini daşı­dığı zaman harnin kateqoriyalann şakilçilarini qabul eda bilir. Bu baxımdan kateqoriyalann alamatlerini - şakilçilari aşağıdakı qrup­lara bölmak olar:

I) kamiyyat kateqoriyası şakilçilari; 2) hal kateqoriyası şakil­çilari; 3) mansubiyyat kateqoriyası şakilçilari; 4) xabarlik kate­qoriyası şakilçilari; 5) inkarlıq kateqoriyası şakilçilari; 6) zaman kateqoriyası şakilçilari; 7) şaxs kateqoriyası şakilçilari. Fel kökla­rinin sonuna artınlıb onlan ad halına salan va köhna qrammatika­larda "adati-masdar" adlanan şekilçini sözdayişdirici deyil, sözdü­zaldici şakilçi hesab etdiyimiz üçün o bu bölgaye daxil olmamışdır. -maq ( -mt�k) şakilçisi fel köklarina artınlarkan iş va haraketin adı anlayışını ifada edir. Harnin söz da isimlar kimi hallanır. Buna göra da -maq ( -mt�k) şakilçisini tamamila sözdayişdirici şakilçi adlan­dırmaq doğru deyildir.

Miqdar saylanndan sıra sayı düzaldan şekilçini da sözdayişdirici deyil, sözdüzaldici şakilçi hesab etdiyimiz üçün o bu bölgüya daxil edilmamişdir; çünki o şakilçilar bir nitq hissesindan başqa bir nitq hissesi arnala getirmasa da, harnin nitq hissesindan yeni mazınunlu bir söz arnala gatira bilir. Haqiqatan, yaz feli ila yazı/ felinin manası arasındakı farq beş sözü ila beşinci sözünün manası arasındakı farqdan daha zaifdir. Bundan başqa, sıra sayı düzaldan şakilçi sözlar arasında da heç bir sintaktik alaqa yarada bilmir.

Demali, sözdüzaldici şakilçilarin müayyanlaşdirilmasinda onlann bir sözdan başqa mazmunlu yeni bir söz arnala getirmasini nazarda tutmaq lazım galdiyi kimi, sözdayişdirici şakilçilarin müay­yanlaşdirilmasinda da onlann sözlar arasında sintaktik alaqa yarat­masını nazara almaq lazımdır.

Onu da qeyd etmak lazımdır ki, dilimizde eyni şakilda işianan bazi şakilçilar ham sözdayişdirici, ham da sözdüzaldici şakilçi ola bilir. Xüsusila, şakilca sözdayişdirici şakilçilarin eyni olan -ma ( -mt�); -dır (-dir, -dur, -dür); -da (-dt�); -mış, (-miş, -muş, -müş); -ar (-t�r); -acaq (-tJct�k); -ır (-ir, -ur, -ür); -ım (-im, -um, -üm); -ın (-in, -un, -ün); -ış (-iş, -uş, -üş); -malı ( -mt�li); -ası (-t�sı); -a ( -t�); -aq ( -t�k) va sair şakilçilar bitişdiklarİ nitq hissalari va ya yarat­dıqlan manalara asasan bir münasibatla sözdayişdirici, başqa müna­sibatla sözdüzaldici şakilçi olur: bağı s u v a r m a , s u v a r m a iş/ari; indi yazdı r, maktubu yazdı r; çoxda n zarar galmaz, sani çoxda n

15

gözlayirdim; bahar g a l i r , g a l i r çoxdur; su i ç d i m , bir i ç i m su; pambığı vaxtında ak i n, ak i n nazarat ta/ab edir; xörak ye m a l i sa n, yem al i xörakdir; oraya kim gedas idir, g e d a s i yerim var; adam garak har şeyi tez qana, onun barmağı q a n a d ı; biz düşmandan na sabaha q o rx a q, müharibada q o rx a q özünü ta/af ed ar va s.

Demeli, bela hallarda sözün va ya sözde olan şakilçinin şekli cahatina deyil, onun mazmununa asaslanmaq lazımdır. Bu cür şakil­çilarin ham morfoloji, ham da sintaktik xüsusiyyatlari nazara alı­narsa, nitq hissalarini va onların cümledaki rolunu düzgün müayyan­laşdirmak mümkün olar.

NİTQ HiSSaLaRi

Müstaqil manasına, morfoloji alamatina va sintaktik roluna göra qruplaşan söz siniflarina n i t q h i s s a 1 a r i deyilir. Müstaqil m ana dedikda, sözün yalnız ayrılıqda götürülmüş leksik va ya lüğavi manası deyil, onun leksik-qrammatik manası da nazarda tutulur. Dilin lüğat tarkibina daxil olan har hansı bir söz özlüyünda götü­rüldükda nitq hissesi hesab oluna bilmez; çünki öz-özlüyünda söz yalnız leksik-lüğavi manaya malik olur, qrammatik manaya malik olmur. Har hansı bir sözün har hansı bir nitq hissesina aid olması üçün harnin söz !eksik mana ila yanaşı, qrammatik mana da kasb etmelidir. Qrammatik mana isa sözün öz daxilinda olmur, qrammatik formalarta meydana çıxır. Demeli, sözlar nitq hissalarina bölünmak üçün dilin qrammatik quruluşuna xas olan qrammatik kateqoriyalara malik olmalıdır. Qrammatik kateqoriyalann da maddi asasını qram­matik formalar (morfoloji elamatlar, sintaktik vasitalar) taşkil edir.

Belalikla, leksik manaya malik olan sözlar qrammatik mana kasb etdikda qrammatik formaya yiyalanir va müvafıq sintaktik vazife daşıyırlar. Bütövlükda qrammatik mana, ilk növbada, cümlada başqa söztarla alaqa va münasibatlarda müayyanlaşan manadır.

Qrammatik menanın ham morfoloji, ham da sintaktik ifade vasi­talari vardır. Qrammatik mananın morfoloji ifade vasitesine sözle­rin dayişınasi (şakilçilar va vurğular), qrammatik mananın sintaktik ifade vasitalarina isa sözlerin bir-birina yanaşması, intonasiya va sözlerin sırası daxildir.

1 6

Dilimizdaki nitq hissalarini müstaqil manalanna, qrammatik for­malanna (morfoloji alamatlarina) va sintaktik roluna göra asas, kömakçi va xüsusi nitq hissalari olmaqla üç qrupa ayırmaq olar.

1. 8sas nitq hissalari leksik (lüğavi) manaya malik olur, müayyan sintaktik vazifa daşıyır, müvafiq suala cavab verir, eyni zamanda, söz yaradıcılığı prosesinda yruundan iştirak edir. Onlar aşyanın adını, alamat va keyfiyyatini, miqdannı, hal-harakatini, hal-haraketin ala­matini, alamat-keyfiyyatin da alamatini bildirir. 8sas nitq hissalarina isim, si fat, say, avazlik, fel va zarf daxildir. 8sas nitq hissalari içeri­sinda avazlik xüsusi saciyyaya malikdir. Bela ki, har hansı avazlik müayyan asas nitq hissasi ila bağlı olur; harnin nitq hissesini müva­fiq tarzda avaz edib, onun yerinda işlanir va bu vaxt avaz etdiyi nitq hissesinin saciyyavi alamatlerini daşıyır.

2. Kömakçi nitq hissalarinin müstaqil leksik manalan olmur, heç bir suala cavab vermir va buna göra da cümla üzvü ola bilmir. Manşa etibarila asas nitq hissalanndan törayan kömakçi nitq hissalari cüm­lenin taşkilinde yardımçı rola malikdir. Onlar ya sözlar va cümlelar arasında qrammatik alaqa va münasibatlari tarnin edir, ya da fıkrin formalaşmasında rangarang çalarlıqlar va emosional-ekspressiv boyalar yaradaraq, danışan şaxsin, bazan da başqasının müxtalif hissi münasibatlarinin ifadesina xidmat göstermiş olur. Bu baxımdan kömakçi nitq hissalarinin özlerini da iki qisma ayırmaq olar:

a) sözlar va cümlelar arasında müxtalif alaqa va münasibatlari tarnin edan kömakçi nitq hissalari. Bunlara qoşma va bağlayıcı daxildir;

b) müxtalif emosional-ekspressiv va hissi münasibatlarin ifade­sina xidmat edan kömakçi nitq hissalari. Bunlara adat va modal söz­larİ daxil etmak olar.

Kömakçi nitq hissalari içarisinda modal sözlerin ilkin mana ila, yani yarandığı nitq hissasi ila bağlılığı daha aydın hiss olunur va buna göra digar kömakçi nitq hissalarina nisbatan modal sözlarİn bir qisminda lüğavi mana bildirmak meyli qüvvatlidir.

3 . Xüsusi nitq hissalarina yamsılama va nidalar daxildir. Yarn­sılama va nida ona göra xüsusi nitq hissalari adlandınlır ki, bun­larda ham asas, ham da kömakçi nitq hissalanndan farqli xüsu­siyyatlar özünü gösterir. Nida va yamsılamalar daha çox hiss va duyğulann verilmasi va ya müayyan tabiat saslarinin, görünüşün yamsılanması ila bağlı olan nitq hissalaridir. Nidalar hiss va heya­can ifada etsalar da, asas nitq hissalanndan farqli olaraq, onlan

17

adiandıra bilmir. Y amsılamalar isa söz yaradıcılığında iştirak etmekle esas nitq hissalarina yaxın olsalar da, müayyan tabiat seslerinin, bazan da görünüşün taqlid olunması bunlara xüsusi nitq hissesi saciy­yasi qazandırır. Demek, yamsılamalar (taqlidi sözler) müayyan ses­lanma prosesinin va ya görünüşün (panldama, işıldama kimi) danışıq sesleri ila asiina oxşar tasvirini veren nitq hissasidir. Masa­lan, biz konkret lüğati mana axtarmadan "uf' sözünü ağn, "paho" sözünü taaccüb va ya kinaya maqamında işladir, "cik-cik" fonetik terkibi ila serçenin çıxardığı sesi ifade edicik va s. Yani sözün mana­sını onun hansı hissi bildirmasi, ya da hansı vaziyyati taqlid etmesi asasında izah etmiş oluruq.

Belalikla, dilimizde on iki nitq hissesi vardır: 1) isim; 2) si fat; 3) say; 4) avazlik; 5) fel; 6) zarf; 7) qoşma; 8) bağlayıcı; 9) edat; 10) modal sözler; ll) nida; 12) yamsılamalar.

18

aSAS NİTQ HiSSaLaRİ

isiM

ÜMUMİ M8LUMAT

İsim asas nitq hisselerindan biridir. İsimlar dilde olan sözlerin an mühüm bir qismini taşkil edir. İsimlar bütün varhqlann adlannı bildiran sözlardan ibaratdir. İsimlar bizi alıata edan bütün maddi varhqlann şüurumuzdakı müxtalif tazahürlarinin adlannı bildiran sözlerdir. İsimlar yalnız maddi varhqlann deyil, bütün manavi va abstrakt anlayışiann da adlannı bildirir. Müxtalif varhqlann adla­nnı bildirmak baxımından isimlaTin aşağıdakı növlari vardır:

1. Şaxs bildiran isimler; bunlar da xüsusi va ümumi olmaqla iki yera bölünür:

a) ayn-ayn şaxslara camiyyat tarafindan verilan xüsusi adlar­dır ki, bunlar eyni zamanda rasmi adlar hesab olunur. Camiyyatin müayyan bir şaxsa verdiyi bela xüsusi ad dövlat tarafindan tasdiq edilir, rasmilaşir va dayişilmasİ lazım galdikda, qanuni rasmiyyat talab olunur. Bu adlan başqa adlardan farqlandirmak va yalnız bir varlığın xüsusi adı olmasını göstermak üçün bunlar cümlenin har yerinda baş harfla (böyük harfla) yazılır: Elxan, B ağır, Ha fiz, Nacaj Sevil, Yaşar, Almaz, Novruzali, Salim, Şeyda, f}/ikram, f}dham va s. Masal an: Bazan a b i l l a söhbat zamanı D i 1 d a r deyirdi: "Arvadın gücü ağzına çatmır " (8.Valiyev). X a t u n har il maktab bağlananda oğlunun aldığı qiymatla maraqlanırdı (S.Rahimov). Ş i r z a d ı n bu tadqiqat işi gecadan xeyli keçana qadar davam etdi (M.İbrahimov ). Na r g iz G ü 1 s a n a m arvaddan azacıq sonra galdi (M.Hüseyn). Xan çıxdı va gördü ki, qapı döyan xanın öz kandlisi, İtqapan kandin ah/i No v r u z a l i d i r (C.Mammadquluzada). Sa l i m Ş e y d a n ı n sahhatini va talablarini, a 1 i k r a m ı n düzlüya, qohum­luğa qayıtmasını, f}dh am in yanına özü ayağı ila gedib kövralma­sini, yaşının ötmakda, xidmat müddaıinin azalmaqda olduğunu kadarla fikrindan keçirdi (B.Bayramov);

b) insanlar arasında ictimai va ai la münasibatlarini göstaran ümumi insan adlandır ki, bunlar bir tarafdan ictimai münasibatlari, digar tarafdan, aila münasibatlarini ifada etmak üçün camiyyatin qabul etdiyi va ailanin üzvlarina münasibatina göra dayişila bilen

1 9

ümumi adlardır: ata, ana, hacı, qardaş, ami, dayı, xala, bibi va s. Masa lan: Son zamanlar Rüstam kişi o ğ 1 u n u n tora düşmasindan qorxurdu. Q a r da ş ı n ı n evianmak fikri Farmanı hamıdan artıq sevin­dirdi (M. İbrahimov). San n a v a nadir, n a t i c a n i da göracaksan, hala k ö t ü c a n i da (M.Hüseyn). Mandan dua yetirarsiniz a m i o ğ­I u m Karbalayı ;'Qasıma, day ı o ğ 1 u m Cafara, b i b i m a, Sakina x a 1 a m a , Gülsüm a m i q ı z ı m a (C.Mammadquluzada ). Qiraatimi a ta m çox b aya ndi. Ay tutulan ili qışın son ayında a n a m öldü. Bu qız kişinin q ı z ı, va ya b a c ı s ı olmalıdır (Çamanzaminli).

Qeyd etmak lazımdır ki, ata adlanan bir şaxsin atalıq adından başqa bir da xüsusi adı vardır ki, harnin xüsusi ad har bir aila va camiyyat üzvü üçün eyni olaraq qalır. Halbuki ata sözü yalnız övlad üçün daimi hesab oluna bilir, başqalan üçün harnin şaxs qardaş, yezna, qayınata, ami, dayı, amioğlu, xalaoğlu, bibioğlu va sair kimi adlarla da çağıola bilar. Demeli, xüsusi insan adlan bir varlıq üçün sabit, ümumi insan adlan isa aila üzvlari ila münasibatina göra qeyri­sabit olur. Azarbaycan dilinda bütün insan adlan (ham xüsusi, ham da ümumi) kim?- sualına cavab olur.

2. Bütün başqa canlı varlıqlann (heyvanlann) adlannı bildiran isimlardir ki, bunlar eynicinsli varhqlann hamısına aid olan ümumi bir adı ifada etdiklari üçün ümumi isim hesab olunur: at, ulaq, toyuq, cüca, it, ceyran va s. Masa lan: Mehman ila Mirzaoğlu öz a t 1 a r ı n ı yanaşı sürürdü (S.Rahimov). Qapını açı b bir yüklü u 1 a ğ ı "çoşa­çoşa! " deya-deya sürdü hayata va yükün arasından üç-dörd t o y u q -c ü c a n i çığırda-çığırda yera qoyub, yükü açıb dolu çuvalları saldı yera (C.Mammadquluzada ). İ t l a r i n s asi lap yaxınlaşmışdı . San ham an Tahir deyilsan ki, c ey r a n ı diri-diri tutub gatirardin ? (M. Hüseyn). Ey m a r a l baxışlı, s o n a sığall ı ; Na gözaldir s anda o qara tellar (M.P.Vaqif).

3 . Bazi dillardan farqli olaraq, Azarbaycan dilinda insanlardan başqa bütün canlı varlıqlann adlannı bildiran isimlar na? sualına cavab verir.

Qeyd etmak lazımdır ki, botanikada canlı varlıq hesab edilan bitki adlan qrammatikaya göra cansız isimlardir: gül, çiçak, banövşa, yas aman, reyhan, süsan, sünbül, sarv va s. Masa lan: Bir üzü g ü 1 , rangi l a l a, zül.fii tar; Seyra çıxıb darir taza b a n ö v ş a (M. P. Vaqif).

4. Badan üzvlarinin adlannı bildiran isimlardir: üz, göz, qaş, ağız, burun, dil, dodaq, al, ayaq va s. Masalan: Maclis qızışmışdı . A ğ ı z

20

deyani q u l a q eşitmirdi. a l gödak olsa, d i l uzun olar. B a ş b a d a­n i n tacıdır. B a r m a q l a r ı da q o / u kimi uzun idi. Üz ü hadsiz daracada parlaq görünürdü. D i l , d i ş , d o da q 1 a r damşıq üzvla­ridir. Q a ş qayırmaq avazina g ö z çıxardı . A y a q 1 a r ı sözüna bax­mırdı . B u r u n da n nafas almaq fayda/ıdır.

5 . Cansız varlıqlann adlannı bildiran isimlar: torpaq, telefon, qutu, portret, di var, qalam, ki tab, qazet, kağız va s. Masa lan: To rp a q demiş : - Mani akan şad olar, akmayan isa qamgin olar (Çamanza­minli). Qahvayi t e 1 e fo n q u t u s u Miçurinin portretinin düz altından d i v a r a vurulmuşdu (M.Hüseyn). Diqqatla qulaq asanda buradan yalnız üzarinda q a 1 a m işianan ka ğ ı z 1 a r ı n xışzltısı eşidilirdi (S.Rahimov). Xurcundakı k i t a b 1 a r d a n birini çzxarıb bir qadar oxudu (8.Valiyev) .

6. Manavi va abstrakt mafhumlann adlannı bildiran isimlardir ki, bunlar da ümumi isim hesab olunur va na? sualına cavab verir: ideal, eşq, arzu, hayat, xayal,fikir, düşünca va s. Masalan: Bir idea l, bir e ş q , bir a rz u yolunda ölüma gedan qahramanlarsız isa h ay a t dadsız va yeknasaq o/ardı (M.İbrahimov). X ay a l ı öz ev ina getdi (8.Valiyev). Yol uzunu Mehmanzn beyninda müxtalif fi k i r l a r caniandı (S.Rahimov). Dalğaların şırı/tısı Qüdrati d ü ş ü n c a 1 a r ­da n ayırdı (M.Hüseyn).

7 . Tabi at hadisalarini bildiran ümumi isimlardir ki, bunlar da na? sualına cavab verir: külak, tufan, yağış, ildırım va s. Masalan: Ala, qara köpaklar eyvanı n küncünda, hayatin k ü 1 a k tutmayan yerinda büzüşüb yatır, başlarını qıllı boyun dari/ari içarisinda gizladirdilar (S.Rahimov). Görasan, t ufa n vaxtı adam su basmaz ki? (M.Hüseyn). Şaharin işıqları gecanin qaranlıq pardasini yırtır va sanki narın­narın tökülan y a ğ ı ş a yol açırdı (M.İbrahimov). İ 1 d ı r ı m biza böyük xidmat göstarir (Çamanzaminli).

8. İctimai va başqa müxtalif hadisalann adlannı bildiran isim­lardir ki, ümumi isim hesab olunur va na? sualına cavab verir : tab/i­ğat, taşviqat, vuruş, mühariba, mitinq, izdiham, qalaba va s. Masalan: Ordudan qayıtdıqdan sonra o bil rayon parti ya komitasinin t a b ­l i ğ a t- t a ş v i q a t şöbasinin müdiri vazifasinda iş lamaya başladı (8.Valiyev). O indi bu böyük i z d i h a m ı n ayrılmaz bir parçası olduğunu yavaş-yavaş duyurdu (M.İbrahimov). Şiddatli vuruşma davam edirdi. İralida o/acaq m üh ariba üçün böyük tadarüklar görülmaya başladı ( Çamanzaminli). Q a l a b a günü yaxınlaşırdı .

21

9. Müxtalif elm adlannı bildiran isimlardir: di/çi/ik, adabiyyatşü­nas/ıq, riyaziyyat, falsafa, tibb, hes ab, cabr va s. Masa lan: Son zaman­lar d i 1 ç i l i k e/mi çox inkişaf etmişdir. a d a b iyy a tş ü n a s l ı q maraqlı elmdir. Mühandislik üçün garak r i y a z i yy a t da n baş ın çıx­sın (S.Rahimov). Bu, t i b b i n son icadıdır (Çamanzaminli). Özbaşına buraxılmış bir uşaq hesabın dörd amaliyyatını na qadar yaxşı bi/sa da, c a b r va 1 o q a r if m qanunlan kaşf etmak daracasina heç bir zaman galib çıxa bilmaz (M.İbrahimov).

10. Zaman bildiran ümumi isimlardir: yaz, yay, payız, qış, gün, hafta, ay, il va .s. Masa lan: Yay d a bura Tabriz mülkadar va taeir­larinin isıirahat yeridir (M.İbrahimov). Rüstam kişi rayona verdiyi malumatiarda göstarirdi ki, " Yeni hayat " b u i l y a z a keçan illar­dan yaxşı hazırlaşmışdır (M.İbrahimov). O, h aft a tamam olmamış geri qayıtdı. Qırx birinci i 1 i n i y u 1 ay ı n da Gülsahar abi/i cabhaya yola saldı (8.Valiyev).

ll. Keyfıyyat va alamat bildiran isimlardir. Bunlar, asasan, sİfatıardan düzelir va eyni mazmunlu sİfatıardan farqlanir: paklıq, tamizlik, xastalik, istilik, yaxşılıq va s. Masalan: H eç bilirsanmi, Meh­man na qadar pa kl ı q, tam iz / ik istayir (S.Rahimov). Halim Qüd­ratov axtarışla maşğul olan zaman M aş adi Ş arif özünü x a s t a l i y a vurub yorğan-döşakda yatırdı (8.Valiyev). Mütamadiyan canından çıxmayan i s t i 1 i k onu tamamila yatağa saldı. H eç şey hissa-hissa ölüma tas/im olan, y a x ş ı l ı q görmayan bir badani yaşada bilmaya­cakdi (M.İbrahimov).

1 2 . Müxtalif peşa, vazife, daraca, rütba va ixtisas bildiran isim­lardir: hakim, mühandis, müallim, artist, tarbiyaçi, katib, professor, tayyaraçi va s. Masa lan: Ha k i m alinda kağıza bükü/müş bir şey tutub "spirt ", "spirt " deyirdi (C.Mammadquluzada). Xeyr, man hala m ü h a n d i s olmarnışam (M.Hüseyn). Nadansa, Rüstam kişi bela inca va gözal bir qızın ya h a k i m , ya m ü a l l i m a , ya da a k t r i s a oldu­ğunu gürnan etmişdi (M.İbrahimov). Müşgünaz is tayirdi ki, k a t i b çıxıb getsin (8.Valiyev). Mehman p r ofe s s o r verdiyi kitabiarın birini açdı, varaqladi, burada onu maraqlandıran xeyli material oldu­ğunu görüb çox sevindi (S.Rahimov). Tayy a r a ç i özünü itirmadi (Çamanzaminli).

13 . Hal-harekat, vaziyyat bildiran isimlardir. Bu isimler, asasan, fellardan düzelir va hal-vaziyyat mazmunu ifada edir: vuruş, çax­naşıq, göstariş va s. Masa lan: Sabaha qadar davam edan qati v u r u ş ­d a n sonra Xaqan ordusuna ç a x n a ş ı q düşdü (Çamanzaminli). Bu

22

barada g ö s t a r i ş verdikdan sonra eşitmişdi ki, Şirzad kolxoz partiya taşki/atının bürosunu çağırıb harnin masalani müzakira etmak ista­yirmiş (M.İbrahimov).

1 4. Yer, çay, dağ va s. adlannı bildiran isimlardir ki, bunlar da xüsusi va ümumi olaraq iki yera bölünür: a) varlıqlan tak olan yer adları xüsusi isim hesab olunur: Moskva, Bala, Kür, Kapaz, Volqa va s. ; b) eyni cinsdan olan yer adları ümumi isim hesab olunur: küça, ev, kand, şahar, bağ va s. Bunlar da başqa ümumi isimlar kimi na? sualına cavab olur. Masalan: Habela Te h r a n , Ta b r i z , İr a v a n , T if/ i s , B a k ı , ya qeyrilari (C.Mammadquluzada ). Zavvar ziyaratdan qayıdanda sübh namazı üçün o tayda, A ra z çayı qırağında düşmüşdü (S.Rahimov). Bu gün manarn S a m u r çayı sahilinda dayanıb; Bu canana öz sinarndan söz dastanı düzaldan (S.Vurğun). Tifl i s d a n yola düşan tayyara K ü r da m i r a qadar rahat galdi (Çamanzaminli). Hey da rb a b a , gün dalını dağlasın; Üzün gülsün, bulaqların çağlasın; Uşaqların bir das ta gül bağlasın; Yel galanda ver gatirsin bu yana; Balka manim yatmış baxtim oyana (Şahriyar). Ş a h a r i n gurultusu, radio, elektrik işığı va izdiham onu ayıltdı (Çamanzaminli). Na üçün man bu ka n d i seçib bura galdim ; Qanbarovun ai/asi r ay o n markazinin görkarn/i k ü ç a 1 a r i n d a n birinda ayrıca b i n a n ı n ikinci m a r t a b a s i n d a bir m a n z i l d a yaşayırdı (8.Valiyev).

Qeyd etmek lazımdır ki, yer adları müayyan bir varlıq kimi tasav­vür edildiyi zaman isim olur va onun sualını talab edir. Doğrudur, bazan yer adlan adlıq hal da na? sualı ila yanaşı, hara? sualına da cavab vera bilir, yani qoşasuallı isim olur. Lakin bu suallardan yena da na? sualı asas hesab olunur; çünki yer bildiran isimlar da başqa isimlar va ya başqa nitq hissalari kimi yalnız cümle daxilinda öz haqiqi qrammatik manasını ala bilir. Cümla daxilinda isa bazan ela yer adianna tesadüf edilir ki, onlar qatiyyan h ara? sualına cavab vera bilmir. Masalan: Ha, demak, sizin evinizin yerinda k ü ç a salın­mışdır (C. Cabbarlı) . Bakının şimal-şarqinda böyük ş a h a r salınmışdır. Bakıda gözal e v 1 a r tikilir kimi cümlalarda küça, şahar, ev/ar sözleri yer adları olduqları halda, yalnız na? sualına cavab vera bilir, hara? sualına cavab vera bilmir. Halbuki hara? sualına cavab veran bütün yer adları eyni zamanda na? sualına da cavab vera bilir; masa lan: B a 1 k o n gözal bazanmişdir. Ev görünür kimi cümlelardaki balkon va ev sözleri hara? sualı ila yanaşı olaraq na? sualına da cavab vera bilir. Bu sözlar ham na gözal bazanmişdir? na

23

görünür? ham da hara gözal bazanmişdir? hara görünür? kimi sual cümlelarinin cavabı ola bilir. Misallardan aydın olur ki, yer adianna na? sualını vermak hara? sualından daha münasib va daha düzgündür, çünki hara? suahnı İstanilan zaman na? sualı ila avaz etmak mümkün olduğu halda, na? sualını bazan hara? sualı ila avaz etmak mümkün deyildir.

Onu da qeyd etmak lazımdır ki, bazi qita, ölka, şahar, idara, müassisa va başqa yer adlan canlı varlıq, xüsusan, insan (xalq va ahali) kimi tasavvür edildikda, yani şaxslandirildikda nainki na? sualına, hatta kim? sualına bela cavab verir; masal an: B a k ı yarışda qalib galdi. U n i v e r s i t e t e/mi mühazira taşkil etmişdir kimi cüm­lelarda Bakı, universitet sözlarİ yer adlan olduğuna baxmayaraq hara? sualına deyil, kim? sualına cavab olur.

İSMİN MaNACA NÖVLaRİ

Müxtalif mathumlan ifada edan bütün isimleri m ana növlarina göra üç qisma ayırmaq olar:

I ) konkret va abstrakt varhqlann- mathumlann adlannı bildi-ran isimler;

2) xüsusi va ümumi isimler; 3) taklik va topluluq bildiran isimler. Konkret va abstrakt varlıqların - matbumların adlarını

bildiran isimlar. Canlı va cansız varlıqlann adlannı bildiran bu isimlarİn mazmununda aşya (canlı va cansız) anlayışı vardır. Bela isimleri ifada ederkan insanın şüurunda müayyan bir varlıq dark edilir: adam, ağac, daş, balta, heyvan, meyva, ot, su, çörak, kağız va s. Manşa etibarila da konkret mathumlan bildiran isimlar abstrakt mathumlan bildiran isimlardan avval yaranmışdır; çünki insan har şeydan avval konkret varlıqlan dark etmişdir. Abstrakt mathumlan bildiran isimlar eşyadan xaricda dark edilir. Abstrakt isimlar abs­trakt mathumlann adlandır. Bela adiann bir qismi şeylerin keyfıy­yat, alamat va halını eşyadan xaric bildiran sözlerdir: forma, uzunluq, sath, ağırlıq, yaxşılıq, pislik, gözal/ik va s.

Dilda konkret mathumlan bildiran isimlar böyük ahamiyyata malik olduğu kimi, abstrakt mathumlan bildiran isimlarİn da xüsusi ahamiyyati vardır. Bunlar dilda ayn-ayn silsila taşkil etmir, yanaşı işianarak bir-birini tamamlayır. Masalan:

24

Xayal - sayyar parilar tak süzür göylarda ülfatla; Çiçaklar, quş­lar, insanlar dil açmış bir mahabbatla. Qovuşmuş ayn ümmanlar .. . Na qürbat var, na hasrat var; Bir eşqin şan/ı hüsnila galir dünyaya insanlar . . . Kamal hakim . . . Söz azaddır . . . X aya/ sayyar... Ürak şaddır . . . Bütün dünya deyir guya. Bu qardaşlıq şüarımdır! Tabi­atda, haqiqatda; Na mana varsa avvaldan . . . O sevdadan yarandım man - Gözal/ik ilk baharımdır! (S.Vurğun)

Bu misal da xayal, pari, qürbat, has rat, eşq, hüsn, kamal, dil, qar­daşlıq, şüar, haqiqat, söz, mana, sevda, gözal/ik sözleri abstrakt maf­humlan; göy, çiçak, quş, insan, ürak, ümman, dünya, tabiat sözleri konkret mathumlan bildiran isimlardir.

Xüsusi va ümumi isimlar. Konkret mathumlan bildiran isim­lar öz növbasinda ya xüsusi, ya da ümumi isim olur. Abstrakt maf­humlan bildiran isimlar isa yalnız ümumi isimlardan ibaratdir.

Xüsusi isimlar. Xüsusi isimlar varlığı tak olan, yani bir-birinin eyni olmayan eşyanın adım bildirir.

Xüsusi isirolara insan ad va soyadlar (Hazi Aslanov, Karnal Qasımov); taxallüs (Nizami Gancavi, Füzuli, Vaqif, Zakir, Sabir); ölka adları (Azarbaycan, Gürcüstan ); şahar va kand adları (Moskva, Bala, Maştağa); dağ, deniz va çay adları (Kapaz, Sava/an, Araz, Volqa, K ür); idare, müassisa adları ( "Qayğı " şirkati); qazet va jurnal adlan ( "Azarbaycan " jurnalı); planet adları (Mars, Yupiter); hey­vanlara verilan adlar (Mastan, Alagöz) va s. daxildir.

Ümumi isimlar. Xüsusi isimlar eynicinsli varlıqlan bir-birindan ayırmaq va harnin varlığın tak olduğunu, digerinin eyni olmadığım bildirmak üçün işlanirsa, ümumi isimlar müayyan bir qrupa daxil olan eynicinsli varlıqlann ümumi adım bildirmak üçün işlanir. Var­lığına göra çox olan adlar ümumi isim hesab olunur. Masalan: insan, daş, ağac, 'kitab dedikda müayyan bir şaxs, müayyan bir daş, ağac va kitab nazarda tutulmur. Bela isimtarla daşın, ağacın, kitabın bütün növlari ümumi şakilda dark edilir.

Taklik va topluluq bildiran isimlar. Ümumi isimlarİn çoxu tak bir sözdan ibaret olub, ayn-ayn varlığın adım bildirdiyi halda, bir qismi da camlik şakilçisi qabul etmedan tak bir sözle varlığın top­luluğunu - çoxluğunu bildirir: adam, quş, inak, at (taklik bildirir), xalq, el, camiyyat, ordu, sürü, naxır, ilxı (topluluq bildirir).

Topluluq bildiran adlar şakilca başqa ümumi adlardan farqlan­madiyi kimi, morfoloji alamat qabul etdiyi zaman da onlardan farq­lanmir. Onlar da camlik şakilçisi qabul edib, xalqlar, e/lar, camiyyat-

25

lar, ordular, sürü/ar, naxırlar, ilxılar şeklinda işiana bilir. Camlanmiş toplu isimlarda topluluq mazmunu sözün kökünda özünü saxlayır va -lar, -lar camlik şakilçisi bu mazmunun qeyri-müayyan miqda­nnın artmasını bildirir.

Q e y d. Topluluq matburnu ifada edan camaat ismi -lar cam şakilçisini

qabul etınir.

isMiN QURULUŞCA NöVLaRi

Müasir adabi dilimizde işianan isimlar manaca müxtalif olduğu kimi, şakilca da müxtalifdir. Bazi isimlar yalnız birca söz kökünden, bazisi kökla şakilçidan, bazisi da iki va daha artıq sözün biriaşma­sindan ibaret olur. Sözün terkibindaki bu müxtalifliya ismin quru­luşu deyilir.

İsimlarİn quruluşca üç növü vardır: 1) sada isimler; 2) düzaltına isimler; 3) mürakkab isimler.

Sada isiınlar. Sada isimlar heç bir sözdüzeldi ci şakilçi qabul etme­dan aşyalann adlannı bildiran isimlardir; bunlar isimlarİn an basit şeklidir: meşa, su, balıq, kitab, maktab, at, ağac, daş va s.

Düzaltına isimlar. Düzaltına isimlar xarici alamatlarla, yani sada sözlerin şeklini dayişınakla arnala galan isimlardir. Bela isiıniara morfoloji yolla düzalan isim deyilir. Sada sözlerin üzarina söz­düzaldici şakilçi artırmaqla müxtalif nitq hissalanndan düzaltına isimlar arnala getirilir. Düzaltına isimlar isim, sifat, say, avazlik, fel va yamsılamalardan (taqlidi sözlardan) düzelir. Düzaltına isimlar sada isimlardan şakilca farqli olduğu kimi, manaca da farqlanir. Masalan: yaz sözü bir fonetik tarkib, bir quruluş, bir manaya malik fel olduğu halda, yazı sözü başqa fonetik tarkib, başqa quruluş va başqa manaya malik isimdir. Müasir adabi dilimizde işianan düzaltına isimleri, başlıca olaraq dörd qisma ayırmaq olar:

1 . Azarbaycan dili şakilçilari ila dilimize maxsus isim, sifat, say va avazliklardan, elaca da dilimize fars, arab, rus dillerindan va rus dili vasitasila başqa dillardan keçmiş isim va sifatlardan düzalan isimlardir.

2. Fars, arab dilleri şekilçitari ila fars, arab isim va masdarlarin­dan düzalan isimlardir.

3. Rus dili va rus dili vasitasila başqa dillardan keçan şakilçilarla rus va başqa dillerin isimlerindan düzalan isimlardir.

26

4. Azarbaycan dili şakilçilari ila Azarbaycan dili fellarindan düzalan isimlardir.

Birinci qisma daxil olan düzaltına isimlar aşağıdakı şakilçilar vasitasila arnala galir.

1 . -lıq (-lik, -luq, -lük) şakilçisi vasitasila sade isim va sifat­lardan, hamçinin feldan düzalan sifatlardan, elaca da say va avazlik­lardan keyfıyyat, xasiyyat, vazife, peşa, hal-vaziyyat, yer va aşya adı ifada edan isimlar düzelir: adamlıq, insanlıq, rahbarlik, qohumluq, qonşuluq, ucuzluq, başlıq, gözlük, döşlük, arxa/ıq, satqın/ıq, azginlik, yorğun/uq, süzgünlük, yaxşı/ıq, gözallik, tamizlik, asgarlik, hakim/ik, müallim/ik, komandirlik, marşallıq, birlik, azlıq, çoxluq, man/ik, ata­lıq, analıq va s. Masal an: Qardaşlarım, nahayat, böyük a z a d l ı q günü galdi (M.İbrahimov ). Axı sadaqat va g öz a l l i k d a anasının misli yox idi (M.İbrahimov). Balam, man saqqa/ımın bu ağ vaxtında neca siza izin verim ki, gedib q u 1 d u r 1 u q edasiniz (C.Mammad­quluzada ). Manavi t a m i z 1 i k insana mağlubedilmaz qüdrat, vatan, xalq qarşısında hadsiz bir hörmat verir (S.Rahimov). Çiyalak bu s a da 1 ö v h 1 ü y a qarşı qaş-göz atı b, bir az da nazlandı (B.Bay­ramov). Bununla bela özünda qariba bir y ü n g ü l l ü k , bir farah hiss e/adi (İ.8fandiyev). Yalnız küçalarda deyil, /imanda da q a l a b a l i k vardı (M. Hüseyn). Mövlamverdi baba qalyanın g ö z 1 ü y ü n a baxaraq, sart cavab verdi (İ.8fandiyev). Yaxşı rah barlik rahbardan eyni zamanda adamlıq, insan l ıq, m e h r i b a n l ı q va i n s a np a r ­v a r 1 i k ta/ab edir.

2. -laq şakilçisi vasitasila yer bildiran isimlar düzelir: yaylaq, otlaq, duzlaq, qışlaq va s. Masalan: Önümüzda sulu, meşali torpaq görünür. O t 1 a q da çoxdur (Çamanzaminli). Naxçıvanda çox böyük d u z 1 a q var. Har iki y ay 1 a q yay zamanı Tehran kübarları va ağa­larının isıirahat va eyş-işrat yeridir (M.İbrahimov). Aşağı q ı ş 1 a q xarabdır, qoyunların da vaziyyati yaxşı deyil (İ.8fandiyev).

3. -ça, -ça şakilçisi vasitasila kiçiltına manalı isimlar düzelir: daftarça, tarixça, meydança, bağça va s. Masalan: Qüdratov gülüm­sündü, yena da daft a r ç a s i n a qeyd edib soruşdu (8.Valiyev). Qabaqda geniş bir m ey da n ç ay a çıxan yerda qırmızı rangli pal­tar geyib, atirlanmiş va özüna xüsusi bir bazak vurmuş Şamsiyya qonaqları qabul etdi (M.İbrahimov).

4. -çı (-çi, -çu, -çü) şakilçisi vasitasila Azerbaycan, fars, ara b, rus dili sözlerindan va rus dili vasitesila başqa dillardan keçmiş isim­lardan peşa, sanat, maşğela, adet, xasiyyat, aqida, meyil (tamayül),

27

hal-vaziyyat, keyfıyyat va s. manalan ifada edan düzaltına isimlar arnala galir: arabaçı, yazıçı, amakçi, di/çi, adabiyyatçı, traktorçu, topçu, odunçu, üzümçü, gü/çü, tarixçi, tabliğatçı, taşviqatçı, alaçı, danizçi, gamiçi, işçi, tankçı va s. Masa lan: CJbil ata mahabbatini, ana navazişini uşaq eviarinda mü al/im va t a r b i y a ç i 1 a r d a n görmüşdü (8.Valiyev). Bu şaxs darvazadan mani içari ötüranda bir ayrı özü kimi q u l l u q ç u man i e la qalama verdi ki, guya man qarakamarli Hasanaliyam (C.Mammadquluzada ). H ü c u m ç u ciddi bir ahang/a davam etdi. (B.Bayramov). Yeddi ü sy a n ç ı günaş doğmadan ata minib şahardan kanara çıxdı. M u s i q i ç i 1 a r galdi. H ara bir das ta çiçak hazırladı (B.Bayramov). Qartallı darada yaxşı x a 1 ç a ç ı -1 a r da n biri sayılan Gü/n isa bu xalçanı oğlu Şahların baxtina toxumuşdu (İ.8fandiyev).

5 . -cıq (-cik, -cuq, -cük); -cığaz (-ciy�z, -cuğaz, -cüy�z) şakil­çilari vasitasila Azarbaycan dili isimlanndan kiçiklik va azizlama mazmunu bildiran isimlar düzalir: evcik, gözcük, qızcığaz, evciyaz, uşaqcığaz, quşcuğaz, gülciyaz, daxmacıq, dilciyaz va s. Masa lan: Bura ancaq ilk istintaq üçündür, bizim bu üçgözlü e v c i k (S.Rahimov). Q ı z c ı ğ a z ı göyarçinlara doğru çakan yalnız onların zahiri gözalliyi, göz oxşayan rang/ari deyildi (M. İbrahimov). Bütün günü q u ş c u ğ a z qafasda çırpındı.

6. -lı (-li, -lu, -lü) şakilçisi vasitasila isim köktarindan cüm­ledaki yerlarina göra yer münasibati, keyfıyyat, sahiblik, familiya, alamat, nasil, aila manalannı ifada edan düzaltına isim arnala galir: kandli, şahar/i, dağlı, maktabli, atlı, dağıstan/ı, Sultan/ı, Racabli va s. Masa lan: S e vg i 1 i s i n i n olmadığını yaqin e/ayan kimi "Moskviç "i döndarib üzüaşağı sürdü (M.Hüseyn). İ s t a k 1 i s i n i n ş ak/i qoltuq cibindaki balaca daftarçasinin arasında idi (İ .8fandiyev). Keçmişda ş a h a r / i k a n d l i n i bayanmazdi, indi isa kan d/i ş a h a r / i n i bayan­mir. D a ğ l ı /a r şaharin yuxarı hissasinda yaşayır/ar. Dünan R a c a b 1 i da çıxış etdi. İ . O s m a n l ı Azarbaycan sahnasinda yaddaqalan obraz­lar yaratmışdır.

7. -daş şakilçisi vasitasila yerlilik, hamraylik va iştirak bildiran isimlar düzalir: yoldaş, vatandaş, amakdaş, maslakdaş, cığırdaş, sirdaş va s. Masa lan: Tabfiğ eladiyin sifatlari yaxın y o 1 d a ş 1 a r ı n d a n ta/ab eladiyin kimi, özün da göstar (8.Valiyev). "Molla Nasraddin "in a m a k d a ş 1 a r ı getdikca çoxalırdı . Bir zaman maşhur yazıçı CJ.Haqverdiyeva da c ı ğ ı r d a ş deyirdilar. O öz m a s / a kda ş l a r ı n ı atrafına toplamağı bacarırdı. Raşid da Rafizin yaxın s i r d a ş ı idi.

28

İkinci va üçüncü qisma daxil olan düzaltına isimlar haqqında danışdıqda bir cahati qeyd etmek mütlaq zaruridir. Biz başqa dildan alınma sözü o vaxt düzaltına söz hesab eda bilarik ki, onun kökü Azarbaycan dilinda ayrıca söz kimi mövcud olsun, işladilsin: şax­siyyat, faaliyyat, kaşfiyyat, materializm, idealist va s. Bazi maqam­larda şakilçi eyni saitla başlandığına · göra söz kökündaki son saitin düşdüyünü da nazara almaq lazımdır: samimiyyat, madaniyyat, şimiy­yat, ictimaiyyat va s.

İkinci qisma daxil olan düzaltına isimlar aşağıdakı şakilçilar vasi­tasila düzelir:

1 . -iyyat şakilçisi ila ictimai mafhum, hal-vaziyyat bildiran isim­lar düzaldilir: hakimiyyat, nailiyyat, camiyyat, şaxsiyyat, zaruriyyat, qalibiyyat, faaliyyat, samimiyyat, ümumiyyat va s. Masa lan: 8hmad "Maarif işçisi " klubunda ibtidai m a da n i yy a t a dair maruza eda­cak idi (Çamanzaminli). Tahir Latifanin aydın baxışlarındakı sami­m iyya ta şübha elamirdi (M.Hüseyn). Qızın sasindaki qat iyya t kişiya qariba göründü (İ.8fandiyev). Onun ş axs iyy a t i , x a s iy ­y a t i haqqında suallar verdi (8.Valiyev). Faaliyyat m ü v affa q i y ­y a t i n rahnidir.

2. -iyyat şakilçisi ila elm, nazariyya, proses, bütövlük bildiran isimlar düzaldilir: adabiyyat, ictimaiyyat, külliyyat, naqliyyat, kaşfiy­yat, amaliyyat va s. Masalan: Heç kas bi/masa, tak bir san özün bilsan bela, m a n a v i yy a t ı n ı gün kimi saf, ay kimi par/aq saxla (S.Rahimov). Şamsiyya kiçik bir padnosda üç stakan çay, şoko/ad va başqa ş i r n i yy a t gatirdi (M.İbrahimov). Şahsuvarın bu qiyamatda k a ş fi yy a t apara-apara bu qadar yol ge tm asi sarıbaniz şoferin ürayini /ap riqqata gatirmişdi (İ.8fandiyev) . R i y a z i yy a t müallimi t a b i yy a t müallimina, o da hüquqşünasa nazar saldı (Çamanzaminli) .

3 . -dar şakilçisi vasitasila isimlardan peşa, vaziyyat bildiran isim düzelir: ma/dar, heyvandar, hökmdar, hesabdar, havadar, taraf­dar va s. Masa lan: Camasb da buna t a r afdard ı r . Onun da özüna­maxsus h a v a d a r 1 a r ı var idi. H ö k m da r ila tabaa/ar arasında sadlar çakmişdilar (Çamanzaminli) . Cavan m a 1 da r 1 a r uğunub getdi/ar (İ.8fandiyev). Baba gelmasa hesabcl ar Masud emidan borc alaq . . . (H. Abbaszada).

4. -keş şakilçisi vasitasila isimlardan peşa sahibi va alamat maz­munu ifade edan isim, bazan da sifat düzelir: zahmatkeş, azarkeş va s. Masa lan: Ancaq, manca, biz İran z a h m a t k e ş 1 a r i n i n hamkarlar

29

ittifaqını da yaratmalıyıq (M.İbrahiınov). Samovarın dam keş i yera düşmüşdü. Son zamanlar futbol azarkeşlarin in sayı xeyli artmışdır.

5 . -at, -<Jt şakilçisi vasitasila isimlardan xasiyyat, keyfıyyat, axlaq, adet va saira bildiran isimlar düzelir: malumat, tabliğat, taş­viqat, tachizat, tadqiqat, heyvanat, mühacirat, qajlat va s. Masalan: Ümumiyyata, Nasib dayı sözün, tab f iğa t ı n gücüna inanırdı (İ.Şıxlı). Camasbin qurduğu t a ş k i 1 a t axın-axın galan qaçqınlara örnak oldu (Çamanzaminli). Hasanzada t a d q i q a t ı n naticalari barada malumat verdi. Zoologiya h ey v a n a t alamini öyranir. Mü h a c i r a t da yaşa­maq onu vaxtsız qocaltmışdı.

6. -stan şakilçisi ila yer, ölka bildiran isimlar düzaldilir: Gürcüs­tan, Dağıstan, Türkmanistan, gülüstan, Macarıstan, Yunanıstan va s. Masalan: Onun fikri G ü r e ü s t a n a kömak idi. D a ğ ı s t a n dağ yeridir. Tü r k m a n i s t a n da n efi diyarına çevrilmişdir. Budapeş t Ma c a r ı s t a n ı n paytaxtıdır. Yu n a n ı s t a n qadim ölkalardan biri­dir. O günlari Başq ı rdı s ta n a bizlardan adam yol/ayırdılar (M.Hüseyn). Çalışırıq ki, kandirniz abad olsun, çünki vatanimizin g ü 1 üs t a n olmasını istayirik (M. İbrahimov).

7. -iyyt� şakilçisi vasitasila laqab, idara, nazariyya bildiran isim­lar düzelir: nazariyya, farziyya, Safaviyya va s. Masalan: Tiflisda İ s 1 a m i yy a mehmanxanasının üçüncü nömrasina iki na far müsafir düşmüşdü (C.Mammadquluzada ) . H ansı bir n a z a r i yy a baş qal­dıran kimi o sahaya keçdin, yazdın, maqbul oldu (B.Bayramov). Rayon Maarif Şöbasinin müdiri Şükür İsrajilov rayon i c r a i yy a kornitasi­nin sadri seçilmişdi (8.Valiyev).

8 . -i, -vi şakilçisi vasitasila laqab, titul bildiran isimlar düzelir: Nizami Gancavi, Füzuli, Nasimi, Xatayi, Xaqani, Falaki, Şirvani, Nabati, Tabrizi, Qarabaği, Dilbazi va s. Masa lan: Sa 1 i m i kiçik bir fasila veri b, Rza xana baxdı. Hikmat İ sf a h a n i da qalban P a h -1 a v i saltanatinin dağılmasını is tayirdi (M.İbrahimov). F ü z u 1 i şahin şahpar/i bir şairdir (S.Rahimov.) X a n b u r a b i gözlarini silih matanat/i bir vaziyyata düşarak darsa başladı. N iz a m i G a n c a v i Azarbaycanın dahi şairidir.

9. -zadt� şakilçisi vasitasila familiya bildiran isimlar düzelir: Hasanzada, Quluzada, Karamzada, Ağazada va s. Masalan: N. Ha s a n z a da inca ruh/u şeirlarin müallifidir. K a r i m z a da özü haqqında danışma ğı sevmazdi. F . A ğ a z a d a bir çox tadqiqat asar­Iari yazmışdır.

30

ı O. -şünas sözünü bazi i sirnlara ala va etinakla sanat, elm saha­sina mansubiyyat bildiran düzaltına isimlar yaranır: şarqşünas, hüquqşünas, adabiyyatşünas, tarixşünas, matnşünas va s.

Masa lan: Ş a r q ş ü n a s matbuatda maraqlı maqa/a ila çıxış etdi. O bazi sözlarin düzgün oxunuşu üçün m a t n ş ü n a s a müraciat etdi. Tahir ga/acakda a da b i yy a t ş ü n a s olmaq arzusundadır va s.

Üçüncü qisma daxil olan düzaltına isimler, başlıca olaraq, aşağı­dakı şakilçilar vasitasila arnala gelir:

ı . -izm şakilçisi ila mafkura, quruluş, dünyagörüşü bildiran isim­lar düzelir: idealizm, realizm, kapitalizm, marksizm, leninizm, materia­lizm, sosializm va s. Masa lan: R e a 1 iz m prinsiplarina riayat edan yazıçılar romantik çalarlardan da kifayat qadar istifada edir/ar; kap i t a 1 i z m ictimai-iqtisadi formasiya/arın son halqasidir.

2. -ist şakilçisi ila elm, nazariyya, careyan bildiran isimlar düze­lir: marksist, materialist, realist, idealist, sosialist va s. Masa lan: San

fikir ver: atomçu m a t e r i a 1 i s t , atomçu i d e a 1 i s t , atomçu h u m a -n i s t , atomçu re a 1 i s t (B.Bayramov). M.F.Axundzada tabiat hadisa­larinin izahında asil m a t e r i a 1 i s t kimi çıxış edirdi.

Bu şakilçi ila peşa, sanat bildiran isimlar da düzelir: maşinist, jurna/ist va s. Masal an: Ma ş i n i s t sükan arxasında sayıq dayan­mışdı. J u r n a 1 i s t gözal çıxış edirdi.

Dördüncü qisma daxil olan düzaltına isimlar aşağıdakı şakilçilar vasitasila düzelir:

ı . -ıq (-ik, -uq, -ük, -q) şakilçisi ila müayyan proses va hara­ketin neticesinda arnala galan mathumları bildiran isimlar düzelir: tapşırıq, bacarıq, bi/ik, minik, qoruq, buruq, bölük va s. Masalan: Gü/öyşa s to/un maxmar ö r t ü y ü n ü sığal/aya-sığal/aya taassüfla dil­landi (B.Bayramov). Bütün b i 1 i k va tacrübalarima baxmayaraq, xastanin mürakkab vücudu qarşısında daima acizliyimi duyurdum (Çamanzaminli). Kişi qar s o v r u ğ u n da n gözlarini tez-tez qır­paraq atlıya baxdı (İ.8fandiyev).

2. -ış (-iş, -uş, -üş, -yış, -yiş) şakilçisi vasitasila hal-vaziyyat, harakat bildiran isimlar düzelir: çağırış, baxış, açılış, çıxarış, galiş, gediş, düza/iş, vuruş, duruş, uduş, gü/üş, döyüş, dönüş, yaşayış, anla­yış va s. Masa lan: Sanubarin b arkdan şirin g ü 1 ü ş ü ara qapını deşib keçdi. Könlü o biri otaqda, gancliyin, şanliyin yanında olan Hakimoğlu b a x ı ş 1 a r ı ila sanki dedi: "Açıq danışın, professor " (B.Bayramov). Ya ş ay ı ş bu iki qüvvanin mübarizasindan ibaratdir. Şiddatli v u r u ş

3 1

davam edirdi (Çamanzaminli). Lakin bu b ax ı ş l a r da, arvadının s asindaki t i t r ay i ş da Rüstam kişini inandırmadı (M. İbrahimov).

3 . -ma (-ma) şakilçisi vasitasila proses, hal-vaziyyat bildiran isimlar düzalir: uydurma, döşama, galma, qızdırma, do/ma, vuruşma, döyüşma, deyişma, dondurma, çalışma, suvarma, bölma, qovurma, gü/aşma, uzlaşma va s. Masa lan: Bu kimi fikirlar g a 1 m a 1 a r i n uydurmasıdır. İkisi da d ö ş a m a n i n üzarina yıxıldı (Çamanzaminli). Man burada hava udana qadar uşaqlar evda d o 1 m a n ı udarlar, qalaram ac (İ.8fandiyev). CJlinda b a ğ l a m a vardır (8. Valiyev). Vu r u ş m a xeyli davam etdi. D ey i ş m a aşıqların çox sevdiyi

formadır. D o n d u r m a körpaya xoş galirdi. Ç a 1 ı ş m a çatin idi. S u v a r m a vaxtında başa çatdı. B ö 1 m a uzun aziyyatdan sonra divi­ziyaya çatdı. G ü 1 a ş m a bir n atica vermadi. Uz 1 a ş m a tabelilik alaqasidir.

4. -aq, -ak (saitla bitanlarda -q, -k) şakilçisi vasitasila müxtalif aşya adlannı bildiran isimlar düzalir: yataq, döşak, dayaq, alak, çökak va s. Masa lan: Bir neça gün da öz y a t a q yerinda is tirahat edandan sonra Züleyxa qalxdı (S.Rahimov). Külak asdikca xırdaca qar danalarina oxşayan qrovu süpürüb aparır, aşağıdakı ç ö k a k -1 a r d a bir-birinin üstüna qalayırdı (M.Hüseyn). D a r a q ham sümükdan, ham da plasmastdan hazırlanır. A nası körpanin d ö ş ay i n i düzaltdi. a 1 a k gözal toxunmuşdur.

5 . -caq (-cak) şakilçisi vasitasila aşya va alat adlannı bildiran isimlar düzalir: yel/ancak, diyircak va s. Masa lan: Arzu y e l l a n -c a k da yellanirdi. Zavod d iy i r c a k 1 a r , yastıqlar buraxır.

6. -ım (-im, -um, -üm) şakilçisi vasitasila hal-vaziyyat, hadise, ölçü, qadar, bacanq bildiran isimlar düzalir: yığım, biçim, ölüm, qır­pım, dözüm va s. Masa lan: Bu g e y i m 1 a r Tahira yaraşırdı (M.Hüseyn). Biz ö 1 ü m a qarşı zaiflik göstarsak, divlari sevindirarik (Çamanzaminli). Kandda qızğın üzüm y ı ğ ı m ı gedirdi. Tövlalardan birini do ğ u m evi eZayirlar (İ.8fandiyev).

7. -ga şakilçisi vasitasila: süpürga, dönga. Masal an: Birinci dö n g a d a iki s üp ü r g a ç i durmuşdu, allarinda da s üp ü r g a var idi.

8 . -ar (-ar) şakilçilari vasitasila: açar, Sevar, Yetar, çıxar va s. Masa lan: S e v a r açarı Ye t a r a verdi. O, galirini, ç ı x a r ı n ı yaxşı hesabladı.

9. -tı ( -ti, -tu, -tü) şakilçisi vasitasila müayyan bir prosesin naticasinda meydana çıxan (hadisa, aşya, alamat va s. adlan) isimlar arnala gelir: bağırtı, qaraltı, ağ artı, göyarti va s. Masa lan: A ğ a r t ı,

32

göy a r t i d a n na varsa, gatir. B ağ ı r t ı uzaqdan eşidi/irdi. Q a r a 1 t ı çatinlik/a seçilirdi.

1 O. -qı ( -qu, -ğı, -ğu, -ki, -kü, -gi, -gü) şakilçisi vasitasila aşya, vaziyyat, mücarrad mathumlan bildiran isimlar düzelir: pusqu, çalğı, durğu, vurğu, sorğu, sevgi, seçki, sapki, bölgü va s. Masalan: Heç kas xalqın sinasinda yuva salmış yüksak manalar va müqaddas d u y ğ u 1 a r dünyasının söz la açılan qapısından geri dönmak, ayıl­maq islamirdi (M.İbrahimov).

1 1 . -qın (-ğın, -qun, -ğun, -gin, -kin, -gün, -kün) şakilçisi vasitasila hadisa va vaziyyat bildiran isimlar düzelir: basqın, qırğın, daşqın, qaçqın, yanğın, uçqun va s. Masalan: Yaqin y a n ğ ı n da n qorxmuşam (B .Bayramov). Ancaq camaat qoymadı q ı r ğ ı n olsun (İ.8fandiyev). Bir il çakmadi ki, milli q ı r ğ ı n naticasinda Sağ­sağan/ı camaatı q a ç q ı n oldu (8.Valiyev). B a s q ı n uzun müddaı davam etdi. Uç q u n çay ın qabağını kasdi.

1 2 . -ın (-in) şakilçisi vasitasila hadise, proses, natica va s. bildi­ran isimlar düzelir: biçin, sapin, akin, galin, axın va s. Masa lan: H ansı kolxoz qalib çıxsa, toy orada olacaq. Bay da, g a 1 i n da arda qalacaq (M.İbrahimov). Anam cavab verdi ki, b i ç i n üstüna gedib (İ.8fan­diyev). Çayın o taraf-bu tarafı a k i n yeriari idi (8.Valiyev). Sap i n on iş gününda başa çatdırıldı. Bir zaman kanddan şahara böyük bir ax ı n var idi.

1 3 . -id ( -üd) şakilçisi vasitasila nasihat, yer va s. bildiran isimlar arnala gelir: keçid, öyüd va s. Masalan: Özün başlayırsan müsibat­namadan, sonra da mana ö y ü d verirsan, sözün var söz danış (M.İbra­himov). fJmirxan "şeşqoşa " atanda döşünü /ap qabağa verdi, Hida­yatin k e ç i d yollarını tamam tutub başını qaldırdı (B.Bayramov ).

1 4 . -ı (-i, -u, -ü) şakilçisi vasitasila fiziki proses va natica bil­diran isimlar düzelir: yazı, qorxu, çaki, ölçü, ölü, sürü va s. Masa lan: O, ağır günlarda Sakinanin ş aklini qoynuna basmış, altındakı y a z ı n ı takrar-takrar oxuduqca ürayi dağa dönmüşdü (M.İbrahimov). S ü r ü kimi bizi buradan oraya dartırdı/ar (Çamanzaminli) . Axşam düşür, s ü r ü 1 a r qayıdırdı (S.Rahimov) . Bu biri otaqda divara söykanib ö l ü rangi alan Gülöyşanin yanına keçdi (B.Bayramov). Q o rx u onu tar k etmirdi. Ç a k i n i düzgün çakmirdi, As if ö 1 ç ü n ü unutmuşdu.

1 5 . -ıcı (-i ci, -ucu, -ücü) şakilçi ila peşa, sanat, xasiyyat va s. bildiran isimlar arnala gelir: atıcı, yırtıcı, satıcı, alıcı, qurucu, sürücü va s. Masa lan: S ü r ü c ü tacrüba naticasinda sadrin ay/anmak, gör­mak, göstarmak istadiyi yeriari bilirdi (B.Bayramov). Filip y ı r t ı c ı

3 3

kimi sıçradı (Çamanzaminli). fJrbab a 1 ı c ı n ı zorla dükana salıb oturtdu (M.İbrahimov). A t ı c ı hadafi nişanladı . Akif s a t ı c ı n ı mazammat etdi.

16. -ıne (-ine) şakilçisi vasitasila hal-vaziyyat bildiran isimlar arnala galir: qaxınc, sevine va s. Masalan: Xayal, hayacan va s e v i n c ­lardan yorulmağa başlayan Maya artıq adamları bir-birindan ayıran cizgilari seça bilmirdi (M.İbrahimov). Bu da manim başıma bir q a x ı n e d ı r .

ı 7 . -aeaq (-t�et�k) şakilçisi ila alat, vasait, hal-vaziyyat va s . bil­diran isimlar arnala galir: yanacaq, çapacaq, qanacaq, dönacak, galacak, duracaq, dayanacaq va s. Masal an: Respublikamızda y a n a ­c a q bo/dur. Çap a c a q çox qadim alaılardan biridir. Q a n a c a q hamıda eyni daracada olmur. Demali, bizim ürayimizi qızdıran mahab­batin du r a c a ğ ı yoxdur, sarhad-zad tanımır (M.İbrahimov). Eyni zamanda o, işin g a 1 a ca y i n i düşünür, özüna müavin axtararaq, danışıqarası ganclari bir-biri ila müqayisa edirdi (M.İbrahimov) . Güzgüdan azca aralı o t u r a c a ğ ı toxunma iki kürsü qoyulmuşdu (8.Valiyev).

ı 8. -et� şakilçisi vasitasila mücarrad manalı isimlar arnala galir: düşünca, aylanca va s. Masa lan: Tasalliverici bir ay 1 a n c a tapmaya­raq düş ü n e ay a daldım; lakin uzun d ü ş ü n e a l a r da çıxacaq yol göstara bilmadi (Çamanzaminli) .

ı 9. -gt�e şakilçisi vasitasila alat adlan bildiran isimlar arnala galir: süzgac, üzgac va s. Masa lan: E la bu damda sü z g a c onun alin­dan yera düşdü. Üz g a c onun sürat la üzmasina kömak ed irdi.

20. -ır (-ir) şakilçisi ila fayda, manfaat bildiran isimlar arnala galir: galir (madaxil), ya tır (xazina ) . Masa lan: Bu il pambıqçıların g a 1 i r i xeyli artmışdı. Görünür y a t ı r üstünda o turu b.

2 ı . -ıe şakilçisi vasitasila hüdud bildiran isim arnala galir: ayrıc. Masa lan: O, iki yol ay r ı c ı n da dayanmışdı.

22. -ıntı ( -inti, -untu, -üntü) şakilçisi vasitasila müayyan bir prosesin naticasini bildiran isimlar arnala galir: qazıntı, yeyinti, çırpıntı, çöküntü, gazinti, azinti, avuntu, çürüntü va s. Masalan: Ye y i n t i dem ak azdır, ta/an var, /ap bela yeka ta/an, - d eya Salman ağızdolusu sasini ucaldaraq söylandi (M.İbrahimov). Bu fikirlar onun ürayinda bir ç ı rp ı n t ı yaratdı (M.İbrahimov). Qabın dibina xeyli ç ö k ü n t ü çökmüşdü. Süfradan çörayin o v u n t u 1 a r ı n ı sa/iqa ila yığışdırdı. D anizkanarı parkda böyük g a z i n t i var idi. Q a z ı n t ı sürat la davam ed irdi. Badanimda bir az i n t i his s etdim.

34

Mürakkab isimlar. İsimlarİn quruluşca üçüncü qismina mürakkab isimlar daxildir. Mürakkab isimlar iki va daha artıq sözün biriaşma­sindan arnala gelir. Mürakkab isimlar sintaktik yolla düzalan isimler­dir. Müasir ada bi dilimizde mürakkab isimlar müxtalif şakilda düzelir:

1 . İnsan adı bildiran iki isim heç bir şakilçi qabul etmedan birla­şib, mürakkab isim arnala getirir va bitişik yazılır: Hüseynqulu, Raca­bali, Gülbahar va s. Masa lan: H ü s ey n q u 1 u ova getmişdi. Oğlu R a c a b a l i n i iç ari davat etdi. G ü l b a h a r darsa s ayla hazırlaşırdı. G ü 1 s a h a r yerindan sıçradı. Mü ş g ü n a z çıxıb eva qayıdanda bir qadar sakitlaşdisa da, yena ürayi rahat deyildi (8.Valiyev). Ay bala, ay pardon Q u r b a n a l i , yazıqsan, axı bela boş-boş gazmakdansa, get iş la, yena yarım gün qazanarsan (M.İbrahimov). G ü l n a z çayı alıb qızın qabağına qoydu (İ.8fandiyev).

2. Birincisi heç bir laqab manası vermeyan iki isim biriaşarak mürakkab isim düzaldir va bitişik yazılır: Mirzağa, Şahsanam, Sul­tanali, Xanımbacı, Ağabacı, Hacıbala va s. Masalan: M i rz a ğ a Şa h s a n a m in böyük qardaşı idi. Su l ta n a l in i Xa n ı m b a c ı yaxşı tanıyırdı. Ş a h p a l a n g atasına ela cavab verdi ki, Gülabatin onun sözündan dahşata galdi (M.İbrahimov). N adansa G ü l a n da m insan­dan çox heykala oxşayırdı (8.Valiyev).

3 . İkincisi heç bir laqab va rütba manası vermeyan iki isim bir­Iaşarak mürakkab isim düzaldir va bitişik yazılır: Balabay, ahmad­xan, Hüseynağa, Anaxanım va s. Masa lan: B a l a b ay öz fikirlarini açıq deya bilmirdi. ah m adxa n ı bütün dostları sevirdi. Hüs eyn ­ağa A n a x a n ı m ı n ilk övladıdır.

İki isim heç bir şakilçi qabul etmedan biriaşarak mürakkab isim arnala getirir va bitişik yazılır: sacayaq, hacı/ey/ak, Arpaçay, maşın­qayırma, Gü/oğlan, qayınata, rasmxat va s. Masa lan: Sa c a y a q qadim ev aşyasıdır. Ha c ı l ey 1 a k özüna yuva qurdu. A rp a ç ay nağ­malarda saslanir. Balada bir neça m a ş ı n q ay ı rm a zavodu var va s.

4. Bir sade sifatla bir ümumi isim biriaşarak mürakkab isim arnala getirir va bitişik yazılır: Xoşqadam, Balabacı, sarıköynak, istiot, ağsaqqal, ağbirçak, qarabatdaq, yeniyetma va s. Masa lan: Ca vi d B a la b a c ı da n bark incimişdi. Sa r ı k öy n a k gözal quşdur va s.

5. Bir va ya iki ümumi isimle bir feli sifat biriaşarak mürakkab isim arnala getirir: ağacdalan, günabaxan, alüzyuyan, aşsüzan, gün­batan, gündoğan, taxıldöyan, taxılbiçan, neftayıran va s. Masalan: A ğ a c d a l a n faydalı quşdur. G ü n a b a x a n yağlı bitkidir. A ş s üz a n

35

va a l ü zy uy a n ev aşyasıdır. G ü n b a t a n qarb, g ü n d o ğ a n şarq demakdir. O, to z s o r a n aldı.

6. İkincisi mansubiyyat şakilçisi ila işianan iki ismin biriaş­masinden mürakkab isim arnala galir va bitişik yazılır: ayaqqabı, quzuqulağı, davadabanı, kak/ikotu, dünyagörüşü, quşappayi, i/anba­lığı, itburnu, suiti, çayırotu, amiqızı, xalaoğlu, a/yazması va s. Masalan: A y a q q a b ı fabrikda istehsal olunur. Ka k 1 i k o t u , q u z u q u 1 a ğ ı, da v a da b a n ı dağlarda bitir. Onun d ü n y a g ö r ü ş ü genişdir.

Qeyd etmak lazımdır ki, müasir Azarbaycan adabi dilinda bu qayda üzra arnala galan mürakkab isimlarİn sayı çox artmışdır. Azar­baycanda sovet hakimiyyati qurulduqdan sonra yaradılmış bir çox idara, müassisa, teşkilat va yer adlan bu qayda üzra düzelir, lakin mürakkab isim hesab olunın ur: Narimanov rayonu, maarif nazirliyi, rayon komitasi, Bakı Soveti, e/m/ar akademiyası, dövlat universiteti, pedaqoji institut, "adabiyyat va incasanat " qazeti va s .

7. İkincisi yer adı olan iki sözdan mürakkab isim arnala galir va bitişik yazılır: Göyçay, İçarişahar, Qaraşahar, Qonaqkand, Ağdam, va s. Masa lan: Respublikamızda G ö y ç ay narı, heyvas ı ila maşhur­dur. Q a r a ş a h a r paytaxtımızın faxridir. Q o n a q k a n d , A ğ d a m respublikamızda yerlaşir.

8 . Oğlu sözü ya xüsusi, ya da etnonim saciyyali başqa bir isimla biriaşarak mürakkab isim arnala getirir va bitişik yazılır: Hasan­oğlu, Azaroğ/u, E/oğlu, Kürdoğlu va s . Masa lan: Ha s a n o ğ 1 u n u n fars va Azarbaycan diliarinda divan yaraldığı taxmin olunur. Balaş A z a r o ğ 1 u xalq şairidir. E 1 o ğ 1 u onun taxallüsü idi.

9. Mürakkab sifatlara -/ıq (-lik, -luq, -lük) şakilçisi alava etdikda mürakkab isim arnala galir: qanunauyğunluq, özbaşınalıq, ağzıbü­tövlük, dikbaş/ıq, aliayrilik, gözütoxluq va s. Masa lan: Q a n u n a u y ­ğ u n 1 u q fiziki hadis adir. Ö z b a ş ı n a l ı q pis, a ğz ı b ü t ö v 1 ü k gözal adatdir. D i k b a ş l ı q h eç da qürur dem ak deyi/dir.

1 O. Takrar olunan iki felin arasına ha, a, a ünsürlarini artırmaqla mürakkab isim arnala galir va bitişik yazılır: vurhavur, ga/hagal, yehaye, çalhaça/, basabas, tutatut, kashakas va s. Masa lan: Vu r h a ­v u r, galh aga/, y e h ay e, ça lh a ç a l uzun sürdü. B a s a b a s, t u ta ­t u t başladı. Kas h a k a s düşdü.

l l . Eyni isim takrar olunaraq mürakkab isim arnala getirir va defisla yazılır: kos-kos, üzük-üzük, daş-daş va s. Masalan: Uşaqlar bağçada kos - kos oynadı. Üzük- üzük, daş - daş qadim oyun/ardır.

3 6

ı 2 . Sinonimlar defisla yazılır va mürakkab isim kimi işlanir: al­qo/, qo/-budaq, künc-bucaq, oğu/-uşaq, dava-darman, dost-aşna, yan-yöra va s. Masa lan: Oğlan suda a 1 - q o 1 atdı. Q o / - b u da q ağacın yaraşığıdır. K ü n c - b u c a q tamizlandi. Oğ u / - u ş a q öz işini bilir. Dava-darm a n kar etmadi. Dos t-aşna onun harayına çatdı. Ya n -yöra tamizlandi.

ı 3 . Qisman antonim, qisman da manaca bir-birina yaxın isimlar defisla yazılır va mürakkab isim olur: a/-ayaq, qaş-göz, baş-ayaq, var-yox, ata-ana, yer-göy, ana-bala, ata-bala, bacı-qardaş, gediş­galiş, qohum-qardaş, dil-ağız, al-üz, dağ-daş, qoyun-quzu, dara-tapa va s. Masalan: at-ayağı sözüna baxmırdı. Qaş-göz oynatdı. Baş­ayaq atmağınfaydası yoxdur. Var-yoxda n çıxdı. A ta - a n a dadına çatmadı. Yer-göy titrayirdi. A n a - b a 1 a , a t a - b a 1 a çox mehriban idi/ar. B a c ı - q a r d a ş yola düzaldilar. G e d i ş - g a / i ş kasi/di va s.

ı 4. Mürakkab isim arnala getiran ikinci sözün müstaqil mazmunu olmur va birinci (mazmunlu) sözle uzlaşır: dil-mil, ağac-uğac, uşaq­muşaq, adam-madam, inak-minak, ağıl-mağıl, tahar-töhür va s . Masal an: D i 1- m i 1 anlamır. A ğ a c - u ğ a c qalmadı, hamısını tap­da dı. Uş a q - m u ş a q , a da m - m a da m hesaba a/ınmadı. A ğ ı l ­m a ğ ı / , t a h a r - t ö h ü r mürakkab isimdir.

ÜMUMİ QRAMMATİK KA TEQORİY ALAR

Azarbaycan dilinda bir sıra qrammatik kateqoriyalar vardır ki, bunlar sözlerin bir-birina bağlanmasında, sözlar arasında alaqa yarat­maqda çox mühüm rol oynayır. Bu kateqoriyalann bir qismi ümumi xarakter daşıyır va yalnız bir nitq hissesina xas olmur, bütün nitq hissalarini ahata edir. Dilimizde ümumi qrammatik kateqoriyalar aşağıdakılardır: ı . Kamiyyat kateqoriyası . 2. Mansubiyyat kateqo­riyası . 3 . Hal kateqoriyası. 4. Xabarlik kateqoriyası .

Bu ümumi kateqoriyalar yalnız isiıniara aid deyildir; bunlar sifat, say, avazlik, fel va kömakçi nitq hissalarina da aiddir. isiıniara daha çox aid olduğu nazara alındıqda bunlann isim bahsinda izah edil­masi münasibdir.

Ümumi qrammatik kateqoriyalar öz vazifalari, mazmun va for­mal alamatlarina göra ham sintaktik, ham da morfoloj i kateqoriya hesab olunur. Buna göra da bunlara ümumi kateqoriya adı verilmişdir.

37

İSMİN K8MİYY8T KA TEQORİY ASI

Azarbaycan dilinda kamiyyat kateqoriyası yalnız isirolara maxsus deyildir. Bazi morfoloji alamatlar isimlada birlikde kamiyyatin çoxluğu va ya azlığını daha aydın gösterir. Dilimizdaki isimlarİn müayyan qismi mazmunca ham tak, ham da cam kimi dark edilir. Bela isimleri matndan xaricda tak va cama ayırmaq qeyri-mümkün olur. Üzüm, tut, alma, gül, balıq, daş va bu kimi sözlar ham bütövü, ham da onu tamsil edan bütövün ayrı-ayn vahidini bildirir. Masalan: Üzüm faydalı meyvadir. Biz tut yedik. Şarif bazardan alma aldı . Bağçada gül akmişlar. Danizda balıq tuturdular. Uşaq çaydan daş yığırdı kimi cümlelarda bütövün vahidi olan tak bir üzüm, tut, alma, gül, balıq va daş dark edilmir; eyni zamanda bütöv da dark edilir. Halbuki adlan çekilan isimlar formaca tak şakilda işlanmişdir. Buradan da bela bir natica çıxır ki, Azarbaycan dilinda olan isimlarin çoxu ham taki, ham da çoxluğu; yani ham ayn-ayrı vahidlari, ham da bu vahidlarin bütövünü (küllünü) bildirir. Ayn-ayrı vahidlara aynla bilan bütövü ya vahidlarini nazara çarpdırmaq, ya da növünü göstermak nazarda tutulursa, isimlara -lar, -lar camlik şakilçisi artınlır: üzüm/ar, tut/ar, alma/ar, gül/ar, balıq/ar, daşlar va s. Masa lan: Man sahar s a ğ ı c ı l a r l a maşğul olandan sonra taxta çakanlarin yamna getdim (İ.8fandiyev). Ö k ü z l a r i n gücü çatmır, ha? Gal kömaklaşak, daldan italayak (M.Hüseyn). O s a n d ı q 1 a r bizim üzümüza bağlıdır, - Sanubar köksünü ötürdü (B.Bayramov). Qızın iri ala g ö z 1 a r i ilk ganc/iya maxsus bir maraq va havasla Firiduna dikilib durmuşdu (M.İbrahimov).

Azarbaycan dilinda camlik, asasan, aşağıdakı morfoloj i vasita­larla ifade olunur:

1 . -lar, -lt�r camlik şakilçisi hansı bir nitq hissesina alava olu­nursa, qeyri-müayyan çoxluq mazmunu yaranır: adamlar, kitablar, böyüklar, kiçiklar, yaxşılar va s . Masa lan: A da m l a r tabiata gözal­lik gatirir. Ki ta b / a r ray o n l a ra vaxtında göndarildi. B öy ü k l a r k i ç i k l a r a qayğı göstarir. Ya x ş ı l a r h eç zaman yaddan çıxmır.

Lakin bazi hallarda isim abstrakt mathum ifada etdikda -lar (-lar) şakilçisi harnin abstrakttığı nisbatan konkretlaşdirir. Masalan: Daş hark cisimdir dedikda daş sözü müayyan bir daşa deyil, dünyada olan bütün daşlara aid olur. Daşlar yerin şumlanmasına mane olur cümlesinda isa daşlar sözü dünyada olan bütün daşlan deyil, yalnız

3 8

müayyan yerde müayyan miqdarda olan daşlan alıata edir. Demeli, bu misallardaki daş sözü daşlar sözündan daha ümumidir.

2. -q, -k ünsürlari heç bir başqa samitla (ünsürla) biriaşmadan müvafıq saitlar vasitasila -ıq (-ik, -uq, -ük) şeklinda ismi cüm­lelarda cümlenin şaxs bildiran xabarlik darecasinde birinci şaxsin kamiyyatca çoxluğunu ifade edir. Bu ünsürlar bütün şaxslari deyil, yalnız birinci şaxsin camini bildirir: alaçıyıq, mardik, qoçağıq, müa/­limik va s. Masa lan: Keçan i/dan a 1 a ç ıy ı q . Düşmana qarşı vuruşda m a r d i k va s .

Demeli, -lar (-lar) şakilçisi eşyanın çoxluğunu göstardiyi halda, -ıq (-ik, -uq, -ük) şakilçisi ismi xabarda aksini tapan alametin şaxsa göra çoxluğunu bildirir. Bu şakilçi fellarda da birinci şaxsin camini ifade edir: yazırıq, galirik, qururuq, görürük va s.

Qeyd etmek lazımdır ki, -lar, -lar şakilçisi da xabarlik kateqori­yasında ham isimlarin, ham da fellarda üçüncü şaxsin çoxluğunu göstara bilir: onlar t a 1 a b a d i r 1 a r, ta/aba/ar h a z ı r i a ş ı r i a r va s .

3 . -ız (-iz, -uz, -üz) şakilçisi. Bu şakilçi avvalkilardan farqli ola­raq, yalnız şaxsin çoxluğunu ifade edir. O, mansubiyyat şakilçisi olarkan birinci va ikinci şaxsin camini (atamız, anamız), xabarlik kateqoriyası şakilçisi olarkan ikinci şaxsin camini (talabasiniz), fet­larda şaxs kateqoriyası şakilçisi olarkan yena da ikinci şaxsin camini (yazırsmız), feli sifat şakilçisinin terkibinda olarkan mansubiyyatca ham birinci, ham da ikinci şaxsin camini (aldığımız, aldığınız, a/aca­ğımız, alacağınız) ifade edir. Bütün bu misallardan aydın olur ki, harnin şakilçi hansı kateqoriya şakilçisi olursa olsun, yalnız şaxsin çoxluğunu ifade edir.

İSMİN M8NSUBİYY8T KA TEQORİY ASI

Mansubiyyat kateqoriyası iki söz arasında atributiv alaqa bildirir. Bu kateqoriyanın mazmununda anlayışın terkibi dark edilir: yani mansubiyyat kateqoriyası şaxs avazliklari ila ifade olunan sahib anlayışı va isimle ifade olunan mansub aşya anlayışından ibaret olur. Manim kitabım biriaşmasinde manim sözü şaxs avazliyinin birinci şaxs taki ila ifade olunmuş subyekt, kitabım sözü isa isimle ifade olunmuş obyektdir. Harnin birtaşınada har iki mathum (subyekt va obyekt) ayn-ayrı müstaqil sözle tazahür etdirilmişdir.

3 9

Mansubiyyat mazmununun yaranınası üçün hamişa iki sözün bir tarkib şaklinda işianınasi şart deyildir; sahib anlayışı veran subyekt (şaxs avazliyi) iştirak etmadan da obyektla - isimla (mansub aşya ila) harnin mazmunu yaratmaq mümkündür. Masa lan, kitabım, daf­tarin, bağçası ifadalarinda yena da iki mafhum: sahib şaxs va mansub aşya matburnu dark edilir; çünki sözlarin köklari (kitab, daftar, bağça) ayn-ayn aşyanı bildirdiyi halda, -ım, -in, -sı şakilçilarini qabul etdikdan sonra mansub aşya anlayışı verir. Sözlarin köklarina artı­nlan şakilçilar isa iki anlayış yaradır; onlar ham aşyanı müayyan şaxsa mansub edir, ham da sahib mazmunu yaradır va mansubiyyat kateqoriyası da buradan meydana çıxır. Bir sözla, iki mafhumun dark edilmasi dilimizde mansubiyyat kateqoriyasının çox mühüm rola malik olduğunu göstarir. Rus dilinda bu kateqoriya yalnız sintaktik üsulla (...woıı KHuza) yarana bilir. Azarbaycan dilinda isa, gördüyümüz kimi morfoloji üsulla, yani şakilçi vasitasila da yaranır; masalan. : kitabım, kitabın, kitabı.

İsimlarin mansubiyyat kateqoriyası yalnız sahiblik mazmunu deyil, bir sıra başqa mazınunlar da yaradır. Bütün isimlar mansub aşya olmur va onlann qabul etdiyi mansubiyyat kateqoriyası şakilçilari (mansubiyyat şakilçilari) başqa münasibatlar da bildirir. Masalan, qardaşım, atam, müallimim, yoldaşım, rahbarim, talabam kimi söz­larda mansubiyyat kateqoriyası mansub aşya (sahib olunan aşya) münasibati bildirmir. Burada ailavi, hüquqi, ictimai va saira müna­sibatlar dark edilir.

Yuxanda qeyd etdik ki, mansubiyyat kateqoriyası müayyan şakilçi vasitasila arnala galir va bu kateqoriya şakilçilari aşya ila şaxs arasında münasibat yaradır; yani müayyan aşyanın hansı şaxsa mansub olduğunu bildirir. Demali, aşyanın şaxsa mansub olması, asasan, bu şakilçilarla meydana çıxır. Bu şakilçilarin isa şaxs avaz­liklarindan arnala gelmasina heç bir şübha ola bilmaz; çünki bunlar aşyanın hansı şaxsa aid olduğunu gösterirkan şaxs avazliklarinin yiyalik hal şakilçilari ila sözün avvalinda takrar edilmasina ehtiyac olmadığını tarnin edir va onlan ( avazliklari) avaz eda bilir. Bunu daha atraflı izah edak.

Birinci va ikinci şaxsa aid mansubiyyat şakilçilarinin man, san, biz, siz şaxs avazliklarindan arnala galdiyini va har hansı bir nitq his­sasinin sonuna alava edildikda eyni şaxsi ifada etdiyini bilirik. Doğrudan da, bu şakilçilarin üç asas ünsürü vardır ki, bunlar da man

40

avazliyindan töremiş m, san avazliyindan töremiş n va biz, siz avaz­liklarindan töremiş z ünsürlarindan ibaratdir. Bunlar sözün ahan­gina uyğun olaraq sait qabul edib, mansubiyyat kateqoriyasını yaradır, m va n ünsürlari yalnız birinci va ikinci şaxsin takini ifade edir. Eyni şaxslarin camini ifade etmek üçün har ikisinda dilimizde çoxluq mafhumu ifade eden z ünsürü işiaditir ki, bu da ahanga göre müxta­lif saitlarin vasitasila m va n ünsürlarina bağlanır.

Man avazliyinin sonuna artınlan -im şakilçisi ila daftar ismina artınlan -im şakilçisi arasında şakilca farq olmasa da, mazmunla­nnda çox ciddi farq vardır. Bela ki, birincisinda (manim) -im yiya­lik hal, ikincisinda (daftarim) mansubiyyat şakilçisi vasitasila birinci şaxsin teki anlayışı çox aydın tasavvür edildiyİndan mansubiyyat bir­laşmasinin birinci tarafı (manim) Azarbaycan dilinda atıla da bilar. O zaman daftarim sözü avazlik olmadan da daftarin mana aid oldu­ğunu ifade eder. 8gar biz eşyanın çoxluğunu deyil, şaxsin çoxluğunu nazarda tuturuqsa, yani eşyanın bir neça şaxsa mansub olduğunu bil­dirmak istayiriksa, o zaman daftar sözüne harnin şaxsin çoxluğunu bildiran -imiz şakilçisini artırmalıyıq. Belalikla, daftarimiz sözünü alda edirik ki, bu da daftarin çoxluğunu deyil, şaxsin çoxluğunu bildirir.

Eyni halı ikinci şaxsda da görmak olar. Sanin daftarin tarki­bindaki -in şakilçisi müxtalif münasibatlarla ham avazlik, ham da isimda tekrar edilmişdir. Daftar sözünün sonundaki -in şakilçisi ikinci şaxsin takini ifade eda bildiyi üçün sanin sözüne ehtiyac qalmır. Daf­tarin sözüne yena da z ünsürü artınlarsa, ikinci şaxsin çoxluğunu bildiran daftariniz sözü alınacaqdır.

Buradan da bela bir naticaya gelmak olar ki, eşyanın hansı şaxsa mansub olduğunu bildirmak üçün onlann adını bildiran isimlarİn sonuna m, n ünsürlarini artırmaq lazım gelir. 8şyanın çox adama mansub olduğunu bildirmak üçün m, n ünsürlarindan başqa, bir z ünsürünü da artırmaq lazımdır.

Mansubiyyat kateqoriyası şekilçitari dilimizin saciyyavi xüsu­siyyatlarindan birini nümayiş etdirir.

Müasir ada bi dilimizde işianan mansubiyyat kateqoriyasının şekli alamatleri aşağıdakılardır:

Birinci şaxsin teki saitla biten isimlarda -m (atam, nanam), samitla biten isimlarda -ım, -im, -um, -üm (ayağım, alim, topum, gözüm ). Masal an:

4 1

Sansan manim ay ı m, g ü n ü m , h i / a l ı m , D ö v 1 a t i m , i q b a l ı m , c a h i m - c a 1 a l ı m. Gözal üzün daim fikrü x ay a l ı m . Sözün di/da şirin hekayatimdir.

(M.P.Vaqif)

El bilir ki, san manimsan, Yu r d u m , y u v a m , m a s k a n i m s a n . A n a m , doğma v a t a n i m s a n . Ayrılarmı könül candan ? Azarbaycan, Azarbaycan!

(S .Vurğun)

Birinci şaxsin cami saitla bitan isimlarda -mız, -miz, -muz, -müz (atamız, nanamiz, ordumuz, ütümüz), samitla bitan isimlarda -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz (ayağımız, alimiz, topumuz, gözümüz) . Masa lan: fJ/batta, bizim da a t a m ı z ı n alnına bu dünyada bir gün doğar? Onda görar/ar analar neca oğlan doğub (S.Rahimov). Ela man da çalışıram ki, kan dim izin adını batırmayım (M.Hüseyn). Öz tara­fimizdan 50faiz artıq vermayi ö h dam iza götürürük (M.İbrahimov) .

İkinci şaxsin taki saitla bitan isimlarda -n (atan, nanan, ordun, ütün), samitla bitan isimlarda -ın, -in, -un, -ün (ayağın, alin, topun, gözün). Masalan: Ka m a r i n bağla b e / i n a ; Naxış götür gül a l i n a ; Şana çak siyah t e l i n a ; Sığallanıb düzan, göz al ( Aşıq 8lasgar) . Camalın günaşdir, qamardir ü z ü n ; Şakardir d a h a n ı n , şirindir s öz ü n; Yağıdır m üjg a n ı n , cadudur gözün . . . (M.P.Vaqif).

İkinci şaxsin cami saitla bitan isimlarda -nız, -niz, -nuz, -nüz (atanız, nananiz, ordunuz, ütünüz), samitla bitan isimlarda -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz (ayağınız, diliniz, topunuz, gözünüz) . Masalan: Can, man im bala/arım, q a da n ı z ürayima galsin. Ancaq bilmak istardim ki, göz / a r i n iz niya yaşardı. Ko lx o z u n u z u n qoyun-quzusu çoxdurmu? (M.İbrahimov). Q ı z ı n ı z tibb institutunun hansı şöba­sinda oxuyur? Sizin a m i n i z haqiqati an/asa, yaqin ki, bela e tm az (İ. 8fandiyev).

Üçüncü şaxsin taki va cami sait ila bitan isimlarda -sı, -si, -su, -sü (atası, nanasi, ordusu, ütüsü), samitla bitan isimlarda -ı, -i, -u, -ü (ayağı, ali, topu, gözü). Masalan: A t a s ı , n a n a s i onu ürakdan s evirdi. O r d u s u sayıq olan ölka basılmaz. Ü t ü s ü isti idi. A y a ğ ı şikast idi. f) l i şakil çakmaya öyranmişdi. Topu g ö z ü görmürdü.

42

Şakilçilarin fonetik terkibindan aydın olur ki, mansubiyyat kate­qoriyasını arnala getiran asas ünsür m, n, z samitlaridir. Sait isa kömakçi rol oynayaraq, ya harnin ünsürlari söz köküne, ya da taklik va çoxluq bildiran ünsürlari bir-birina bağlamağa xidmat edir.

8şya cam götüriildükda mansubiyyat şakilçilarindan avval (-lar, -lar) kamiyyat kateqoriyası şakilçisi isiıniara alava olunur va mansubiyyat şakilçilarinin fonetik terkibi dayişir. Lakin asas ünsür sayılan m, n, z sarnitleri olduğu kimi qahr. Yalnız şakilçilarda dodaq saitleri düşür, damaq saitleri iştirak edir va kamiyyat kateqoriyası (-lar, -lar) şakilçisinin talebina göra bütün mansubiyyat şakilçilari saitla başlanır: kitablarım, güllarim va s.

Mansubiyyat kateqoriyasını arnala getiran mansubiyyat şekil­çilarini isimlarİn terkibinda aşağıdakı cadvallar üzra göstermak olar (b ax : salı. 43 va 44).

Cadvalda verilan misalların hamısı bir sözla ifada olunan mansu­biyyat kateqoriyasına aiddir. Harnin kateqoriyanın iki sözla ifada olunması üçün misallardan avval şaxslara göra manim, bizim, sanin, sizin, onun, onların sözlarini artınnaq lazımdır; manim kitabım, kitab­larım; bizim kitabımız, kitablarımız; sanin kitabın, kitabların ; sizin kitabınız, kitablarımz; onun kitabı, kitabları ; onların kitabı, kitabları.

1 -ci cadval

... Sahib şaxs va mansub aşya tak Sahib şaxs cam, mansub aşya tak CD

<il ><

Samitla Saitla Samitla Saitla CD Cil-

bitanlarda bitanlarda bitanlarda bitanlarda

kitab-ım alma-m kitab-ımız alma-mız "'

daftar-im iyna-m daftar-imiz iyna-miz >< CD ""' qol-um quzu-m qol-umuz quzu-muz -

göz-üm güzgü-m göz-ümüz güzgü-müz

kitab-ın alma-n kitab-ınız alma-nız "'

daftar-in >< iyne-n defter-iniz iyne-niz CD ""' qo l-un qol-unuz - quzu-n quzu-nuz -

göz-ün güzgü-n göz-ünüz güzgü-nüz

"' (onun) kitab-ı (onun) alma-s (onların) kitab-ı (onlann) alma-sı >< deftar-i iyna-si defter-i iyne-si CD ""'

qo l-u qo l-u - quzu-su quzu-su --göz-ü güzgü-sü göz-ü güzgü-sü

43

2-ci cadval

.... Mansub aşya cam, sahib şaxs tak Sahib şaxs va mansub aşya tak � <1) X

Samitla Saitla Samitla Saitla CD rJr bitanlarda bitanlarda bitanlarda bitanlarda

kitabiar-ım aimaiar-ım kitablar-ımız almalar-ımız <1)

daftarlar-im iynalar-im daftarlar-imiz iynalar-imiz X CD rJ>o qollar-ım quzular-ım qollar-ımız quzular-ımız ...... gözlar-im güzgülar-im gözlar-irniz güzgülar-i miz

kitabiar-ın almalar-ın kitablar-ınız almalar-ın ız <1)

daftarlar-in iynalar-in defterler-iniz iynalar-iniz X CD rJ>o qollar-ın quzular-ın qollar-ınız quzular-ınız ...... ...... gözlar-in güzgülar-in gözler-iniz güzgülar-iniz

<1) (onun) kitabiar-ı (onun) almalar- (onların) kitabiar-ı (onların) almalar-ı X defterlar-i iynalar-i defterlar-i iynalar-i CD rJ>o

qollar-ı quzular-ı qollar-ı quzular-ı ...... ...... ...... gözlar-i güzgülar-i gözlar-i güzgülar-i

İSMİN HAL KA TEQORİY ASI

Azarbaycan dilinda ismi, sifati, sayı, avazliyi, feli isimleri, feli sifatlari va masdarleri alıata edan kateqoriyalardan biri da hal kate­qoriyasıdır. Sifat, say va başqa nitq hissalari öz-özlüyünda yox, yal­nız substantivlaşdiyi zaman hal kateqoriyasının alamatlerini qabul edir.

Har bir nitq hissesi cümla daxilinda müayyan vazife daşıdığı kimi, isimlar da cümlada müxtalif vazifelar daşıyır. Bu müxtalif vazifalari daşımaq üçün isimler, har şeydan avval, xabarlarla, xüsusan feli xabarlarla sintaktik alaqa yaratmalıdır; yani xabar olan felin va ya feldan arnala galan başqa sözlerin talebina göra isimlar öz şekillarini dayişınali olur. Masalan: baxıram fetinin talab etdiyi naya? sualı kitab isminin bir şakilda (kitaba şeklinda ), görü­rarn fe li isa başqa bir şakilda (kitabı şeklinda) işianmasini ta Iab edir. Digar tarafdan, iki isim arasında yi ya lik münasibatini bildirmak üçün da isimlar öz avvalki şeklini dayişınali olur, yani birinci isim ela şakilda (halda) işianınali olur ki, o, qabul etdiyi şakilçi vasitasila müayyan yiyalik mazmunu ifada eda bilsin. Buradan da bela natica çıxır ki, isimlarİn hallanması formaca morfoloj i, vazifaca sintaktik

44

taleblardan irali gelir. Daha doğrusu, hallanma qraınınatikanın ham morfologiya bahsina, ham da sintaksis bahsina aid bir masaladir. Morfologiya bahsinda ismin yalnız hal şakilçilarindan va onlann növlarindan, hallanma sistemindan - şekli dayİşmadan danışmaq mümkündür. Harnin şakilçilar vasitasila ismin müxtalif cümle üzvü olması, müxtalif mazmunlar ifade etmesi üçün başqa sözlerle (cümle­nin başqa üzvlarila) na kimi münasibat va alaqa yaratmasından yalnız sintaksis bahsinda danışıla bilar. Buna göre da ismin hal kateqori­yasından danışarkan onlann morfoloj i alamatleri ila birlikde bazi sintaktik xüsusiyyatlarina da toxunmaq lazım gelir.

İsimlarİn hallan va hal adlan dilimize aid qrammatikalarda müx­talif şakilda, müxtalif kamiyyatda izah edilmişdir.

İnqilabdan sonra yazılan "Türkca sarf-nahv" kitabında ismin hallanna heç bir ad verilmadiyindan hallar yalnız qabul etdiklari şakilçilara göre izah edilmişdir. Hallann miqdan isa bu kitabda sak­kiza çatdınlmışdır, yani bu kitabdan awal yazılmış kitabiardakl yeddi hala bir da üçü n (-çin, -çün) qoşması ila işianan sakkizinci hal ala va edilmişdir. Demeli, ı 934-cü ila qadar isimlarİn heç bir hal adı olmadığı kimi, miqdan da düzgün olmayaraq sakkiz qabul edilarak işlanmişdir.

ı 934-cü ilde birinci defa olaraq, isimlarİn azarbaycanca hal adlan yaranmışdır. Harnin ilin kitablannda yeddi hal qabul edilmişdir ki, onlann altısı bugünkü qrammatika kitablannda işlenan hallardır, biri isa sonralar qrammatika kitabianndan çıxanlan birgalik halıdır.

ı 939-cu ilin qrammatikalannda ham birgalik, ham da yi ya lik hal atılaraq, isimlarİn beş halı qabul edilmişdir. ı 944-cü ilde yi ya lik hal yena da qabul edilerek, hallann miqdan altıya çatdınlmışdır. Belalikla, bugünkü qrammatika kitablanmızda isimterin altı halı qabul edilmişdir ki, bunlar da adlıq, yiyalik, yönlük, tasirlik, yerlik va çıxışlıq hallanndan ibaratdir.

ismin birgalik halı qrammatika kitabianndan tamamila haqlı ola­raq çıxanlmışdır, çünki isimlarİn hallanması (qeyri-müayyan tasirlik va qeyri-müayyan yiyalik haldan başqa) yalnız şakilçilar vasitasila İcra olunur. Şakilçi lar isa mütlaq söze bitişik yazılmalıdır. Halbuki birgel ik hal şakilçi deyil, qoşma vasitasila ila, yani ila (-la, -la) qoş­ması vasitasila ifade olunurdu ki, bu qoşmanın da söze bitişik yazıl­ması mecburi deyildi. Hatta sait ila biten isimlarda onlann bitişik yazılması mümkün deyildi . Bu halın qrammatika kitabiarında veril­masinin bir sıra sabahleri var idi. Bu halın awalca ila (-la, -la)

45

qoşması ila, sonralar isa birgalik hal adı ila izah edilmasi harnin qoş­manın samitla bitan isimlarda şakilçi kimi söza bitişik yazıla bilma­sina asaslanmaqdan irali galmişdir. Başqa bir sabah isa ila (-la, -la) qoşması ila işianan sözlarİn cümla daxilinda tamamlıq rolu oyna­masına asaslanmaqdan ibarat idi. Şübhasiz, bu sözlarİn har ikisinda müayyan daracada haqiqata uyğun cahatlar vardır. Lakin isimlarİn qoşma vasitasila bir haldan başqa bir hala düşmasinin qeyri-mümkün olduğu bu haqiqatauyğunluğu tamamila aradan qaldınr va birgalik halın qoşma ila işianan qeyri-müayyan yiyalik haldan başqa bir hal olmadığını sübut edir.

Yiyalik hala galinca, onun da müayyan zamanda hallar sırasın­dan çıxanlması iki başlıca sabahdan irali galmişdir . Bunlardan biri guya hallann yalnız fellarla bağlı olması, yani ismin fellarin tata­bina göra hallanması, yiyalik halın isa fel ila heç bir alaqasi olmayıb yalnız özündan sonra galan isimla alaqadar olmasına asaslanmaq­dan ibarat idi.

İkincisi da "yiyalik birlaşmasi" adlanan tayini söz biriaşmasinin sahv olaraq morfologiya bahsinda verilmasi va bunun naticasinda da yiyalik hal şakilçisinin yiyalik biriaşmasinin birinci taraf şakilçisi kimi qabul edilmasindan irali galirdi ki, eyni şakilçinin iki müna­sibatla izah edilmasina yol verilmasin.

Yiyalik halın qabul edilmasina mane olan birinci sabah asassız idi. Eyni zamanda yiyalik biriaşmasinin haqlı olaraq, morfologiyadan çıxanlıb sintaksisa aid edilmasi, harnin şakilçilarin morfologiyada yena hal şakilçisi kimi qabul edilmasi zarurati da bu halın qram­matikaya qaytanlması lüzumunu qarşıya qoydu.

Azarbaycan dilinda ismin hallan iki qrupa bölünür : 1 . Qrammatik hallar. 2 . Makani-qrammatik hallar. Adlıq, yiyalik va tasirlik hallar xalis qrammatik hallardır . Yönlük,

yerlik va çıxışlıq hallar isa ham makani, ham da qrammatik hal olsa da, asasan, makani hallardan hesab olunur .

Müasir Azarbaycan dilinda işianan hallann aşağıdakı xüsusiy­yatlari vardır .

Adlıq hal. Bu hala verilan addan malum olur ki, o, yalnız aşyanın adını göstarmak vazifasini daşıyır; yani bu hal vasitasila takca aşyanın adı çakilir . Haqiqatda isa bu hal hind-avropa diliarindan farqli olaraq türk dillannda ancaq aşyanın adını göstarmaya xidmat etmir ; eyni zamanda mücarradlik mazmununu da ifada edir. Masalan: Kitab insa-

46

nın an yaxın dostudur cümlesinda ümumiyyatla kitabdan danışılır. Bu cümlada Id tab sözünda bir ümumilik mafhumu dark edilir. Bu hal heç bir şakilçi qabul etınadiyi üçün bir da qeyri-müayyanlik mazmunu bildirir1 • Bütün ümumi isimlar bu halda işianarkan qeyri-müayyan bir eşyanın mücarrad mazmununu ifade edir. Doğrudur, ldtab sözü başqa aşyaya nisbeten müayyandirsa da, müayyan bir kitab yox, ümumiyyatla kitab haqqında danışıldığı üçün qeyri-müayyandir.

Demeli, bugünkü qrammatika kitablarımızda adlıq hal adı ila işianan halın vazifesi yalnız müayyan varlığın adını göstermakdan ibaret deyildir. Azarbaycan dilindaki isimlar adlıq halda işianarkan ham mücarradlik, ümumilik va qeyri-müayyanlik bildirir, ham da müayyan varlığın adını gösterir.

Adlıq hal ham fel, ham da başqa nitq hissalari ila alaqadar olur. Başqa sözle desek, adlıq halda işlenan söz ham feli, ham da ismi cümlelarda işlanarak, ham feli, ham da başqa nitq hissalari ila işlenan ismi xabarlarla alaqadar olur. Masa lan: Raşid oxuyur cümle­sinda adlıq halda işlenan Raşid sözü (mübtada) oxuyur feli ila ifade olunan xabarla alaqadar olduğu halda, Kitab maraqlıdır cümlesin­daki kitab sözü sifatla ifade olunan xabarla alaqadardır.

Adlıq haldakı söz, asasan, cümlenin mübtadası olur. Buna göre da inqilabdan avvalki bazi qrammatika kitabiarında buna ismin müb­tada halı adı da verilmişdir. Lakin bu halda işlenan söz cümlenin sonunda xabar şakilçisi qabul edarsa, xabar da ola bilar. Ümu­miyyatla, bütün mübtadalar mücarrad halda ifade olunduğu kimi, bazan xabarlar da mücarrad halda ifade oluna bilir. İnsana haqiqi bi/ik veran kitabdır.

Adlıq halda işianan isimlar bazan peşa, sanat, qohumluq man­subiyyati, titul bildirara k tayinlik mazmunu daşıyır va buna göre da izah etdiyi sözün hansı cümle üzvü olmasından asılı olmayaraq cümlenin ayrıca üzvü - tayin olur. Masa lan: Mü h a n d i s Karimov fahlalar/a söhbat edir. Hamı u s ta Calilin işini tarifladi. Q a r da ş o ğ 1 u Tahir ali maktaba daxil oldu. a m i m Hasan man i gazmaya apara­caq. A k a de m i k Abdullayev öz kaşflari ila bütün dünyada tanınır.

Adlıq halda işlenan isimlar eşyanın düzaldiyi materialı bildirerek birinci növ tayini söz biriaşmasinin birinci tarafı kimi da işiana bilar ve bu zaman tayinlik mazmunu bildirdiyi üçün mübtada vezi-

1 Adlıq hal ila qeyri-müayyan tasirlik halın farqini bilmak üçün tasirlik hala baxmaq lazımdır.

47

fasi daşımır. Masa lan: K a r p i c ev d a ş evdan isti olur. Q ı z ı 1 sa atı g ü m ü ş saata dayişmazlar. Onun ayağında r e z i n çalana var idi.

Yiyalik hal. Yiyalik hal tam qrammatik haldır. Bu hal iki eşya arasında sahiblik, aidlik mazmunu ifada etdiyindan fellarla alaqa­dar olmur. Bunun yiyalik hal adlanınası da ifada etdiyi manaları alıata eda bilmir. Yiyalik mazmunu an çox naya isa malik ola bilan şaxsa aid olduğundan falabanin kitabı biriaşmasinde falabanin sözü harnin maz­munu ifada eda bilir. Halbuki talabalarin beşi birleşmesindaki ta/a­balarin sözü yiyalik halda işlanmişsa da, heç bir sahiblik mazmunu ifada etmir; halka da bir çox telabanin müayyan bir miqdannı ayın b göstermaya xidmat edir. Buna göra da "yiyalik" sözü qrammatik adabiyyatda şartİ bir termin kimi işlanmakdadir. Yiyalik hal kimin ? nayin ? haranın? suallanna cavab verir va cümlenin aynca üzvü ola bilir, xüsusan xabar şakilçisi qabul etdiyi zaman taklikda cümlenin xabari ola bilir. Masalan: İndi söz cavanlarındır cümlesinda cavanların sözü yiyalik halda işianan xabardir. Başqa vaziyyatda yiyalik hal, ümumiyyatla, müayyanlik mazmunu ifada etmesina baxmayaraq, özündan sonra galan sözla birlikde cümlenin müvafıq mürakkab üzvü olur. Bazi hallarda bu iki sözü bir-birindan ayırıb ayn-ayn cümla üzvü kimi işiatmak mümkün olmur. Masalan: G e c a n i n y a r ı s ı yağış başladı cümlesinda gecanin yarısı sözleri bir-birindan aynlsa, taklikda heç biri eyni cümlada müayyan bir üzv kimi işlanib mana ifade eda bilmez.

Yiyalik hal iki cür olur: 1 . Müayyan yiyalik hal . 2. Qeyri-müay­yan yiyalik hal .

Müayyan yiyalik hal şakilçi qabul edir, qeyri-müayyan yiyalik hal isa heç bir hal şakilçisi qabul etmir. Müayyanlik kateqoriyası da hal şakilçilarinin iştirakından hasil olur.

Müayyan yiyalik halın şakli alamati -ın (-in, -un, -ün) şekil­çisindan ibaratdir. Saitla biten isimlarda söz kökü ila saitla başlanan şakilçi arasına n samiti alava olunur va natica etibarila harnin şekil­çinin -nın, -nin, -nun, -nün vanantları meydana çıxır: kitabın, e/min, dostun, gözün ; buğdanın, Rahilanin, ordunun, güzgünün va s. Masa lan: Maya P a rş a n ı n azca pörtdüyünü hiss edib yeni sual/ar vermadi. K o 1 x o z u n su duruldanları, su kamari yoxdurmu? (M.İbra­himov). Sanubar k a d a r i n gözlarina vurduğu naxışı gizlatmak niyya­tila başını çevirdi (B.Bayramov). Zinyat b a c ı n ı n arnanatini aparaq verak (İ.8fandiyev). Briqadir o saat k ö r p ü n ü n o tarafina keçdi. Kü/ak efa şiddatla asirdi ki, p a n cara n i n şüşalari cingildayirdi.

48

A r z u n u n özündan doğan arzular (B. V ahabzada ). Üz ü m ü n şirasi fayda/ıdır.

Bu misallarda yiyalik halda işianan isimlarİn hamısı müayyan­lik mazmunu bildirir va ikinci tarefi tayin edir.

Qeyri-müayyanlik bildiran yiyalik hal şekil va mazmunca müay­yanlik bildiran yiyalik haldan farqlanir. Bu hal şakilçi qabul etma­diyi üçün öz müayyanlik mazmununu itirir, qeyri-müayyanlik anla­yışı verir: el bayramı, el gücü, sel gücü, göz qaydası, üz qaydası va s. Masalan: Atalar deyiblar: e l g ü c ü - s e l g ü c ü . Xumar-xumar baxmaq g ö z q a y d a s ı d ı r ; La la tak qızarmaq ü z q ay d a s ı d ı r (M.P. Vaqit). Dağların köysünda q a r n i ş a n a s ı ; G ü 1 üsta görünür x a r n i ş a n a s ı ; Ölüram qalbimda yar n i ş a n a s ı , Gözü m yolda, intizara yetmadi (Aşıq 8lasgar).

Bu misallarda el bayramı, el gücü, sel gücü, göz qaydası, üz qaydası, qar nişanası, yar nişanası kimi ikinci növ tayini söz biriaşmalerinin birinci taraflarindeki el, sel, göz, üz, qar, gül, xar, yar sözleri qeyri-müayyan yiyalik halda işlenan isimlardir. Çünki adlıq halda işianan isim heç vaxt nisbet şakilçisi qabul etmiş başqa bir sözle yenidan birlaşib tarkib arnala gatira bilmediyi kimi, qoşma ila da idare olunmaz.

Tasirlik hal. Tasirlik hal da tam qrammatik haldır. Bu hal bir neça xüsusiyyatla başqa hallardan farqlanir. avvalan, bu hal üze­rinda tesir gösterilan aşyanı bildirdiyi üçün qrammatika kitabiarında "tasirlik hal" adını almışdır. evvelki qrammatika ki tablannda ismin tasirlik halı başqa hallardan az da olsa farqlandirilmişdi . Bu haldaki söz cümle daxilinda müstaqim obyekt olduğu üçün hamişe cümlenin müstaqim obyekt-tamamlığı olur. Diger tarafdan, bu halda işianan sözlara aid xüsusiyyatlardan biri da onların, adatan, feli cümle­larda işlenmesidir ki, bu da tasirlik halın, asasan, fellarla alaqadar olduğundan irali gelir. Tasirlik halda işianan isimlar obyekt­tamamlıq (vasitasiz tamamlıq) sifatila o zaman ismi cümlelar daxi­linda iştirak eda bilar ki, harnin cümlalarin müayyan bir üzvü fel­dan arnala gelmiş sözlarla ifade olunsun va obyekt-tamamlıq da cümlenin xabarina deyil, harnin üzvüna aid olsun. Masalan: Kitabı yazan adam budur cümlesinda tasirlik halda işlenmiş kitabı sözü yazan feli sifati ila alaqadar olduğu üçün ismi cümlada işlana bilmişdir.

ismin tasirlik halı üzerinda tesir İcra olunan aşyanı bildirdiyi üçün o, tabii olaraq, cümlenin feli xabari ila bilavasite bağlı olur.

49

Onu da alava etmek lazımdır ki, tasirlik halda işianan sözlar bütün fellarla deyil, yalnız tesirli fellarla alaqadar olur; yani xabari tesirli fellarla ifade olunan, yaxud üzvlarindan biri tasidi fellardan arnala gelmiş sözlardan ibaret olan cümlelarda tasirlik halda işian­miş sözlar (müstaqim obyekt-tamamlıq) iştirak eda bilar. Azarbay­can dilinda ismin tasirlik halında işlenan obyekt-tamamlığı taleb edan heç bir tesirsiz fel va ya tesirsiz fetdan arnala gelmiş başqa nitq hissesina tesadüf edilmir.

ismin tasirlik halının asas xüsusiyyatlarindan biri da onun xabar şakilçisi qabul etmemasi va cümlenin xabari ola bilmamasidir. ismin bütün başqa hallan xabar şakilçisi qabul edarak, xabar vazifesi daşı­dığı halda, bu hal na xabar şakilçisi qabul edir, na da xabar vazi­fasinde işiana bilir. Masalan: Azarbaycan xalqının qahraman qızla­rından biri da Z i b a d ı r . Bu avtomat Z i b a n ı n d ı r . Dastanin bütün ümidi Z i b ay a d ı r . ön yaxşı silah Z i b a da d ı r . Dünan aldığımız maktub Z i b a da n d ı r . Göründüyü kimi, bu cümlalarin Zibadır, Ziba­nındır, Zibayadır, Zibadadır, Zibadandır xabarlari tasirlik haldan başqa, bütün hallarda işlenmiş isimlardir. Burada yalnız tasirlik halda işianan isma tesadüf edilmir va bu, mümkün da deyildir. Bunun da asas sahabi harnin halın müstaqim obyekt ifade etmesi va müs­taqim obyekt ifade edan bir sözün xabar rolunda çıxış etmesinin qeyri-mümkün olmasıdır. Ümumiyyatla, bu halda işianan sözlar cümle daxilinda obyekt-tamamlıqdan başqa bir üzv kimi işiana bilmez. Qoşmaların tasirlik haldan sonra işianmamasİ da harnin halın xüsusiyyatlarindan biridir. Malum olduğu üzra, qoşmalar müvafiq hallada işlanib, ismin başqa nitq hissalari , xüsusan fella alaqa­lanmasina xidmat edir. Onlar ( qoşmalar) müayyan haldan sonra işiana bilir. Qoşmalar başlıca olaraq qeyri-müayyan yiyalik (Raşid üçün), yönlük (Raşida göra), çıxışlıq (Raşiddan ötrü) hallarta işlanir. Yerlik hal şakilçilarindan sonra heç bir qoşma işlanmir. Müstasna olaraq, şaxs, bazi işara va sual avazliklarinda yiyalik haldan sonra qoşmalar işiana bilir: manim üçün, sanin üçün, onun üçün, bunun üçün, kimin üçün, manimla, saninla va s.

Demeli, özündan sonra qoşma qabul etmeyan hallardan biri da tasirlik haldır.

Tasirlik halın şekli alamati -ı (-i, -u, -ü) şakilçisidir. 8gar isim saitla bitirsa, iki sait arasına (kökla şakilçi arasına) bir n samiti alava edilarak, şakilçi -nı, -ni, -nu, -nü şeklinda söz köküne bitişdirilir: kitabı, daftari, kolxozu, gözü, Musanı, tayyarani, ordunu, körpünü.

50

Masa lan: Şahlar m a ş ı n ı yola saldı (İ.8fandiyev). Safo ali ila A 1 o n u tarpadib oyatdı, ahvalatı açı b ona söyladi (S.Rahimov). Bayin yaxın adamları galini gatirmaya getdilar. C ü c a n i payızda sayar­lar (Atalar sözü). Q u ş u quş ila tutarlar (Atalar sözü).

Tasirlik halın başlıca xüsusiyyatindan asılı olaraq, bu şakilçinin har zaman harnin halda iştirak etmasi vacib deyildir. Şakilçinin iştirakı obyektin müayyan va qeyri-müayyan olmasından asılıdır. Demak, ismin yiyalik halı kimi, tasirlik halın da müayyan va qeyri­müayyan tasirlik hal olmaqla iki növü vardır. 8gar obyektda tam müayyanlik mazmunu bildirmak nazarda tutulursa, tasirlik hal müt­laq şakilçi ila işladilir va müayyan tasirlik hal adlanır: Rahim kitabı oxuyur. 8ksina, obyektin mazmununda heç bir müayyanlik nazarda tutulmursa va qeyri-müayyanlik ifada olunursa, harnin hal şekil­çisiz işlanir va qeyri-müayyan tasirlik hal adlanır. Masalan: Rahim k i t a b oxudu. Rahim k i t a b ı oxudu cümlelarinin har ikisinda ki tab va kitabı sözlari obyektdir, çünki har iki cümlada Rabimin tasir etdiyi obyekt harnin sözlarla ifada olunmuş aşyadan ibaratdir. Başqa sözla desak, har iki cümlada tasir kitabın üzarina edilmişdir, yani ki tab sözü har iki tasadüfda tasirlik halda işlanmişdir. Bu obyekt­larin arasındakı farq yalnız ondan ibaretdir ki, birinci cümlada qeyri­müayyan bir kitabdan danışıldığı halda, ikinci cümlada müayyan bir kitab, xabar verilan şaxsa qabaqcadan malum olan bir kitab haq­qında danışılır.

ismin müayyan va qeyri-müayyan yiyalik va tasirlik hallan dilimizde müayyanlik va qeyri-müayyanlik kateqoriyalannın qram­matik ifada vasitalarindan sayılır.

Q e y d . Çox vaxt adlıq halda işianan qeyri-müayyan isimle qeyri-müayyan tasirlik halda işianan ismi hal etibarila qanşıq salır, yaxud eyni­laşdirirlar. Bu hallar formal cahatca bir-birina oxşasa da, maz­munca tamamila farqlidir. Daha doğrusu, adlıq halda işianan isimlar cümlenin subyekti, qeyri-müayyan tasirlik halda işianan isimlar isa cümlenin obyekti olur. Obyektla subyektin farqi nadirsa, eyni şakilda işianan müxtalif hallann farqi da eladir. Bundan başqa, adlıq halda işianan isimlar bu, o işara avazliklari ila tayin oluna bilir: Bu kitab maraqlıdır. O kitab evda qaldı. Qeyri-müayyan tasirlik halda işianan isimleri isa harnin avaz­liklarla tayin etmek mümkün deyildir. Qeyri-müayyan tasirlik hal mütlaq tesirli feldan avval gelir va onlan bir-birindan ayırmaq va ya aralığa söz daxil etmek qatiyyan mümkün olmur: kitab oxu­maq, yanacaq gatirmak va s.

5 1

Yönlük hal. Bu hal, bir tarafdan, iş, harakat va eşyanın istiqa­matini, diger tarafdan, iş, harakat va eşyanın çatacağı son nöqtani bildirir. Yönlük hal, asasan, fellarin talebina göra işlanirsa da, bazan harnin halda işianan sözlar ismi cümlelarda da iştirak eda bilir. Masalan: Ta/ahaya kitab lazımdır. Bu hal ham tasirsiz, ham da tesirli fellarin talebina göra işiandiyi kimi, müteharrik (dinamik) va qeyri­mütaharrik (statik) harakat bildiran fellarin talebina göra da işiana bilir. İsim va ya başqa nitq hissesi tesirli fellarin talebina göra o zaman yönlük halda işiana bilar ki, cümle daxilinda tasirlik halda işlenmiş başqa bir söz iştirak etmiş olsun, yaxud tasirlik hal da işianan söz harnin cümledan avvalki va ya sonrakı cümlada işlenmiş olsun. Masalan: Man kitabı y o ldaş ı m a verdim. Hökumat alaçı t a / a ­b a 1 a r a yüksak taqaüd verir.

Xabari machul fella ifade olunmuş cümlelarda obyekt subyekti avaz etdiyi üçün yönlük halda işianan söz tasirlik halda işianan ikinci isim va ya başqa nitq hissesinin iştirakını taleb etmir. Masa lan: Ta 1 a b a 1 a r a taqaüd verilir. Har iki tesadüf da yönlük halda işianan sözlar cümlenin qeyri-müstaqim tamamlığı olur. Tesirsiz va qeyri-mütaharrik harakat bildiran fellarin talebina göra yönlük halda işianan sözlar da cümlenin qeyri-müstaqim tamamlığı olur. Masa lan: Kamil N azimin h a r a k a t 1 a r i n a gülürdü. Tesirsiz va müteharrik harakat bildiran fellarin talebina göra yönlük halda işianan sözlar cümlenin müxtalif zarfliyi rolunu oynayır. Masa lan: fJşrafMo s k v ay a gedir.

Yönlük halın şekli alamati -a (-a) şakilçisidir. Harnin şakilçinin avvalina söz saitla bitdikda y bitişdinci samiti, III şaxs mansubiyyat şakilçili isim hallanırsa, n samiti (atasına, babasına va s . ) alava olunur.

Yönlük halın aşağıdakı vazifeleri vardır: 1 ) Yönlük hal haraketin yönalma obyektini bildirir. Masalan: Man

kita b a baxıram. Uşaq daftara yazır. Qardaşım kitabı R aş ida verdi. S a n a tapşırılan vazifani yerina yetir. B u n a ehtiyac çoxdur va s .

2) 8şyanın yönalma va istinad obyektini bildirir. Masalan : kanda yol, dosta maktub, Hasana tapşırıq, Marksa istinad, sanatariyaya put­yovka, briqada üzvlarina göstariş, düşmana n ifrat, şahara hücum, insana mahabbat, dosta etibar va s .

Yönlük halın fella bağlılığı bu tipli misallann özünda da hiss olu­nur: dosta maktub (göndermek), sanatariyaya putyovka (almaq, ver­mak) va s .

52

3) Müteharrik fellarin talebina göra haraketin yönaldiyi son nöq­tani bildirir. Masa lan: O, e v a getdi. Surxay m a k t a b a galir. Sayyah b a ğ a çıxmışdı va s.

4) Qadar manası bildiran qoşmalarla işlenara k, cümlada masafa, zaman va sair ölçü miqdarı bildirir: axşamacan, evadak. maktaba qadar va s. Masa lan: A x ş a m a c a n işi qurtarma/ıyam. E v a d a k 450 metr yoldur. Ma k t a b a q a d a r qaçdım.

5) İstiqamat mazmunu bildiran qoşmalarla işlanarak, taraf va istiqamat m azınunu yaradır: eva sarı, maktaba taraf Masa lan: Maktab­lilar e v a s a r ı döndü/ar. Uşaqlar m a k t a b a taraf gedirdilar.

6) G ö ra qoşması ila işlanarak, haraketin İcrasının sabah va maqsadini bildirir: iclasa göra, Abbasa göra, buna göra, sana göra, m ana göra va s . Masa lan: B u n a g ö r a işi qurtara bilmadim. O n a g ö r a cavab vera bilmadim. İc i a s a g ö r a tez galdim. S a n a g ö r a güzaşta getdim.

7) N is bat va müqayisa mazmunları ifade etmek üçün göra va nis­batan qoşmalannın harnin sözlada işiana bilmasina xidmat edir. Masalan: A di laya göra Afaq daha zirakdir. Sa l i m a göra Samad yaxşı yaz ır. Afaq b a ş q a l a r ı n a nisbatan zirakdir. Sam ad S a l i m a n i s b a t a n tez yazır.

8) Fikrin ümumi deyil, müayyan va ya bir qrup şaxsa aid olma­sını bildirmak üçün harnin sözün göra qoşması ila işiana bilmasina va natica etibarila istinad manası yaranmasına xidmat edir: mana göra, sana göra, İmrana göra va s. Masa lan: Ma n a g ö r a , o düz danışmadı. S a n a g ö r a , o heç na bilmiı·miş. İm r a n a g ö r a , man haqlıymışam.

9) Masdarlar va bazan -lıq (-lik, -luq, -lük) şakilçisi ila düza­lan isimlar yönlük halda işlanarak, maqsad mazmunu bildirir. Masalan: Ramiz o x u m a ğ a getdi. Man i ş i a rn ay a galmişam. O, k a n d a m ü a l l i m l iy a gedir va s.

Bela hallarda yönlük hal şakilçisini üçün qoşması ila da avaz etmek mümkündür. Masalan: Adil Moskvaya o x u m a ğ a gedir. Yaxud: Adil Moskvaya oxumaq ü ç ü n gedir.

Yerli k hal. İsimlarin bu halı, başlıca olaraq, yer mazmunu ifade edir. Bu halda işlenan sözlar ya iş, haraketin, ya da eşyanın yerini bildirir. Bunlar feli cümlelarda iş va haraketin yerini bildirdiyi zaman yer zarfliyi, eşyanın nisbi yerini bildirdiyi zaman tamamlıq rolu oyna­yır. Masalan: Ta/aba/ar e v d a darsa yaxşı hazır/aşır/ar (zarflik).

53

Bugünkü q az e t da institutumuz haqqında maqala vardır (taınamlıq) . Yerlik halda işlenan sözlar ham da ismi cümlelarda iştirak eda bilir. İsmi cümlelarda yerlik halda işianan söz yer mazmunu daşıyıb, hadisa va eşyanın yerini bildirdikda yer zarfliyi, aşya mazmunu daşıdıqda isa tamamlıq olur. Masa lan: Yubiley tantanasi u n i v e r s i ­t e t da keçirilacakdir. R o m a n da diqqati cal b edan obrazlar az deyil.

Yerlik halın şekli alamati -da (-da) şakilçisidir. Lakin bu şakilçi har zaman va har yerde hal şakilçisi kimi işlanmir, müxtalif nitq hissalari ila işlandikda aşağıdakı vazifalari daşıyır:

1 ) Yerlik hal eşyanın va ya haraketin olduğu yeri bildirir. Ma hz aşyalıq va ya makan münasibatlari bildirmesindan asılı olaraq harnin sözlar cümlada ya tamamlıq, ya da yer zarfliyi olur: kitabda, evda, küçada, böyükda, kiçikda, manda, sanda, uzaqda, bayırda, iça­rida, yuxarıda, üstda, altda va s. Masa lan: K i t a b da göz al illüstra­siyalar var. Ma k ta b da uşaqlar maraqlı görüş taşkil etmişdilar. As if küç ada bacısı Zamişanı gözlayirdi. B öy ü kda da, kiçikda da talab­karlıq olmalıdır. Q a z e tda maraqlı bir maqala dare olunmuşdur.

2) Zaman va fasil bildiran isimlar yerlik halda zaman zarfı va zarfliyi arnala getirir: saatda, günda, ayda, i/da, yazda, yayda, payızda, qışda va s. Masa lan: G ü n da teaira gedir. A y da bir ma na müra­ciat edir. İ 1 da bir dafa İstirahata gedir. Ya z da havalar xoş olur. Yay da bu yerlar cannata dönür.

3) -lıq (-lik, -luq, -lük) şakilçili isimlar yerlik halda zaman mazmunu bildirir: cavanlıqda, qocalıqda, uşaqlıqda, talabalikda va s. Masa lan: Bu yeriari ca van l ı q da çox gazmişam. Qo ca l ı q da cavan­lıq etmak olmaz. U ş a q l ı q da öyranmamisan, t a 1 a b a 1 i k d a öyran .

4) Yena da -lıq (-lik, -luq, -lük) şakilçisi isimlarla işlanib, yer mazmunu arnala getirir: ortalıqda, aralıqda va s. Masa lan: O r t a -l ı q da dayanma. A r a l ı q da gazma, ayaq altda qalarsan.

5) Qaranlıq, işıq kimi isimlar yerlik halda hal-vaziyyat mazmunu bildirir: qaranlıqda, işıqda. Mesalan: Q a r a n l ı q da gözgözü gör­mürdü. İ ş ı q da har yan apaydın görünürdü.

6) O işara avazliyindan yerlik halda zaman zarfı arnala galir. Masa lan: Karnal o n da ali maktabin ikinci kursunda oxuyurdu.

7) Saylardan düzalmiş isimlar yerlik halda işlanarak, müxtelif zarflar arnala getirir: birlikda, tak/ikda, ikilikda, azlıqda, çoxluqda va s. Masal an: Ga/in, mahnını b ir 1 i k da oxuyaq. İ k i 1 i k da gazmak onlara xoş galirdi. Az l ı qda olmaqdansa, çox luqda olmaq fayda/ıdır.

54

Çıxışlıq hal. ismin bu halı ham iş va haraketin, ham da eşyanın çıxış, yani başlanğıc nöqtasini bildirir. Bu hal da ham müteharrik, ham qeyri-mütaharrik, ham tesirli va ham da tesirsiz fellarla alaqa­dardır; yani onların talebina göre isimlar çıxışlıq halda işlenmali olur. Şübhasiz, ismin bu halı cümlada müxtalifvazifa daşımaq üçün meydana galmişdir. Çıxışlıq halda işianan söz müteharrik va tesirsiz felli cümlelarda işiandiyi zaman iş va haraketin çıxış nöqtasini bil­diran yer zarfliyi rol u oynayır. Masa lan: Uz a q da n hazin bir sas galirdi. Dünan yoldaşım B a k ı da n Moskvaya yola düşdü. Harnin halda işianan sözlar xabari qeyri-mütaharrik, tesirli va tesirsiz fel­larla ifade olunan cümlalarda, asasan, tamamlıq rolu oynayır, yani iş, haraketi deyil, eşyanın çıxış nöqtasini bildirir. Masalan: Ta/aba k i t a b da n samara/i istifada etmalidir. Man k i t a bxa n a ç ı da n bir maraqlı kitab aldım.

ismin çıxışlıq halının şekli alamati -dan (-d;m) şakilçisidir. Lakin yönlük va yerlik hallarda olduğu kimi, bu şakilçidan da hamişe va har yerde hal şakilçisi kimi istifada olunmur. Bu şakilçinin daşı­dığı vazifelar başqalarına nisbeten daha genişdir. -dan, -d;m şakilçisi, başlıca olaraq, aşağıdakı vazifeleri daşıya bilir:

I ) Çıxışlıq hal iş va haraketin çıxış nöqtasini bildirir; masa lan: Qardaşım M o s k v a da n qayıtdı.

2) 8şyanın çıxış nöqtasini bildirir; masalan: Arif E 1 da rda n bir kitab aldı.

3) Bazi hallarda çıxışlıq halında isim zahiran felin körneyi alırta­dan başqa bir isimle alaqalanir, ismi birlaşmalarin formataşmasında iştirak edir: yoldan teleqram, rahbardan maktub, idaradan göstariş, zavoddan göndariş va s.

Çıxışlıq hal haraketin va ya hal-vaziyyatin başverme sabahini bildirir: tanballikdan, utancaqlıqdan, xasta olduğundan, iralida get­diyindan, ala çı olduğundan va s. Masa lan: Ta n b a l l i kdan bu hala düşmüş dür.

4) Çıxışlıq hal iki iş arasında müqayisa alamati olur. Masalan: Paltarı z i n a t 1 a n d i r m a k da n ağlı zinatlandirmak yaxşıdır (Ata­lar sözü).

5) Çıxışlıq hal iki eşya arasında müqayisa alamati kimi iştirak edir. Masa lan: Araz O q t ayda n qoçaqdır. ol a 1 da n ötkündür (Atalar sözü). Müqayisa alamati olan -dan (-dım) şakilçisi İstanilan zaman göra va nisbatan qoşmalan ila avaz oluna bilar va

55

sözlerin asas mazmununa xalal galmaz. Masa lan: Ya ş a r Ka m i 1 a nisbatan yaxşı yazır.

6) -dan (-d;m) şakilçisi sözdüzaldici şakilçi mövqeyinda çıxış edarak müxtalif nitq hissalanndan düzaltına zaman zarfı arnala gatirir: çoxdan, qabaqda� dünandan, bu gündan, qadimdan, sonradan va s. Masal an: Bunu ç o x da n arzu edirdim. Q a b a q d a n des aydin, ama/ edardim. Dünandan AkifNuşiravanı gözlayir. B u g ü n da n Asif yeni hayata qadam qoyur. Q ad i m da n ölkamiz alimlar diyarıdır va s.

7) Çıxışlıq hal sonra, qabaq, avval zarfleri ila birlikde zaman mazmunu bildirir: bundan sonra, iclasdan qabaq, bundan avval va s . Masa lan: B u n da n s o n r a Asifa demaya sözüm yoxdur. İ c 1 a s ­da n q a b a q Zamişanı görmaliyam. B u n da n a v v a 1 darsda olduq.

8) Müxtalif nitq hissalari çıxışlıq hal da başqa, al ava, özga, qeyri, savayı, ötrü qoşmaları ila birlikde yerina göre gah seçilme, gah da sabah mazmunu yaradır: bundan başqa, darsdan başqa, ondan alava, sandan savayı, ondan ötrü, darsdan ötrü va s. Masa lan: B u n d a n b a ş q a arzum yoxdur. D a rs da n b a ş q a Nuşiravanın özga işi yoxdur. Sa n da n s a vay ı panahım yoxdur. D a rs da n ö t r ü galdim va s .

9) Yerlik halı avaz edarak, seçilme, bütövla hissenin münasi­bati mazmununu ifade edir: ta/aba/ardan beşi, siniflardan biri. Masa lan: Ta 1 a b a 1 a r da n beşi alaçıdır. S i n i fl a r d a n biri al ava maşğala üçün ayrılmışdır.

1 O) 8şyanın cinsini ifade etmaya xidmat edarak maddilik maz­munu ifade edir: damirdan qapı, ipakdan pa/tar. Masa lan : D a m i r ­da n qapı möhkam, ip a k da n paltar zarif olar.

l l ) Müqayisa mazmunu yaradır: aydan arı, sudan duru, dildan iti va s. Masalan: Zamişan aydan arı , sudan duru, dildan i t i qızdır.

İsimlatin hallanınasında bazi fonetik xüsusiyyatlar vardır ki, bu da sait ila va q, x, k sarnitleri ila biten isimlatin yiyalik, yönlük va tasirlik hallannda nazara çarpır. Harnin xüsusiyyatlari aşağıdakı misallarda göstermak olar.

A. buğda tepe quzu ütü su

Yiy. buğdanın tepenin quzunun ütün ün suyun

Yön. buğdaya tapaya quzuya ütüya suya

T. buğdanı tapani quzunu ütünü suyu

Yer. buğdada tapada quzuda ütüda suda

Ç. buğdadan tapaden quzudan ütüdan sudan

56

A. çiçek örtük torpaq quyruq Qazax

Yiy. çiçayin örtüyün torpağın quyruğun Qazaxın

Yön. çiçaya örtü ya torpağa quyruğa Qazaxa

T. çi çayi örtü yü torpağı quyruğu Qazaxı

Yer. çiçakda örtük da torpaqda quyruqda Qazaxda

Ç. çiçekdan örtükdan torpaqdan quyruqdan Qazaxdan

A. OX bağ rang ittifaq şafaq

Yiy. oxun bağın rengin ittifaqın şafaqin

Yön. oxa bağa ranga ittifaqa şafaqa

T. oxu bağı rangi ittifaqı şafaqi

Yer. oxda bağda rangda ittifaqda şafaqda

Ç. oxdan bağdan rangdan ittifaqdan şafaqdan

Mansubiyyat şakilçili isimlarin hallanınasında da bazi fonetik xüsusiyyatlar vardır; masalan:

I ş<�xsin t<�ki ll ş<�xsin t<�ki lll ş<�xsin t<Jki

A. kitabım kitabın kitabı

Yiy. kitabıının kitabının kitabının

Yön. ki tabıma kitabına kitabına

T. ki tabımı kitabını kitabını

Yer. kitabımda kitabında kitabında

Ç. ki tabıından kitabından kitabından

I ş<�xsin c<�mi II ş<�xsin c<�mi lll ş<�xsin c<Jmi

A. kitabımız kitabınız kitabiarı

Yiy. kitabımızın kitabınızın kitabiarının

Yön. kitabımıza kitabımza kitabiarına

T. kitabımızı kitabınızı kitabiarını

Yer. kitabımızda kitabınızda ki tabiannda

Ç. kitabımızdan kitabınızdan kitabiarından

57

I şaxsin cami II şaxsin cami III şaxsin cami

A. atam atan atası

Yiy. atarnın atanın atasının

Yön. atama atana atasına

T. ataını atanı atasını

Yer. atamda atanda atasında

Ç. atarndan atandan atasından

I şaxsin cami II şaxsin cami III şaxsin cami

A. atamız atanız atalan

Yiy. atamızın atanızın atalannın

Yön. atamıza atamza atalanna

T. atamız ı atanızı atalannı

Yer. atamız da atanızda atalannda

Ç. atamızdan atanızdan atalanndan

İSİML8RD8 X8B8RLİK KA TEQORİY ASI

Azarbaycan dilinda xabar vazifesini xabar ola bilen har bir nitq hissasi ifada eda bilir. Lakin onlar bunun üçün müayyan morfoloj i alamatlar qabul etmalidir. İsimlarin xabar vazifesi ancaq xabar şakil­çisi adlanan şakilçilarla yaradılır.

Bu kateqoriyanı ifada edan şakilçilar cümlada xabar ola bilen bütün nitq hissalarinin sonuna artınlıb, harnin nitq hissesinin hansı şaxs ila ifada olunduğunu müayyanlaşdirir. Bunlar mazmunca cüm­lanin asas hökmünü ifada edir. Cümla bu şakilçilarla bitir va hökm da bunlarla zahira çıxır. Cümlada mübtadaya aid har bir hadise, hökm va hal-vaziyyatin xabar vasitasila meydana çıxmasında bu şekil­çilar yegana amildir; yani mübtada ila xabar arasındakı alaqa yalnız bu şakilçilar vasitasila yarana bilir. Bunlar olmazsa, cümle bitmez va heç bir hökm ifada oluna bilmaz. Buna göre da bunlara xabarlik kateqoriyası şakilçisi adı verilmişdir. avvalki qrammatika kitabia­rında çox zaman mansubiyyat kateqoriyası şakilçilarina izafat zamir­lari, xabarlik kateqoriyası şakilçilarina isa nisbet zamiriari adı veril-

58

mişdir ki, bunun da sahabi xabarin mübtadaya olan nisbatini bu şakilçilarin ifada etmasidir. Lakin bu grammatikalarda "adati-isnad", yaxud "zamiri-nisbi" adı altında yalnız isimlara va üçüncü şaxsa ai d olan -dır (-dir, -dur, -dür) şakilçisi nazarda tutulurdu. ônvar müallimdir, yaxud O qahramandır cümlelarina oxşar misallar götü­rülüb, xabarlarin axınndakı -dır (-dir) şakilçisi avazlik, ya da adat adlandınlırdı .

Şübhasiz, bütün ismi cümlalarin xabari üçüncü şaxsi ifada etmir. Cümlenin mübtadası birinci va ikinci şaxs avazliklari ila ifada olunduğu zaman xabari da birinci va ikinci şaxsin alamati ila bit­malidir, yani mübtada ila xabar arasındakı münasibat va alaga şaxsa göra uzlaşmalıdır. Başga sözla desak, cümlada irali sürülan hökm birinci va ikinci şaxsa müvafig olarag, yani şaxsi aks etdirarak ifada olunmalıdır ki, bu da -dır (-dir, -dur, -dür) şakilçisi ila deyil, -am (-am); yaxud -yam (-yam); -san (-san) va sair şakilçilarla mey­dana çıxa bilar.

Hagigatan, ônvar müallimdir cümlesinda -dir şakilçisi iştirak etmadikda, ônvar, müallim sözlarİ cümla ola bilmadiyi va heç bir hökm ifada eda bilmadiyi kimi, Man müallimam cümlesinda da -m şakilçisi olmazsa man, müallim söztari na cümla ola bilar, na da manalı bir hökm ifada edar. Buradan aydın olur ki, xabarlik katego­riyası şakilçilari da şaxslara göra bölünür va cümledaki hökmün şaxsa münasibatini bildirir.

Bu kategoriyanın şakli alamatlarİ birinci şaxsin takinda -am (-am) (adamam, müal/imam), birinci şaxsin caminda -ıq (-ik, -uq, -ük) (adamıq, müallimik, qohumuq, böyüyük) şakilçilarindan ibaret­dir. Saitla bitan isimlarda harnin şakilçilarin avazina y samiri artırılır: talabayam, kolxozçuyam, talabayik, kolxozçuyuq va s. Masalan: Bura galmayi özüma bo re bildim, çünki Rüstam kişi ila man d o s t a m (M.İbrahimov). Biz ş a k i l iy i k , nuxalı deyilik. Biz sizinla q o h u ­m u q . Biz da canlı i n s a n ı q , sahvimiz ola bi/ar. B ali, kand kitabxa­nasının m ü d i r iy a m (M.Hüseyn). Man z o o t e x n i k a m . Görür­sanmi man neca o ğ l a n a m . (İ .8fandiyev). Sansiz bu dünyanın an badbaxtiyam; Saninla dünyada b ax t iy a r a m man (B.Vahabzada).

İkinci şaxsin takinda sait va samitla bitan isimlarda -san, -san (alaçısan, talabasan, müallimsan); caminda -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz (alaçısınız, müallimsiniz, üzümçüsünüz) şakilçilarindan iba­ratdir. Masalan: Qeyratla danış, yena s a rka rs a n . Ela bil, ko r ­s u n u z (S.Rahimov). San ki dünya görmüş adamsan. Bura da sizin

59

evinizdir, siz da aziz ö v l a d ı m ı zs ı n ı z (M.İbrahimov). Neylasin, gözünün ağı-qarası birca q ı z ı s a n . Zari cü tl ama, - dedi, - adam o ğl u s a n (İ.ôfendiyev). Deyiramfağır bir q ı z s ı n ı z (İ.ôfendiyev). Ana torpaq, ana diyar, san m a n i m s a n; Ömrüm, günüm, ruh um, canım, Vatan imsan (F.Qoca). Siz onunla q o h u m s u n u z, ya ta n ı ş ­s ı n ız? Deyasan, siz k ü s ü l ü s ü n üz axı .

Üçüncü şexsin tekinda sarnit ve saitle biten tak isimlarda -dır (-dir, -dur, -dür) (alaçıdır, müallimdir, üzümçüdür); caminda isa bu şekilçinin üzerine bir da -lar (-lar) cam şakilçisinin artınimasın­dan arnale gelen -dır/ar (-dir/ar, -dur/ar, -dür/ar) şekilçisindan iba­ratdir: alaçıdırlar, talabadirlar, üzümçüdürlar. Masalan: Gözal p r o ­fessordur, heyifki, bir az ş a kkakdı r, ham da bir xeyli a s a b id ir (S.Rehimov). Evda n igara n dı rlar (İ.ôfandiyev). Bu da m an i m övladları md ır (B.Bayramov). E v da di r l a r , yaman tünlükdür (M.İbrahimov). Onlar böyük, azamatli, azam, abadi dünya va axiratin s a h i b i d i r i a r (Çemenzeminli). Onlar haqiqi a n a d ı r 1 a r , ham da vatandaşlıq borcunu unutmayan a n a d ı r 1 a r (M.Hüseyn) .

Başqa sistemden olan bir çox dillerde xeberlik kateqoriyasını da bir sözle (morfoloji üsulla) ifade etmek mümkün olmur. Subyekt mezmunu müsteqil bir sözle, xeberlik mezmunu ise başqa bir sözle verilir. Maselen: rus dilinde ll cmyoeHm sözleri subyektla predi­katdan ibaret bir cümledir ve xeberlik kateqoriyası yalnız har iki sözün birge işlenmesi neticesinde meydana çıxır. Azerbaycan dilinda isa eksinedir. Bizim dilimizde subyekt mezmunu xabarin özündan meydana çıxdıqda, yani xabar olası söz subyekt alamatlerini qabul edib, subyekt mazmunu ila xabarlik ideyası tak bir sözle ifade olun­duğu zaman xabarlik kateqoriyası yaranmış olur: talabayam, tala­basan, talabadir.

Maraqlı burasıdır ki, Azarbaycan dilinda iki sözü birlikde man ta/aba şeklinda işletmekle heç bir xaberlik kateqoriyası yaratmaq mümkün deyildir. Bela hallarda subyektin ayrıca sözle ifadesi heç bir rol oynaya bilmir, xebarlik mazmunu yalnız ikinci sözün qabul edacayi -yam şakilçisi vasitasila yaranmış olur: man talabayam.

Buradan tamamile aydın olur ki, Azarbaycan dilinda xabarlik kateqoriyası yaratmaq üçün subyektin ayrıca sözle ifadesi mecburi deyildir; lakin bir neçe subyekt bir-biri ila müqayisa edildikda, onla­rın şekli alamatleri (şekilçileri) xabarla biriaşmak şarti ila, özlari ayrıca sözle ifade olunmalı ve cümlada iştirak etmelidir: man m üal-

60

/imam, san talabasan, man növbatçiyam, san ça/ışqansan, o daha çalış­qandır, siz çalışqan talabasiniz. 1

Subyekt sözla - biz, siz, onlar sözlarİ ila ifada olunduğu zaman xabar -lar (-lar) cam şakilçisini da qabul eda bilar: biz müal/im­/arik, siz müallimlarsiniz, onlar müallimlardir. Bela hallarda xabarda ham şaxsi bildiran cam şakilçisi, ham da kamiyyatin çoxluğunu bildiran cam şakilçisi iştirak edir va seçilan mana xüsusiyyati yara­dır. Masalan, Biz müallimik cümlesinda müallimik xabari ümumi mücarrad mana (kollektiv manası) ifada etdiyi halda, Biz müal­limlarik cümlesinda müallimlarik xabari ayn-ayrı fardlarin toplu­sunu bildirir.

Xabarlik kateqoriyasının inkarı ayrıca sözla (deyil sözü ila) ifada olunur; lakin harnin söz xabar şakilçisi qabul etdikdan sonra bu vazifani daşıya bilir. Masalan:

T a s d i q

müallim

/ -am

'<:::--- -san

� -dir

müallim

/-ik

.ı;:;,/,-----si niz

�-dir/ar

İ n k a r

deyil-am

müallim deyi/-san

d ey il-dir

devil-ik

müallim deyi/-siniz

deyi/-dirlar

Q e y d. Deyi/ sözünda III şaxsin takinda va caminda xabar şakilçisinin

iştirakı hamişe vacib deyildir. Masalan: O, müallim deyil. Onlar müallim deyillar.

1 Subyektlar müqayisa edildi yi zaman netice sonrakı cümlelarda verilarsa, subyekt­larin aynca sözle ifadesi vacib olduğu halda, xabar şakilçi larinin işlenmasina ehtiyac qalmaz. Masa lan: Man ağa. san ağa, inak/ari kim sağa? (Atalar sözü). San bir aşıq, man bir xotkar qızı. saninla manim na sövdam? Sanin o varın. karın haradaydı ki, mani ala­san ("Koroğlu").

6 1

Xabarlik kateqoriyasını bildiran isiıniara misal :

Tak I ş. bağhanarn

II ş. bağhansan

III ş. bağhandır

I ş. sürücüyem

II ş. sürücüsan

III ş. sürücüdür

I ş. talabayam

II ş. talebasan

III ş. telabadir

Tak I ş. bağhan deyilam

n ş. bağhan deyilsan

m ş. bağhan deyildir

I ş. sürücü deyilam

II ş. sürücü deyilsan

III ş. sürücü deyildir

I ş. telaba deyilam

II ş. telaba deyilsan

m ş. telaba deyildir

Tasdiq

İnkar

Cam bağbanıq

bağbansınız

bağlıandırlar

sürücüyük

sürücüsünüz

sürücüdürlar

talabayik

talebasiniz

talebadirlar

Cam bağhan deyilik

bağhan deyilsiniz

bağhan deyildirlar

sürücü deyilik

sürücü deyilsiniz

sürücü deyildirlar

telaba deyilik

telaba deyilsiniz

telaba deyildirlar

Xabarlik kateqoriyasının şakilçilari mansubiyyat kateqoriyası şakilçilarindan sonra işlanir va bir sıra xüsusiyyata malik olur. isim­lara artırılan xabarlik şakilçilarinda bütün şaxslar iştirak etdiyi halda, mansubiyyat şakilçilarindan sonra işianan xabarlik şakilçilarinin şaxsa göra hamısı iştirak etmir. Bu xüsusiyyat aşağıdakılardan ibaratdir:

1 ) İsimlarin mansubiyyat kateqoriyası şakilçilarinin birinci şaxs tak va camindan sonra xabarlik kateqoriyası şakilçilarinin birinci şaxs tak va cam şakilçilari işlanmir; yalnız ikinci va üçüncü şaxsin taki

62

va cami işlanir: mü al/im + im+ san, mü al/im + im + si niz, müallim + i miz + san, müal/im+ i miz + sin iz, müallim + im + dir, müallim + im + dir/ar, müallim + i miz + dir, müallim + i miz + dir/ar, bacı +m + san, bacı + m ız + san, bacı + m + sınız, bacı +m ız + sınız, bacı + m + dır, bacı + m + dır/ar, bacı + mız + dır, bacı + mız + dır/ar.

Qeyd etmak lazımdır ki, mansubiyyat şakilçisi qabul etmiş isim­dan avval tayin avazliyi olan öz sözü işlanarsa, mansubiyyat şekilçi­sindan sonra har üç şaxs üzra xabarlik şakilçilarini işiatmak olar: özüm öz müal/imimam, özümüz öz müallimimizik, özün öz müalli­minsan, özünüz öz müalliminizsiniz, özü öz müallimidir, öz/ari öz müallimlaridir.

2) İsimlarİn mansubiyyat kateqoriyası şakilçilarinin ikinci şaxs tak va camindan sonra xabarlik kateqoriyası şakilçilarinin ikinci şaxs tak va cam şakilçilari işlanmir, ancaq birinci va üçüncü şaxsin taki va cami işlanir: müallim + in + am, müallim + in + ik, müallim + in iz + am, müallim + in iz + ik, müallim + in +dir, mü al/im + in + dir/ar, müallim + iniz + dir, müallim + iniz + dir/ar; bacı + n + am, bacı + n + ıq, bacı + nız + am, bacı + nız + ıq, bacı + n + dır, bacı + n + dır/ar, bacı + nız + dır, bacı + nız + dır/ar.

3) İsimlarin mansubiyyat kateqoriyası şakilçilarinin üçüncü şaxs tak va camindan sonra xabarlik kateqoriyası şakilçilarinin şaxsa göra bütün şakilçilari işlanir; masa lan: (onun) müallim + i + yam, müallim + i + yik, müallim + /ari + yam, müallim + /ari + yik, müallim + i + san, müallim + i + siniz, müallim + /ari + san, müallim + /ari + siniz, müal/im + i + dir, müallim + i + dir/ar, müallim + /ari + dir; bacı + sı + yam, bacı + sı + yıq, bacı + ları + yam, bacı + ları + yıq, bacı + sı + san, bacı + sı + sınız, bacı + ları + san, bacı + ları + sınız, bacı + sı + dır, bacı + ları + dır, bacı + sı + dır/ar, bacı + ları + dır/ar.

Biz yuxanda xabarlik kateqoriyası şakilçilarinin ismin adlıq halından sonra işianmasini göstarmişik. Nazara almaq lazımdır ki, bu şakilçilar yalnız adlıq hal deyil, tasirlik halından başqa, ismin bütün hal şakilçilarindan sonra da işiana bilir. Masalan: Man t a 1 a b a y a m . Kitab ta l a b a n i n di r . Pişik dedi: "Man i n s a n ı n a m ". San gözal­larin s a n. San tankçı h i s s a s i n da n s a n, man topçu. Yolumuz b a ğ l a r a d ı r. S i z ş a h a r a s i n iz , biz kanda. Man ş a h a r da ­y a m . S iz r ay o n da s ı n ı z . Onlar G a n c a d a n d i r l a r. Man Muğa n da n a m. Biz A z a r b ay c a n d a n ı q. Nümayanda harbi h i s s a d a n d i r va s .

63

SİF8T

ÜMUMİ M8LUMAT

Sifat eşyanın alamat va keyfıyyatini bildiran nitq hissasidir. Sifatlarin bir qismi başqa nitq hissalanndan xüsusi şekli e lamatlara göra deyil, vazife va manalanna göra farqlanir. Buna göra da bir sözün sifat olub-olmamasını xarici alamatlarla deyil, onun vazifesi va daxili mazmunu ila müayyanlaşdirmak lazım gelir. Masalan, qır­mızı sözünü sifat adlandırmaq üçün ( daraca alamatlarindan başqa) h eç bir xüsusi alamata, yani xarici şakla asaslanmaq mümkün deyildir: çünki bu sözün terkibinda onu sifat eda bilecak heç bir şakilçiya tesadüf edilmir. Diger tarafdan, bu söz müayyan bir rengin adını ifade edir. Şübhasiz, müxtalif rengiari bir-birindan farqlandirmak maqsadi ila onlara müxtalif adlar verilmişdir. Bu cahatdan qırmızı sözü da harnin rengiardan birinin adından başqa bir şey deyildir.

Buradan bela bir natica çıxanla bilar ki, guya Azarbaycan dilinda heç bir asli - sada sifat yoxdur. Şübhasiz, bela naticaya gelanlar ilk görüşda müayyan daracada haqlı hesab oluna bilarlar; çünki haqi­qatan, dilimizde xüsusi şakilçilar vasitasila şekilleşmiş va başqa nitq hissalanndan (daraca alamatlarindan başqa) öz xüsusi alamat­leri ila ayrılmış sada sifatlar yoxdur; dilimizde yalnız mana, vazife va daraca alamatlarina göra asli si fatlar vardır. Qırmızı sözü ona göra sifat hesab olunur ki, bir tarafdan, onun manasında sifatlik maz­munu vardır, diger tarafdan, bu söz tayinlik vazifesi daşıya bilir; yani onun yaranmasmdan maqsad bir rengi başqa rengiardan ayırmaq va müayyanlaşdirmakdan ibaratdir. Doğrudan da, sifat yalnız aşyanı müayyanlaşdirmak maqsadina xidmat edir. Masa lan: Qırmızı karan­daş yaxşıdır. Karandaş qırmızıdır misallarındaki qırmızı sözü cümlenin müxtalif üzvü olmasına baxmayaraq, karandaşın qırmızı olmasını müayyan etdiyi üçün har iki cümlada sifat hesab olunur. Bundan başqa, qırmızı sözünü qırmızımtraq, qıpqırmızı va saire şekillarda da işiatmak mümkündür ki, bu şekiliari isiıniara va başqa nitq hissa­larina tatbiq etmek olmur.

Belalikla, aydın olur ki, Azarbaycan dili sifatlarini müayyanlaş­dirarkan, bir tarafdan onların manasma, diger tarafdan vazifesina va daracalanmasina asaslanmaq lazımdır, çünki qırmızı sözünün mana­smda sifat olduğu üçün heç bir şekli alameta ehtiyac olmadan karan­daş sözünün rengi kimi müayyan edile bilir.

64

Dilimizde işlenan sifatlarin hamısı yalnız rang bildiran sözlardan ibaret deyildir. 8şyanın rengini müayyan eden sözlar olduğu kimi, onun keyfıyyat, alamat, xasiyyat va sairesini da müayyanlaşdiran sözlar vardır ki, bunlar sifat hesab olunur. Keyfıyyat va alamat bil­diran sifatlar da heç bir xarici alamatla başqa nitq hissalerinden farqlanmir. Bunlar da vazifalarina, manalarma va qisman da daraca­lanmalarina asasan sifat hesab olunur. Masalan: yaxşı, pis, hark, boş, gözal kimi sözlar ham cümlada daşıdıqlan vazife, ham aynlıqda qabul etdiklari daraca alamati, bütövlükda isa öz asil manalanna göre sifat sayılır. Sifatlarin manasındaki bu xüsusiyyata asasan onlara asli sifat adı verilmişdir. asli sifatlari, başlıca olaraq, üç qisma ayır­maq olar: 1 ) keyfıyyat bildiren; 2) alamat bildiren; 3) rang bildiren.

Qeyd etmek lazımdır ki, bazi keyfıyyat bildiran sifatlarla ala­mat bildiran sifatlarin manalan arasındaki farq rang bildiran sifatla­rin manalan arasındaki farqdan çox az hiss edilir; yani asli (sade) sifatlarin keyfıyyat va ya alamat manalan arasında qati bir sarhad yoxdur. Masalan: gözal sözü ham keyfıyyat, ham da alamat mana­sını ifade eda bilir. Gözal adamdır cümlesinda gözal sözü adamın zahiri alamatlerini (zahiri görünüşünü) bildirirse, alamat bildiran sifat olur. Gözal sözü adamın daxili alametlerini, yani xasiyyat va axlaqını bildirirse, keyfıyyat bildiran sifat olur. Yaxud: Tarix bir çox b ö y ü k şaxsiyyatlar yetişdirmişdir. İ c/as b ö y ü k zalda o/acaqdır kimi cümlelarda işlenan böyük sözü bir yerde keyfıyyat, başqa yerde alamat manasını bildirir.

Lakin dilde mövcud olan eşyanın yalnız rengini, keyfıyyatini va alamatini müayyanlaşdirmakla kifayatlanmir. Onun başqa cahatla­rinin (hacmi, sathi, vazni, uzunluğu, xasiyyati, cinsi, mansubiyyati, hal-vaziyyati va s.) da müayyanlaşdirilmasi taleb olunur. Diger tarafdan, asli (sade) sifatlar keyfıyyat va ya alamati ümumi şekilde ifade eda bilir. Bu ümumi keyfıyyat va alamatlarİn ayn-ayrı cahat­larini göstermak üçün başqa nitq hisselerindan da istifada olunur. Başqa sözle desek, dil daima inkişaf edir, bir nitq hissesindan yeni mazmunlu başqa bir nitq hissesi arnala gelir. Masalan: ağı/lı uşaq birleşmesinda ağı/lı sözü da uşağın keyfiyyatini müayyan etdiyi üçün sifat hesab olunur, lakin bu sifat xüsusi şakilçi vasitasila başqa nitq hissesindan (isimdan) arnala galmişdir. Demeli, uşağın ağıltı olma­sını bildirmak üçün yaxşı, gözal va s. kimi asli sifatlar işa yaramır; uşağa maxsus bir keyfıyyati bildirmak üçün ümumi adlardan biri olan ağı/ sözünün sifat şekline salınması lazım gelir.

65

Ağı/lı uşaq biriaşmasinde ağı/lı sözünün mazmunca uşaq sözünü müayyan etdiyini görüriik; lakin bu sözü öz ibtidai şaklinda, yani isim şeklinda işlatdiyimiz zaman ağı/ sözünü alda edirik ki, bu da müayyan fonetik tarkiba va müayyan mazmuna malik olan isimdan başqa bir şey deyildir. Demeli, ağı/ sözü sifat mazmunu ifada etmak üçün öz avvalki şeklini (fonetik tarkibini) dayişınali olur; isimdan xüsusi şakilçi vasitasila sifat düzelir. Buradan da natica çıxararaq bela sifatlara düzaltına sifat adı verilir.

Bazan müayyan bir varlığın bu va ya başqa ca hatini tayin etmak üçün sada, yaxud düzaltına bir söz kifayat etmir; yani sada va ya düzaltına sifatla müayyan bir ismin maqsada müvafiq bir xüsusiy­yatini (rengini, keyfıyyatini, alamatini, xasiyyatini va s.) göstermak mümkün olmur. Bela hallarda iki sözün biriaşmasİndan istifada olu­nur; lakin bu biriaşma adi söz biriaşmasİ şeklinda işiana bi lmir. Bela biriaşmalarda iki söz bir vurğu altında işlanir, daha doğrusu, iki sözdan yeni mürakkab bir söz - mürakkab sifat arnala galir; hall­edici (söz), diribaş (uşaq), gözüaçıq (adam) va s. Haqiqatan, bu tar­kiblardaki söz, uşaq, adam isimlarini tayin edan mürakkab sifatlar ayn-ayrı sözlara parçalanarsa, harnin isimlarİ tayin etmak qabiliy­yatina malik ola bilmez. Nazarda tutulan maqsadi alda etmek üçün diri sözü ila baş sözünün birlaşdirilib, bir söz kimi, bir vurğu altında, diribaş şeklinda işianınasi lazım galir.

SİFaTİN QURULUŞCA NÖVLaRi

Müasir Azarbaycan dilinda sifatlar quruluşca üç qisma ayrıl ır: 1) sada (asli); 2) düzaltma; 3) mürakkab.

Sada sifatlar

Sada bir söz öz vazifesi, manası vasitasila eşyanın hacmini, keyfiyyatini, xasiyyatini, müxtalif cahatdan ölçüsünü va s . bi ldirir. Madam ki, bir söz heç bir xarici alameta (daraca şaki lç i larindan başqa) ehtiyac olmadan müayyan bir varlığın va ya hadisanin ala­ınatİ ola bilir; demali, o sözün vazifesi va ilkin mazmunundakı sifat­lik manasma asasan onu sifat adlandırmaq mümkündür. Buna göra da bela sifatlara sada sifat adı verilmişdir.

66

Azarbaycan dilinda a) rang bildiran - ağ (kağız), qara (mürak­kab}, qırmızı (alma), sarı (yarpaq), göy (çaman), yaşıl (paltar}, mavi (sema}, ala (göz) va s . ; b) keyfiyyat bildiran - yaxşı (adam), pis (harekat), bark (ağac), boş (söz), isti (su) va s . ; c) müxtalif cahat­dan ölçü va hacm bildiran - kiçik (ev), uca (divar), alçaq (barı), uzun (adam}, gödak (boy), darin (quyu), dayaz (çay), ağtr (yük), yüngül (daş), yoğun (sap), nazik (maftil), va s . ; ç) dad bildiran - şirin (çay), acı (istiot}, turş (alça), şor (xörak) va s . ; d) zahiri alamat bildiran ­kar (uşaq), kor (qız), şii (adam}, çolaq (keçi}, topa/ (Hasan), keçal (kişi), çopur (8li}, qoca (Piri), qarı (nana) va s. sözlar sade (asli) sifat hesab olunur.

Düzadtma sifatlar

Müasir Azarbaycan dilinda işlenan düzaltına sifatlar yaranma­Ianna göre müxtalifdir. Onlar ham xalis Azarbaycan söz va şekil­çilerindan düzalmİş sifatlar, ham da başqa dillardan keçmiş düzaltına sifatlardir. Bazi müstasnalar nazara alınmazsa, düzaltına sifatlar, başlıca olaraq, isim va fellardan arnala gelir. Şübhasiz, düzaltına sifat olmaq üçün har nitq hissesi özünemaxsus aynca şakilçi taleb edir. Buna göre da isimlardan düzalan sifatlarla fellardan düzalan sifatlarin ham mazmun, ham şekil, ham da başqa dillardan keçmiş sözlerin iştirak edib-etmemasi cahatindan böyük farqi vardır. Bu farqi izah etmek üçün burada düzaltına sifatlarin növlarindan ayn­lıqda bahs etmek maqsada müvafiq hesab edilir. Düzaltına sifatlari, başlıca olaraq, iki hissaya bölmak olar: 1 ) isimdan düzalan sifatlar; 2) feldan düzalan sifatlar.

İsimdan düzalan sifatlar. Azarbaycan dilinda işlenan isimdan düzalan sifatlar aşağıdakı növlara aynlır:

a) Azarbaycan dili isimlerindan va dilimize başqa dillardan keç­miş isimlardan Azarbaycan dili şakilçilari vasitasila düzalan sifatlar;

b) arab, fars isimlerindan ara b, fars dillerinda ön va son şekil­çilar vasitasila düzalib, Azarbaycan dilinda da işlenan sifatlar;

c) rus dilinda va başqa dillarda isimlardan ön va son şakilçilar vasitasila düzalib, Azarbaycan dilinda da işlenan sifatlar.

Azarbaycan dili isimlarİndan va dilimiza başqa dillardan keçmiş isimlardan Azarbaycan dili şakilçilari vasitasila düzalan sifatlar. Malum olduğu üzra, Azarbaycan dilinin öz sözlerinda heç

67

bir önşakilçi iştirak etmir, çünki dilimizde bela şakilçilar yoxdur. Müasir dilimizde işianan ön şakilçilarin hamısı yalnız başqa dillar­dan keçmiş söztarla (nadinc, nakişi tip li sözleri istisna etinakla) işiana bilir. Buna göra da öz dilimizde olduğu kimi, arab, fars, rus va sair dillardan keçma isimlardan da Azarbaycan dilinin aşağıdakı son şakilçilari vasitasila sifat arnala getirilir:

1 . -lı (-li, -lu, -lü) şakilçisi ila keyfıyyat, dad, yer mansubiy­yati, aila mansubiyyati, kamiyyat çoxluğu, xasiyyat, alamat va s. bildiran sifatlar düzelir: ağı/lı (uşaq), düşüneali (uşaq), duzlu (xörak), güclü (adam), maraqlı (masala), sadaqatli (yoldaş), şüurlu (iş), üzürlü (sabah), istedadlı (şair) va s .

Qeyd etmek lazımdır ki, qeyri-müayyan say mazmunu ifade edan çox sözü da bazan -lu şakilçisini qabul edarak çoxlu şeklinda işiana bilir. Bu söz sifat şakilçisi qabul etsa da, tarkib daxilinda yena da say mazmunu bildirir. Masalan: çoxlu adam biriaşmasinde çoxlu sözü . şeklan sifata oxşasa da, mazmunca say olaraq qalır va adamın qeyri-müayyan çoxluğunu bildirir.

-lı (-li, -lu, -/ü) şakilçisi vasitasila, başlıca olaraq, isimlardan sifat arnala gelir. Doğrudur, feldan düzalan isimlardan da sifatlar arnala gelir va bela sifatlar yalnız Azarbaycan dilina maxsus olur. Lakin bela sifatlarin kökü fel olsa da, isimdan düzalan sifat hesab olunur, çünki fel kökleri ila sifat şakilçilari arasında müayyan isim şakilçilari iştirak edir ki, onlann vasitasila fellar isim halına düş­dükdan sonra -lı, -li, -lu, -lü şakilçisi qabul edib, si fat ola bi lir. 8ks taqdirda harnin şakilçilari fel köküne alava etdikda heç bir sifat alda etmek mümkün deyildir: qorxulu (iş), vurğu/u (heca), bilik/i (talaba), bacarıqlı (adam), döngali (küça), dözümlü (oğlan), kasar/i (söz), qanacaqlı (uşaq) va s.

Bütün bu misallardakı fel köktarindan isim arnala getiran şekil­çilar çıxanlıb, yalnız sifat şakilçisi (-lı, -li, -lu, -lü) harnin köklara alava edilse, heç bir sifat alda etmek mümkün olmaz.

2. -s ız (-siz, -s uz, -s üz) şakilçisi vasitasila -lı (-li, -lu, -lü) şakilçisinin yaratdığı manalann aksi, yani manfı mana ifade edan si fatlar düzelir: dadsız (meyva), bacarıqsız (adam), prinsipsiz (hare­kat), susuz (yer), üzümsüz (bağ) va s. Misallardan göründüyü kimi, bu şakilçilarla arnala galan düzaltına si fatlar birincilerin aks manasını ifade edir; yani bunlar, başlıca olaraq, yoxluq mazmunu bildirir. Lakin bu hal har yerde va har tasadüfda özünü göstarmir. Bela sifatlarin

68

na kimi mazmun ifade etmesi şakilçinin bitişdiyi sözün evvelki maz­munu ila alaqadardır. öger sifat olası sade ismin evvelki mazmu­nunda manfılik varsa, bu şekilçini qabul etdikdan sonra o, müsbat mazmunlu sifat manasını ifada edacakdir: günahsız (müqassir}, qüsursuz (iş) va s. Bu sifatlar da birincilar kimi ham sade isimlardan, ham da feldan düzalan isimlardan arnala gala bilir.

Sade isimlerdan düzalan sifatlar Azerbaycan, arab, fars, rus dil­Iari isimlerindan düzaldiyi halda, feldan düzalan isimlardan arnala galan sifatlar yalnız Azarbaycan dilina maxsus olur; çünki dilimizde heç bir başqa dilin fellari işlanmadiyi üçün başqa dillerin feldan düzelden isimlerindan arnala galmiş düzaltına sifatlara da Azar­baycan dilinda tasadüf edilmir va yalnız Azarbaycan dilinin fel köklü isimlerindan düzaltına sifatlar arnala galir; ölçüsüz (şey}, ça/ğısız (maclis), vurğusuz (heca), biliksiz (talaba), bazaksiz (otaq), qorxusuz (iş), biçimsiz (paltar), açarsız (qıfıl}, bacarıqsız (uşaq) va s .

İsimdan düzalan isimlarİn bazisina ham -lı (-li, -lu, -Tü), ham da -s ız (-siz, -suz, -süz) şakilçisi artırmaqla aks manalı düzaltma sifatlar yaradılır: şakilçili (söz), şakilçisiz (söz) va s.

8lava edilmalidir ki, -sız (-siz, -suz, -süz) şakilçisini qabul edan isimlar bazi hallarda tarkib daxilinda, yani başqa bir ismin qarşı­sında düzaltına sifat mazmunu ifada etmaya da bilar. Masalan: Çal­ğısız mac/is xoşuma galmadi. Mübahisasiz masalani hall etmak asandır. Açarsız qıfilı açmaq çatindir cümlelarinde çalğısız, mübahisasiz, açarsız sözlarinin sifat olub-olmaması heç bir şakli xüsusiyyatdan va tarkib daxil inda işlenmesindan asılı deyildir. Burada vurğu va fasila esas rol oynayır ki, bu da fıkrin ifade tarzindan asılı olaraq, harnin sözlerin sifat olub-olmamasını müayyan etmiş olur. 8gar vurğu takca harnin sözlerin üzarina düşarsa va bu sözlarla bunlardan sonra galan isimlarin arasında heç bir fasila edilmazsa, onlar hansı mac/is? hansı masa/a? va hansı qıfil? suallanna cavab veran sifat olacaqdır. 8ksina, vurğu harnin sözlerin va onlardan sonra galan isimlarİn üzarina düşarsa va aralannda müayyan qadar fasila edi­larsa, o sözlar sifat deyil, çalğı olmadığı üçün, mübahisa etmadan, açar olmadan sözlarinin mazmununu ifada edar.

Yuxanda gösterilan cümlalardaki sözlerin sifat olub-olmaması şübhasiz sözünün sifat olub-olmaması kimidir. Şübhasiz masala/ari hall etmak lazımdır cümlesinda şübhasiz sözü sifat olduğu halda, Şüb­hasiz, masala/ari hall etmak lazımdır cümlesinda sifat deyil, modal

69

sözdür. Buraya harnin şakilçilarla işianan mansiz, sansiz, onsuz, bizsiz, sizsiz, on/arsız va s . avazliklarini da alava etmek mümkündür.

-kı (-ki, -kü) şakilçisi vasitasila zaman bildiran isim va ya zarf­lardan hadisa va ya aşyanı rnüayyan vaxtla alaqadar olaraq tayin edan sifatlar arnala galir: axşamla (hadise), saharki (iclas), dünanki ( masala ), bildirki ( ahvalat), çoxdanla (hadi sa) va s . Masalan: A x ş a m k ı hadisa daim yadda qalacaqdır. Sa h a r k i sö h bat yarımçıq qaldı. D ü n a n k i söhbatimizi sabah davam etdirarik. Bildirki ahvalat takrar olunmasın va s .

-kı (-kı) şakilçisini ismin yerlik halında işianan har hansı bir nitq hissesinin sonuna alava etmakla eşyanın, hadisanin yerini ifada edan sifatlar arnala galir ki, bunlar müayyan bir aşya va hadisanin yerini göstarmakla onları başqalanndan ayınb, tayin etmaya xidmat edir. Bu sifatlar keyfiyyat, hal-vaziyyat, xasiyyat, rang va s. kimi xüsusiyyatlari göstara bilmir: bağdakı (ağac,) evdaki (stol), teatr­dala (söhbat), düşargadaki (oyun), Kamildaki (bilik) va s . Masalan : B a ğda k ı tanaklar bol mahsul verdi. E v da k i s to !lar azlıq edacak. Te a t r da k ı söhbat yaxşı yadımdadır va s .

-cı/ (-cil, -cu/, -cü!) şakilçisi vasitasila bacarıq, xasiyyat, hal­vaziyyat va s . bildiran si fatlar arnala galir: qabaqcıl ( dasta ) , ardıeti (iş), işcil (adam), zarafatcıl (adam), ölümcül (yara), kefcil (oğlan) va s. Masal an: Q a b a q c ı l das ta yarış da qalib galdi. A r d ı c ı 1 iş yarımçıq qalmaz. İ ş c i 1 adamı hamı bayanir. Zarafatcıl adamı ham ı sev ar. Ö 1 ü m c ü 1 yara onu qorxutmadı va s .

-lıq (-lik, -luq, -lük) şakilçisi vasitasila isimlardan, saylardan va avazliklardan çoxluq - topluluq, sanat, peşa, vazifa, hal-vaziyyat, xasiyyat, adat, aidiyyat, ölçü va s. bildiran düzaltına isim arnala gati­rilirsa da, bazi hallarda harnin şakilçi ila sifat da düzaldilir1 : haftalik (qazet), gündalik (masala), aylıq (plan), onluq (şüşa) va s . Masalan: Asifh aftalik qazetin redakloru seçildi. Yığıncaq gün dal ik masalani müzakiraya başladı. Onluq lampa içarini yaxşı işıqlandırır.

1 Bu şakilçilar ham isim, ham da sifat şekilçisi kimi izah edilmişdir. İnqilaba qaderki qrammatika kitablannda bunlar müxtelif (hem isim, hem de si fat) nitq hissesi düzelden şakilçi kimi verilmişdir. İndiki maktab qrammatikalannda da bunlar ham isim, hem de sifat şakilçisi kimi işledilir. indi bu şekilçiye daha çox isim düzaldım şokilçi kimi yanaşılmalıdır. Yalnız bir neca sözde (gündalik, hafta/ik, aylıq. onluq va s.) sifet manalannın yerine göre güclü olduğunu qeyd etmaliyik.

70

örab, fars isimlarİndan arab, fars diliarinda ön va son şakil­çilar vasitasila düzalib, Azarbaycan dilinda da işianan sifatlar. Tarix boyunca ara b, fars diliarindan dilimizin lüğat tarkibina bir çox söz keçmişdir. Harnin sözlerin çoxu dilimizin qrammatik quruluşu va asas lüğat fondunun möhkam müqavimati, kaskin mübarizasi narice­sinda sonralar tadrican dilimizdan çıxmışdır. Keçma sözlerin müay­yan bir qismi isa geniş xalq kütlesi içerisinde yayıldığından va adabi dilde vatandaşlıq hüququ qazandığından dilimizde qalmışdır. Dili­mizde qalmış va ümumxalq dili sözlarina qarışmış arab, fars sözla­rinin bir qismi isimdan düzaltına sifatlardir ki, onlann bazisi ön şakilçilar, bazisi da son şaki lçi larla düzalmişdir.

8rab, fars sözlarİndan aşağıdakı ön şaki lçilarla düzaltına sifat­lar arnala gel ir:

a) bi- ön şakilçisi vasitasila Azarbaycan dil indaki -SIZ (-siz, -suz, -süz) şaki lç isi i la düzalmİş sifatlarin manasını veren sifatlar düze­lir: bivafa (gözal), bi ad ab (söz), bilıal (xasta ), biqaraz (harekat), bisavad (adam) va s. Masa lan: Bivafa g ö z a 1 i heç kim yad elamaz. B i h a 1 xastani hakim miiayina et di. B i q a r a z harakat /ı eç kimi nara­hat etmadi. İn di ailamizda b i s a v a d adam tapı/m az.

b) na- ön şakilç isi vas i tasila yena da manfı mazmun bildiran va Azarbaycan dil indaki olmayan feli sifatinin alavasi ila ifade oluna bilan düzaltına sifatlar arnala gelir: namard (adam) - (mard olma­yan adam), namünasib (haraket) - (münasib olmayan harekat), nana­cib (adam) - (nacib olmayan adam) va s. Masalan: Na m a r d adam xoşbaxt ola bil m az. N a m ü n a s i b harakat çoxlarmı part etdi. Na n a c i b adamı tanbe/ı eldi/ar.

Qeyd etmek lazımdır ki, na- ön şaki lçisi ila düzalan sifatlarin bir qisminda ön şekilçini dilimizdaki -s ız (-siz) şakilçisi ila avaz eda bildiyimiz halda (na/ıaq iş - /ıaqsız iş. nainsaf kişi - insafsız kişi. naümid qadm - ümidsiz qadın), başqa bir qisminda bela avazetma mümkün olmur: naxalaf (övlad), naşükiir (insan) va s. Masalan : Na ş ii k ii r adamı h eç na doydu ra bi lmaz. Na x a 1 af övlad naslin şarafi barada düşiinmaz.

na- ön şaki lçisi istisna hallarda Azarbaycan sözlarina da alava olunub düzaltına sifat arnala getirir: nadinc (uşaq), nakişi (adam) va s. Masa lan: Na d i n c uşaq badanca zaif olar. Na k i ş i adam baş­qasının xoşbaxtl�vini istamaz.

7 1

c) ba- ön şakilçisi vasitasila Azarbaycan dilindaki -lı (-li, -lu, -lü) şakilçisinin manasım ifada edan düzaltına sifatlar arnala galir: basafa - safalı (yer), bamaza - mazali (adam) va s. Masalan: B a s a fa yerlarda gün keçirmak olduqca xoşdur. B a m a z a adam kollektivin sevimiisi olur.

8rab va fars isimlerindan aşağıdaki son şakilçilar ila düzaltına sifatlar arnala galir:

a) -i şakilçisi vasitasila nisbat, aidiyyat bildiran düzaltına sifat­lar yaranır: mülki (hüquq), harbi (xidmat), e/mi (asar), tarixi (hadisa ), iqtisadi (problem), xarici (iş), zahiri (görünüş), daxili (xastalik), inqilabi (faaliyyat), şarti (hökm), Şimali (Koreya), Canubi (Afrika), tibbi (yardım) va s. Masa lan: A d i 1 i n m ü 1 k i hüququ vardır. Aslf h a r b i xidmati başa vurdu. Aklf e 1 m i as ari başa çatdırdı . İ q t i s a d i problem hall edildi. Düzgün x a r i c i siyasal daxili iş qadar vacibdir. Z a h i r i görünüş da gözal olmalıdır va s . ;

b ) bazan sonu a saiti ila bi tan isirolara -vi şakilçisi artınlaraq düzaltına sifat arnala getirilir: nümunavi (iş), kütlavi (yardım), tar­biyavi (iş), dairavi (meydan) va s. Masalan: N ü m u n a v i iş hörmat gatirar. K ü t 1 a v i yardım taşkil olundu. Ta r b i y a v i iş son i/lar ganc­lar arasında daha yaxşı taşkil olunmuşdur1 ;

c) -kar şakilçisi vasitasila: tacavüzkar (qüvvalar),fitnakar (siya­satçi), peşakar (inqilabçı), ta/abkar (müallim), davakar (adam), tamiz­kar (qadın), günahkar (şaxs) va s . Masalan: Ta l a b k a r müallim biliklarin asasiarını yaxşı manimsadar. D a v a k a r adam tez unudu­lar. Ta m iz ka r şagird müallimin sevimlisidir;

ç) isimlarİn sonuna -baz şakilçisinin alavasi ila : kalakbaz, söz­baz, siyasatbaz, hoqqabaz. Masa lan: K a 1 a k b a z Sa far artıq öz işini görmüşdü. Söz b a z Fatmanın alina maqam düşmüşdü. Kapitalist ölkalarinda bazi s iy a s a t b a z başçı/ar haqiqati xalqdan gizladirlar;

d) isimlarİn sonuna -parası şakilçisinin alavasi ila : vazlfaparası (işçi), şöhratparast (adam), mil/atparası (siyasatçi), xayalparast (fılosot) va s. Masa lan: Vaz if ap a r a s t işçi, axır ki, bir vazlfa tapdı. Şöh ra tparas t adam arzusuna çatmadı. Mi l / a tp aras ı siya­satçi xitabat kürsüsünda göründü;

1Kimyavi (hadise), dünyavi (adebiyyat), manavi (keyfıyyet) sifetleri da bu yolla arnala galrnişdir. Lakin alındığı dilin özündaca harnin dil lerin flektivliyi i la bağlı olaraq kökdaki a sesi a sesina çevrilrnişdir. Masal an: K i my a v i hadisa mahiyyatca

fiziki hadisadan farqlidir. D ü ny a v i adabiyyat insanda nikbin hissi ar tarbiya edir.

72

f) -parvar şakilçisini isimlarİn sonuna alava etınakla : vatan­parvar, xayalparvar (şair), insanparvar (dövlat xadimi). Masalan: Va t a np a r v a r adam hamının sevimiisi olur. X ay a lp a r v a r şair

yeni yazdığı şeiri ehtiras/a oxuyurdu. Bu i n s a np a rv a r dövlat xadiminin an böyük arzusu sülh idi;

a) -xah şakilçisini sifatlarin sonuna alava etınakla: xeyirxah (insan), badxah (adam), azadxah (qüvvalar). Masalan: Xey i rx a h insanlar b a d x a h adamlara hamişa qalib ga/ar. İranın a z a d x a h qüvvalari şah/ıq quruluşunu devirdi;

e) -dar şakilçisi ham ara b, fars diliarindan keçan, ham da Azarbaycan dilinin öz söztari ila işianarak bazi hallarda düzaltına sifat da arnala gatirir: alaqadar (taşkilat), evdar (qadın), amakdar (müallim), dindar (tabaqa). Masalan: Bu masalani a / a q a da r taş­kilat/ar hall etmalidir. Kütlanin d i n da r tabaqalari arasında ateist tabfiğatı qüvvat/andirmak zaruridir. Dosturnun anası iş/amir, ev da r qadındır. a m a k da r müal/im öz yetirmasindan tahrik teleqramı aldı.

Misallardan göründüyü kimi, alındığı dilda mürakkab sifat hesab olunan bu sözlar Azarbaycan dilinda yalnız düzaltına sifatlar va ya isimlar kimi özünü göstarir.

Rus dilinda va başqa dillarda isimlardan ön va son şakilçilar vasitasila düzalib, Azarbaycan dilinda da işianan sifatlar. Dili­mizin inkişafı tarixinda ictimai, iqtisadi va madani alaqa naticasinda rus dilindan va rus dili vasitasila başqa dillardan da bir sıra isimdan düzaltına sifatlar ahnmışdır. Müasir Azarbaycan dilinda işianan bu isimdan düzalan sifatlarin bir qismi ön şakilçilar, bir qismi da son şakilçilarla arnala galmişdir.

Ön şakilçilarla düzalan sifatlar: a) anti- şakilçisi vasitasila aks, aleyh mazmunu ifada edan sifat­

lar düzalir: antifaşist (taşkilat), antiimperialist (harakat) va s. Masalan: A n t i i m p e r i a 1 i s t harakat get-geda genişlanir;

b) a- şakilçisi vasitasila manfı mazmun ifada edan sifatlar arnala galir; normal - anormal hal, simmetrik - asimmetrik (parçalar), sin­xron - asinxron (cihaz), semantik - asemantik (şakilçi), sintetik ­asintetik (quruluş) va s. Masalan: A n o r m a l hal diqqati tez ca/b edir. Dilçi-alim a s e m a n t i k şakilçilar barada maruza etdi. Bu cümla a s i n t e t i k quruluşa malikdir;

Bu tipli sözlarİn işianınasi daha çox elmi üslub üçün xarakte­rikdir.

73

Son şakilçilarla düzalan sifatlar: a) -iv şakilçisi ila : obyektiv (sabab), subyektiv (hiss) . Masalan:

O by e k t i v sahabiari nazara almaq lazımdır. S u by e k t i v h is s 1 ari n asiri olmaq pis cahatdir;

b) -/ şakilçisi ila: norma - normal (hal), forma -formal (cahat) va s. Masa lan: N o r m a 1 h a 1 yaxşı, fo r m a 1 cahat pis alamatdir.

c) -a (tik) şakilçisi ila : problematik ( masala ), sistematik (nazarat) va s. Masa lan: S i s t e m a t i k nazarat p r o b 1 e m a t i k masalanin hal­lini süratlandirdi;

ç) sözlerin sonundalcı a sasini -i şakilçisi avaz edir: .fiziki (amak), mexaniki (harakat), texniki (iş) va s. Masa lan: F i z i k i ama k sağ­lamlığın rahnidir. M e x a n i k i harakalin tasarrüfat ahamiyyati böyük­dür. Te x n i k i hazırlıq indi mühüm şartdir.

Feldan düzalan sifatlar. Feldan düzalan sifatlara Azarbaycan dili şakilçilari vasitasila Azarbaycan fel larindan düzalib felin zaman va formalan ila qati alaqasi olmayan sifatlar daxildir ki, bunlar da xüsusi şakilçilarin fel köklarina alavasi ila hal-vaziyyat, xasiyyat, adat va s. mazmunlar ifada edir. Feldan düzalan bela sifatlarin asas xüsusiyyatlarindan biri da onlann yalnız felin tasdiq va malum növ­lari asasında yaranmasıdır; bela ki, bu qrupa daxil olan si fatlar inkar va machul fellardan arnala galmir. Feldan düzaltına sifat arnala geti­ran şakilçilar aşağıdakılardan ibaratdir:

a) -ağan (-ay;m) şakilçisini fel köklarina alava etdikda daimi xasiyyat bildiran sifatlar arnala galir: qaçağan (at), küsayan (uşaq), ağiağan (qız) va s . ;

b) -qan (-kan) şakilçisini tasdiq bildiran malum fel köklarina alava etdikda xasiyyat va keyfıyyat bildiran sifatlar arnala galir: çalışqan (talaba), sürüşkan (yer), döyüşkan (asgar) va s . ;

c) -aq (-ak) şakilçisini yena da fel köklarina artırmaqla xasiy­yat va keyfıyyat bildiran sifatlar düzalir: qorxaq (adam), ürkak (at) . Masa lan: Q o rx a q adam ü r k a k ata mina bilmaz;

ç) cingiltili samitla bi tan fel köklarina -ğın (-kin, -ğun, -k ün), kar samitla bitan fel köklarina -qın (-kin, -qun, -kün) şakilçisini alava etmakla hal-vaziyyat, keyfıyyat bildiran sifatlar arnala galir: azğın (düşman), gargin (vaziyyat), yorğun (adam), düzgün (masala),

satqın (dost), kaskin (söz), tutqun (hava), küskün (uşaq) va s . Masalan:

A z ğı n düşman gargin vaziyyat ta/ab edir. Y o r ğ u n adam düzgün

74

masala qaldıra bil m az. Ka s k i n söz qılıncdan iti olur. Tu t q u n hava insanı tez yorur. K ii s k ii n xasiyyat dostları uzaqlaşdırar;

d) -ıcı (-i ci, -ucu, -ücü) şakilçisini fe ll ara artırmaqla qisman peşa, vazifa, bacanq; qisman da keyfiyyat bildiran sifatlar düzalir: alıcı (quş), keçici (bayraq), qurucu (allar), bağlayıcı (söz), çeşidlayici (dasta), taaccüblandirici (iş), heyratlandirici (münasibat), kasici (daz­gah), yırtıcı (heyvan) va s. Masa lan: Alzcı quş sahibini razı saldı. Keçici bayraq Sarvana verildi. Qurucu al/ar har cür ehrirama layiqdir. Zoo­parkda y ı r t ı c ı heyvanlar çoxdur. Vaqifh ey r a t 1 a n d i r i c i bir isıe­dada malikdir;

e) -caq (-cak) şakilçisinin alavasi ila fellardan xasiyyat va hal­vaziyyat bildiran sifatlar düzalir: utancaq (uşaq), sevincak (adam), arincak (uşaq). Masa lan: Uta n c a q uşaq n azakat/i olar. Professorun s e v i n c a k çöhrasindan nur töküliirdü;

a) -ıq (-ik, -uq, -ük) şakilçisi vasitasila fel köklanndan hal­vaziyyat va keyfiyyat bildiran düzaltına sifatlar arnala galir; açıq ( qapı,) kas ik ( ağac ), uçuq (di var), sökük (yer) va s. Masa lan: A ç ı q qapı onun nazarini ca/b etdi. K as i k ağac hesaba almdı. Uç u q divar tazalandi. Pal ta rm s ö k ii k yeri tikildi;

f) -un c (-üne) şakilçisi ila fel köklerindan si fat düzalir: qor­xunc (hadisa), gülüne (iş) va s. Masalan: Q o rx u n c hadisa hamını ayıltdı. G ii l ii n c iş nizama sa/ındı ;

g) -c şaki lçisi vasitasila fel kökündan sifat arnala galir: qısqanc (adam) . Masa lan: Q ı s q a n c adam har şeyin s ababini söyladi;

ğ) -ma (-ma) şakilçisini fel köklarina artırmaqla düzaltına isim arnala galdiyi kimi, düzaltına sifat da arnala galir: galma adam, hörma saç, hurma bığ, alınma söz va s. Masa lan: Onun g a 1 m a adam olduğu aydın s eç i/irdi. Qızın h ö r m a saçları ona xiisus i bir malahat verirdi. B u r m a bığ h eç da adamın igid olduğunu göstaran alamat deyil. Di/da a l ı n m a sözlarin çoxluğu onun manimsanilmasini çatinlaşdirir.

Mürakkab sifatlar

Müasir Azarbaycan dilinda işianan sifatlarin quruluşca üçüncü növüna mürakkab sifatlar daxildir. Mürakkab sifatlar iki sözün bir­laşmasinden arnala galir. Lakin bu biriaşma tarkib şeklinda olmur. Buradakı iki ayn-ayn söz avvalki mazmunların asasında yeni maz­mun ifada edan bir söz kimi işlanir, hatta bunlar iki müxtalif nitq

75

hissesindan arnala galdikda bela, bir vurğu altında işlanir. Müasir Azarbaycan dilinda işianan mürakkab sifatlari da manşa etibarila iki qrupa ayırmaq olar:

ı . Azarbaycan söztarindan arnala galan mürakkab sifatlar. 2. 8rab, fars diliarindan keçmiş mürakkab sifatlar. ı . Azarbaycan sözlarindan arnala galan mürakkab sifatlarin

aşağıdakı növlari vardır: a) iki sada sifatin tekrar edilmasi ila mürakkab sifat arnala galir:

yaşıl-yaşıl (çamanlar), balaca-balaca (uşaqlar), uzun-uzun (yollar) va s. Masa lan: Ya s t ı -y a s t ı tapalar gözal görünürdü. B a 1 a c a ­b a 1 a c a uşaqlar al çalırdı. Uz u n - u z u n yollar onu yorurdu;

b) isimdan düzalmiş iki sifatin yanaşı işianınasi ila mürakkab sifatlar arnala galir. Bela mürakkab sifatlar bazan ham şakil, ham da manaca eyni sözlardan, bazan da manaca yaxın, şakilca müxtalif sözlardan ibaret olur: dadlı-dadlı (meyvalar), hadsiz-hesabsız ( qahra­manlıqlar), bağ/ı-bağçalı (yerler), güllü-çiçakli (bağçalar) va s. Masa lan: Da d 1 ı - da d 1 ı meyvalar süfrani bazamişdi. H azi h a d s i z ­h es a b s ı z qahramanlıqlar göstarmişdi. G ü l l ü - ç i ç a k l i , b a ğ l ı ­b a ğç a l ı yerlar bu ölkanin yaraşı ğı idi;

c) bir sada sifat va bir isimdan düzalan si fatdan mürakkab si fat­lar düzelir: ucaboylu (oğlan), uzunsaçlı (qız), istiqanlı (uşaq) va s . Masalan: U c a b oy l u oğlan uz u n s a ç l ı qızı qarşıladı . Asifi s t i ­q a n l ı uşaqdır;

ç) bir asli sifat va bir isimdan mürakkab sifatlar düzelir: dikbaş (adam), qaraqaş (oğlan), göygöz (uşaq) va s. Masalan: Azar d i k b a ş adamdır. Nuşiravan q a r a q a ş oğlandır. O, g ö y g ö z uşağı yanına çağırdı;

d) bir sada isimle feldan düzalan sifatdan mürakkab sifat arnala galir: ziyanverici (haşarat), sözdayişdirici (şakilçi), sözdüzaldici (vasita ), başgicallandirici ( ahvalat), iştahagatirici ( darman), hayat­verici (qüwa), şafaverici (tabassüm) va s. Masalan: Tarlada z iy a n ­ver i c i haşarata qarşı bioloji mübariza apanrlar. Azarbaycan dili söz ­düz a ldic i vasitalarla zangindir. Bu b a ş g i c a l l a n d i r i c i söz-söh­bati qurtarmaq lazımdır. Müalica hakimin ş af a v e r i c i tabassümün­dan başlayır;

e) birinci tarefi feldan düzaltına si fat, ikinci tarefi isimle ifada olunan mürakkab sifatlar: açıqgöz (adam), kasiksaç (qız) . Masalan:

76

A ç ı q g ö z adamı rahbar tayin etdilar. Ka s i k s a ç qız onların bri­qadiri idi;

a) birinci tarafı mansubiyyat şakilçisi ila işianan isimdan, ikinci tarafı sada va ya düzaltına sifatdan ibarat mürak.kab sifatlar: dili­şirin (uşaq), gözütox (adam), qanıqara (uşaq), sözübütöv (dost), üstüör­tülü (masala), gözüqanlı (adam), ürayiaçıq (oğlan) va s. Masalan: Üs t ü ö r t ü 1 ü masala hall edilmadi. Göz ü q a n / ı adam dost/arına kadarla baxdı. Aydın ü r ay i a ç ı q oğ/andır. Göz ü b ağ l ı adam hayat zövqlarindan xabarsizdir;

f) müxtalif hallarda işlenmiş bir isim va ya zarfla fe li sifatin bir­Iaşmasİndan mürakkab sifatlar arnala galir: sözükeçan (yoldaş), ağlabatmaz (hadisa), amaksevar (qız), dodaqdaymaz (tacnis), çoxiş­lanan (mallar), aztapılan (mal), uzaqgöran (adam), başgicallandiran (oyun), ağı/kasan (masala), ürayayatan (iş), alçatmaz (ulduzlar), göza­galan (saha) va s. Masa lan: Bir s öz ü k e ç a n yoldaş desa, razı olar. O m a k S e V a r qzz bo/ mahsul top/adı. O / Ç a t m a Z u/duz/ar indi biza yaxın görünür. Dostum, deyasan, ü r ay ay a t a n iş axtarır. Bu mağazada ç o x i ş 1 a n a n mallar satılır va s;

g) -dan (-d;m) şakilçisi ila işianan bir isimla bir sifatdan ibarat mürakkab sifatlar: Adamdanqalma (qaydalar), sinifdanxaric (işlar), adatdankanar (harekat), ağıldankam (uşaq), göydandüşma (vazifa ) . Masa lan: Bu A da m da n q a 1 m a eybacar qaydalarla üzülüşmak lazımdır. Ev sahibinin a da t da n ka n a r h arakati bizi taaccüblandirdi. Bu onun üçü n /ap g ö yda n d ü ş m a vazlfa oldu;

ğ) bir say va bir sada isimdan düzalan mürakkab sifatlar: beş­guşa (ulduz), ikimartaba (ev) va s. Masalan: Asifplastilindan beşguşa ulduz düzaltdi. İ k i m a r t a b a ev tikdirdik;

h) bir say va bir düzaltına isimdan arnala galan mürakkab sifatlar: beşiilik (plan), dördayaqlı (heyvan), üçteili (duma), ikiağızlı (xancar), beşmartabali (ev) va s. Masalan: Beş i il ik plan ödanildi. Dörd­ayaqlı heyvan ahli/aşdirildi. "Üçte/li duma " mahnısı lfa edildi. İki­ağız l ı xancar parıldayırdı. Beşmartabal i ev uzaqdan görünürdü:

x) ikinci növ tayini söz biriaşmasİ ila, yani ikinci mansubiyyat şakilçisi qabul edan iki ismin biriaşmasİ ila ifada olunan mürakkab sifatlar: bayramqabağı (hazırlıq), seçkiqabağı (yığıncaq), maktab­yanı (tasarrüfat) va s. Masalan: B ay r a m q a b a ğ ı hazır/ıq başa çatdı. S e ç k i q a b a ğ ı yığıncaq qurtardı . Ma k t a by a n ı tasarrüfat qaydaya sa/ındı .

77

2) arab, fars diliarindan keçmiş mürakkab sifatlar. Müasir Azarbaycan dilinda işianan mürakkab sifatlarin bir qismi da manşa etibarila arab va fars söztarindan ibaratdir.

Alındığı dilda mürakkab sifat olan bu sözlarİn böyük bir qismi bugünkü dilimizda düzaltına sifatlar kimi işlanir. Çünki bu sözlarin ikinci tarafı Azarbaycan dilinda ayrıca söz kimi mövcud olmadığın­dan onlara yalnız şakilçi kimi yanaşmaq lazım galir: quşbaz (oğlan), xayalparvar (şair), xeyirxah (insan), alaqadar (işlar) va s. (Düzaltma sifat bahsina bax).

8rab, fars diliarindan keçmiş mürakkab sifatlara aid bazi misallar vermakla kifayatlanirik: xoşqadam (uşaq), badbaxt (hadi sa), hazır­cavab (talaba), xoşraftar (qadın), alicanab (adam), badniyyat (impe­rializm) va s.

SiFaTİN DaRaCaLaRİ

Sifatlar cümlada, başlıca olaraq, isimtari tayin etmaya xidmat gösterir. Eyni keyfiyyat, alamat va s. bildiran sifatlar aşyaları eyni daracada tayin etmir, onlann tayinlik daracasi bazan adi halda, bazan az, bazan da çox ola bilir. Diger tarafdan, bir aşyanın keyfiyyati, ala­mati, xasiyyati, hacmi va s. başqa bir aşyanın eyni nişanalari ila müqayisa edilir ki, buradan da sifatin manaca müqayisa daracalari meydana çıxır. Sifati başqa nitq hissalarindan, xüsusan isimlardan ayıran alamattardan başlıcası da onun daracalaridir.

İnqilaba qadar Azarbaycan dilina dair yazılmış bazi qrammatika kitablannda sifatin üç daracasi (müqayisa, kiçiltma, üstünlük) olduğu irali sürülür.

ı 924-cü ilda Azarnaşr tarafından buraxılmış qrammatika kita­bında sifatin damcalari tamamila arab dili sifat daracalarina uyğun olaraq, yeddi növa bölünür va adları da arab terminiari ila veri lir.

ı 948-ci ila qadar yazılmış dersliklarda sifatin beş daracasi veril­mişdir: ı) adi, 2) kiçiltma, 3) müqayisa, 4) üstünlük, 5) şiddatlandirici.

8.Damirçizada ı 947-ci iıda sifat haqqında yazdığı maqalasinda sifatin daracelerini adi, azaltına va çoxaltma adı ila üç yera bölür. O, adi daracani özündan avvalkilarda olduğu kimi verir, harnin vaxta qadar müqayisa daracasi kimi qabul edilmiş -raq (-rak) şaki lçisini

78

azaltına daracasi şakilçisi kimi verir va harnin şakilçi ila işianan yaxşıraq, gödarak sifatlarini da azaltına darecasini bildiran sifatlar hesab edir 1 •

Sifatin darecalari haqqında başqa mülahizalar da vardır. Tadqi­qatlarda aksar hallarda sifat daracalarini süni şakilda çoxaltınaq, har cür mana çalannı sifatin müstaqil daracasi kimi taqdim etınak meyli hiss olunur.

Sifatin darecalari haqqında bu qısa İcınaldan sonra bela bir nati­caya galmak olar ki, bir daraca şakilçisinin başqa daraca şakilçisi kimi qabul edilmasi dilimizdaki sifat daracalarinin ümumi vaziyya­tina va kamiyyatina heç bir xalal gatira bilmaz.

Azarbaycan dilinda sifatin üç daracasi vardır: ı ) adi daraca, 2) çoxaltma daracasi, 3) azaltına daracasi .

ı ) A d i d a r a c a ham mazmun, ham da şakilca başqa darncalar­dan onunla farqlanir ki, o bütün daracalar üçün meyar hesab olunur. Sifatlar öz adi vaziyyatinda normal keyfıyyat, alamat, rang va saira ifada edir. Başqa daracalar harnin adi vaziyyata göra müxtalif adlar daşıyır; yani onlar ham şakil, ham da mazmunca adi daracadan farq­lanir. Demali, adi daracada sifatin tayinlik daracasi da adi halda olur: ağ kağız, qırmızı qalam, yaxşı adam, böyük qardaş, kiçik dağ, uzun yol, ağıllı uşaq, çalışqan ta/aba va s. Masa lan: A ğ kağ1z yazmaq üçün alve­rişlidir. Q 1 r m 1 z ı qalam onun alinda idi. Ya x ş 1 adam xeyirxah olar. B ö y ü k qardaş zahmati çox sevir va s .

2) Ç o x a l t m a d a ra c a s i vasitasila bir keyfıyyat, rang, alamat va sairenin adi daracadan çox olduğu gösterilir. Bu daraca ü s t ü n l ü k va şiddetiandirma növlarini özünda birlaşdirir. Üstünlük növü analitik yolla formalaşır. Bela ki, bu mananı ifada etınak üçün sifatlarin avva­linda an, lap, çox, olduqca sözlarİ işladilir: an gözal, /ap gözal, çox gözal, olduqca gözal, an yaxşı, /ap yaxşı, çox yaxşı, olduqca yaxşı; an böyük, /ap böyük, çox böyük, olduqca böyük va s . Masa lan: ön gözal mükafat Asifa verildi. L ap göz a l hadiyya Zamişanındır. Çox göz a l asar Akifa taqdim olundu. 0 /d u q c a göz a l ev Nuşiravana maxsus dur. a n y a x ş ı qiymat sana verildi. L a p y a x ş ı meyva eva göndarildi. Ç o x y a x ş ı iş sani qane edar. 0 / d u q c a y a x ş ı maqa­lani san yazmışdın. a n b ö y ü k mükafat sana verilmalidir. L a p

1 a.Damirçizada. Azarbaycan dilina aid tadqiqlar. Bakı, 1 947, salı. 1 28.

79

böyük bina şaharin markazinda ucalır. Çox b öyük küça markazdan keçir. O 1 d u q c a b ö y ü k ölka man im vatanimdir.

Çoxaltma darecasinin şiddetiandirma növü rengin, keyfıyyatin va ya alametin adi vaziyyatdan qat-qat artıq olduğunu gösterir.

Şiddetiandirma növünü bildirmak üçün ilk növbada sifat ifada edan sözün özündan istifada olunur; sifatin ilk hecası va ya birinci saitindan sonra m, p, r, s samidarindan biri artınlaraq harnin sifatla birlikde işladilir: qıpqırmızı, sapsarı, yamyaşıl, dümdüz, bomboş, dop­dolu, tartamiz, dopdoğru, dost-doğma va s . Şiddatlandinna növü analitik yolla da, yani tünd, zil va düm sözlarini sifatin avvalinda işiatmakla da ifade oluna bilir; tünd-qırmızı, tünd-sarı, tünd-qah­vayi, tünd-yaşıl, tünd-göy, tünd-abı, tünd-banövşayi, tünd-qara, dümağ, dümqara, zil qara, zil qırmızı va s . Masa lan: Tü n d- q ı r­m ız ı , tünd-sa r ı geyim ona yaraşırdı. Yoldaşımın t ü n d- b a n ö v ­ş ay i rang daha çox xoşuna galir. Har yan d ü m a ğ qarla örtülmüşdü. Z i 1 q a r a paltarz o çox sevirdi.

Müasir orfoqrafıya qaydalanna göre düm sözü bitişik, zil sözü ayn yazılır, tünd sözü ila sonra gelen sifat arasında defıs qoyulur. Bunlann yazılışı vahid prinsipa tabe deyil .

3) Azal tına ( k i ç i l t rn a ) d a ra c a s i onun tayinlik darecasini adi haldan qisman az gösterir; sarı adi bir rangi, sarımtıl isa adi sanlıqdan xeyli az san bir rangi, sanya çalan bir rangi bildirir.

Sifatin derecesi sintetİk va analitik yolla arnala gelir: 1 . Sintetİk yolla: a) -mtıl ( -ımtıl, -umtul, -ümtül) va -mtraq şakilçilarini si fat

köklarina artırmaqla: qırmızımtıl, ağımtıl, bozumtul, göyümtül, qırmı­zımtraq, sarımtraq va s. Masa lan: Q ı r m ız ı m t ı l parça aldım. Sa r ı m t ı l rang mana xoş galir. B oz u m t u l pa/to geymişdi. Göyümtül don aldım. Q ı r m ı z ı m t r a q parçadan don tikdirdi. Sa rı m traq parça aldı.

b) -raq (-r<Jk) şakilçisini sifatlara artırmaqla: kiçirak, alçaraq, yastıraq va s. Masalan: G ö d a r a k bir kişi biza yaxın galdi. Yolun kanarında y a s t ı r a q bir daş var i d i.

Q e y d. Bu sözlerin bazilerinda şakilçidan avval q, k sami tl ari düşür: kiçi(k)rak, göda(k)rak, alça(q)raq.

c) sifatlara -sov şakilçisi artırmaqla: uzunsov, dalisov. Masalan: Uz u n s o v qarpız ağır galdi. Onun çox d a 1 i s o v xasiyyati var idi;

80

ç) sifata -ş ın şakilçisi artırmaqla: sarışın, qaraşın, Masa lan: Sa rı ş ı n V asya m ana yaxınlaşırdı. Q a r a ş ı n Adil düşmana aman vermirdi.

2 . Analitik yolla: a) sifatdan awal ala sözünü işlatmakla: ala-yarımçıq, ala-babat,

ala-çiy, ala-sütü/ va s. Masa lan: A 1 a -y a r ı m ç ı q işdan xoşum gal­maz. O özü na a 1 a - b a b a t otaq tikmişdi. A 1 a - ç i y at yemak olmaz.;

b) si fatdan sonra tah ar sözünü ala va etmakla: qırmızıtahar, sarıtah ar, göytahar va s. Masa lan: Q ı r m ı z ı ta h a r adam idi. Sa r ı ­t a h a r rangi var idi. G ö y t a h a r kepka qoymuşdu;

c) sifatin avvalina açıq sözünü artırmaqla: açıq-sarı, açıq-sür­mayi, açıq-qırmızı va s. Masa lan: A ç ı q - s a r ı parçadan don gey­mişdi. A ç ı q - s ü r m a y i paltar onu gözal göstarirdi.

8 1

SAY

ÜMUMİ M8LUMAT

Say da asas nitq hissalari sırasına daxildir. 1 920-ci ila gadar yazılmış bütün qrammatika kitabiarında saylar da sifatlar kimi isim bahsina daxil edilirdi . Onlar "ismi-adad" adı ila isimlarİn bir növü kimi verilirdi .

1 920-ci ildan 1 933-cü ila qadar saylar gah isim, gah da sifatlar sırasında izah olunduğundan tam müstaqil bir nitg hissasi kimi tanın­mamışdır. Şübhasiz, sayların bazan isim, bazan da sifat kimi gabul edilmasi tesadüfi deyildir. Onlann bu cahatdan isimlara, digar cahat­dan sifatlara yaxın olması harnin nitg hissalari sıralarına daxil edii­malari üçün asas götürülmüşdür.

Masalaya ingilahdan avval yazılmış grammatikalann müallif­larinin baxış nögtasindan yanaşdıqda, sayların ayn-ayrı kamiyyat adlarından başqa bir şey olmadığını görarik. Hagigatan, beş müayyan bir raqamin, on beş başga bir raqamin adı olduğunu inkar etmak olmaz. Harnin adlar nahayatsiz ragamlari bir-birindan ayırmag üçün insanlar tarafindan yaranmış sözlardir ki, onları say adları kimi qabul etmak mümkündür. Buna göra da saylar taklikda isim kimi hal, kamiyyat va mansubiyyat kategoriyası şaki lçilarini gabul eda bilir. Demali, saylan isim kimi qabul edib, "ismi-adad" adı ila izah edan müalliflarin fıkirlarinda, az da olsa, hagigat vardır.

Masalaya saylan sifat kimi gabul edan müalliflarin baxışı ila yanaşılarsa, ikinci bir masala ila qarşılaşmalı olurug ki , bu da say­ların aşyalan kamiyyatca tayin etmak üçün yaranmış olmasından ibaratdir. Şübhasiz, aşya olmadan va harnin aşya migdarca da çox olmadan say haggında düşünmak bela artıgdır. Saylar aşyalann mig­darını göstaran sözlar olduğu üçün onlar, asasan, isimlarla bir yerda işlanir va özündan sonra galan ismin migdar va ya sırasını tayin edir.

Sayların bu xüsusiyyatina, yani özündan sonra galan ismi tayin etmasina asasan da onları müayyan dövrda sifatlar sırasına daxil etmişlar. Haqiqatan, beş kitab biriaşmasİnda beş sözü sifat kimi heç bir sözdayişdirici şakilçi gabul eda bilmir va özündan sonra galan kitab sözünü kamiyyatca tayin edir.

Demeli, saylan "tayini sifat" adı ila izah edanlar say la si fat ara­sında müayyan banzayiş olduğuna asaslanmışlar. Lakin bu olsa-

82

olsa, tayin olmag etibarila banzayişdir, bütövlükda isa sintaktik vazife baxımından yaxınlığına baxmayarag, saylan sifatlara daxil etmek qatiyyatin özünü doğrulda bilmez. aslinda sayiann müstaqil nitq hissesi olması üçün ham isim, ham da sİfatiardan farqlanan cahat­lari vardır. Har şeydan avval, saylar mana etibarila na isim, na da sİfatiara müvafig gelir. Sayın manası tamamila başga mathum kimi dark edilir. Diger tarafdan, sayiann taklikda hal va kamiyyatca dayişınasi onların cümle daxilinda müayyan bir aşya kimi tasavvür edilmasindan irali gelir. Üç/ar, yaxud �vil·mi altılar dediyimiz zaman kamiyyat tasavvüründan artıq aşya tasavvürü dark edilir. Hatta müayyan miqdar sayları özlerindan sonra galan isiıniara tesir edir va isimlar gisman saylardan asılı olub heç cür xüsusi kamiyyat şakilçisi (-lar, -lar) gabul eda bilmir; çünki müayyan kamiyyat bil­diran saydan sonra isimlarİn qeyri-müayyan kamiyyat şakilçisi qabul etmesina Azarbaycan dilinin mantigi da imkan vermir. Beş kitab biriaşmasinde kitab sözünün cam şakilçisi qabul etmemasi harnin sözün konkret migdarını bildiran beş sözünün talebindan irali gelir ki, bu da, bir tarafdan cam şakilçisi qabul etmemak baxımından ismin saydan ası lı olmasını, diger tarafdan, sayın sifatdan tamamila farq­landiyini gösterir.

Doğrudur, sıra sayları miqdar sayianna nisbatan ham mazmun, ham da sintaktik cahatdan sifatlara daha yaxındır. Lakin bu yaxınlıq müayyan şakilçilarin körneyi i la miqdar saylannın manasında müay­yan dayişiklik arnala getirmak neticesinda mümkün olur. Bela hallarda müayyan migdardan deyil, bir varlığın daracasindan va sıra nömrasindan danışıl ır.

Demeli , sayların müstagil bir nitg hissesi kimi asas nitg hissa­lari i la baraber hüguqda qabul edilmasi haqigata tamamila uyğun hesab edilmelidir.

Saylarda başga nitq hissalarina nisbatan daha çox ümumi alamat­lar vardır. Demek olar ki, bir çox xalglann dilinda saylar eyni sistem üzra sayıl ır. Geniş migyasda işlenan say sistemi onluq va iyirmilik sistemidir. Onlug sistemi daha çox inkişaf etmişdir ki, dünyada möv­cud olan dillerin böyük bir gismi bu sistemdan istifada edir. Onluq sistemi ondan yüza qadar onluqlann on dafa tekrar olunması demek­dir. Masa lan: azarbaycanca saksan - sakkiz on, doxsan - doqquz on demek olduğu kimi, ruscada ce.Mboecllm - yeddi on, eoce.Mboecllm sakkiz on, fars dilinda haftad - yeddi on, haştad - sakkiz on demakdir.

83

İber-Qafqaz dillarİnda va bazi başqa dillarda başlıca olaraq, iyirinilik sistemi işladilir. İyirınilik sistemi iyirmidan yüza qadar iyir­minin beş dafa takrar olunınası demakdir. Masalan, gürcü dilinda altmışa sammozda (üç iyirmi), tat dilinda yetmişa sabistodah (üç iyirıni bir on) deyilir.

Takliklara galinca, demak olar ki, dünyada olan dillarin taqri­ban hamısı eyni sisternda sayır. Lakin Azarbaycan dilinda ondan yüza kimi avvalca onluq, sonra taklik galdiyi halda (on beş, i yirmi beş), bir çox başqa dillarda ondan iyirini ya kimi avvalca taklik, sonra onluq işla­dilir: 1UlmHcu)ijamb, aoceMHaOijamb va s. İyirmidan sonra isa yena da Azarbaycan dilinda olduğu kimi sayılır: ruscada oaaoı,amb nRmb va s.

Saylan manasma göra indiyadak daha çox aşağıdakı kimi tasnif etmişlar: ıniqdar, sıra, kasr va qeyri-müayyan saylar. Başqa cür tasni­fat veranlar, bu bölgünü artıranlar da az olmamışdır. Müxtalif cür tasnif edilmasindan asılı olmayaraq, har hansı say aslinda yerina göra ya aşyanın miqdannı, ya da sırasını bildirir. Miqdar sayları da konkret, ya da taqribi - qeyri-müayyan ola bil ar. Kasr saylan da maz­mununa göra müayyan kamiyyat bildirir, onları yalnız ifada forma­sına göra müayyan qeyd-şartla miqdar sayının ayrıca növü kimi nazardan keçirmak olar. Müasir Azarbaycan dilinda bazi sözlar (az, çox, xeyli va s.) vardır ki, onlar konkret miqdar bildirmasalar da, aşya­nın kamiyyati (azlığı, çoxluğu) barada az-çox tasavvür yarada bilir­lar. Belalari da qeyri-müayyan miqdar sayı adlandırıla bilar.

Belalikla, müasir Azarbaycan dilinda sayları manaca iki böyük qrupa ayırmaq olar: 1 ) miqdar saylan; 2) sıra saylan.

MİQDAR SAYLARI

Miqdar sayları dörd cür olur: a) müayyan miqdar saylan; b) taqribi miqdar saylan; c) kasr saylan; ç) qeyri-müayyan miqdar saylan. Miqdar saylan neça? na qadar? suallanna cavab verir.

Müayyan miqdar sayları. Müayyan miqdar sayları bütün say növlarinin (dilimizda onsuz da azlıq taşkil edan qeyri-müayyan miqdar saylarını çıxmaqla) asasını taşkil edir. Bu saylar qunıluşca sada va mürakkab olur. Bir sözla ifada olunan saylar sada : beş, on, qırx, yüz, min; iki va daha artıq sözla ifada olunanlar isa mürakkab say adlanır: on beş, yüz on beş, dörd yüz on beş, min yüz on beş.

84

Azarbaycan dilinda işianan müayyan miqdar saylarının aşağıdakı xüsusiyyatlari vardır:

I ) Müayyan miqdar sayları birinci növ tayini söz biriaşmasinin birinci tarefi kimi işlanib, özündan sonra galan eşyanın müayyan bir miqdarını gösterir. Bela hallarda miqdar sayı heç bir sözdayiş­dirici şakilçi qabul etmir, yani na hallanır, na da camlanir: on beş kitab, i yirmi talabani11, otuz beş adama va s. Masalan: O n b e ş k i t a b biza çatmaz. İy i r m i t a 1 a b a 11 i 11 ictimai vazifasi vardır. O t u z b e ş a da m a ictimai tapşırıq verildi.

2) Miqdar saylan (bazi xüsusi halları nazara almasaq) ikinci növ tayini söz biriaşmasinin heç bir tarefinda iştirak etmir.

3) Miqdar sayları üçüncü növ tayini söz biriaşmasinin ikinci tarefi olarkan isimdan sonra işlanir va mansubiyyat şakilçisi qabul edarak hallanır: talaba/arin beşi, asgar/arin yüzü, uşaqlarm iyirmisina va s . Masa lan: Ta/abalari11 b e ş i aşağı düşdü. 8sgarlari11 y ü z ü d a "oldu! " - deyib cavab verdi. Uşaqlarm iy irm is i 11 a mükafat verildi.

Bela biriaşmalarda saylar cam şakilçisi qabul etmedikleri halda, ondan evvelki söz ham tak, ham da cam şeklinda işiana bilir. Bu cür hallarda miqdar sayı qeyri-müayyan miqdarın yalnız müayyan bir hissesini göstararsa, ondan avvalki isim cam şakilçilari ila işlanar. Ta laba lar in b eş i dediyimiz zaman bir çox telabanin yalnız beşi nazarda tutulur. Bela biriaşmalarda sözlerin yerini dayişdirib, birinci növ tayini söz biriaşmasİ halına salsaq, asil mazmundan uzaqlaşmış olanq.

8gar birleşmeda say ümumi miqdarın müayyan bir hissesini ifade etmirsa, birinci taraf olan isim say kimi cam şakilçisi qabul etmir. Masalan: D aft a r i n b e ş i 011 qapikdir. D aft a r i n b eş i mana kifayatdir. Bela biriaşmalarda sözlerin (taraflarin) yerini dayişmak mümkündür va cümlenin da esas mazmununa xalal galmaz. Masalan: B e ş d a ft a r on qapikdir, yaxud b e ş da ft a r mana kifayatdir.

Saylarla onların tayin etdiklari isimlar arasında müxtalif sözlar işiana bilar. Bela hallarda saylarla isimlar arasında üç cür vaziyyat ola bilar:

1 ) Azarbaycan dilinda miqdar saylan ila isimlar arasında müay­yan sözlar işlanir ki, onlar müxtalif eşyaların taleblarina göre saylar­dan sonra, isimlardan avval gelir. Dilçilikda bela sözlere numera­t i v l a r deyilir. Harnin sözler, başlıca olaraq, aşağıdakılardır:

85

Nt�ft�r - yalnız insan bildiran isimlada işlanir: beş nafar adam, iki nt�ft�r oğlan, üç nafar qız, iki nafar qonaq va s .

Baş - asasan, ev heyvanlannın adlannı (öküz, inak, at va s .) bildiran isimlada işlanir: beş baş öküz, altı baş inak va s . Bazan aila va adam sözleri ila da işlanir: altı baş ai/a. Qoşalıq mazmunu ifade etmek üçün bela isimlar cüt sözü ila işiana bilir: bir c ü t cam ış, bir c ü t öküz va s .

fJdt�d - dt�nt� - tak-tak sayılan cansız eşyanın adını bildiran isim-lada işlanir: beş da n a alma, iki a da d daftar.

Cüt - iki c ü t ayaqqabı, beş c ü t co rab ( cüt olan şeylerdir) . Dt�st - bir d t1 s t pa/tar, iki da s t yorğan-döşak. Dt�stt� - bir d t1 s t a gül, iki da s t a göyarti. Bazan insan bi ldiran

isimlada da işlanir: bir d a s t a şagird, bir d a s t a çalğıçı . Parça - bir p a r ç a çörak, beş p a r ç a çit, iki p a r ç a yer. Tikt� - bir t i ka çörak, iki t i k a qand, beş t i k a at. Nüsxt� - beş n ü s x t1 qazet, on n ü s x a jurnal. Cild - dörd c i 1 d ki tab, üç c i 1 d lüğat. Qt�trt� - beş q a t r a qan, iki q a t r a göz yaşı. Top - iki t op çit, üç t op iyna, bir t op ma hud. Qt�lib - iki q a 1 i b sabun, üç q a 1 i b karpic.

· Göz - üç göz otaq, altı göz pancara.

2) Miqdar saylan ila isimlar arasında ela sözlar işlanir ki, onlar isimleri müxtalif cahatdan (vazn, hacm, boy va s . ) müayyan edir. Bela hallarda say isimle deyil, bilavasite harnin söztarla alaqadar olur, daha doğrusu, isimlarİn miqdannı yox, ölçülarİn miqdarını bildirir. İsimlarin ümumi qadari isa ham sayın, ham da ölçü bildiran sözün birga ifada etdiyi mana ila müayyan edilir. Masalan: İki ş ü ş a atir işlatdi. Beş s a t ir yazı yazdım. İyirmi s a h ifa yazı oxudum. Beş parda tamaşa göstardilar. İki y ü k odun, beş v a q o n mal, üç s a b a t üzüm gatirdi. On çuval buğda, iki ş a la odun alıb yola saldı. İki q a z a n su qızdırdı. İki o v u c kişmiş verdim. Beş s t a k a n çay içdi. Beş k a 1 m a söz dedi. Beş ş i ş kabab yedik. Xasta bir q a ş ı q darman içdi. Man ancaq on x a t t yazı yazdım. Göyda üç q a t a r durna uçurdu va s .

3) Miqdar saylan ila isimlar arasında keyfıyyat, alamat, xasiyyat, rang va s. bildiran sifatlar işlanir ki, bunlar sayiann bilavasite isim­larta alaqadar olmasına mane olmur; yani onlar isimleri bir cahatdan,

86

saylar isa başqa cahatdan tayin edir. Masalan: beş qmmzı qalam, üç maraqli ki tab, iki qoçaq oğlan, dörd qabaqc1l dasta va s. kimi bir­laşmalarda iştirak eden iki, üç, dörd, beş migdar saylan bilavasite qalam, kitab, oğlan va dasta isimlarinin migdarını bildirir.

Migdar saylan tarkib xaricinda işiandiyi zaman ham hallanar, ham da camlanar. Lakin yuxanda geyd edildiyi kimi, bu hallanma va cam­lanma onların ya eşya kimi, ya da özlerindan sonra bir eşyanın da tasavvür edilmasi neticesinda mümkün olur. Masalan: Şagird beşa layiq cavab verdi cümlesindaki beş sözü vasitasila müayyan giymat tasavvür edildiyine heç bir şübha yoxdur.

Azarbaycan dilinda migdar saylannın ilk sayı va vahid ragami olan bir sözündan söz yaratmaq işinda geniş istifada olunur. Bir sözü taklikda bir neça manaya malik olduğu kimi, müxtalif şakilçilar va sözlerle birlikde müxtalif manalı ayn-ayn nitq hissalarinin arnala getiri lmesinda da esas amil kimi özünü gösterir. Bir sözünün istifada mövqelari başlıca olarag aşağıdakılardır:

a) migdar saylarının ilk vahidi kimi işlanir: bir, iki, üç va s. Masa lan : B i r kitab i k i adama azliq edirdi;

b) geyri-müayyanlik va ümumilik mazmunu yaradır: Siza b i r söz demadilar? Sizi b i r adam axtanrdı ;

c) güvvatlandirici edat olaraq sifatla isim arasında tayinlik dare­casini artırır va azaldır: gözal b i r nitq, kiçik b i r iş va s. Masa lan: Bu şeirin dalısıni söylasam, gö z a l b i r b ey t olar . . . (C.Cabbarlı);

ç) qüvvatlandirici edat olarag fellardan avval va bazan sonra taskinlik, yaxud hiddat mazmunu ifade edir: san b i r dayan, qoy b i r galsin, san b i r yaz v a s . Masa lan: Müntazirdir, a n a s ı b i r g a l ­s i n ; Ağzına birca-birca yem versin (R.8fandiyev).

d) an, daqiqa, saat, gün, vaxt, zaman, dafa kimi isirolerin evve­linde işianarak zaman zarfi arnala getirir: bir an, bir daqiqa, bir saat, bir gün, bir vaxt, bir zaman, bir dafa va s. Masa lan: B i r a n bela sakit olmurdu. B i r da q i q a gözlayin. Onu man b i r s a a t gecikdirdim. O bizim işda b i r gü n iş/adi. B ir vax t san da oxuyardın. B i r z a m a n o çox qamli görünürdü. B i r d a fa o m ana dedi va s . ;

e) az, çox, qadar, bela, efa, neça sözlerindan evvel işlandikda qeyri-müayyanlik mazmununu ya artırır, ya da askildir: bir çox, bir az, bir qadar, bir bela, bir e la, bir neça va s. Masa lan: B i r ç o x masala hall olunmamış qaldı. B ir az sakit damş. B ir qadar meyva lazım­dır. B i r b e la meyva kima lazımdır? Orada b ir n eça uşaq gördüm;

87

a) tahar, sayaq, cür, növ kimi sözlerin avvalinda işlenara k, tarzi­harakat zarfi arnala getirir: bir tahar, bir sayaq, bir cür, bir növ va s. Masa lan: O b ir ta h a r (bir sayaq, bir cür) danışır;

t) aZam, yığın, atak, sürü, bölük, ovuc kimi sözlardan avval işla­narak, qeyri-müayyan kamiyyat bildirir: bir al am iş, bir yığın adam, bir atak daş, bir sürü qoyun, bir bölük uşaq, bir ovuc torpaq va s. Masa lan: B ir a 1 am iş tökülüb qalmışdır. B ir y ı ğ ı n adam koman­dirin arnrini gözlayirdi. B i r a t a k daş topladı. B i r s ü r ü qo yu n yaylaqda ot/ayırdı. B i r b ö 1 ü k uşaq qaçdı-tutdu oynayırdı . B i r o v u c torpaq atdı ;

g) taraf, yan, cahat kimi sözlerin avvalinda işlanarak, böl gü maz­munu yaradır: bir taraf, bir tarafdan, bir yan, bir yandan, bir cahat, bir eahatdan va s. Masalan: B i r t a r af (biryan) işıq, b i r t a r af (bir yan) qaranlıq idi. San da b i r c a h a t da n haqlısan;

ğ) -ca şakilçisi vasitasila tam vahidlik mazmunu ifade edir: birca bala, birca söz, birca daqiqa va s. Masa lan: B i r c a b a 1 a ona dün­yalar qadar şirin görünürdü. B ir ca s öz ona kifayat idi. B i r c a da q i q a kifayat idi.

h) -dan şakilçisi vasitasila tarzi-harakat zarfı arnala getirir. Masa lan: B i r da n qapı açıldı ;

x) birincisi -dan, ikincisi -a şakilçisi ila tekrar olunaraq yena da tarzi-harakat zarfı arnala getirir; birdan-bira. Masalan: Akif b i r ­da n - b i r a oxumağa başladı.

ı) -ga şakilçisi ila baraberlik mazmunu ifada eden zarf yaradır: birga. Masa lan: Biz onunla b i r g a oxuyurduq;

i) -lik şakilçisi ila vahdat ifade edir. Masa lan: B i r 1 i k lazımdır. Bu söz -da şakilçisi qabul edarsa, beraberlik, birlik mazmunlu zarf yaradır. Masa lan: B i r 1 i k da işlayib yaradırıq;

j) hardan, tak, ara, saatda, günda, ayda, i/da sözlerindan sonra işlanarak, tesadüf va tekrar mazmunu ifade edir: hardanbir, tak bir, ara bir, saatda bir, günda bir, ayda bir, i/da bir va s. Masalan: Man h a rda n b i r oraya gediram. Ta k b i r o biza galir. G ü n d a b i r zakonu göran canımız (Q.Zakir). Qazet h aft a d a b i r , jurnal ayda b ir çıxır;

k) mansubiyyat şakilçisi ila qeyri-müayyan avazlik arnala geti­rir. Masa lan : B i r i bela deyir, biri efa. B i r i s i s ani çağırırdı ;

q) üçüncü növ tayini söz biriaşmasinin ikinci tarafında hal­vaziyyat, keyfıyyat, bacanq miqyası olur: uşağın biri, daliqanlının

88

biri, od-alovun biri va s. Masa lan: Yoxsa u ş a ğ ı n b i r i bizi xoşqeyrat hesab edir (İ .Ş ıxlı).

Bunlardan başqa, bir da, bir daha, birinci, birbaş, birbaşa, bir-bir, bir, bir-birina, bira-bir, bira-beş, bir şey, bir zad, albir, di/bir, sözbir, bir para, bir s asla, bir söz la va sair sözlar da müxtalif mazmun ifade edir. Masa lan: Xahiş ediram b i r da takrar edasan. Man b i r da h a onu görmadim. Cavid har işda b i r i n c i olmalıdır. Fariz çağırışı alan kimi b i r b a ş harbi komissarlığa getdi. Hücumçu topu b i r b a ş a qapıya yönaltdi. Nümayandalar b i r - b i r salonu tark edirdil ar. Raqiblar b i r - b i r i n a üstün ga/a bilmadilar. Onlar b i r - b i r i n i gözdan qoymurdular. Sevda ila Ram iz b i r - b i r i n da n hark nigaran idi/ar. Oyunçul ar b i r - b i r i ila ancaq yarış arafasinda görüşürdülar. ananaya göra biz ancaq b i r a - b i r döyüşürdük. Bizim imkanımız b i r a - b e ş artdı. O m ana b i r ş ey demadi. Biz ancaq a 1 b i r iş/a­dikda müvaffaqiyyat qazana bilarik. Dostlar sözb ir , d i 1 b i r olma­lıdırlar. B i r p a r a insanlar asil haqiqati inkar edir/ar. Zeynabi b i r s a s 1 a sadr seçdilar. B i r s öz 1 a , tapşırığı yerina yetirdim.

Azarbaycan dilinda bir sözündan na qadar geniş hacmda isti­fada edildiyini yuxandakı misallardan aydın görmak mümkündür.

Taqribi miqdar sayları. Müxtalif miqdar saylan yanaşı işiadi­larak müayyan miqdar yox, taqribi miqdar bildirir: üç-dörd, dörd­beş, beş-altı, yeddi-sakkiz, on-on beş va s. Masalan: Sanki aradan d ö r d - b e ş il keçmamişdir (8.8ylisli). İ ndi orada b e ş - a 1 t ı qoca otururdu (8.8ylisli). Yanında da y e ddi - s a kkiz yaşlı oğlu, dörd­b e ş yaşlı qızı (Anar) .

Taqribi miqdar saylan, göründüyü kimi, müayyan miqdar saylan­nın kiçik vahiddan böyük vahida doğru ardıcıl sıralanması ila yara­mr. 8ks sıralanma nadir hallarda mümkündür. Masalan: B e ş - ü ç adamın küncda-bucaqda pıçıldaması hala camaatın narazı qalması demak deyi/dir.

Kasr sayları. Bu saylar müayyan miqdann bir hissesini bildirir. Bunlar da müayyan miqdar saylanndan arnala gelir. Lakin ham şekil, ham da manaca onlardan farqli olduqlan üçün miqdar sayının aynca bir növü kimi nazardan keçirmak maqsadauyğundur.

Kasr saylannı arnala getirmak üçün bütövü bildiran bir sayla hisseni bildiran başqa bir sayın birga işianınasi lazımdır. Bütövü bil­diran say öz şeklini dayişir, hisse bildiran say isa heç bir dayişik­liye uğramır; yani bütövü bildiran say ya -dan (-dan), ya da -da (-da)

89

şakilçilari ila, hissa bildiran say isa şakilçisiz işlanir. Bütövü bildi­ran say avval, hissa bildiran say isa sonra galir: iiçdan bir, yaxud üçda bir, beşdan üç, yaxud beşda iiç va s. Masa lan : Şeyiari n ii ç d a n b ir (üçda bir) hissasini man götürdiim. Yanacağın b eşdan ii ç (beşda üç) hissasi kolxoz iiçün gatirilib.

Çoxluq bildiran sayiann şakilçilarina galdikda, onu qeyd etmak lazımdır ki, bu sözlerin -dan (-dan) şakilçisi ila işianınasi daha doğ­rudur; çünki harnin şakilçi vasitasila bütövün neça yera bölündüyü va ondan müayyan bir azlıq götürüldüyü nazarda tutulur. Masalan, beşdan bir sözünda müayyan aşyanın beş hissesindan yalnız bir hissasi aynidığı dark edilir. (O buradan apardığı şeylarin heç b eş ­dan b irin i da qaytarmayıbdır). Lakin müasir adabi dilimizde, xüsu­san riyaziyyat elminda harnin sözlerin -da (-da) şaki lçis i i la i şian­masİ çox inkişaf etmişdir: dördda bir, beşda üç va s .

Qeyri-müayyan miqdar saylan Azarbaycan dil inda qeyri­müayyan miqdar saylan, asasan, az, çox, xeyli söztarindan ibaratdir. Az, çox, xeyli mazmunlarında qeyri-müayyan kamiyyat matburnu olan sözlerdir. Çox va az sözlari heç bir şakli dayişikl iye uğramadan bir çox vazifa daşıdığı kimi, şakli cahatdan da dayişi larak (çoxluq, çoxdan, çoxdankı), yeni mazmun ifada edan söz (başqa nitq hi ssasi) olur. Lakin bunlardakı qeyri-müayyan kamiyyat mazmunu birinci vaziyyatda tamamila, ikinci vaziyyatda isa nisbatan mühafiza edilir. Xeyli sözündan başqa nitq hissasi arnala galmadiyi kimi , onun vazi­falari da çox va az sözlarina nisbatan mahduddur.

Qeyri-müayyan kamiyyat bildiran sözlarİn aşağıdakı vazifalari vardır:

a) bütün qeyri-müayyan kamiyyat bildiran sözlar aşyanın qeyri­müayyan miqdannı bildirir. Masalan: çox kitab, az kitab. xeyli ki tab kimi söz birlaşmalarinda kitab sözündan avval işlenmiş çox. xeyli sözlari qeyri-müayyan miqdar sayı olduqları üçün kitabın qeyri­müayyan kamiyyatini bildirir. Masalan: Adil Tiikiyadan çox kitab gatirdi. Respublikamızda bu il x ey l i kitab naşr olunmuşdur;

b) iş va harakat bildiran sözlarİn ( fellarin) qarşısında miqdar zarfi olur: çox danışdı, az danışdı, xeyli danışdı ;

c) sifatlarin qarşısında onların tayinlik dörecasini artırıb, azalda bildiyi kimi, zarflarİn qarşısında da alametin miqdannı va darecasini gösterir: çox yaxşı, olduqca yaxşı, xeyli yaxşı. Masal an: Ki tab mana ç o x yaxşı kömak etdi. Darnayin üzvlari x ey l i yaxşı oxudular;

90

ç) az sözünün avvalinda işlanib, onun qeyri-müayyan karnİy­yetini azaldır: çox az, az-az, xeyli az. Masalan: Aslan ç o x az kitab gatinnişdir. A z - az adam bu işin şahidi oldu. X ey/i a z adam ali mak­taba daxil ola bildi. Planı ödamak üçü n x ey 1 i a z vaxt vermiş/ar;

d) çox sözünün avvalinda işlanib, onun qeyri-müayyan kamiyya­tini artınr: çox-çox, xeyli çox. Masalan: Gündüzün sana ç o x - ç ox salarnı var. X ey l i ç o x kitab oxuması onun hörmatini qaldırmışdı.

e) bir sözü çox, az, xeyli sözlarİ ila işianarak qeyri-müayyanlik mazmununu daha da artınr: bir çox, bir az, bir xeyli. Masalan: B i r ç o x masala hall olumnam ış qalmışdı. Sö/ı batlarda b i r a z adam var idi. B i r x ey 1 i iş görüldü.

Bu ümumi vazifelardan başqa, çox va az sözlarinin özünemaxsus xüsusiyyatlari da vardır. Bu xüsusiyyatlar aşağıdakılardan ibaratdir:

a) sifatlarin üstünlük darecasini bildiran ;m, /ap, dalıa kimi adat­lar çox, az sözlari ila da işlanarak, onlann qeyri-müayyan kamiyya­tini artınr va ya azaldır: !ap çox, an çox, daha çox, yaxud an az, /ap az, daha az va s. Masalan: Na !ap çox yorğunam, na da tamam din­calmişam. an çox israr edan müdir idi. Müdir müavini daha çox tamizliya fikir verirdi. M ana a n a z damşan xoş galir. Man 1 ap a z istayiram. Yox, da lı a a z adam galacakdir;

b) çox va az sözlerindan fel arnala galir: çoxal(dı), azal(dı), çoxalt, aza lt. Masa lan: Çalış yüksak qiymatlarin miqdarım ç o x a 1 t . Darsa qulaq asanda h eç vaxt diqqatini a z a 1 t m a ;

c) bu sözlardan (az, çox) düzaltına isim yaranır: çoxluq, azlıq va s. Masalan : Çox l u q az l ığa qalib galar;

ç) çox va az sözlari mansubiyyat (-u, -ı) şakilçisi ila qeyri-müay­yan kamiyyatin son hüdudunu gösterir; yani müvafıq olaraq maksi­mum va minimum mazmununu ifada edir; çoxu bir ay, azı on gün. Bazan bu sözlar an, !ap adadan ila da işlanir: /ap çoxu, an çoxu, an azı, /ap azı va s . ;

d) az va çox sözlari birga işianarak bir qadar manasını ifada edir: O da a z - ç o x danışdı. Xastanin halı a z - ç o x yaxşılaşmışdır.

Bazan bunlar eyni mazmunu -dan şakilçisini qabul etmakla da ifada edir: A z d a n - ç o x da n na varsa, gatir.

Bunlardan başqa, çox sözünün yalnız özünemaxsus aşağıdakı xüsusiyyatlari vardır:

a) cam va mansubiyyat şakilçisi ila kamiyyat mazmunlu qeyrimüayyan avazlik kimi işlanir. Masa lan : Ç o x l a r ı bu masala

9 1

atrafında düşünmüş, lakin bir naticaya gala bilmamişlar. Bazan çox­ları sözündan avval bir sözü da ala va olunur: B i r ç o x 1 a r ı bela harakat etmiş/ar;

b) mansubiyyat şakilçisi ila qeyri-müayyan avazlik kimi işlanir. Masalan: Çoxu hala masala ila tamş deyildir. Bazan danışıq dilinda -u mansubiyyat şakilçisindan sonra saitla biten sözlere maxsus -

su mansubiyyat şakilçisi da ala va olunaraq işlen ir: Ç o x u s u bilir, ç o x u s u bilmir;

c) sifat düzelden -lu şakilçisi ila işlanir, lakin yena da say ola­raq qalır: çoxlu Id tab va s. Masa lan: Ç o x 1 u ki tab oxu ki, nitqin inki­şaf etsin. Ç o x 1 u adam bu hadisanin şahididir;

ç) -dan şakilçisi ila zarf arnala getirir. Masalan: Bu hadisa mana çoxdan malumdur.

d) -dan şakilçisindan sonra -kı şakilçisini qabul ederek si fat olur: ç oxda n k ı masa/adir, ç ox d a n k ı işdir;

e) da adatı, bazan da ham da, ham da ki edatlan ila birlikde "na olsun ki" manasında işlanir: çox da, çox da ki. Masalan : Ç o x d a (çox da Id) san istamirsan.

Az sözünün da özüne xas olan aşağıdakı xüsusiyyatlari vardır: a) az sözü tekrar neticesinda az-maz şekli alaraq "bir qadar",

"bir az" manasını ifade edir. Masalan: Man da az - m az yazıram; b) qala sözü ila birga işianarak işin İcrasının bitmak arafasinda

olduğunu, lakin bitmadiyini bildirir. Masa lan: Az q a 1 a man da get­mişdim;

c) mansubiyyat şakilçisi qabul etmiş az sözü tekrar edilarak minimum manasının son hüdudunu gösterir. Masalan: Bu iş üçün az ı - a z ı bir ay vaxt lazımdır.

Yuvarlaq miqdar sayianna -/ar/a ( -/tJr/tJ), -/arca ( -/tJrctJ) şekil­çilarini artırmaqla da qeyri-müayyan miqdar sayları yaranır: onlarla, onlarca, yüzlarla, yüzlarca, minlarla, minlarca, on minlarla, on minlarca, milyonlar/a, milyonlarca (adam) va s . Masa lan : Yü z ­l a r 1 a ağac ald/di.

92

SIRA SA YLARI

Sıra saylan manşa etibarila müayyan migdar saylarından arnala galmişdir; lakin bugünkü anlayışda .onlar ham mazmun, ham da şakilca migdar saylarından tamamila farglanir. Migdar sayları heç bir şakilçi gabul etmedan müayyan kamiyyat ifada eda bildiyi halda, sıra sayları xüsusi şakilçi vasitasila:sıra va ya daraca mazmunu ifada edir. Demeli, migdar saylarında şakli . cahatdan müayyan dayişiklik arnala galdikda onların mazmunu da dayişmiş olur, yani eşyanın migdarını bildiran bir söz onun sırasını bildiran başga bir söz olur. Hagigatan, beş carga deyildikda müayyan migdardan (beşdan) na artıg, na da askik bir kamiyyat tasavvür edilir. Lakin beşinci carga dedikda heç bir kamiyyat tasavvür edilmir; bir çox cargadan yalnız biri (beşincisi) dark edilir. Buradan da beş sözünün bir mafhum, beşinci sözünün başga bir mathum ifada etdiyi meydana çıxır ki, bu da harnin sözlerin zahiri alamatlarinda va daxili mazmunlannda arnala gelmiş dayişikliyin naticasi kimi izah edila bilar.

Sıra saylannın şakli alamati -ıncı (-inci, -uncu, -üncü, -ncı, -ncı) şakilçisidir: birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı, yeddinci, sakkizinci, doqquzuncu, on uncu va s. Masa lan: Arif b ir i n c i cargada durmuşdu. Mayis i k i n c i kursa keçdi. Hafiz ü ç ü n c ü kurs da oxuyurdu. D ö r d ü n c ü , b e ş i n c i martabalar tutulmuşdur. O, a 1 t ı n c ı maktabda oxuyurdu. Onun tahsi/i d o q q u z u n c u sin fa barabardir va s.

Sıra sayları ila migdar sayları arasındakı farglardan biri da birincinin sifatlara daha yaxın olmasıdır. Bu yaxınlıg, bir tarafdan, sıra saylannın sifatlara maxsus hansı ? sualına da cavab vera bilmesi, digar tarafdan, özündan sonra galan ismin müvazilik bildirdiyi zaman cam şakilçisi gabul etmesindan aydın görünür. Doğrudan da, üçüncü siniflar biriaşmasinde bir neça üçüncü sinif tasavvür edildi yi kimi, hansı siniflar? suatını da vermak mümkündür. Halbuki migdar say­lannda bu xüsusiyyatlarin heç birina tesadüf edilmir. Bu xüsu­siyyatlari eynila sİfatiarda da görmak mümkündür.

Sıra saylan müstagil işiandiyi zaman (birlaşma şeklinda yox, taklikda işiandiyi zaman) migdar sayiarına nisbatan isiıniara daha yaxın olur. Bu yaxınlıg müstagil işianan sıra sayının tamamila müay­yan aşya tasavvürü vermesindan irali galir ki, bu, şakli cahatca da özünü gösterir. Hagigatan, müstagil işianan sıra sayının hallanma,

93

camlaruna qabiliyyati müstaqil işianan miqdar sayından daha artıq va qanunidir. Masalan: üç sözünün hallanma (üçün, üça, üçü, üçda, üçdan) va camianınasindaki (üç/ar) müayyan sünilik üçüncü, üçiin­cünün, üçüncüya, üçüncünü, üçüncüda, üçüncüdan, üçüncülar kimi sözlarda hiss edilmir.

Digar tarafdan, sıra saylan insan tasavvürü verdiyi zaman kim ? sualına da cavab olur. Masa lan: Üç ü n c ü yaxşı oxuyur. Üç ü n c ü -1 a r ira/idadirlar kimi cümlalarda üçüncü sözü kim?, üçüncülar sözü ham kim?, ham da kim/ar? sualına cavab verir. İsimlara maxsus sualın sıra saylan ila da işianınasi onların arasındakı alaqanin yaxın­lığını göstarir.

Buradan bela bir natica çıxır ki, sıra saylan öz mana va vazifela­rina göra isimtarla sifatlar arasında orta bir mövqe tutur, yani bir tarafdan sifatlarin, digar tarafdan isimlarin xüsusiyyatlari ila uyğunlaşır.

Talab etdiklari suallara göra da sıra saylan miqdar saylarından farqlanir. Miqdar saylannın özlarina maxsus sualları vardır ki, bun­lar da neça? va na qadar? söztarindan ibaratdir. Sıra saylarında isa bu suallardan yalnız birini (neça?) müayyan şakilçinin (-inci şakil­çisinin) alavasi ila işiatmak mümkün olduğu kimi, isiıniara maxsus kim? (Kim qalib galdi? - Birinci), sifatlara maxsus hansı ? (Hansı yaxşı oxuyur? - İkinci) sualını da işiatmak olar. Demali, miqdar saylannın sualı da şakilca dayişib sıra saylannın şakli alamatina uyğunlaşmalı olur ki, bu da miqdar saylannın suallarını sıra saylan ila işiatmayİn qeyri-mümkün olduğunu göstarir.

94

avaZLİK

ÜMUMİ M8LUMAT

8vazlik başqa nitq hissalarinin (isim, sifat, say va zarfın) yerinda işlanan, manaca onu avaz edan va harnin sözün funksiyasını yerina yetiran nitq hissasidir.

Müxtalif dil iara maxsus tipoloj i materiallann araşdınlması gös­terir ki, avazliklar digar nitq hissalarina nisbatan daha mücarrad va ümumi mana yükü daşıyır.

Danışan, mon avazliyi i la özünü, son avazliyi ila dinlayani, o avazliyi i la ya haqqında danışılan şaxsi, ya da aşyanı ad çakmadan göstarir. Belalikla, mon, son, o avazliklari ayn-ayrı şaxslari yalnız ümurni şaki lda bi ldirmiş olur. Mon sözü konkret bir şaxsin adını bil­clirmadan bütün birinci şaxslari bildirdiyi kimi, son, o avazliklari da eyni qayda üzra bütün ikinci va üçüncü şaxslari bildirir. Masalan:

S o n deyirson : "Qolbimizdo Koroğlunun qam vardır ". M o n deyirom : · ·su namus la yaşayanlar boxtiyardır ". S o n deyirson : "Misri qı/mc. Leş bir yana, baş bir yana ". M o n deyirom : "Ölüm yoxdur od içindo qo/ı romana ". S o n deyirson : "X oş yaşasm ana yurdun qız-golini ". M o n deyirom : ' "Solıor ye/i öpsiin s o n i n mard olini ".

(S .Vurğun)

Bu mi sralardakı son, mon, sonin avazl iklari i la yalnız birinci va ikinci şaxsi müayyanlaşdirmak mümkündür. Birinci va ikinci şaxsin kim olduğunu va mükalimada konkret olaraq kimlarİn iştirak etdi­yini harnin misal üzra müayyanlaşdirmak qeyri-mürnkündür. Biz Samad Vurğunun bu şeiri partizan Babaşa hasr etdiyini öyrandik­

dan sonra deya bilarİk ki, s o n sözü şairin müsabibi olan partizan

Babaşı , m a n sözü i sa Samad Vurğunun özünü göstaran avazlikdir. Yaxud O n u n gözlorinda sevr el ad im m a n . Sa n i n o miiqaddas pak ama/ini . . . ( S . Vurğun).

Bu misal larda onun, mon, sonin sözlarinin kima, o sözünün naya aid olduğunu bilavasite müayyanlaşdirmak qeyri-mümkündür.

Buradan tamamila aydın olur ki, avazliklar, hatta şaxs avaz­liklari bela, ümumi lik bildiran bir nitq hissasidir.

95

8vazliyi saciyyalandiran mühüm alamatlardan biri da onun situativ şartiliya malik olmasıdır. Masalan: O avazliyi bütün aşya­lara, ela - bütün alamatlara, neça isa bütün kamiyyat manalı anla­yışiara müvafiq gala bilar.

Azarbaycan dilinin avazliklari bu vaxta qadar derindan va hartarafli şakilda tadqiq edilmamişdir; halbuki dilçilik elminda bir çox masalalarin aydınlaşdırılması üçün Azarbaycan dilinin avaz­liklari müayyan material vera bilar.

Azarbaycan dilina aid ilk qrammatika kitabında avazliklar izah edilarkan onlann müstaqil bir nitq hissesi, müayyan suala cavab veren müstaqil bir cümle üzvü, niüayyan manaya malik bir söz olub­olmadığına fikir verilmamişdir; tamamila şakilçi halına düşmüş bir söz hissaciyi ila müstaqil manalı bir söz eyni hüquqlu nitq hissesi kimi qabul edilmişdir. 8vazliklarin növlari va miqdan haqqında müxtalif izahadar verilmişdir.

Bu qrammatikalarda gösterilan avazliklarin mana növlarina diqqatla fikir veri lsa, onlann ( avazliklarin) şaxs, izafi, mülki, ra bt, vasfi, nisbi, sual, feli, mübham, qayıdış va qeyri-müayyan adı ila on bir növü meydana çıxmış olur ki, bu da qatiyyan doğru deyildir. 8vazlik adı ila verilan bu sözlerin üçda iki hissesi müstaqil söz kimi işiana bilmir, şakilçi olaraq sözlara qoşulur va harnin manalar şekil­çidan arnala gelir.

8vazlik: haqqında irali sürülan bu müxtalifva sahv fikirler, ümu­miyyatla, avazliyin başqa sözlerden, elaca da müstaqil şaxs avazliyi ila şakilçi kimi da işianan şaxs şakilçilarinin farqini derindan dark etmemakdan irali galirdi .

Bir çox dillarda olduğu kimi, Azarbaycan dilinda da şaxs avaz­liklarinin müayyan qismi dilin inkişafı neticesinda müstaqil söz şek­lini itirarak, şakilçi halına düşmüşdür. avazliklarin bu cür şakilçilaş­masi neticesinda da dilimizde mansubiyyat, şaxs va xabarl ik kate­qoriyası kimi kateqoriyalar yaranmışdır. Vaxtila müstaqil sözle ifade olunan bu kateqoriyalar müasir Azarbaycan dilinda yalnız şaxs alamatleri ila ifade olunur. Sözdan aynlıqda heç bir manaya malik olmayan, heç bir vazife daşımayan, heç bir suala cavab ola bilma­yan şaxs alamatlerini (şakilçilarini) müstaqil manaya, formaya, vazi­faya va suala malik sözle (müstaqil avazliklarla) eynilaşdirmak doğru deyildir.

96

Aydındır ki, aşya va harakattarla şaxs arasındaki münasibat avvalca müstaqil söztarla ifada olunmuşdur. Sonralar isa dilin tarixi inkişafı naticasinda bu müstaqil sözlardan ayn-ayrı kollektivlari va fardlari bildirmak üçün müayyan alamatlar - qeyri-müstaqil sözlar (şakilçilar) arnala galib, ayn-ayrı nitq hissalarina alava olunmaqla yuxanda qeyd olunan münasibatlari bildirmişdir.

Azarbaycan dilinda da bu hadisanin canlı nümunalari vardır. İkinci şaxsin takini bildiran san, ikinci şaxsin camini bildiran siz söz­tari eyni şakilda ham müstaqil avazlik kimi, ham da isim va fellarin şaxsa olan münasibatini bildirmak üçün şakilçi vazifasinda işlanir: san talabasan, siz talabasiniz, san galasan, siz galasiniz, san gedasan, siz gedasiniz1 va s.

Son illarin qrammatika kitablannda, müxtaliftadqiqat asartarinda da avazlik, xüsusan onun tasnifi ila bağlı bir-birindan farqli olan iza­hatlara, ziddiyyatli fikirlara rast galmak olur.

Müasir Azarbaycan dilinda avazliklarin aşağıdaki növlari var: 1 . Şaxs avazliyi : Deyirsan b iz a taza müdir yollayıblar, ha? Sa n

özün onu heç görmamisan? (M.Hüseyn). Burada biz, san söztari şaxs avazliklaridir. 2. İşara avazliyi : Keçan gün h a m i n adamı gördüm. Mana b u

söz/ari dedi. Bu cümlalarda hamin, bu söztari işara avazliklaridir. 3 . Sual avazliyi : San n a ü ç ü n biza galmadin? Nadir Natiqa k i m i

nişan verdi? Bu misralarda na üçün, kim söztari sual avazliklaridir. 4. Qeyri-müayyan avazlik: Ha r kas istasa, özüna, güc verib

hirslana bildiyi ha/da, başına güc verib düşüna bi/anni? (S.Rahimov). Bu misaldakı h a r ka s sözü qeyri-müayyan avazlikdir. 5 . Tayin avazliyi : B ü t ü n ta/aba/ar im tahanı yaxşı verdi/ar. Ha r

adam ö z işi na masuliyyat va yaradıcılıqla yanaşmalı, diqqatli va intizamlı olmalıdır. Bu cümlalarda bütün, har, öz sözlarİ tayin avazliklaridir.

6. İnkar avazliyi : San h e ç kas i tanımırsan. Manim dostum h e ç n a da n qorxmur. Bu cümlalarda işianan h eç kas, h eç na sözlarİ inkar avazliklaridir.

1 Bazi şivelarda -siniz evezina -siz işlanir: bilirsiz, müallimsiz. Hatta edebi telaffiiz üçün mahz bu maqbul sayılır.

97

8vazliklar quruluşca da iki yera bölünür. Yuxandakı misallarda biz, san, hamin, bu, kimi, bütün avazliklari sada, na üçün, har kas, heç na avazliklari isa mürakkab avazliklardir.

Qeyd etmek lazımdır ki, avazliklar daha çox adlarla bağlı bir nitq hissasidir.

şaxs avazLiYi

Şaxs avazliklari dilde şaxs mathumlannı heç bir konkretlik bil­dinnadan, heç bir şaxsin konkret adı çekilmadan ümumi şakilda ifade etmek üçün işiadilan avazliklardir.

Şaxs avazliklari, öz mazmunundan va formasından asılı olaraq, qayıdış va yiyalik mazmunlan da ifade etdiyi üçün onlan şarti ola­raq üç yera ayınnaq olar: müayyan şaxs avazliyi, yiyalik şaxs avaz­liyi va qayıdış şaxs avazliyi .

Müayyan şaxs avazliyi. Müayyan şaxs avazliklari har üç şaxsin (1, ll, III) tak va camini ümumi şakilda bildiran man, biz; san, siz; o, onlar avazliklarindan ibaret müstaqil sözlerdir. Bunlardan man ­birinci şaxsin tekini, biz - birinci şaxsin camini ; san - ikinci şaxsin tekini, siz - ikinci şaxsin camini; o - üçüncü şaxsin tekini , onlar -üçüncü şaxsin camini ifade edir. Masal an: Ma n hala h eç bir qürur göstarmamişam (M.İbrahimov). Ma n onun saçlarını sığallayaraq tasalli verir va deyirdim: - S i z mana inanın, halalik s i z yaşamaq imkanından tamamila mahrum deyilsiniz. Siz özünüzün vicdanan casus olmadığınızı göstarmakla xalqı inandırma/ısınız (M.S .Ordubadi) . O, sakit va xayalparast baxışlarla Südabanin anasını süzür, heyrat içarisinda olan Qahramaniya baxır va düşünürdü (M.İbrahimov). Kiçik atını yavaş-yavaş tarpatdi, bir xeyli yol geldikdan sonra onlar ovlağa çatdılar (S.Rahimov).

Birinci va ikinci şaxs avazliklarinin cami isimlarin camindan farqlandiyi kimi, üçüncü şaxsin camindan da farqlanir; yani bun­lann taki ayn-ayn söz, cami da başqa bir sözle ifade olunur. Lakin bazi hallarda ümumiliyi nisbatan müayyanlaşdirmak maqsadi güdü­lürsa, qeyri-müayyanlik bildiran şakilçi ila avazlik bir yerde işla­narak, nisbatan müayyanlik bildirir. Başqa sözle desek, biz, siz sözleri biz/ar, sizlar şeklinda da işiana bilir. Biz va siz sözlarİ iki nafari

98

bildirdiyi kimi, milyonlarca şaxslari da bildirir. Buna göra da biz­lar, yaxud sizlar söztari vasitasila an çox nisbatan kiçik bir qrup dairasinda qeyri-müayyan kamiyyat ifada edila bilir ki, bu da biz va siz sözlarina nisbatan konkret hesab edilir. Masalan: B iz Vatani­mizin bir parçasını da düşman alinda qoymayacağıq cümlesinda biz sözü bütün azarbayeaniılan bildirir. Ağa, s i z b iz 1 a r i tamiz yad­dan çıxarmışsınız, bela şey olmaz ha . . . (M.İbrahimov) cümlesindaki biziari sözü an çoxu bir aitani ahata eda bilir.

Biz va siz söztari cam şakilçisi ila birlikda ismin bütün halla­nnda işlanir va yena da eyni vazifani, yani biz va siz avazliklarinin ifada etdiyi kamiyyati nisbatan mahdudlaşdınr. Masa lan: S iz 1 a r ­d a n har şey gözlamak olar, har şey . . . (M.İbrahimov). B i z 1 a r da aranlar üça deyarlar (S.Rahimov). B iz 1 a r d an oralara gedan yox­dur. S i z 1 a r d a n bu yaxmda markaza gedan yoxdurmu? (M ir Calal). B iz 1 a r i n bir adati var - basılanı kasmarik (" Koroğlu ").

Müayyan şaxs avazliklari cümla daxilinda müayyan bir üzv olaraq işiandiyi kimi, aynlıqda lüğavi manaya da malikdir. Bunlar avvalca isim olduqlarından va cümla daxilinda da müstaqil subyekt va obyekt ola bildiklerindan isma aid olan bir neça xüsusiyyati daşıya bilir; yani hallanma, mansubiyyat va qisman kamiyyat kate­qoriyalan isiıniara aid olduğu kimi, avazliklara da aiddir. Birinci va ikinci şaxs avazliklari cümlanin sintaktik quruluşunda tamamila başqa mana daşıyır. Onlar heç bir isimla avaz edila bilmaz va özü isa harakat va ya halın subyektini ifada edar. Lakin I va II şaxs avaz­liklarinin isimlardan bir sıra farqli cahatlari da vardır. Bunlar isim­lari avaz etdiyi zaman bazan ismin bir çox xüsusiyyatlarini daşıya bilmir. 8vvalan, bunlar, bazi istisnalan nazara almasaq, cümla daxi­linda özündan avval tayin qabul etmir va cümlanin tayinedici üzvü da ola bilmir.

Birinci va ikinci şaxs avazliklari (yiyalik haldan başqa) cümle­nin tayinedici üzvü ola bilmadiklari kimi, tayin olunan üzvlar kimi da nadir hallarda işlanirlar, yani özlerindan avval galan sözlar çox az hallarda tayinlik vazifesini daşıyıb, onları tayin eda bilir. Birinci va ikinci şaxs avazliklari cümla daxilinda subyekti ifada etdiyi zaman müstaqil cümla üzvü olur, obyekti ifada etdiyi zaman yanın asılı üzv olur. Başqa sözla desak, şaxs avazliklari cümlanin ya mübtadası, ya xabari, ya da tamamlığı olur. Masa lan: Kanda m a n ondan xeyli tez çatdım. Narahat olma uşaqlar b iz da d i r .

99

Onu da qeyd etmak lazımdır ki, yiyalik halda olan (bizim, sizin) birinci va ikinci şaxsin cami mansubiyyat şakilçisi ixtisar edilmiş başqa bir ismin avvalinda işiandiyi zaman harnin ismi tayin eda bilir. Bela tasadüflarda biriaşmanin birinci tarafı cümlanin tayin­edici üzvü kimi hansı? sualına cavab olur. Biriaşmanin ikinci tarafi isa tayin olunan bir üzv kimi işianarak cümlada müxtalif üzv ola bilir. Masalan: Dekabrın on ikisi - sas veracak dağ, dara; Şair/arin ilham evi b iz i m bu ağ günlara (S. Vurğun). Qadimdan b i z i m e/da sınanmış bir masal var; Ulduz görmasa, ölmaz haçadilli ilanlar (R.Rza). Na olar ki, b i z i m N abi Boz atı özündan da çox istayir (S.Rahimov).

İsimlarİn mansubiyyat şakilçilari ixtisar edilmadikda onlardan avval galan şaxs avazliklari cümlanin ayrıca bir üzvü ola bilmaz; har iki söz ( avazlikla isim) birlikda bir üzv olar. Masa lan: B i z i m dünyamızda itmaz zahmatin; Hayatın qalbidir şerin, sanatin. Har alın tarila yazılmış asar; B i z i m qalbimizda qalır yadigar (S . Vurğun).

Birinci şaxs avazliyi olan man va biz sözlarİ hallanarkan ham isimlardan, ham da digar şaxs avazliklarindan farqlanir. Bütün isimlar ahanga, eyni zamanda sait-samitla bitmalarİna göra yiyalik halda -ın (-in, -un, -ün; -nın, -nin, -nun, -nün) şakilçisini; ikinci şaxs avazliyi san, siz -in şakilçisini; üçüncü şaxs avazliyinin taki -nun, cami isa -ın şakilçisini qabul etdiyi halda, birinci şaxs avazliyinin taki va cami -im şakilçisi ila işlanir:

İsimlar: kitabın, daftarin, qo/un, gözün, almanın, pancaranin, ordunun, körpünün. İkinci şaxs avazliyi : sanin, sizin . Üçüncü şaxs avazliyi : onun, onların. Birinci şaxs avazliyi : manim, bizim.

Müayyan şaxs avazliklarinin hallanmasa

Tak

A. man san Yiy. manim san in Yön. m ana sana T. m ani san i Yer. manda sa nda

Ç. mandan sandan

1 00

o onun ona onu onda ondan

Cam

A. biz siz onlar

Yiy. bizim sizin onların

Yön. biza siza onlara

T. bizi sizi onları

Yer. bizda sizda onlarda

Ç. bizdan sizdan onlardan

Müayyan şaxs avazliklarinin hallanınasında nazara çarpan xüsu­siyyatlardan biri da üçüncü şaxsin tekinda bu, o işara avazliklarinda olduğu kimi, hal şakilçisindan avval n sarnitinin artınlmasıdır.

Müasir Azarbaycan dilinda müayyan şaxs avazliklarinin qoş­malarla işianmasinde da bazi xüsusiyyatlar vardır.

Üçün qoşması isimlarİn qeyri-müayyan yiyalik halına qoşul­duğu hal da (Azar üçü n, ki tab üçü n, ceyran üçü n, bağ üçü n), şaxs avazliklarinin yalnız müayyan yiyalik halına qoşulur; manim üçün, bizim üçün, sanin üçün, sizin üçün, onun üçün. Masalan: San in üçü n har ca fa ya dözaram. S iz i n üçü n ki tab, o n u n üçü n ov tüfangi lazım­dır. A za r ü ç ü n maraqlı nağıl söyladim. Bağ üçün qayçı aldım. Ma n i m ü ç ü n oxumaq vacibdir. B iz i m ü ç ü n ki tab daha vacibdir.

Man, san, biz, siz avazliklari aksaran müayyan yiyalik halda, bazan da isimlar kimi, qeyri-müayyan yiyalik halda kimi, tak qoşma­lan ila işlanir: manim tak, manim kimi, sa11in kimi, sanin tak; bizim kimi, bizim tak; sizin tak, sizin kimi; man tak, man kimi; siz kimi. Masa lan: Ma n i m t a k ham ı işlayir. Ma n i m k i m i oxumaq bütün ta/aba/ari n vazifasidir. Sa n i n k i m i oxumaq m ana ağırdır. Sa n i 11 t a k oxusam, dostlarım m ani qınayar. S iz i n k i m i al açı olacağam. Ma n t a k id m anı s eva bilmazsan va s.

O şaxs avazliyi hamişe müayyan yiyalik halda, onlar şaxs avaz­liyi isa qeyri-müayyan yiyalik halda kimi, tak qoşmalan ila işlanir. Masa lan: O n u n t a k vatani sevmak borcumuz dur. O 11 u n k i m i oxumağa çalışacağam. O n 1 a r ü ç ü n keyfiyyat asas şartdir.

Birinci va ikinci şaxs avazliyi ila üçüncü şaxs avazliyi arasın­dakı farqlardan biri da üçüncü şaxs avazliyinin eyni cümlada isim yerinda işlanib xabarla uzlaşa bilmasidir. Masa lan: E/dar çox çalışır va buna göra da o bütün Janlardan "ala " qiymat alır.

1 0 1

Yiyalik şaxs avazliyi. Şaxs avazliklarinin bu növü yiyalik hal şekilçilerini qabul etmiş müayyan şaxs avazliklarina malikiyyat bildiran -kı (-ki, -ku, -kü) şakilçisini artırmaqla yaranır: manimki, saninki, onunku, bizimki, sizinki, onlarınla.

Yiyalik şaxs avazliklari bütün hal şekilçilerini qabul eda bildiyi üçün qatiyyan tayin vazifesinda işianilmaz va özlerindan sonra kon­kret aşya taleb eda bilmez. Bela avazliklar öz mazmununda subyek­tin malik olduğu obyekti da ümumi şakilda ifade eda bilir. Masalan: Bu kitab san inki deyi/mi? B iz imki mütlaq qalib galmalidir. Siz i n ­kina söz ola bilmaz.

Yiyalik şaxs avazliklari hallanır, camlanir va tayindan başqa, cümlenin bütün üzvlari kimi işiana bilir: manimkinin, saninkina, onun­kunu, bizimkina, sizinkinda, manimki/ar, saninki/ar va s. Masalan: Man i m ki n i n mazmunu daha genişdir. S a n i n k i n a çoxlu nöqsan deyildi. S iz i n k i n d a çatışmaz/ıq çoxdur. Ma n i m k i 1 a r bayan i/di. Sa n i n k i / a r i bayanmadilar. O n u n k u / a r bayaniidi ( 1 03-cü salıi­fadaki cadvala bax).

Misallardan aydın görünür ki, ham terkibinda -kı (-ki, -ku, -kü) şakilçisi olan yiyalik şaxs avazliklarinin, ham da yiyalik haldan sonra -kı (-ki, -ku, -kü) şakilçisini qabul edan isimlarİn hallanınasında subyekt va obyektin kamiyyatina göra nisbati mansubiyyat katego­riyasındaki nisbatin eynidir.

Qeyd etmek lazımdır ki, malikiyyat mazmunu yalnız -kı (-ki, -ku, -kü) şakilçisi vasitasila yaranmır va bu şakilçi da yalnız yiyalik halında işlenmiş şaxs avazliklarina aid olmur. Yiyalik hal şakilçisini qabul eda bilen har bir nitq hissesi harnin şekilçini qabul etdikdan sonra ham subyekt, ham da qeyri-müayyan bir obyektda malikiy­yat mazmunu bildirir. Subyekt mazmunu sözün kökü ila, malikiy­yat mazmunu isa yiyalik hal şakilçisi ila meydana çıxır. Lakin sahib şaxsin va ya eşyanın malik ola bildiyi obyektin zahira çıxması üçün yiyalik halda işianan har bir nitq hissesi özündan sonra bir isim taleb edir. Yiyalik halda işianan sözün üzarina -kı (-ki, -ku, -kü) şakilçisi artınldıqda isa obyektin zahira çıxmasına ehtiyac qalmır. Burada subyektla obyekt tak bir sözle ifade olunur. Masal an: M a n i m k i aydın yazılmışdır. San inki yaddan çıxmışdır. Üz ü m ü n kü şirin olur.

Yiyalik şaxs avazliyi müqayisa mazmunu da yaradır. Yuxarı­dakı misallar subyekt va obyekt tasavvürü ifade etmakla barabar,

1 02

(T-Ü-R-K-P-İ-T-İ-K)

.Mis

all

ar

....

I şa

xs

II ş

ax

s II

I şa

xs

.:s

";

sub

yek

t va

su

by

ekt

cam

, su

by

ekt

va

su

by

ekt

cam

, su

by

ekt

va

su

by

ekt

cam

, ::c:

o

by

ekt

tak

o

by

ekt

tak

o

by

ekt

tak

o

by

ekt

tak

o

by

ekt

tak

o

by

ekt

tak

A

. m

anınık

ı b

ızım

kı

san

ı nk

ı sı

zın

kı

on

unk

u

on

lan

nk

ı Y

iy.

man

imk

inin

b

izim

kin

in

sen

ink

inin

si

zin

kin

in

on

unkun

un

onla

rın

kın

ın

Yön

. m

animk

ina

biz

imk

ina

san

ink

ina

sizi

nk

ine

on

un

ku

na

on

lan

nk

ına

T.

man

imk

ini

biz

imk

ini

san

ink

ini

sizi

nk

in i

on

un

kun

u

on

ları

nk

ın ı

Yer

. m

anim

kin

de

biz

imkin

de

san

ink

ind

a si

zin

kin

da

on

un

kun

da

on

lan

nk

ınd

a

Ç.

man

imk

ind

an

biz

imkin

dan

se

nin

kin

dan

si

zin

kin

dan

o

nun

kun

dan

o

nla

rın

kın

dan

I şa

xs

II ş

ax

s II

I şa

xs

sub

yek

t ta

k,

sub

yek

t v

a

sub

yek

t ta

k,

sub

yek

t v

a

sub

yek

t ta

k,

sub

yek

t v

a

ob

yek

t ca

m

ob

yek

t ca

m

ob

yek

t ca

m

ob

yek

t ca

m

ob

yek

t ca

m

ob

yek

t ca

m

A.

man

imk

ilar

b

izim

kil

ar

sen

ink

ile

r si

zin

kil

er

on

unk

ular

o

nla

rın

kıl

ar

Yiy

. m

anim

kil

arin

b

izim

kil

erin

se

nin

kil

erin

si

zin

kil

erin

o

nu

nk

ular

ın

on

ları

nk

ılan

n

Yön

. m

anim

kil

ere

biz

imk

ilar

a se

nin

kil

ara

si

zin

kil

ara

on

unk

ular

a o

nla

rın

kıl

ara

T.

man

imk

iler

i b

izim

kil

ari

sen

ink

ilar

i si

zin

kil

ari

on

un

ku

ları

o

nla

rın

kıl

arı

Yer

. m

anim

kil

ard

a b

izim

kil

ard

a se

nin

kil

ard

a si

zin

kil

ard

a o

nun

kul

ard

a o

nla

rın

kıl

ard

a

ç

man

imk

ilar

dan

b

izim

kil

ard

an

sen

ink

ilar

da

n

sizi

nk

ilar

dan

o

nu

nk

ula

rdan

o

nla

rın

kıl

ard

an

Bu

cü

r h

alla

nm

a si

stem

ini

eyn

ila

yi y

a li

k h

al ş

ak

ilçi

sin

da

n s

on

ra -

kı (

-ki

, -

ku,

-kü)

şak

ilçi

sin

i qa

bul

ed

an

isi

mla

rda

da

gö

rürü

k;

ma

sala

n:

A.

quş

unk

u q

uşıa

nn

kı

qu

şun

ku

tar

quş

ıan

nk

ııar

Y

iy.

quş

unk

unun

q

uşla

rın

kın

ın

qu

şun

ku

lan

n

quş

lan

nk

ılan

n

Yön

. q

uşun

kun

a q

uşla

nn

kın

a q

uşu

nk

ula

ra

quş

lan

nk

ılar

a T

. q

uşun

kun

u q

uşla

nn

kın

ı q

uşu

nk

ula

n

quş

lan

nk

ılan

Y

er.

quş

unkun

da

qu

şlan

nkı

nd

a q

uşu

nkula

rda

quş

lan

nk

ılar

da

ç

quş

unkun

dan

q

uşla

nnk

ınd

an

qu

şun

ku

lard

an

quş

lan

nk

ılar

dan

- o

VJ

qabaqcadan malum olan va nazarda tutulan iki obyektin müqayisa edildiyini da gösterir.

Qayıdış şaxs avazliyi. Azarbaycan dilinda qayıdış şaxs avazliyi öz tayin avazliyina bütün şaxslar üzra mansubiyyat şekilçitari artır­maqla arnala gelir. Bela ki, öz sözüne müvafiq olaraq -üm, -ümüz, -ün, -ünüz; -ü; -lt�ri şekilçilerini artırmaqla I, ll, III şaxsin tak va camini bildiran qayıdış şaxs avazliklari düzelir. Bunlardan -üm birinci şaxsin takini (öz-üm), -ümüz birinci şaxsin camini (öz-ümüz), -ün ikinci şaxsin takini (öz-ün), -ünüz ikinci şaxsin camini (öz-ünüz), -ü üçüncü şaxsin takini (öz-ü), -lt�ri üçüncü şaxsin camini (öz-/ari) bildirir.

Daşıdıqlan vazife va ifade etdiklari mazmuna göre, özüm, özü­müz, özün, özünüz, özü, öz/ari sözlerindan dilimizde çox geniş şekilde istifada edilir. avvalan, bu avazliklar müstaqil söz kimi subyekti bildirir. Masa lan: Cavanşir mağlub o/arsa, ö z ü m qılınca sarılaca­ğam (M.Hüseyn). Xalatı ö z ü m alsam, yaxşı düşmaz (M.Hüseyn). Öz ü m üz razılıq vermişik, öz ü m üz qarar çıxarmışıq, ö z ü m ü z da masuliyyat daşımalıyıq. Garak ö z ü n burada olu b göra id in (M.Hüseyn). Öz ü n öz alinla etmisan (S.Rahimov). Ham ö z ü n ü z şad olarsınız, ham fahlalar, ham da ki biz (M.Hüseyn). Ö z ü Şamkirin Çardaxlı kandindandir (M.Hüseyn). İşin asil mahiyyatini ö z l a r i bizdan yaxşı bilir/ar.

Diger tarafdan, bu avazliklar yalnız adlıq halda işlenarkan sub­yekti bildirib mübtada olur; yönlük, yerlik va çıxışlıq hallannda işiandiyi zaman tamamlıq, xabar şakilçisi qabul etdikda xabar vazi­fasi daşıyır. Masa lan: Ö z ü m a bir yaxşı sanat seçmiş am. a 1 a ç ı -l a r maktabda özlarina böyük hörmat qazanmışlar. Ö z ü n ü z ü har yerda yaxşı aparıb nümuna olma/ısınız. Öz ü n a umac ova bilmir, özgaya ariş ta kas ir (Atalar sözü). Bütün günahlar ö z ü n d a d i r . Har ş eya cavabdeh ö z ü m ü z ü k . Bu gündan burada baş çı ö z ü n s a n .

Qayıdış şaxs avazliyi isimlar kimi hallanır va obyekti avaz edir. Masa lan: Bir da ayağın bura daysa, ö z ü n ü ölmüş bil (M.İbrahimov). Qoca, İmamalini öz ü n da n radd edib acıqlandı (S .Rahimov) .

Qayıdış şaxs avazliklarinin hallanma sistemi eynila isimlarda olduğu kimidir:

1 04

A. Yiy.

Yön.

T. Yer.

Ç.

A. Yiy.

Yön.

T. Yer.

Ç.

Tak

özüm

özüm ün

özü ma

özü mü

özümda

özümdan

Cam

özüm üz

özümüzün

özümüze

özümüzü

özümüzde

özümüzden

özün

özün ün özüna

özünü

özünda

özündan

özün üz

özünüzün

özünüze

özünüzü

özünüzde

özünüzden

özü

özün ün özüna

özünü

özünda

özündan

özlari

özlerinin

özlerina

özlerini

özlarinda

özlerindan

Qayıdış şaxs avazliklari subyektla birlikde işlanarak, subyekti daha da konkretlaşdirir va onunla birlikde cümlenin mürakkab üzvü olur. Masa lan: Man ö z ü m hami n güllü istakanda su atdım, bax, bu bala ca istakanda. İ ndi da garak is takanda çay içasan, m a n ö z ü m süzüm, san da içasan (S.Rahimov) . Bunu s a n öz ü n demişdin. Ba/ka, qonaq ö z ü da bizim darvişlar kimi nağıl etmişdi (S.Rahimov).

Bazan qayıdış şaxs avazliyi yiyalik halda olan şaxs avazliklari ila birlikde işianarak cümlenin müxtalif üzvü olur. Bela hallarda qayıdış avazliyi da ismin müvafıq hallarında olmalıdır:

I şaxs tak manim özüm

manim özümün manim özüma

manim özümü

manim özümda

manim özümdan

II şaxs tak sanin özün

sanin özünün

sanin özüna

sanin özünü

sanin özünda

sanin özündan

III şaxs tak onun özü

onun özünün

onun özüna

onun özünü

onun özünda

onun özündan

1 05

I şaxs cam II şaxs cam III şaxs cam bizim özümüz sizin özünüz onlann özlari bizim özümüzün sizin özünüzün onlann özlerinin bizim özümüze sizin özünüze onlann özlerina bizim özümüzü sizin özünüzü onlann özlerini bizim özümüzde sizin özünüzde onlann özlarinda bizim özümüzden sizin özünüzden onlann özlerindan

Bunlar cümlada mürakkab üzv olur. Masal an: Bu hadisa m a n i m özümün başıma galmişdir. Man i m özü m a dedi/ar. İciasa m a n i m özü m ü da çağırmışdılar. Ma n i m ö z ü m d a da o ki tabdan vardır. 8hvalatı avvalca m a n i m özü m da n soruşdular. Bu iş s a n i n özü ­n ü n xeyrinadir. O s a n i n öz ü n a lazım olar. Man s a n i n ö z ü n ü eşitmak istayiram. Sa n i n ö z ü n d a da taqsir vardır. Onu s a n i n özü n da n ta/ab edacaklar. Bunları o n u n ö z ü yaxşı bilir. Bu ki tab onun özünündür. Tapşırığı o n u n özü n a verdi/ar. O n u n özü n ü da çağırmışam. O n u n öz ü n da taqsir çoxdur. Get, o n u n öz ü n ­dan soruş. O b iz i m özü m üzü n dü r, b iz i m ö z ü m ü z a dedi/ar. B iz i m öz ü m ü z d a n soruşdular va s .

Adlıq halda olan qayıdış şaxs avazliklarinin avvalinda işlenan müayyan şaxs avazliklarinin yiyalik hal şakilçisi olmadan işlen­ınasi daha tabii va işlak xarakter daşıyır. Masa lan: M a n ö z ü m ona tapşırmışam. Sa n ö z ü n ge tma/isan. O ö z ü har şeyi an/ay ır. B i z özü m ü z na eda bilarik? S i z ö z ü n ü z onu daha yaxşı tanıyırsınız. O n 1 a r öz 1 a r i har şeyi yoluna qoyarlar va s .

Bazan özü sözü mansubiyyat şakilçisi i la işlenmasina baxma­yaraq, da bağlayıcısı ila birlikde ö z ü d a şeklinda müralekab bağla­yıcı arnala getirir. Bela halda öz ü d a sözü şaxs bildirrnir va ham da bağlayıcısının mazmununu ifada edir. Masalan: Man sözümün üstünda dururam, yoldaş olaq . . . Öz ü d a bu ovu siz atmış olun (S.Rahimov).

1 06

Q e y d. Cümlada da bağlayıcısı ila yanaşı işlanib, üçüncü şaxsi bildiran özü

avazliyini bununla qanşdırmamalı. Masalan: O özü da getdi.

İŞARa avaZLİYİ

İşara avazliklari manşa etibarila şaxs avazliklarindan qadim olub müxtalif m akan va zaman sarhadinda yerlaşan predmetlari göster­mak üçün işladilir; daha doğrusu, harnin predmetlari konkretlaşdiran alamatleri ümumi şakilda ifade edir. 8dabi dilimizde an çox işiadi­lan işara avazliklari bunlardır: bu, o, bela, efa, hamin, harnan va s.

O işara avazliyi şaxs avazliklarinin üçüncü şaxsinin eynidir va onun kimi hallanır. O avazliyi cümlenin mübtadası olduqda ham şaxs, ham da işara avazliyi, tayin vazifesi daşıdıqda isa yalnız işara avaz­liyi sayılır. İşara avazliklarinin şaxs avazliklari ila yaxınlığı va eyniliyi haqqında indiki elmi adabiyyatda müayyan fikirlar vardır. Bütün dillar üçün ümumi qayda olaraq, bu, o işara avazliklari üçüncü şaxs avazliyi kimi hallanır.

Üçüncü şaxs avazliyinda olduğu kimi, bu, o işara avazliklarinin hallanması ila isimlarİn hallanması arasında müayyan farq vardır. Bunlar da hallanarkan bütün hal şakilçilarindan avval n sarnitinin alava olunmasını taleb edir: bu, bunun, buna, bunu, bunda, bundan yaxud o, onun, ona, onu, onda, ondan.

Bir sıra dillarda olduğu kimi, Azarbaycan dilinda da işara avazlik­lari isimlarin avvalina alava edilmakla harnin ismi müayyan edir, lakin onu (ismi) sifat kimi alamat va keyfiyyat cahatindan deyil, başqa cahatdan, daha doğrusu, aydınlaşdırmaq, seçmek va müayyan­laşdirmak cahatindan izah edir. Masalan: Harnin işda bir neça i/dir ki, çalışıram cümlesinda işianan harnin sözü iş ismini konkret suratda (tam leksik-semantik müayyanlikla) alamat va keyfiyyat cahatdan izah eda bilmez, çünki burada harnin sözü işin başqalarından farqlandi­yini, onun nisbeten müayyanliyini gösterir. Buna göre da işara avaz­liklari aksaran bu va ya diger bir sözün tayinedicİsİ vazifesini daşıyır.

Sifatlarla işara avazliyini birlaşdiran va ayıran müayyan xüsu­siyyatlar vardır.

Bunlan birlaşdiran xüsusiyyatlar aşağıdakılardır: I . Har ikisi (yani ham si fat, ham da işara avazliyi) isimdan avval

galib, eyni suala cavab olur. Masalan: Yaxşı kitab tez oxunur. Bu kitab­dan xeyli şey öyrandim cümlelerinda yaxşı (sifat), bu (işara avaz­liyi) sözleri isimdan avval işlanarak, h a n s ı ? sualına cavab olur.

2. Har ikisi cümlada, asasan, tayin olur. Masa lan: Ya x ş ı adam tavazökar olar. O qızın söz/ari mani düşündürürdü (S.Rahimov). Bu misallardakı yaxşı va o sözleri tayindir.

1 07

3 . Har ikisi isimla birlikda işiandiyi zaman hal va cam şakilçisi qabul etınir. Lakin substantivlaşdikda har ikisi hal, cam va xabar şakilçilarini qabul eda bilir. Masa lan: Dün an g ö z a 1 m a r u z a 1 a r oldu. B e 1 a maruzalar cana layiqdir (Mir Calal). Bu cümlalarda gözal va bela sözlari maruzalar ismindan avval işianarak biriaşma arnala gatirdiklari üçün dayişilmaz qalmışdır. Onlardan sonra galan isim (maruzalar) adlıq halda işlanmişdir. Demali, işara avazliyi ila (bela) sifat (gözal) eyni daracada tabe üzv kimi iştirak etmişdir; yani na hal­lanmış, na da camlanmişdir. Halbuki : Ya x ş ı n ı p i s d a n ayırmaq lazımdır. B u n u deyarak Gülsanamin göz/arinda bir kin parladı (S.Rahimov). Gözal odur g öz a l l a rda n seçila. E 1 a 1 a r i n i aramız­dan çıxarmaq lazımdır (S.Rahimov). Manim dediyim b u d u r. San in söyladiyin daha y ax ş ı d ı r cümlalarinda yaxşını pisdan, bunu, gözal­lardan, elalarini, budur, yaxşıdır söztari tayini biriaşmalarda yox, ümuman cümle daxilinda mübtada, tamamlıq va xabar vazifesinda işlanmişdir.

Bunlan bir-birindan farqlandiran cahatlar aşağıdakılardır: 1 . İşara avazliyi sabitleşmiş işara manasında, sifat sabitleşmiş

alamat va keyfıyyat manasında işladilir. 2. İşara avazliyi tayin etdiyi sözü sifat kimi keyfiyyat cahatin­

dan deyil, başqalarından farqlandirmak, seçmek cahatindan tayin edir. 3. Sifatlardan farqli olaraq, işara avazliklari üçün h ansı ? sualı

daha saciyyavidir. Masa lan: Bu adam atarnın dostudur cümlesinda bu sözüna neca? na cür? suallannı vermak tabii görünmaz.

4. İşara avazliklari sifatlardan farqli olaraq, heç bir daraca ala­mati qabul etınir.

Bela, ela işara avazliklari bazan manaca bu, o işara avazliklarina yaxm olsalar da, bir çox cahatdan farqlanir. Bu avazliklar da, asasan, tayin vazifesini daşıyır.

Bela, ela avazliklari cümlada heç vaxt mübtada vazifesi daşıya bilmez, lakin bunlar bu, o avazliklari kimi xabarlik şakilçisi qabul eda bil ar. Masa lan: Hayatın as as qanunu b e 1 a d i r . Man b e 1 ay a m, san e la. Man e l ay a m , san b e l a (S.Rüstam).

Bela, ela işara avazliklarinin xüsusiyyatlarindan biri da odur ki, bunlar özlerindan sonra qeyri-müayyanlik bildiran bir sözü ila bir­likde işara avazliyi vazifasi daşıya bilir. Masalan: Bazan görürsan ki, otun-alağın içinda e 1 a b i r g ü 1 qalxıb pardaqlanır ki, atri va tamaşası baxanı heyran edir (M.İbrahimov) . Bu arada ev sahibinin

1 08

qoca anasının başı titrayan s asi ila biza taraf b e 1 a b i r xabar verdi (C.Mammadquiuzada ).

Bela, ela işara avaziiklari yalnız üçüncü şaxs mansubiyyat şakil­çisi qabui etdikdan sonra hallanır va bu vaxt müxtaiif cümia üzvlari, o cümiadan mübtada fun.ksiyasında işiana bilir: be/asi, belasinin, belasina, belasini, be/asinda, belasindan; e/asi, elasinin, e/asina, e/asini, elasinda, elasindan. Masa lan: B e 1 as i h eç yerda yoxdur. B e 1 as i n i n sözüna inanmaq çatindir. B e 1 as i na söz demak olmur. B el as i n i a/qış­lamaq lazımdır. E 1 a s i h eç yerda yoxdur. E l a s i n i n sözü na inan­maq çatindir. E l as i n a söz demak olmur. E 1 as i n i alqış/amaq lazım­dır. E l a s i n da güc çox olur. E 1 as i n da n seçib götürmak lazımdır.

Bela, efa işara avazliklari mansubiyyat şakilçisi qabui etmakla camlanir va sonra yena da hallanır: bela/ari, belalarinin, belalarina, belalarini, belalarinda, belalarindan; elalari, elalarinin, elalarina, ela­larini, elalarinda, elalarindan. Masa Ian: B e 1 a 1 ar i vatan uğrunda canını qoyur. B e 1 a 1 a r i n i n cavabını vermak çatindir. B e 1 a 1 ar i n a har na versan, xoşdur. B e lalarin i hamı sevir. Bela/arinda aslan gücü var. B e 1 a 1 a r i n da n ibrat götürmak lazımdır. E 1 a 1 ar i vatan uğrunda canını qoyur. E l a 1 a r i n i n cavabını vermak çatindir. E 1 a 1 ar i n a har na versan, xoşdur. E 1 a 1 ar i n i ham ı sev ir. E 1 a 1 ar i n da aslan gücü olur. El a lar i n da n i b rat götürmak lazımdır.

Hamin, harnan işara avazliklari bu, o işara avaziiklarinin müqabi­linda işlanir, lakin cümlada daşıdığı vazifaya göra onlardan müayyan daraca farqlanir. H amin sözü nisbatan yaxını, harnan sözü isa nisba­tan uzağı bildirir. Masa Ian: Onlar Gülahatini tez h a m a n xanımın evina düzaltdi/ar (M.İbrahimov). Ha m i n günün salıari maşın üçün artel idarasina getdim (İ.8fandiyev).

Hamin, harnan avaziiklari bu, o işara avaziiklari ila biriikda işia­narak müayyaniiyi daha da qüvvatlandirir. Masa Ian: Ha m i n bu adamdır. H a m an o adamdır. Bu h am in adamdır. O ham an adam­dır. O h a m i n adamdır.

1 09

SUAL avaZLİYİ

Müasir adabi dilimizde işianan avazliklarin üçüncü qismina sual avazliklari daxildir. Bu avazliklar cümle daxilinda müayyan bir şaxsi, predmet, alamat va ya kamiyyati sual terzinda yena da ümumi halda bildirir. Şübhasiz, sual avazliklari da şaxs avazliklari kimi eyni cümle daxilinda heç bir nitq hissesini tamamila avaz eda bilmir. Bunlann işiandiyi cümledan sonra ikinci bir cümle, cavab cümlesi olmalıdır ki, orada sual avazliyinin yerini tuta bilen bir söz olsun; yani birinci cümledaki sözün (avazlik) ikinci cümledaki cavab olan sözü avaz etdiyi malum olsun. Bunlardan kim va na sual avazliklari tamamila şaxs avazliklari kimi cümlenin mübtadası, tamamhğı va xabari olur. Bunlar adlıq halda mübtada, başqa hallarda tamamlıq olduğu kimi, cümlenin ismi xabari da ola bilar.

Azarbaycan dilinda işlenan asas sual avazliklari aşağıdakılar­dır: kim, na, hara, hansı, haçan (yaxud haçaq), neça, neca va s. Bunlar­dan kim, na, hara, hansı, neça sözleri hal va cam şakilçilari qabul edarak müxtalif hallarda sual avazliklari ola bilir va bunlann hal­lanması isimlarİn hallanmasından farqlanmir: kim/ar, na/ar, hara­lar, hansı/ar, neçalar; kimin, nayin, haranın, hansının, neçanin; kima, naya, haraya, hansına, neçaya; kimi, nayi, haram, hansını , neçani; kimda, nada, harada, hansında, neçada; kimdan, nadan, haradan, han­sından, neçadan.

Bunlardan başqa, na sözü vasitasila na vaxt, na zaman, na cür, naya göra, nadan ötrü, na tahar, na üçün, na qadar, na sabaha va s . mürakkab sual avazliklari da arnala gelir. Masa lan: Na d a n ötrü ittiham edirsin iz? Na t a h a r danışdın ? Na ü ç ü n gee galdin ? Na q a dar lazım olacaq? N ay a g ö r a mandan incidin? Na v a x t ga/a­caksan? Dars/ar n a z a m a n başlanır? O n a c ü r dedi?

Kim sual avazliyi bir çox xüsusiyyatlara malikdir ki, bunlar da aşağıdakılardan ibaratdir:

a) kim sözü yalnız insan adlan va insan tasavvürü veren eşya­Iann adlannı avaz eda bilir: K i m bu gün növbatçidir? K i m yaxşı oxuyur? K i m kima qalib galdi?

b) kim sözü tasdiq bildiran fellarla işlandikda h eç kas mazmu­nunu ifade edir va inkar manasını bildirir: İnsan qalbin in arzularını k i m bilir?;

ı ı o

c) kim sözü inkar bildiran fellarla işlandikda ham ı sözünü avaz edir va tasdiq mazmunu yaradır. Masalan: Qatığm ağ olduğunu k i m bilmir? Şan yaşamağı k i m sevmaz?

Kim sözü har kas manasında işlanib, nisbi avazliya çevrilir va tabeli mürakkab cümle daxilinda bağlayıcı söz mövqeyinda çıxış edir. Masalan: Biza kim düzünü desa, bağışlanacaq.

Kim va na sözleri yönlük halda da heç kima, heç naya sözlarinin mazmununu ifada edir. Masalan: Kimsaya işıq vermayan günaş, kimsaya görsanmayan gözallik k i m a va n a ya lazımdır (C.Cabbarlı).

Na sual avazliyinin xüsusiyyatlari daha mürakkab va daha çox­dur ki, bunlar da taxminan aşağıdakılardır:

a) na avazliyi insan adları va insan tasavvürü veren adlardan başqa, bütün canlı va cansız eşyaların adlarının yerinda işiana bilir. Masalan: San n a oxuyursan ? Vali n a aldı?

b) na sözü tasdiq bildiran fellarla inkar mazmunu ifade edir. Masalan: Man n a bilim ? O n a bilir ki, damşsm ?

c) na sözü neca va h aradan manasında işlanir. Masalan: Adam n a bilsin? San manim galdiyimi n a bi/din? Na ağır iş olsa, mana deyarsan;

ç) na sözü har şey, har na manasında işlanir. Masa lan: Dünyada n a l a r olmur?;

d) na sözü neca, hansı manasında heyrat ifade edir. Masalan: San n a xayala düşmüsan ?;

e) na sözü niya manasında işlanir. Masalan: San n a qarışırsan? O n a atılıb-düşür? Na sözü çıxışlıq halda da niya? sualının avazinde işlanir. Masa lan: Na da n bu güna düşmüsan? (C.Cabbarlı).

QEYRİ-MÜaYYaN avaZLİK

Qeyri-müayyan avazliklar cümla daxilinda konkret olmayan şax­sin va ya başqa eşyaların adlannı bildiran sözlerin avazinde işlanir. Bu avazliklarin müayyan bir qismi kim sözünün şakilçi, qoşma va başqa söztarla işlenınasi ila arnala gelir: kimi, kimisi, kimsa, kim isa, har kim va s. Masal an : K i m i güldü, k i m i s i da yeni bir şey dam­şacağım gürnan edib kiridi (Mir Celal).

Gösterilan qeyri-müayyan avazliklarin hamısı (o cümledan kim isa) hallana bilar. Masalan: Kim inin var, kim in in yoxdur. Kim in i

l l l

qandırır, k i m i n i yandınr. K i m i n da n razıdır, k i m i n d a n yox. K i m i s i n a iş tapıldı, k i m i s i n a yox. K i m i s i n i bayanir, k i m i -s i n i qovur. Ha r k i m a dedim, boyun qaçırdı. Ha r k i m i istayir­san, gatir.

Kim isa avazliyi hallanarkan va camlanarkan şakilçilar kim sözüna artınlır: kimin isa, kima isa, kimi isa, kirnda isa, kimdan isa, kimlar isa, kimlarin isa, kimiara isa, kimlarda isa va s.

Qeyri-müayyan avazliklarin bazileri na sözünün isa (-sa) adatı ila va ya har sözü ila birga işianmasinden arnala galir: na isa, har na. Masalan: Yazıram h a r n a varsa, man bir-bir; Gü/ür al am iyirmi beş i/dir (S.Rüstam). Man n a i s a demaliyam, ya yox?

Na sözü isa (-sa) adatı ila işianarkan edatdan avval hal şakilçisi da qabul edib, qeyri-müayyan avazlik ola bilar: nayinsa, nadansa va s.

Bu avazliklar cam şakilçisi ila da işlanir: na/ar isa, nalarinsa (isa), nalardansa (isa) va s.

Biri, birisi, har biri sözlerindan ibaret qeyri-müayyan avazliklar vardır ki, bunlardan da yalnız har bir sözü hallanmır; qalanlan halla­nır, lakin camlanmir. Masalan: Bali, heyratdi bu çarxin qararı ; Bilin­maz işdi alam karü ban. B i r i s i n a müyassar nazü-nemat; B i r i s i ac, çakir yüz min mazammat. B i r i s i n i n yağar dövlat başından. B i r i s i görmayib bir pul yaşından. B i r i s i başa qoymuş tacı-şahı ; B i r i s i başı açıq, yoxdur kül ah ı; B i r i bir / aşkari yalquzca qattar; B i r i n a "pıx " deyibsan bağn çattar. B ir i n i n ağzı gülmakdan yığışmaz; B ir i s i dardü möhnatdan göz açmaz (Mahammadbağır Xalxali). Man im sua­lıma h a r b i r i n iz ayrıca cavab vermalisiniz.

Kas sözü vasitasila har kas, bir kas, har bir kas, filankas kimi söz­lar arnala galir va ismin bütün hallarında qeyri-müayyan avazlik kimi işlanir. Bunlardan yalnızfilankas sözü cam şakilçisi ila işiana bilir. Masal an: O, h a r ka s i n evina gedib-galar, h a r k a s i n sirrini bi/ar, xeyirxah masiahatlar verardi (M.İbrahimov). Polis mamuru paltarını dayişib, arada, camaat içinda dolanırdı va özünü ela aparırdı ki, b i r k a s bunun na iş sahibi olduğunu duymasın (C.Mammadquluzada). Salonda aylaşanlarin hamısı, ya qoca olsun, ya cavan, h a- r b i r ka s sahna ila yaşayırdı (S.Rahimov). Buna dayma, fi 1 a n k a s i n oğludur, ona bir söz dema, fi 1 a n ka s i n navasidir, o birisi ila işin olmasın, behmankasin na bilim nayidir.

Har sözünü kim sözü ila birga işlatdikda har kim qeyri-müayyan avazliyi arnala galir. Bu avazlik hallanır, lakin camlanmir. Masalan:

1 1 2

Ha r k i m a dost dedim, düşmani-can oldu mana. Ha r k i m i n sözü varsa, desin, utanmasın.

Dilimizde hamı, hamısı, bazi, bazisi, neçasi, neçalari va s. kimi qeyri-müayyan avazliklar vardır ki, bunlar ismin bütün hallarında işlanir. Masa lan: Ha m ı onu tahrik edirdi. Efa bil ki, bütün bunlar h a m ı s ı dünan o/muşdu (İ .8fandiyev). Ha m ı da n eyni şeyi ta/ab etmak olmaz. O, camaatın h a m ı s ı n ı çağırmağa forsat tapmamışdı, b az i s i n a da inanmamışdı. B a z i 1 a r i da bir dul arvadın oğlunun bela ağı/lı sözlar tapıb danışmasına heyran o/ub qalmışdı. Adamia­nn b a z i s i xancara al atır, b az i s i hoppanıb dama girir, b az i s i da firlana-firlana tüfangin çaxmağını çakirdi (Mir Calal) . Bu ahva/atı n e ç as i mana danışıb, man da n e ç a 1 a r i n a söhbat e/am iş am. Onun çıxışı h a m ı m ı z a xoş ga/di, h a m ı m ı z ı razı saldı:

Qeyri-müayyan avazliklar da I va II şaxs avazliklari kimi eyni cümla daxilinda heç bir ismi tam müayyanlikla avaz eda bilmir. Bun­lar da şaxs avazliklari kimi cümlenin müstaqil va ya yarımmüstaqil üzvlari olur. Masa lan: Har ka s öz işi ila maşğul idi; k i m i s i ki tab oxuyur, k i m i s i şaki/ çakir, k i m i s i da yazı yazırdı. Bağça uşaqla­nna Şaxta babanın mükafatı pay/andı : k i m i s i n a konfet, alma, fin­dıq düşdü; k i m i s i n a şokolad, oyuncaq şeyiari düşdü. Bu misallarda kimisi sözü cümlenin müstaqil mübtadası olduğu kimi; har kas sözü da müstaqil mübtada olaraq işlanmişdir. İkinci cümledaki kimisina sözü isa cümlenin tamamlığı vazifesinda işlanmişdir.

Qeyri-müayyan avazliklardan biri da hara avazliyidir. Bu avaz­liyin özünemaxsus aşağıdakı xüsusiyyatlari vardır:

a) hara avazliyi kamiyyat kategoriyası şakilçisi · qabul etmir; yani camlanmir;

b) hara sözü mansubiyyat kategoriyası şakilçilarindan birinci va ikinci şaxsin cami üçüncü şaxsin takina ai d şakilçilari .qabul eda bilir: haramiz, haraniz, harasi. Masalan: H aram iz bir sahanin mütaxassisi olacağıq. Haran iz bir iş görmalisiniz. Harasi bir ·arzu ila yaşayır.

c) hara sözü bütün hal şakilçilari ila işiana bilir. Masalan: H ara bir arzu ila yaş ay ır. Hara n i n bir arzusu var. Haraya bir otaq bas edar. Haran i bir rayona göndardilar. Harada bir qabiliyyat var. Ha r a d a n bir iş ta/ab edir/ar;

ç) mansubiyyat şakilçisi qabul etmiş hara sözü ismin bütün halla­rında işiana bilir: haramiz, haramizin, haramiza, haramizi, haramizda, haramizdan; haraniz, haranizin, haraniza, haranizi, haranizda,

1 1 3

haranizdan; harasi, harasinin, harasina, harasini, harasinda, hara­sindan. Masa lan: Ocaq alovlarının zaif şölalarinda, h a r a bir qılınc kimi sancılıb yerinda (R.Rza). Ha r a m iz bir mas/ak uğrunda müba­rizaya qoşulduq. Ha ra m iz i n bir arzusu vardır. H a r a m i z a bir iş taklif etdilar. Ha r a m iz i bir rayona tayin etdilar. Ha r a m i z d a bir saha qüvvatlidir. Ha r a m iz da n bir iş görmayi ta/ab etdilar. İrili­xırdalı h aran in başı bir oyuna qarışmışdı (Çamanzaminli) . H araya bir alma verib getdi. Ha r a n i bacardığı iş da işlatsak, faydalı olar. Ha r a da bir tüfang, bir qumbara var idi. Ha r a d a n bir tük çaksan, kosaya da saqqal olar (Atalar sözü). Ha r a n i z bir kitab götürün. Hamısı dağı/acaq, h a r a s i bir das ta ila sangarlara gedacakdi (Mir Calal). Bazardan qayıdanda isa h a r a s i n a na qadar verdiyini yazırdı (M.İbrahimov). Ha r a m iz onların h a r a s i n da n bir das ta gül alı b qayıtdıq.

Harasi sözü insanlara aid olduğu kimi, başqa aşyalara da aid ola bilir. Masa lan: Ha r as i bostandan beş efa qarpız götürdü ki, h a r a s i on beş kiloqram galardi.

Hara I va II şaxsin takini çıxmaqla qalan mansubiyyat şekilçi­leri ila işiandiyi kimi, yiyalik haldan sonra -ki şakilçisini da qabul edib özünda ham subyekti, ham da onun malik olduğu obyekt mazmununu birlaşdirir: haraninki, haramizinki, haranizinki. Bela hallarda bun­lara cam şakilçisi bitişdirilmir.

TaYiN avaZLİYİ

Tayin avazliklari cümlada isimlardan avval galarak, onları tayin edir. Tayin avazliklarina öz, bütün, har, har bir, filan, eyni va s. sözlar daxildir.

Keçmiş qrammatikalarda qayıdış zamiri kimi izah edilan öz avaz­liyinin özünemaxsus bir çox mana xüsusiyyatlari vardır.

Öz avazliyinin vazife xüsusiyyatlari ondan ibaretdir ki, o ya sub­yekti, ya da obyekti avaz edir; ya subyekti, ya da obyekti tayin edir. Bütün bu vazifelarda öz sözü har üç şaxsin tam müayyanliyini va aşyaya olan alaqasini gösterir.

Öz sözü mütlaq obyekt olan bir eşyanın avvalinda söz birleşmesi şeklinda işlanarak, aşyanı şaxsa göra tayin edir. Öz sözündan sonra işlenan isim mütlaq mansubiyyet şakilçisi qabul edib, müayyan şaxsi

1 1 4

bildirmali olur va bunun naticasinda da öz sözü aşya ila ( obyektla) şaxsin (subyektin) alaqasini möhkamlandirir. aslinda öz sözündan sonra galan isim öz sözünün talebina göra mansubiyyat şakilçisi qabul edir. 8gar isim öz şeklini dayişib, mansubiyyat şakilçisi qabul etmazsa, öz avazliyi ila birlikde işiana bilmaz. Buna göra da şekilçi­siz işianan öz sözü tayin adlansa da, başqa tayinlardan tamamila farq­lanir. Başqa tayinlar tayin olunan sözdan avval galarak, ham sub­yekti, ham da obyekti müxtalif cahatdan tayin etdiyi halda, öz sözü yalnız obyekti şaxsa göra tayin eda bilir; daha doğrusu, obyekti subyekta göra konkretlaşdirir: O öz iirayina inanırdı (M.İbrahimov). Ana onları öz uşaqları kimi mehribanlzqla qarşzladı (M.İbrahimov).

Birinci misalda öz sözü üçüncü şaxsla (subyektla) eşyanın (obyek­tin) alaqasini, ikinci misalda yena da eyni vazifade ana ila uşaqlann alaqasini konkretlaşdirir. Bela hallarda öz sözü yalnız manaca tayin (daxili tayin) hesab edilir, cümla üzvü olmaq etibarila o (öz), obyektla birlikde bir cümla üzvü olur. Hatta bazan öz sözünü obyektdan ayır­m�q qeyri-mümkün olur. Masalan: O öz alaminda Siidabanin evini ümuman İran kübar/arına maxsus andarun-birundan, ibarat. . . bir imarat tasavvür edirdi (M.İbrahimov).

Öz sözünün birinci şaxsin taki ila ikinci va üçüncü şaxsin takin­dan sonra, elaca da isimlardan sonra işlanmasinda da müayyan üslubi farq vardır. Man öz ki tabımı oxuyuram cümlesini Man kitabımı oxuyuram şeklinda işlatsak, yena da kitabın manim olduğuna heç bir şübha qalmır; çünki kitab sözünün sonundakı -ım şakilçisi yalnız birinci şaxsin takini ifada edir. Buna göra da çox vaxt birinci şaxsi bildiran avazliklardan sonra öz sözü işlanmir. San öz kitabını oxuyursan. O öz kitabını oxuyur. Arif öz kitabını oxuyur cümlela­rinda öz sözünü işlatmadikda kitabın kima aidliyi tam aydın olmur; öz sözü isa kitabın hansı şaxsa aid olduğunu tamamila daqiqlaşdirir.

Belalikla, mansubiyyat şakilçisi qabul etmeyan öz sözü heç bir şeyla avaz olunmur, yalnız obyektla subyektin alaqasini konkretlaş­dirmaya xidmat edir.

Bütün sözü dayişilmayarak, cümlada isimdan avval galir. Masalan: Müa/lim içari giran kimi b ii tü n sinif ayağa qalxdı.

Har sözü taklikda işlanmir, ancaq cümlada isimdan avval galarak, onu tayin edir va dayişilmir. Masa lan: Ha r aşiqin dövranı var; Ha r bir bağın bağbam var. Ha r bağçanın reyhanı var. Rahimin öz cananı var. O banzamaz güla, bülbül (M.Rahim).

1 1 5

Bu söz kas, biri sözleri ila işlanib yeni leksik vahidlar ( qeyri­müayyan avazlik) arnala getirir. Masa lan: Ha r k a s galib o dastayi oradan çıxara bi/sa, mani.- rahat edar. Qoy h a r b i r i öz bildiyini danışsın (S. Rahimov).

Har bir tayin avazliyi da har sözünün manasma olduqca yaxın bir manada işlanir va cümlada yalnız tayin funksiyasını yerina yetirir. Masa lan: Ha r b i r ganc fahla texniki biliyini artırmaq haqqında düşünmalidir. Biz h a r b i r talabanin elmi darnakda iştirakma nail olmalıyıq.

Filan, eyni sözleri da cümlada isimdan avval galarak, onu tayin edir. Masa lan: F i 1 a n adam işima mane olur (S.Rahimov). Siz hamişa ey n i masaladan danışırsınız.

İNKAR avazLiYi

İnkar avazliklari dilimizde böyük işianma tezliyina malik olub heç sözünün kim, kas, na, bir, şey sözleri ila biriaşmasinden arnala gelir: heç kim, heç kas, heç biri, heç na, heç bir şey, heç bir kimsa, heç kim manasında işlandikda va s.

Masa lan: H eç k i m sana yaxın düşmaz (S.Rahimov) . Ay qızlar, hala h eç n a yoxkan yazıq oğlanı dila-dişa salmayın (İ .8fandiyev) . Heç b irindan onun xabariyox idi (Mir Calal) . Heç kas danışmırdı, hamı ağzına su alıb dayanmışdı. (S.Rahimov). Man h eç b ir ş ey istamiram. K i m s a razı olmadı.

İnkar avazliklari isimlar kimi bütün hallarda işlanir:

A.

Yiy.

Yön.

T. Yer.

Ç.

heç kim

heç kimin

heç kima

heç kimi

heç kirnda

heç kimdan

heç na

heç neyin

heç naya

heç nayi

heç nada

heç nadan

heç şey kirnsa

heç şeyin kirnsanin

heç şeya kirnsa ya

heç şeyi kimseni

heç şeyde kimsade

heç şeydan kirnsadan

H e ç b i r i inkar avazliyi avvalca mansubiyyat şakilçisi qabul etmakla substantivlaşir, sonra isa hal şakilçilari ila işlanir.

1 1 6

A. heç biri Yiy. heç birinin Yön. heç birina T. heç birini Yer. heç birinda Ç. heç birindan

avazLiKLaRiN oavişMasi va BAŞQA NİTQ HiSSaLaRİ İLa aLAQaSi

8vazliklarin bir qismi isimlar kimi hallanır, bir qismi hallanmır; bir qismi isimlar kimi cam şakilçisi qabul edir, bir qismi camlanmir. Bunlann bir qismi yalnız şaxs bildirdiyi halda, bir qismi ham şaxs, ham da başqa aşya bildirir. Bazi avazliklar na şaxs, na da aşya bildi­rir, onlann yalnız alamat va ya keyfiyyatini tayin etmaya, göstar­maya xidmat edir. Bunlann bazilarİ da aşyanın va ya iş, harakatin kamiyyatini göstarmak vazifasi daşıyır. Buna göra da avazliklar başqa nitq hissalari ila müxtalif cahatdan alaqadar olur. Başqa nitq hissasi ila alaqasina göra avazliklari aşağıdakı şakilda qruplaşdır­maq mümkündür.

avazlik-isim: man, san, o, biz, siz, onlar; özüm, özün, özü, özümüz, özünüz, öz/ari; kim, na, heç kim, heç kas, har kim, kimsa, heç na, har na, biri, birisi; filankas, hara, hamı.

avazlik-sifat: bu, o, bela, e/a, öz, .filan, bazi, hansı, neca, na cür, heç bir, har bir.

avazlik-say: neça, na qadar, o qadar, bu qadar, fi/an qadar, bir qadar, bir neça.

avazlik-zarf: neca, na cür, ham, hara, bura, ora; bu qadar, na qadar, o qadar, na vaxt, na üçün, naya göra, nadan ötrü va s.

8vazlik-sifat qrupuna daxil olan sözlardan yalnız -la (-ki, -ku, -kü) şakilçisi ila işiananlar tayini söz biriaşmasinin birinci tarafı (t a y i n e d a n i ) ola bilmir.

8vazlik-say qrupunda gördüyüınüz neça, na qadar, o qadar, bu qadar, filan qadar, bir qadar sözlari; avazlik-sifat qrupuna daxil olan neca, na cür söztari fel va fetdan düzalmİş başqa nitq hissalari ila bağlandıqda avazlik-zarf qrupuna mansub olur.

1 1 7

FEL

ÜMUMİ M8LUMAT

Fel aşyanın iş, harakat va halını bildiran bir nitq hissasidir. Masalan: Maşın çox süratla gedirdi. Camilla Tahir yanaşı oturdu. Qonaqov tutuldu. Qırışıq alnını iri tar damcı/arı basdı . Qonaqovun rangi ağardı.

Har bir işda dinamik va statik harakat olduğu kimi, müayyan hal-vaziyyat da olur. Demali, har bir fel da bu manaların har üçünü ifada eda bilir. Lakin ayn-ayrı fellarda bu manaların biri digerina nisbatan üstün olur. Yuxanda birinci cümledaki gedirdi felinda hare­kat, ikinci cümledaki oturdu felinda dinamik harakatdan artıq statik iş, üçüncü, dördüncü va beşinci cümlalardaki, tutuldu, basdı, ağardı fellarinda hal-vaziyyat manalan başqalanna nisbatan üstündür.

Azarbaycan dilinin fellari ham leksik tarkibinin, ham da qram­matik kateqoriyalannın zanginliyi etibarila başqa nitq hissalari iça­risinda xüsusi yer tutur. esrlar boyu müxtalif dillerin tesirina maruz qalan Azarbaycan dili daha çox fellar vasitasila öz milli orij inallığını mühafıza eda bilmişdir.

Klassİk adabi dilimizde bela, fellarin milli xüsusiyyatlarina heç bir tasir olmamışdır. Dilin milli xüsusiyyatlarini daha çox sada, elaca da müasir dil baxıınından sadalaşmiş fellar mühafıza edib saxlamışdır.

Malum olduğu kimi, nitq hissalarinin bir-birindan aynlmasında, müstaqil bir nitq hissesi kimi meydana çıxmasında xüsusi alamatlar asas rol oynayır; daha doğrusu, müayyan alamat va xüsusiyyatlarina göra bir nitq hissesi digarindan farqlanir. Azarbaycan dilinin fellari da saciyyavi alamatlarla başqa nitq hissalanndan ayrıl ır .

Azarbaycan dilinin fellari ona maxsus olan aşağıdakı alamat va xüsusiyyatlarla başqa nitq hissalanndan seçilir:

1 . Fellarin iş göreni, iş icra edani olur. 2. Fellarda inkarlıq kateqoriyası vardır. 3. Fellarda tasirlik va tesirsizlik kateqoriyası vardır. 4. Fellarda növ kateqoriyası vardır. 5. Fellarda zaman kateqoriyası vardır. 6. Fellarda şaxs va kamiyyat kateqoriyalan vardır (bu kateqo­

riyalar isimlarda da özünü gösterir) . 7. Fellarda xüsusi va ümumi şakil vardır.

1 1 8

8. Fellarin töramalarİ (feli isimi-masdar, feli sifat va feli bağ­lama) vardır.

Bu xüsusiyyatlar, asasan, fellara aiddir. Bütün bunlara asasan, felin öz alamat va xüsusiyyatlarina göra başqa nitq hissalanndan na qadar geniş va zangin olduğunu tasavvür etınak çatin deyildir. Demali, feli öyranmak üçün ona xas olan bu alamat va xüsusiyyatlari bil­mak lazımdır.

FELİN QURULUŞCA NÖVLaRi

Azarbaycan dilinda işiadilan fellarin hamısı eyni quruluşa malik deyildir. Bunlann bir qismi manşa etibarila daha qadim olub, xüsusi şakilçi qabul etmedan va başqa nitq hissalarinin kömayi olmadan harakat bildiran sözlerdir. Digar qismi, aslinda fel olmayan har hansı bir nitq hissesina müxtalif alamat artırmaqla avvalki mazmuna uyğun harakat (fel) mazmunu ifada edanlardir. Üçüncü qismi isa tak­tak söz va ya söz ila şakilçidan ibarat iki sözün biriaşmasinden arnala galanlardir. Sonuncular fellar içarisinda xüsusi bir yer tutmaqdadır.

Fellarin quruluşundakı bu müxtalifliya asasan onlan qrammatika kitablannda üç qisma ayınrlar: 1 ) sada; 2) düzaltma; 3) mürakkab fellar. Bu bölgü tamamila doğrudur; çünki fellarin quruluşundakı müxtaliflik bu bölgü dairasindan kanara çıxa bilmir; yani bütün fellari nazardan keçirdikda onlann bir qismi yalnız fel köklarindan, bir qismi fel va ya başqa nitq hissalari ila sözdüzaldici şakilçilardan, digar bir qismi da bir fella başqa bir nitq hissasinin, yaxud kömakçi felin iştirakından arnala galan fellardan ibaratdir.

Sada fellar. Heç bir sözdüzaldici şakilçinin kömayi olmadan fela xas olan kateqoriyalan ifada edan fellara sada fel deyilir. Y azmaq, oxu­maq, galmak, baxmaq, gü/mak, görmak kimi sada fellar bütün zaman­lar va bütün şaxslar üzra tasdiq va inkarda işlanir, tesirli va ya tesirsiz olur: yazdım, yazdıq, oxudun, oxudunuz, galarsan, galmayacaklar va s.

Düzaltına fellar. Malum olduğu üzra, müstaqil sözlerin şakilçi halına düşüb, bir nitq hissesindan başqa bir nitq hissesi arnala getir­masi dilin asas nitq hissalarinin arnala galdiyi dövrdan daha sonralara aiddir. Dil öz inkişafında o marhalaya galib çatır ki, avvallar danışıq üçün lazım olan sada söztarla artıq kifayatlanmak mümkün olmur. Dilin öz inkişaf qanununa asasan müxtalif şakilçilar vasitasila ayn-

1 1 9

ayn nitq hisselerindan yeni sözlar yaratmağa ehtiyac artır va bu yolla da düzaltına sözlar yaranınağa başlayır.

Dilimizde olan düzaltına fellar isim, sifat, say, avazlik, zarf va yamsılamalardan arnala galdiyi kimi, fel köklerindan da arnala gala bilir. İsim, sifat, say, avazlik, zarf va yamsılamalardan fel arnala geti­ran şekli alamatlar (şakilçilar) aşağıdakılardır: -la (-la); -lan (-lan); -/aş (-/aş); -an (-an); -a (-a); -ar (-ar); -ı (-i, -u, -ü); -sa (-sa); ­imsa ( -ümsa ); -al (-al); -ılda (-i/da, -u/da, -ülda ); -ıq ( -ıx, -ik, -uk, -ux); -aş (-aş) va s.

Fel arnala getiran bu şakilçilari qoşulduqlan sözlere göre aşağı­dakı qruplara ayırmaq olar:

1 . -la (-/;,) şakilçisi isim, sifat, say, zarf va yamsılamalardan fel arnala getirir:

a) isimdan: işla, başla, bağla, sasla, gözla, alqışla, salamla, parçala, yolla, tumarla va s. Masalan: Firangiz da bunu eşidib b a ş 1 a d ı qıs­qanmağa (İ .8fandiyev) . Rahila içari girib qapını hark b ağladı. omimgilin kontoronda Lida adlı bir cavan qız iş lay irdi (İ .8fandi­yev). Get, - dedi, - kahari y a h a r 1 a t (Mir Celal) . E la bil hayatda na qadar gözal, inca, qaşang xilqat var isa, hamısı Qahramanlar kandinda cam olub böyük intizar va hasratla kimi isa g ö z 1 ay i r (8.Valiyev) . Gürzlar, baltalar işladikca süxur p a r ç a 1 a n ı r d ı (M. Süleymanov). Yolları qar bağlam ışdı (M.Süleymanov). İpak qızının saçını tumariadı (M.Süleymanov);

b) sifatdan: hazırla, anqla, hamarla, tamizla, sarinla, azizla, fazala va s. Masalan: Xalida hacı, siz danışın, yazın, sonra da pozun, man da bir az çaraz h a z ı r 1 ay ı m (M.Süleymanov) . O bu hafta arzinda xeyli a r ı q 1 a m ı ş d ı (M.Süleymanov). Yan-yöradaki qarı da t a m i z 1 a ­m i ş d i 1 a r (M.Süleymanov). Qar ayaq altında tapdalanı b h a m a r -1 a n m ı ş d ı (M.Süleymanov). İ pak qızını öpüb a z i z 1 a d i , bağrına basdı (M.Süleymanov). Tarniz hava yataq otağına dolub qızını s a r i n ­la tdi (8.Valiyev);

c) zarfdan: qabaqla, ira/ila, gerila va s. Masalan: fJkbar sıçrayıb onu q a b a q 1 a d ı (M.Süleymanov). Damir qabaqda, Könül da onun dalınca tunella i r a 1 i 1 ay i r d i 1 a r (M.Süleymanov). Birinci yoxla­madan sonra gerida qalan briqadaların çoxu i r a l i 1 ay i b s a , iralida gedanlarin da b azilari g e r i 1 ay i b d i r ;

ç) yamsılamalardan (taqlidi sözlerden): parla, püjla, gurla, partla, çırtla, mala va s. Masalan: Ağ dişiari qalın dodaqları arasında p a r­ladı (M.Süleymanov). Bir-iki aya hamısı partladı lacaq (M.Süley-

1 20

manov). Özün yeyib, toxum/arın ç ı r t l a rd ı q (Şahriyar). Qoyun­quzu dam-hacada m a lardi; ammacanım körpalarin balardi (Şahriyar). Uşaq ocağı püflayirdi.

Qeyd etmak lazımdır ki, müasir adabi dilimizda -la (-/a) şakilçisi ila bitan bütün fellar tarixan düzaltına fellardir, çünki bu şakilçi­larla bitan heç bir asli (sada) fel yoxdur. Dilin sonrakı inkişaf pro­sesinda bu düzaltına fellarin bir hissasinda köklar qisman ibtidai manalannı aynlıqda ifada eda bilmir. Bunlar yalnız şakilçilarla bir­likda müayyan mazmun ifada edir. Masalan: dinla, danla, ağ/a, saxla, haq/a, anla, söyla, inla, çapa/a, qarmala kimi fellarin köklarİ bu gün müstaqil suratda ya heç bir mazmun ifada eda bilmir (masalan: sax, çapa, qarma), ya da tam başqa manada işladilir (din, dan, an, söy, ban, ağ).

2. -/aş (-/aş) şakilçisi ila sifat, say, avazlik va zarfdan düzaltına fel arnala galir:

a) isimdan: fikirlaş, ayaq/aş, söz/aş, yer/aş va s. Masalan: Fikir­/ aş d i ki, görasan, evda na var (Mir Calal). Musa kişi çox tez-tez yeri­diyi üçü n yoldaşları onunla aya q 1 a ş a bUmirdilar (M.İbrahimov). Bu binada MTS-in idarasi y e r / aş i r d i (M.İbrahimov). Dostlar heç nayin üstünda s ö z 1 a ş d i 1 a r;

b) sifatdan: razı/aş, çatinlaş, tündlaş, nazik/aş, asan/aş, saflaş, gözal/aş va s . Masa lan: Arvad ra z ı l a ş m ı r . Hava azlıq edir, filiz qazı nafas atmağı ç a t i n 1 aş d i r i r d i . Göy üzünü örtmüş qara bulud­/ar get-geda t ü n d 1 a ş i r d i . Xa/idanin ürayi /ap naziklaşdi. İ ndi tex­nika işiari xeyli, bira yüz a s a n 1 a ş d ı r ı b d ı r . Ham da filizi quru deyil, yaş s af! a ş d ı r a bilarik. Günaşin dağ arxasından boy/anan şafaqlari manzarani daha da göz a l l a ş d i r d i .

c) say dan: bir/aş, iki/aş, çoxlaş va s. Masa lan: Beş gündan sonra dağın sağ tarafı ila sol tarafindan çakilan yollar b i r 1 a ş d i (8.Valiyev). Leyli birkan iki/aş m iş Macnun (H.Cavid). Neylayim, ey vay bu urus başdılar; Ölkada gündan-güna çox/aşdı /ar (M.8.Sabir).

3 . -lan (-lan) şakilçisi ila isim va sifatdan düzaltına fel arnala galir:

a) isimdan: şikayatlan, dil/an, ev/an, gi/eylan, maraqlan, işıqlan, hirslan, kadar/an, acıqlan, dirak/an va s. Masalan: Baş mühandis hayacanla qabağa yeriyib, as abi bir s asla ş i kaya t 1 an d i (M.Süley­manov). Kim isa eyhamla d i l l a n d i (M.Süleymanov). Ondan sonra daha e v 1 a n m i r (M.Süleymanov). Biz tamizladikca süxur uçmasaydı, hudağa çoxdan çatmışdıq, - d eya o kb ar g i 1 ey 1 a n d i . o har şey la

1 2 1

m a raqla n ı rdı. EJ/fanarini yandırıb yolu i ş ı q 1 a n d ı r d ı. Saltanat bacı, niya h i r s 1 a n i r s a n ? Birdan k a d a r / a n d i , iri, kala-kötür ali ila ağ saçlarını tumariadı (M.Süleyınanov). Partlayış/ar dağları par­çalayır, daranin qıraqlarına iri daş/ar düşür, havaya toz sütunu dirak/an irdi (8.Valiyev). San da do/ama görak, - deya arvad mana a c ı q 1 a n d ı (İ.8fandiyev);

b) sifatdan: xumar/an, geniş/an, avaral an, lovğalan va s. Masa lan: L o vğa l a n ı b , a görmamiş, çox da belafirıldama (M.8.Sabir). Ay oğul, a v a ra 1 a n m a , get san da bir işin qu/pundan yapış. 8kin sahasini ge n i ş 1 a n d i r m a k lazım galirdi.

4. -al (-al, -1) şakilçisi ila sifat va saylardan düzaltına fel arnala gelir:

a) sifatdan: boşa/, sağa/, qara/, qısal, ucal, düzal, dincal, incal va s. Masa lan: Qani, deyasan, yena çanavün yayı b o ş a l ı b (M.Süley­manov). Eh, haqq-nahaq rezin kimi bir şeydir: har kas istadiyi qadar uzadıb-q ı s a ldı r (M.Süleyınanov). Yusifsağa /aca qdı r (M.Süley­manov). Har ş eya asabilaşsan, qanın tez q a r a 1 a r . Saçlarını oğlan­sayağı kasdirib düz a l td i r m iş di (M.Süleyınanov). Qani yalnız indi arxayın nafas a/ıb d i n c a 1 d i (M.Süleymanov). Qız xeyli arıqlayıb, xey/i i nca lm işdi (Mir Celal). Quşların sasi bir nağma kimi u c a / ı r d ı (8.Valiyev);

b) saydan: çoxal, aza/. Masal an: allarindaki işiari buraxıb, hadisa yerina qaçanların sayı ç o x a l ı r d ı (8.Valiyev) . Motor va dazgahın guru/tusu gah artır, gah a z a l ı r d ı (M.Süleymanov).

5 . -ar (-t�r) şakilçisi vasitasila isim va sifatdan düzaltına fel yaranır. a) isimdan: otar, közar. Masalan: Balaca oğlu isa o gün quzuları

va buzovu o tarı rdı (8.Valiyev). Ocaqdakı odun hala da közar irdi. Bu şakilçi vasitasila su ismindan fel düzalarkan, harnin söz özü­

nün an qadim formasında -suv şeklinda işlanir. Masalan: Qalınqaş oğlan az qala Qadiri da özü kimi sevincia s u va r ı rdı (Mir Calal);

b) sifatdan: ağar, göyar, bozar va s. Masal an : Divar ahangla ağa rdı lm ışdı (M.Süleymanov). Yağışdan sonra quru yerlar da gömgöy göy a r m i ş d i (8.Valiyev) . Qani bir istadi kişinin üzüna bozars ı n , özünü saxlayıb b o z a r m a d ı (M.Süleymanov).

6. -a ( -11) şakilçisi vasitasila isim va si fatdan fel düzelir: a) isimdan: yaşa, ala, qana va s. Masalan : fJbas yera y a ş a t­

m a d ı q neça-neça qahramanın arzusunu, amalin i (H.Arit). Qızın anası darhal alaya un töküb a l a d i , tez xamır yoğurdu (8.Valiyev) . Bar­mağın niya q a n ay ı b?

1 22

b) sifatdan: boşa, çila. Masa lan: Kasbina getmaya, ata, fiirsatin o/mur, o/masm; Günda bir arvad al, boşa, qeyratin olmur, olmasın. (M.8.Sabir). Günaşin üzünü bulud örtmüşdü, yağış çiskin-çiskin çi/ay irdi.

7. -ı (-i, -u, -ü) şakilçisi ila sifatlardan fel düzelir: barki, tangi, acı, turşu va s . Masa lan: Dünanki xöraklar günün altmda qalıb tama­mila t u r ş u m u ş d u . Yoğun diraklari yan-yana düzür, arxadan taxta hörüb b a r k i d i r d i 1 a r (M.Süleymanov). İçaridakilarin na fas i get­geda t a n g iy i r d i (M.Süleymanov).

8. -sa ( -s<J) şakilçisini artırmaqla isim va sifatdan düzaltına fel arnala galir. Masa lan: O aclığım o qadar da hiss etmirdi, ancaq hark s u s a m ı ş d ı . Şahar/i qızı beş ca gündan sonra q a r i b s a d i , an asma q<Jmli bir maktub da yazdı .

9. -ims<J ( -üms<J) şakilçisi vasitasila fel va avazlikdan fel arnala galir: manimsa, güliimsa. Masalan: Mexanizatorlar özlarina aid olan bütün texniki bilikiari m a n i m s a d i l a r . Çox sağ ol, - deya oğlan g ü l ü m s a d i (İ .8fandiyev).

l O. -ılda ( -ild<J, -u/da, -üld<J) şakilçisi vasitasila yamsılamalardan (taqlidi sözlerden) düzaltına fel arnala galir: zarılda, pıçı/da, şaq­qılda, hırılda, parılda, qarılda, marçılda, cingilda, hırılda, mızılda, şırı/da va s. Masa lan: Göyün /ap darinlik/arinda ulduzlar p a r ı lda ­y ı rd ı (M.İbrahimov). Birdan göy efa qüdratla ş a q q ı l da d ı ki, efa bil, dinamit qoyub nahang bir dağı p a r t 1 a t d ı l a r (İ.8fandiyev). Tahrik ediram, Araz, - deya Sona p ı ç ı lda d ı (İ.8fandiyev). Yağma­san da, g u r u 1 d a , - deyib şofer kabinaya girdi (İ.8fandiyev). Qarğa ta/d sas-sasa verib e la q a r ı lda y ı r 1 a r ki, ağız deyani qulaq eşitmir (M.Süleymanov) . Quyudakı balta naya isa ilişirmiş kimi x ı r ı lda d ı (M.Süleymanov). Könül Farruxu bir an bela unuda bilmir, gözal s imasını daim qarşısmda görür, s asi qulaqlarmda c i n g i 1 day i r di (M.Süleymanov). azamat qollarım geniş açaraq naalac/ıqla m ız ı l ­da d ı (M.Süleymanov). Qoşaçay lay-lay çalı rm ış kimi hazin-hazin ş ı r ı / d ay ı r d ı (M.Süleymanov).

ı ı . -ıq ( -ıx, -ik, -uq, -ük) şakilçisi vasitasila isim, si fat va zarf­dan düzaltına fel arnala galir: darıx, karıx, yolux, gecik, pisik va s. Masa lan : A raz tak qalıb da r ı x m ı ş d ı (İ.8fandiyev). Damir azca ge c i k s ay d i . 8/amdar bi rtahar olacaqdı. (M.Süleymanov ) . Ana, qızı pis ikm a s i n deya, sözün istiqamatini dayişdi. San, Mammadali, qorxma, qam çakma, d a r ı x m a (M.a.Sabir). Ehtiyatlı olun, xastalik y o l u x a bi/ar.

1 23

12 . -aş (-11ş, -ş) şakilçisi vasitasila isim, fel va yamsılamalar­dan fel düzelir: yanaş, daraş, sarış, toqqaş, çaqqış va s. Masalan: Hakim xastaya y a n a ş d ı . İki keçi, körpüdan keçarkan bir-biri ila toqqaşdı. Har yana qarışqa da r a ş ı b . Yumurtanı göyçak, güllü boyardıq; Ç a q q ı ş d ı r ı b sınanların soyardıq (Şahriyar) .

1 3 . -an (-11n) şakilçisi ila isim va yamsılamalardan fel düzelir: gücan, hıqqan va s. Masa lan: At var gücü ila gü ca n d i, arabam çakib çıxartdı. Na h ı q q a n ı r s a n , burada na var ki?

Feldan düzalan fellar. Başqa ııitq hisselerindan fel düzaldiyi kimi, sada, düzaltına fellardan da fel arnala gelir. Bela fellar ona göra düzaltına hesab olunur ki, bunların da müxtalif şakilçilar vasitasila ham şekli, ham da manası dayişdirilir. Sada fel köktarindan düzaltına fel arnala getiran şakilçilar aşağıdakılardır:

-ıl (-il, -ul, -ül): yazı/, deyi/, pozul, döyül; -ın (-in, -un, -ün) : alın, bilin, oxun, döyün; -ış (-iş, -uş, -üş; -aş, -aş, -ş) : yazış, pozuş, çakiş, görüş, vuruş, söyüş, tutaş, deyiş, ma/aş; -dır (-dir, -dur, -dür): yazdır, akdir, so/dur, sökdür va s.

Bu cür düzaltına fellardan başqa münasibatla (felin növlarinda) bahs edacayimiz üçün burada misallar verilmedi .

Mürakkab fellar

Öz zanginliyina va oynadığı roluna göra müasir adabi dilimizde işianan mürakkab fellar da böyük ahamiyyata malikdir. Son zamanlar dilimizde külli miqdarda mürakkab fel yaranmışdır. Bir isimle bir fetdan arnala gelmiş mürakkab fel ham ismin, ham da felin avvalki mazmununu dayişdirir, yeni bir mazmun ifade edir. Bu da fellarin manasından (semantikasından) irali gelir. Çünki dilimizdaki fellarin bir şakilda müxtalif manaları ola bilir. Malum olduğu üzra, tutmaq fe li ayrılıqda müayyan bir iş mazmununu ifade edir. Lakin bu fel müxtalif isimlarda işlanib, mürakkab fel arnala getirdiyi zaman bir çox başqa manalar bildirir:. Masalan: qaçan bir şeyi tutmaq, verilan bir şeyi tutmaq, teatrda yer tutmaq, müayyan vazlfa tutmaq, as ir tut­maq, müayyan xastalik tutmaq, vakil tutmaq, şahid tutmaq, növba tutmaq, tökü/an bir şey üçün qab tutmaq, fikrinda bir şey tutmaq, pa/to tutmaq, toxum tutmaq, qızdırma tutmaq kimi ifadelarda eyni şakilda işianilan tutmaq sözü özündan avvalki ismin manası ila alaqadar

1 24

olaraq, müxtalif manalar ifade edir. Lakin bu sözlarda isim öz avvalki manasını itirmadiyi kimi, fel da tutmaqla alaqadar manalan ifade eda bilir. Mürakkab fe llerin arnala · galma üsullannı nazara alsaq, onların manasının (semantikasının) na qadar müxtalif va zengin olduğu aydıntaşmış olar.

arnala galma üsuluna göra mürakkab fellar dörd yera bölünür: 1 . Ol, et, ela kimi qisman müstaqil, qisman da kömakçi fellar isim

va bazan da sİfatiardan sonra işianınakla mürakkab fel arnala geti­rir: hazır ol, daxil et, xaric et, qabul ela, taftiş et, yaxşı olar, pis olar, xoş olar, şad olar va s.

Qeyd etmek lazımdır ki, kömakçi fel adlanan olmaq feli dilimizde an çox işianan fellardandir. Bu fel, bir tarafdan, ham öz sözlarimizla, ham da alınma sözlada işlanarak, zengin mürakkab fel silsilasi yaradır. Diger tarafdan, olmaq feli müstaqil fel kimi da işlanir.

Olmaq fetinin kömakçi fel kimi işlanib mürakkab fel arnala getir­mesini, yaxud müstaqil fel kimi işianmasini müayyan etmek üçün, har şeydan avval, onun müstaqil manaya malik olub-olmamasını nazara almaq lazımdır. Olmaq felindan avval işianan söz onun ( olmaq felinin) obyekti olursa, o, kömakçi fel vazifesi daşıyır va özündan avvalki sözle birlikde mürakkab fel olur. Masalan: Sani sevan çox balaya t u ş o l u r. öql gedir başdan, fa ra m u ş o l u r . Avazın galanda can b i h u ş o 1 u r . Qurbanam o nazik s adaya, Zeynab (M.P.Vaqif). İçari keç, Maya, anamla ta n ı ş o l (M.İbrahimov). Sadr gedandan sonra da hesabdar uzun müddaı düşünmaya m a c b ur o ld u (8.Valiyev) . Qadirin ürayi x a r a b o l d u (Mir Celal).

Y uxandakı misallarda tuş olur, Jaramuş olur, bihuş olur, tanış ol, macbur oldu, xarab oldu sözleri mürakkab fellardir. Bu mürakkab fellarin birinci sözleri olmaq kömakçi feliiıin obyektlaridir va harnin kömakçi fel onlarsız heç bir qrammatik manaya malik deyildir.

Olmaq feli müstaqil işianarkan heç bir daxili obyekta ehtiyacı olmadan cümlada müstaqil vazife daşıyır va özündan avval işianan isimle yerina göra müxtalif qrammatik alaqalarda (uzlaşma, idare) olur. Masalan: Na eşq o l ay dı , na aşiq; na nazlı afat o l aydı ; Na xalq o l ay d ı , na Xaliq; na aşki-hasrat o l ay d ı ; Na dard o laydı , na darman; na sur o 1 ay d ı , na ma tam; Na aşiyaneyi-vüslat, na bari­firqat o l ay d ı (H.Cavid) . Bülbül is tar gülü, tuti şakari, man da san i; Eşq sevdası bu üç aşiqi-nalanda o l u r; Na tabiat görüb ömründa,

1 25

na dünya yetirib; O gözal/ar ki, bizim Azarbaycanda o 1 u r; Gül agar bülbülü incitsa, vafasız demayin; Qızların taqsırı o 1 m a z , günah oğlanda o l u r (8.Vahid) . San burada o l , man indi galiram.

Bazan olmaq fe li tam müstaqil işianarak yaşamaq ( qalmaq), bazan da baş vermak fetinin sinonimi olur. Qardaşım Bakıda o 1 u r . San na vaxtdan kandda o 1 u rs a n ? Gör dünyada n alar o 1 u r ? (M.İbrahimov).

Etmak, eZamak (eylemek) kömakçi fellari başlıca olaraq mürakkab felin terkibinda işlanarak, ham alınma sözleri, ham da öz sözleri­mizi fellaşdirmaya xidmat edir. Bu kömakçi fellar az-az hallarda müstaqil fel kimi işiana bilir. Masalan: Çox çalışdı, alindan na galirsa, e l ad i. Na qadar ona dedim ki, e t m a , e 1 a m a , sözüma baxmadı.

Mürakkab fellara misal: Parovazun sasi eşidildikca har kas keçmi­şini xatırlayır, indi ila m ü q ay i s a e d i r d i (8.Valiyev) . Gülşanin adını, familiyasını, hansı briqadada işladiyini soruşub yazdı va söz verdi ki, onun taklifina a m a l edilacak (8.Valiyev). Ceyranın döşüna, alnına vurulan xallan görüb sevindi, raz ı l ıq e ladi (Mir Calal). Tele­fona toxunmayın, gedin ayrı yerdan z a n g e 1 ay i n (İ .8fandiyev).

2. Müstaqil manalı fellar isimlardan sonra işianınakla mürakkab fel arnala getirir. Bela mürakkab fe llerin har iki komponenti (ad va fel hissesi) eyni köka malik olur: ov ovlamaq, sap saplamaq, akin akmak, tikiş tikmak va s.

Qeyd etmek lazımdır ki, buraya aid olan fellari taraflarinin ifade formasından asılı olaraq iki qrupa ayırmaq olar: 1 ) bela mürakkab fellarin bir qisminda ad hissesi sade isimle, ikinci (fel) hissesi isa harnin isimdan düzalmİş fella ifade olunur (ot otlamaq, su sulamaq, ov ovlamaq); 2) diger qisminda isa onun ad hissesi ikinci yerde duran feldan düzalmiş isimdan ibaret olur (biçin biçmak, yamaq yamamaq, söyüş söymak). Masa lan: Samaya iç ari giranda anası t i k i ş t i k i r d i . Nanasi sahardan fasila vermadan y a m a q ya m ay ı rdı . S ö y ü ş s öy­m ak adabsizlikdir.

Eyni kökdan olan adla felin biriaşmasinden arnala galan mürak­kab fellara daxili obyektli fellar da deyilir. Bela daxili obyektli fel­lari bütün vaziyyatlarda mürakkab fel kimi götürmak olmaz. Bu fel­larin har iki komponenti (eyni kökdan olan ad va fel) yanaşı işianarak birlikde leksik-qrammatik vahid kimi çıxış edarsa, onları mürak­kab fel kimi götürmak olar (yuxarıdakı misallara bax). 8gar harnin komponentlar leksik-qrammatik vahdat taşkil etmirsa, onları mürak-

1 26

kab fel kimi götürmak olmaz. Masalan: Yağmadı yağış, bitmadi bir dana, na borcum (M.8.Sabir). Dağ rayonlarında, adatan, yağış yağanda ildırım da çaxır. Qar qarlayanda hayatda oynamaq uşaqlara lazzat verir.

3 . -ıb şakilçili feli bağlama ila tasriflanan fel biriaşarak mürakkab fel arnala gatirir: vurub-çatmaq, bazanib-düzanmak, çalıb-çapmaq, saralıb-solmaq, galib çıxmaq, donub qalmaq, galib çatmaq, atılıb­düşmak, qurub-yaratmaq va s.

Göründüyü kimi, har iki komponent bir leksik-qrammatik vahid kimi çıxış edir. Masalan: Alı dostunu gözlamakdan yoruldu, ç ıx ı b getdi. Onun efa bil işi-gücü ancaq sahardan axşama kimi güzgü qabağında durub b azan i b - düzan m akdir. Bu işa man !ap donub qalmışam. Na dövranlar gal ib keçdi danışdığım vaxtdan bari (S .Vurğun) . Bir geeaya bütün kitabı ox uy u b q u rta rdı.

Yanaşı işianan feli bağlama ila tasriflanan fel birlikda leksik­qrammatik vahid kimi çıxış etmadikda feli bağlama cümlada aksa­ran zarflik, ya da zamanı va şaxsi asas fella müayyanlaşan, hamcins xabar kimi çıxış edir. Masalan: Yusifhasarı aşıb galdi (Q.İlkin). O, kitabiarını şkafa qoyub getdi.

4. Mürakkab fellarin böyük bir qismi !eksik saciyyasina göra frazeologizmlardan ibaratdir: göz qoymaq, başa çıxmaq, baş açmaq, qulaq asmaq, dil tökmak, başa düşmak, göza galmak, dila düşmak, ala salmaq, dila tutmaq, aldan düşmak, yoldan çıxmaq, havasdan düş­mak va s.

FELİN İNKARLIQ KA TEQORİY ASI

İnkarlıq kateqoriyası iş va harakatin icra olunmasını bildirir. Buna göra fellar tasdiq va inkar adı ila iki qisma ayrılır. İş va harakatin İcra edildiyini göstaran fellara tasdiq, icra edilmadiyini göstaranlara isa inkar feli deyilir. İnkarlıq kateqoriyası xüsusi şakli alamatla ifada olunur. Bunun şakli alamati -ma (-ma, -m) şakilçisidir ki, bu da felin quruluşundan asılı olaraq ya fel köküna, ya da bütün sözdüzaldici şakilçilardan sonra alava olunur. Bu şakilçi köka alava olunduqda felin kökündaki mazmunu dayişdirmir; yani oxu felin amr, oxuyur­san feli xabar şakli hesab edildiyi kimi, oxuma feli da amr, oxumursan feli isa xabar şakli hesab edilir. Bunların arasındakı farq yalnız işin İcra olunub-olunmamasından ibaratdir. Harnin şakilçi söz kökünün

1 27

manasında inkarlıqdan başqa, heç bir mazınun dayişikliyi arnala gatirınir. İnkarlıq kateqoriyasının şekli alamati (-ma, -ma, -m) vurğu altına düşmür. Vurğu söz kökünün son hecasının, yani bu şakilçidan evvelki hecanın üzerine düşür. Fel köküne alava olunaraq, feldan sifat va ya isim arnala getiran sözdüzaldici -ma (-ma) şakilçisini bunlarla qanşdırmamalı. Sözdayişdirici inkarlıq -ma (-ma) şekilçi­sindan farqli olaraq, feldan isim va ya sifat arnala getiran -ma (-ma) şakilçisi hamişe vurğu altına düşür.

Azarbaycan dilinda inkarlıq bildiran ikinci bir alamat na bağlayı­cısından ibaratdir. Bu bağlayıcı yalnız fellara aid deyildir. O bütün esas nitq hissalari ila işlanib, onlarda inkarlıq va manfılik mazmunu yaradır. Masalan: na atdir, na balıq; na yazır, na oxuyur; na man, na da san; na Raşid, na da Asif; na az, na çox; na yaxşı, napis kimi misal­larda na bağlayıcısı inkarlıq va manfılik mazmunu ifade edir.

İnkarlıq kateqoriyası bütün dillerin fellarinda mövcuddur. Lakin onların çoxunda inkarlıq mazınunu sözün evvelinde olan ön söz va ya ön şakilçilarla ifade olunur. Azarbaycan dilinda isa bu (inkarlıq kate­qoriyası) ham şakilçi, ham da bağlayıcı kimi istifada olunan ala­matlarla ifade olunur. Azarbaycan dilindaki na bağlayıcısı bazi dille­rin inkarlıq kateqoriyası alamatina uyğundur. Dilimizdaki na inkarlıq e lameti fellardan evvel işlandikda -ma (-ma, -m) inkarlıq şakilçisini, isim va başqa nitq hissalarinin evvelinde işlandikda isa deyil sözünü avaz edir. Buna göre da bir cümle içerisinde iki inkarlıq alamatini işletmak doğru deyildir. 8gar feldan evvel na bağlayıcısı işlanirsa, harnin fela -ma va ya -ma (-m) inkarlıq şakilçisi artınlmır; çünki na bağlayıcısı harnin şakilçinin mazmununu ifade edir. Masalan: Na yazır, na oxuyur cümlesi Yazmır, oxumur cümlesinin mazmununu ifade edir. Yaxud: Apardı/ar gülümü; Ey/adi/ar zülümü; Na qoy­dular danışam; Na kasdi/ar dilimi (Xalq mahnısı) . Na dard olaydı, na darman; Na sur olaydı, n a matam; Na aşiyaneyi-vüslat, n a bari­firqat olaydı (H.Cavid) . Üzünda xalini gördükca şad olur könlüm; Na ay verar bu safani, na da sitara mana (8.Vahid). Ancaq efa enin ki, n a sal buzlar qırılsın, n a bulaqlar bulansın (O.Sarıvalli) . Bu zaman iki yanki baxır körpünün üstdan; Na hayacan keçirir, n a yerindan tarpanir; Dalğalar arasında tük ürpardan o sasdan; Na göz/ari yaşarır, n a tük/ari ürpaşir (8li Tuda ). Sahil sana vuruldu, san s ah ila vurul­dun; Na bu sahil yoruldu, n a da ki san yoruldun (S .Rüstam).

Yuxandakı cümlelarda na inkarlıq bağlayıcısı işiandiyi üçün bütün fellar doğru olaraq tasdiq şeklinda işlanmişdir.

1 28

İnkarlıq bildiran -ma (-ma) şakilçisi ila işlenan fetdan sonra na, na da sözlarini işiatmak olar, çünki bela hallarda na inkarlıq bildirmir. Na, na bağlayıcı kimi işlanib da, da bağlayıcısını avaz edir. Masalan: O, bir meyvasidir baxtavar ömrün; Yatmayır na geca, na gündüz şahar (N.Xazri). Harnin beyti: O, bir meyvasidir baxtavar ömrün; Yatmayır geca da, gündüz da şahar - şeklinda işlatsak, maz­muna heç bir xalal galmir; çünki bir inkar alamati ila işlenmiş olur.

Bundan başqa, yox sözü va -sız (-siz, -suz, -süz) inkarlıq şakilçisi da vardır ki, bunlar başqa nitq hissalari ila işlanir.

FELİN TaSiRLiK Va TaSİRSİZLİK KA TEQORİY ASI

Azarbaycan dilinin fellari t e s i r l i va t e s i r s i z olaraq iki qisma ayrılır. Fellarin bir qismi subyektin obyekta tasirini bildirdiyi halda, diger qismi subyektin obyekt üzerinda harnin tasirini göstara bilmir. Subyektla obyekt arasında olan bu münasibatin fellardaki ifadesina tesirlilik va ya tesirsizlik kateqoriyası deyilir.

Tesirli fellar hamişe özüne ismin tasirlik halında işianan va kimi? nayi? haram ? na? suallanndan birina cavab veren müstaqim obyekt (vasitasiz tamamlıq) taleb edir. Masalan: yazdım, bildim, gördü, dedi­niz, eşitsinlar kimi fellar yuxandakı sualların birina cavab olan obyekt taleb edir va subyektin icra etdiyi işin harnin obyekt üzerine keçdi­yini, ona tesir etdiyini gösterir.

Tesirsiz fellarda isa subyektla obyekt arasında bela tesir münasi­bati baş vermir; çünki subyektin icra etdiyi iş (fel) heç bir obyekt ta la b etınir: galdim, getdim, gedacaksiniz, çalışırlar, oturmuşduq va s. Bu misalların heç birindan sonra kimi? nayi? haram? va na? suallann­dan birini verib, obyekti zahira çıxarmaq mümkün deyildir, çünki bela fellar keçici xaraktera malik deyildir.

Qeyd etmek lazımdır ki, bazi fellarin tesiriiiiyi va ya tesirsiziiyi onlann leksik manası ila sıx suratda bağlıdır. Felin leksik manasma asasan onun tesirli olub-olmamasını müayyanlaşdirmak mümkün olur. Masalan: başla, işla, oxu kimi fellar ham tesirli, ham da tesirsiz fellar sırasına daxil edi la bil ar. Masa lan: Sev il ahvalatı başdan b a ş ­/ a d ı . Man bu mövzunu i ş l ay i r a m . Bayaqdan sani gaz ira m . Salim yığıncaqda qararı va ama/i takliflari o x u d u cümlelarinde başladı,

1 29

işlayiram, gaziram, oxudu fellari !eksik manalanna göra tasirli fel olduqlan üçün müstaqil obyekt talab etmişdir. Uşaqlar bir qadar getdikdan sonra şiddatli yağış b a ş l a d z . Tahirla Cam i/ bir buruqda işlayirdi lar. Man parkda gaziram. Sevil 5 il Moskvada ox u du cümlalarinda harnin fellar !eksik manalanna göra tasirsiz fellardir. Buna göra da bunlar özlarina heç bir müstaqim obyekt talab etmamişlar.

Şakli alamatlarina göra tasirli fellarin özü da iki cür olur: onla­rm bir qismi heç bir şakli alamat qabul etmadan tasiriilik bildirir, yani felin asas manasında tasiriilik mazmunu olur; digar qismi isa şakilçi qabul etdikdan sonra tasirli fel halına keçir. Buna göra da tasirli va tasirsiz fellari aşağıdakı qayda üzra izah etmak olar:

a) sada va düzaltına fel köklarinin bir qismi malum növda heç bir xüsusi şakilçi qabul etınadan tasirli fel olur: yaz, oxu, bil, an la, iş la, yoxla, gözla va s. Bela tasirli fellar yalnız müstaqim obyekt talab edir;

b) sada va düzaltına fel köklarinin başqa bir qismi malum növda xüsusi şakilçilar qabul etınakla tasirli fel olur: ax - axıt, uç - uçur, qaç - qaçır, yaşa - yaşat, yat - yatır.

Tasirsiz fellarin malum növü üzarina aşağıdakı şakilçilari artır­maqla tasirli fellar arnala galir:

a) -t şakilçisini samitla bitan tasirsiz fel köklarina va -al (-al) şakilçisi ila arnala galan tasirsiz düzaltına fellara alava etmakla : asna - asnat, acı - acıt, quru - qurut, çürü - çürüt, oxşa - oxşat, banza -banzat; boşa/ - boşalt, aza/ - azalt, çoxal - çoxalt, düzal - düzalt va s;

b) -ıt (-it, -ut, -üt) şakilçisi samitla bi tan bazi tasirsiz fellarin köküna alava olunmaqla: ax - axıt, qorx - qorxut, hürk - hürküt va s. ;

c) -ar (-ar) şakilçisi samitla bitan takhecalı tasirsiz fellara alava edildikda: çıx - çıxar, qop - qopar va s. Bazan bu fe llarda -ar (-ar) şakilçisi t sarnitinin alavasi ila işlanir; lakin felin mazmununa heç bir xalal galmir: çıx - çıxar, yaxud çıxart, qop - qopar, yaxud qopart.

Onu da qeyd etmak lazımdır ki, -ar (-ar) şakilçisi i la arnala galan tasirli fellar ikinci bir qeyri-müstaqim subyekt yaratmaq üçün harnin fellara -dır (-dir, -dur, -dür) şakilçisi ala va etdikda harnin şakilçilar arasında t sarnitinin işlanmasi macburidir; çıx-ar­t-dır, qop-ar-t-dır va s . ;

ç) -ır (-ir, -ur, -ür) şakilçisini yena da samitla bi tan bazi tasirsiz fellarin köküna al ava etdikda: qaç - qaçır, art - artır, aş - aş ır, d aş - daşır, köç - köçür, biş - bişir, yat - yatır, düş - düşür, uç - uçur, it - itir, bit - bitir va s.

1 30

Bunlardan qaçır, aş ır, yatır, köçür, düşür, keçir, uçur kimi fellarda bu şakilçilardan sonra t sarnitini da alava etmak olar va manaya heç bir xalal galmaz: qaçırt, aşırı, yatırt, köçürt, düşürt, keçirt, uçurt. Bazan samitla bi tan tasirli fellara da -(r (-ir, -ur, -ür) şakilçisini alava edib işiatmak olur: iç - içir.

Ümuıniyyatla, -ar (-ar), -ır (-ir, -ur, -ür) şakilçilarindan sonra t sarnitinin alava edilmasini dilimizin inkişafı, zanginlaşmasi ila alaqalandirmak lazımdır. Bizca, qeyd olunan bu şakilçilar eyni zamanda ham tasirl i fel, ham da tesirsiz fellarin indiki va qeyri-qati galacak zamanlannın şakilçilari olduğu üçün fel köküna alava olun­duqda eyni şakilda ham felin amr şaklini, ham da indiki va qeyri­qati galacak zamanlannı ifada eda bilir. Dilimizde eyni şakilda ayn­ayn mazmunlar ifada edan bu şakilçilari bir-birindan farqlandirmak maqsadila müvafıq yerlarda t samitindan istifada edilmişdir. Fel­lari tasirli edan - �r (-ir, -ur, -ür) va -ar (-ar) şakilçilarindan sonra t sarnitinin alavasi ila sözün mazmunca heç bir dayişikliye uğra­rnaması da bu fıkrin tasdiqi üçün müayyan asas hesab oluna bilar;

d) -dır (-dir, -dur, -dür) şakilçisi dilimizde eyni şakilda ham sözdayişdirici, ham da sözdüzaldici şakilçidir. O, xabarlik kateqori­yası şakilçisi olduğu zaman sözdayişdirici, fellarda tasirlik mazmunu yaratdığı zaman qisman sözdüzaldici şakilçi olur.

Bu şakilçi bütün tesirsiz malum, qayıdış va qarşılıqlı fellari heç bir icbariyyat mazmunu ifada etmadan tasirli fel şaklina salır. Tesirsiz malum fellara misal : as - asdir, din - dindir, çim - çimdir, bax - bax­dır, çaş - çaşdır, yan - yandır, utan - utandır, sol - so/dur, do/ -do/dur, sus - susdur, coş - coşdur, gül - gü/dür, ö/ - öldür, küs ­küsdür va s . Tesirsiz qayıdış fel lara misal : yuyun - yuyundur, deyin - deyindir. Tesirsiz qarşılıqlı fellara misal : görüş - görüşdür, vuruş - vuruşdur va s .

Qeyd etmak lazımdır ki , bu şakilçi tasirli fellara artınldıqda ikinci bir qeyri-müstaqim obyektin (vasitali tamamlığın) işianmasina şarait yaradaraq, felin manaca icbar növünü düzaldir: yazdır, vurdur, doydur, çıxartdır, işlatdir va s . ;

e) -dar (-dar) şakilçisini bazi tesirsiz fel köklarina ala va etdikda: qon - qondar, dön - döndar.

Bunlardan başqa, -ız (-iz, -uz, -üz) şakilçisi ila da bazan tasirli fel arnala gala bilir: qalx - qalxız, qorx - qorxuz.

Bazan isa -ız (-iz, -uz -üz) şakilçisi ila düzalan tasirli fellar müstaqil yox, -dır (-dir, -dur, -dür) şakilçisinin alavasi ila işlanir

1 3 1

va bu, felin ümumi mazmununa xalal gatirmir: çimizdir, amizdir, baxızdır va s.

Misallardan aydın olur ki, yuxanda gösterilan bu şakilçilari heç da har yerde icbar növ şakilçilari kimi qiymatlandirmak olmaz. Bu şakilçilar ham da eyni daracada tesirli fel yaradan şakilçilardir. Haqi­qatan, misalların mazmunmıa diqqat yetirdikda, har yerde icbarlıq mazmunu nazara çarpmır; yalnız tesirsiz fellarin tesirli fela çevrilmesi aydın suratda nazari calb edir.

AZaRBAYCAN DİLİNDaKi TaSİRLİ va TaSİRSİZ FELLaR HAQQINDA FiKiRLaRİN XÜLASaSi

Müasir Azarbaycan dilinda işianan fellarin tasiriilik va tesirsizlik etibarila iki qisma ayniması hamişe müzakira va mübahisa obyekti olmuşdur. 1 936-cı ila qadar yazılan qrammatika kitablannda fellarin tesirli va ya tesirsiz olması göstarilirdi, lakin bu, çox sathi izahatdan başqa bir şey deyildi. Tesirli fellar "mütaaddi", tesirsiz fellar "lazım" adlandınlaraq, quru tariftarla kifayatlanilirdi .

1 936-cı ilda masala tamamila başqa şakil alır. Fellarin tesirli va ya tasirsizliyindan heç danışılmır, felin manaca növlari "fel bablan" adlanır va harnin bablara icbar babı artınlır. İcbar babı tesirli fellari guya avaz edir va fellardaki tasidiliye mansub olan bütün şakilçilar harnin bab, yani icbarlıq şakilçilari kimi qabul edilir.

Bu hal 1 936-cı ildan başlayaraq, uzun müddet mexaniki suratda davam etdirilmişdir. Yazılan dersliklar çox vaxt özündan avvalki kitabiann haqlı va ya haqsız alıata etdiyi masalaleri davam etdir­diklari üçün bu masala da, demek olar ki, eyni ila, yaxud bazi kiçik dayişiklik, sathi ixtisarla tekrar edilmişdir. Masalan : 1 937-ci ilde çıxan qrammatika kitabında "felin bablan" "felin növlari" adı ila avaz edildiyindan, "icbar babı" da "icbar növü" adlanmışdır. Harnin kitabda "bab"ın "növ" olması dayişikliyindan va bir da 1 936-cı ilda çıxan kitabda şakilçilarin nisbatan geniş izahının ixtisanndan başqa bir "yenilik" yoxdur.

Bu kitabda da felin tasiriilik masalasi haqqında bir söz bela deyil­mir. Halbuki fellarin tasiriilik masalasi, har şeydan avval, felin manaca növlarinin izah edilmasi va müayyanlaşdirilmasinda baş­lıca rol oynayır ki, bu haqda aynca bahs edilacakdir.

1 32

1 938-ci i lda çıxan qrammatika kitabiarının morfologiya hissa­sinda yena da fellarin tesirli va ya tasirsizliyindan danışılmır. Burada da felin icbar növü nüınayiş etdirilarak avvalki fikirlar başqa söz­tarla tekrar edilir. Naticada, bazi salıviara yol verilir: tasirlik arnala getiran şakilçi i c bar şakilçisi kimi qabul edilarak gösterilir ki, guya bu şakilçi (-dır, -dir, -dur, -dür, -t va s.) fe lin başqa növlarindan (malum, machul, qayıdış va qarşılıqlı) icbar növ arnala getirir.

Har şeydan avval, qeyd etmak lazımdır ki, bu şakilçi icbar növ şakilçisi olsa da, felin machul növündan icbar növ arnala gatira bil­mez, çünki felin machul növünda iş gören (subyekt) namalum oldu­ğundan obyekt eyni zamanda onu (subyekti) avaz edir va cümlenin mübtadası rolunu oynayır. İşi İcra edani malum olmayan bir feldan icbarlıq yaratmaq qeyri-mümkündür.

Diger tarafdan, icbar növ şakilçisi adlanan bu şakilçinin asil mahiyyati aydınlaşdınlmamış, naticada onun malum, qayıdış va qar­şılıqlı növlarda olan tesirsiz fellara alava edilmasi ila harnin fella­rin tesirli fel halına düşmasİ nazardan qaçınlmışdır.

I 939-cu İ ldan başlayaraq qrammatika kitabiarının morfologiya hissesi nisbatan sabitleşmaya başlamışdır. Morfologiya sahasinda bazi yeniliklar olmuşsa da, felin tasirlilik-tasirsizlik kateqoriyası tamamila unudulmuş, icbar növ isa mexaniki suratda felin tasirlik kateqoriyasını avaz etmişdir. Bu kitabın avvalkilardan farqi yalnız ondan ibaretdir ki, avvalki tariflar, misallar va şakilçilar olduqca çox ixtisar edilmiş va sıra nömralari dayişilmiş; felin manaca növlari içarisinda i c bar növ beşinci yerdan dördüncü yera keçirilmişdir1 •

Natica olaraq demek lazımdır ki, 1 936-cı ildan 1 950-ci iliara qadar çıxan qrammatika kitabiarında nazara çarpan asas salıviardan biri fellarin tesirli va ya tesirsiz olması masalasinin aradan qaldı­rılması va felin icbar növü ila onun süni suratda avaz edilmesidir.

Fikrimizca, fellarin tesirli va ya tesirsiz olması haqqında derslik­larda nainki malumat vermak lazımdır, hatta vacibdir da; çünki bu masala dilimizin fellarini va onlarla alaqadar tamamlıqları elmi suratda müayyanlaşdirmak va öyranmak işinda başlıca rol oynayır. Bu fikri isbat etmak üçün fellarin tesirli va ya tasirsizliyini, onların mana va şakli cahatini, başqa nitq hissalari va cümla üzvlari ila ala­qasini nazardan keçirmak lazımdır.

1 8.Abasov, D.Quliyev, S.Cefarov. Azarbaycan dilinin qrammatikası (fonetika va morfologiya, ), I hisse. Bakı, Azarneşr, ı 939- ı 94 ı , sa h. 84.

1 33

N.K.Dmitriyev 1 940-cı i lda yazdığı "fpaMMaTMKa KYMhiKCKoro SI3hiKa" asarinda fellarin tasidi va tasirsizliyindan aynca olaraq bahs etmir. O yalnız düzaltına fe ll ardan danışarkan qeyd edir ki, -la (-la) şakilçisi ila arnala galan fellar tasirli, sifat köktarindan -ar (-ar) şakilçisi i la arnala galan fellar qumuq dilinda tasirsiz olduğu kimi, Azarbaycan dilinda da tasirsiz olur1 •

Demali, tasidi va tasirsiz fellar burada da başqa münasibatla qısaca qeyd edilarak, yalnız onların adları çakilir.

N.K.Dmitriyev da felin icbar növünü qabul edir va onu, başqa növlar kimi, "Fel köklerindan düzalan fellar" bahsinda -dır (-dir, -dur, -dür); -ır (-ir, -ur, -ür) va s. şakilçilar vasitasila izah edir. Demak olar ki, felin tasirliliyini bildiran bütün şaki lçilar müallif tarafından icbar növ şakilçilari hesab olunur. Müallif göstarir ki, bu şakilçilar "icbar növünün manasını ifada edir, yani ela bir növün ki, o, bir subyektin ikinci bir subyektin harakatina qanşmasını göstarir"2•

Bu o demekdir ki, guya felin icbar növünda iki subyekt iştirak edir va bunlardan biri digerinin işina müdaxila edir. Halbuki bildir, qan­dır, uçur, keçir, anlat kimi fellarda heç bir ikinci subyekt iştirak etmir.

Fellarin manaca tasirli va tasirsiz olaraq iki qisma ayniması müa­sir adabi dilimizin elmi qrammatikasını yaratmaq işinda çox böyük rol oynayır. Şübhasiz, bu masala (fellarin tasidi va ya tasirsiz olması) heç da birinci dafa bizim tarafımizdan meydana atılmır. Yuxarıda göstarildiyi kimi, bu masala 1 936-cı ila qadar az va ya çox dare­cada bütün qrammatika kitabiarında izah edilmişdir. Lakin bütün bu izahlar formal xarakter daşımış, felin tasidi va ya tasirsiz olması 1950-ci illara qadarki qrammatika kitabiarında özüna möhkam mövqe qazana bilmamişdir.

1 950 va 1 960-cı iliarda naşr olunan qrammatika kitablarında, ayrı-ayn tadqiqat asartarinda felin tasirli-tasirsizliyi nisbatan özü­nün atraflı şarhini tapmışdıı-3 . Doğrudur, bazi asarlarda tasirli va

1 H.K.,il,MırrpHeB. fpaMMamKa K)'MbiKCKoro ll3biKa. lhu. AKaueMHH Ha)'K CCCP. M.-JI . , 1 940, crp. 1 29.

2 Y ena orada, salı. 1 3 1 . 3 Azarbaycan dilinin qrammatikası . I lıissa, Azarb. EA naşriyyatı, ı 95 ı ;

M.Hüseynzada . Müasir Azarbaycan dili. 1 954 va 1 963-cü i l naşrlari ( elaca da 1 973-cü il naşri, salı. 1 67- 1 77); A.A.A3ep. KaTeropiDI Jaııora B cospeMeHHOM A3ep6afuDKaHCKOM ll3biKe (asTOpecp. KaH.ll . .UHcc). 6aKy, 1 955 ; Azarbaycan dilinin qrammatikası . I lıissa, Bakı, 1 960; fpaMMaTHKa A3ep6aif.u)[(aHCKoro ll3btKa. 6aKy, "3nM" . ı 97 ı .

1 34

tesirsiz fellar müvafiq olaraq "keçar növ" va "keçmaz növ" adı ila felin növlari içerisinde veri lmişdir1 ki, bu da, tabii ki, maqbul sayıla bilmazdi . Azarbaycan EA-nın naşr etdirdiyi "Müasir Azarbaycan dili" kitabında isa tasiriilik va tesirsizlik kateqoriyası ayrıca, ham da bütövlükda düzgün mövqedan şarh olunmuşdw-2.

Fellarin manaca bu cür bölgüsü biza bazi mühüm va mübahisali masalaleri asanlıqla hall etmek imkanı verir:

1 . Tesirli fellarin keçici xasiyyata malik olub, özlerina obyekt taleb etmesi, tesirsiz fellarin isa bela bir obyekt taleb eda bilmarnesi ismin tasirlik halını başqa hallardan ayınr. Bu, vasitasiz (obyekt) tamamlığın vasitali tamamlıqlardan na kimi şartlarta farqlandiyini müayyanlaşdirir va bu barada olan bütün formalizma, mübahisalara son qoymuş olur.

Biz, felin tesirli olub-olmamasını qabul etdikdan sonra qatiyyatla deya bilarik ki, vasitasiz tamamlıq yalnız tesirli fellarin talebina göre meydana çıxa bilir va xabari tesirli fel olan cümlelarda işlanir. Masalanin bu cür halli, yani vasitasiz tamamlığın tesirli fellarla olan alaqasi ikinci bir mübahisali masalanin tamamila aydınlaşdınl­masına kömak edir ki, bu da vasitasiz tamamlığın formaleasma izah edilmakdan xilas olunmasıdır.

Malum olduğu kimi, vasitasiz tamamlığın son vaxtlara qadar yal­nız na? sualına cavab olan, yani tasirlik hal şakilçisi qabul etmeyan sözlardan ibaret olduğu iddia edilirdi ki, bu da formalizmdan başqa bir şey deyildir. Bela ki, üzerinda iş i cra edilen, yani işin tasiri keçan aşya (obyekt) tasirlik hal şakilçisi qabul etmadikda vasitasiz, tasirlik hal şakilçisi qabul etdikda isa vasitali tamamlıq hesab edilirdi. Başqa sözle desek, sözün manası, vazifesi yox, şekli nazarda tutulurdu.

Fellarda tesirtiliyi qabul etdikdan sonra qatiyyatla demek olar ki, tesirli felin taleb etdiyi obyekt hansı şakilda (şakilçili va ya şakil­çisiz) meydana çıxarsa, hansı suala cavab olarsa, harnin halda, harnin şekilde va harnin suallara cavab vermekle da cümlenin vasitasiz (obyekt) tamamlığı olur. Masalan: Araz qardaşma maktub göndarirdi

1 A.A.A3ep. KaTeropıuı Jarıora B cospeMeHHOM A3ep6aiinıı<aHCKOM sıJbtKe (aBTope<fı. KaH.Il. llHCc . ) . 6aK.y, 1 955, CTp. 1 0- 1 7; Azarbaycan dilinin qrarnrnatikası, I lıissa. Bakı, 1 960, salı. 1 30- 1 3 8 .

2 Müasir Azarbaycan d i l i (Morfologiya), I I lıissa . Bakı, "Eirn", 1 980, salı. 272-278 .

1 35

cümlesinda göndarirdi feli tesirli olduğu üçün na? sualına cavab veran maktub sözünü ( obyekti) ta la b edir ki, harnin söz da cümlenin vasitasiz ( obyekt) tamamlığı olur. Gü/ar yazdığı maktubu yoldaşma göndardi cümlesinda da göndardi feli tesirli olduğu üçün nayi? sualına cavab olan maktubu sözünü ( obyekti) taleb edir ki, bu söz ikinci cümlenin vasitasiz ( obyekt) tamamlığı olur. Elaca da, Mos­kvam /ap yaxından görmak istayirdim cümlesinda görmak sözü tesirli fel olduğu üçün haram? (eyni ila ham da nayi?) sualına cavab olan Moskvam sözünün işianmasini talab edir. Göründüyü kimi, bu, tamamlıqlann şakilçi qabul edib-etmemasi va na? nayi? hatta haram? suallanna cavab vermesi onların vasitasiz tamamlıq olma­sma heç bir maneçilik göstarmir.

2. Fellarin tesirli va tesirsiz olması vasitali tamamlıqlann da müayyanlaşdirilmasina kömak edir. Tesirli fellarin talebina göra vasitasiz tamamlıq meydana çıxdığı kimi, vasitasiz tamamlığın vasi­tasila da o biri tamamlıqlar, yani vasitali tamamlıqlar meydana çıxır. Xabari tesirsiz fel olan ela bir cümla tapılmaz ki, onda vasitasiz tamamlıq iştirak eda bilsin. V asitesiz tamamlıq isa obyekt olduğu üçün ikinci bir tamamlığın da meydana çıxmasına sabah olur.

3. Tamamlıqlann müayyanlaşdirilmasi isa indiya qadar asas mübahisali masalalardan biri olan zarfliktarla tamamlıqlann arasın­daki hüdudu, onların şakli cahatini deyil, mana cahatini, yani tamam­lığın hansı va ya zarfliyin hansı fellarla işiana bilmasİ masalasini müayyanlaşdirmiş olur. Xüsusan, xabari tesirsiz fel olan cümle­larda vasitasiz tamamlıq axtarmalı almadığımız üçün zarflik masalasi da tamamila aydınlaşacaqdır.

4. Tesirli va ya tesirsiz fellari ayırmaqla felin növlarini müayyan­laşdirmak mümkün olur. Bela ki, qayıdış növün yalnız tesirli fellar­dan arnala galmasi va tesirsiz fel halına düşmesi, bunun sabablari, elaca da machul növün ancaq tesirli fellardan arnala galmasi va sahabi bu vasita ila müayyanlaşdirilir ("Felin növlari"na bax) .

5 . Felin tesirli va tesirsiziiyi vasitasila fel növlarini müayyan­laşdirdikdan sonra dilimizde şaxssiz cümlalarin da işiandiyi va harnin cümlalarin bir qisminin xabarinin mahz şaxssiz fellardan ibaret olduğu barada qanaatimiz daha da möhkamlanir. Malumdur ki, mac­hul fellarin subyekti machul olduğundan obyekt (üzarinda iş İcra olunan aşya) onun yerini tutur va cümlenin mübtadası olur. Lakin müasir adabi dilimizde baxıldı, gedildi, yanaşı/ır kimi bir sıra fellara

1 36

tesadüf edilir ki, bunlar tesirsiz fel köklerindan arnala galmişdir. Şekil etibarila bunlar da machul fela yaxındır, lakin machul fel deyil­dir; çünki bir tarafdan bütün machul fellarin amr şekli ikinci şaxsda müstaqil işlanib mazmun ifade etdiyi halda, bu fellarin harnin şekli müstaqil işlanib mazmun ifade eda bilmir. Masalan: yazıldı, atıldı, açıldı fellarinin verdiyi mazmunu ba:xıldı, gedildi, yanaşıldı fellari ver­ınİr. Diger tarafdan, Dünan ic/asda sanin masalana ba:xıldı. Tapşırılan yera gedildi. Masalaya müxtalifmövqelardan yanaşı/ır cümlelarinin na subyekti (mübtadası), na da onun yerini tutan obyekti vardır. Bela cümlalara şaxssiz cümle adı vermak haqiqata daha uyğundur.

6. İndiya qadar başqa nitq hisselerindan düzalan fellarin yalnız şekli cahati, yani bu fellari arnala getiran şakilçilar sadalanıb, quruca misallar göstarilirdi . Onların mazmun va vazifesindan qatiyyan danı­şılmırdı . Fellarin tesirli va ya tesirsiziiyi bu masalani da hall etmaya imkan yaradır. Masa lan, -la (-la) şakilçisi vasitasila isim va sifat köklerindan tesirli fel (tamizla, başla), -al, -al şakilçisi ila keyfiyyat bildiren, -ar, -ar şakilçisi ila rang bildiran sifat köklerindan tesirsiz fel (boşa/, düzal, ağar, göyar) yaranınası va s. asanlıqla müayyan edile bilir ("Düzaltma fellar"a bax).

7 . Nahayat, bu vaxta qadar derindan öyranilmamiş et, efa, ol kömakçi fellarindan hansının tesirli, hansının tesirsiz olması va buna göre da na vaxt müstaqil, na vaxt kömakçi fel kimi işlenmalari da bu masala ila alaqadar olaraq hall oluna bilir. Malumdur ki, ol tasirsiz, et, efa kömakçi fellari isa tesirli fellardir.

Bütün bu daliller fellarin tesirli va ya tesirsiz olmasını müayyan­laşdirmayin va derindan öyranmayin, haqiqatan, çox böyük ahamiy­yata malik olduğunu gösterir.

FELLaRDa NÖV KA TEQORİYASI

Fellarda növ müxtalifliyi subyektin fela qarşı, subyektin obyekta qarşı va bir da fella obyekt arasındakı münasibatdan irali gelir: hara­ketin icrasında subyektin faal va ya qeyri-faal iştirakı, yani obyektin üzarina tesir edib-etmamasi , subyektin obyekti va obyektin subyekti avaz etmesi va sairedan tazahür edir. Bu münasibat va alaqalara göre felin manasında müayyan dayişiklik arnala gelir ki, bu da ham xüsusi şekli alamatlarİn alavasi ila, ham da felda heç bir şakli dayişiklik arnala getirmedan meydana çıxır. Yuxanda gösterilan sabahlar nati-

1 37

casinde meydana çıxan bu mana müxtalifliyina evvellar "felin bab­lan", indi isa ''felin növlari" adı verilir. Müasir Azarbaycan dilinda felin növlari aşağıdakılardan ibaratdir:

1) malum (aktiv); 2) machul (passiv); 3) qayıdış; 4) qarşılıqlı; 5) müşterek; 6) icbar.

Malum növ

Bu fellar subyektin (iş göranin) müstaqil söz şeklinda cümlada iştirak edib-etmemesinden asılı olmayaraq, görülen işe qarşı müna­sibatinin faal olduğunu, yani işin icrasında subyektin faal iştirakı ila zahirda olmasını, yaxud istenilen zaman zahira çıxa bilmasini göste­rir. Buna göre da maktab qrammatikalarında bu fela "iş gören malum olarsa, fel malum olur" tarifi verilmişdir.

Malum fellarda subyektin (iş göranin) malum olması o demek deyildir ki, subyekt müstaqil söz şeklinda cümlada iştirak etmelidir. Ola bilar ki, cümlada subyekt müstaqil söz şeklinda iştirak etmedan fel malum olsun. Masalan: Dünanki hadisani eşitdi cümlesinda subyekt zahirda olmadığı halda, eşitdi feli malum hesab olunur; çünki iste­nilan zaman subyekti bu cümleye alava etmek olar va cümlenin maz­mununa da heç bir xalal gelmez.

Malum fellar tesirli va ya tesirsiz olmaq etibarila iki qisma ayrı­lır; yani malum fellarin bir qismi tesirli , başqa bir qismi tesirsiz olur. Bunların tesirli va tesirsiz olması obyektin cümlada iştirak edib­etmemesinden va ya onu istenilen zaman cümleye daxil etmeyin mümkün olub-olmamasından asılıdır, çünki tesirli fellarda üzerinda tesir icra olunan obyektin iştirakı mütlaq lazımdır. 8gar cümlada obyekt bilavasite iştirak etmirsa, fel tasirlidirsa, müayyan suallar vasitasila obyekt zahira çıxanla bilar. Fel tesirsiz olarsa, cümlada obyektin iştirala mümkün deyildir; çünki bu cür fellar heç bir obyekt taleb etmir. Demeli, cümlada malum fel olursa, subyektla fel malum olur, obyekt isa cümlada ola da bilar, olmaya da bilar; yani tesirli malum fellarda, subyekt va feldan başqa, bir da obyekt olmalıdır. Tesirsiz malum fellarda isa yalnız subyektla fel olmalıdır, obyekt iştirak etmamalidir. Başqa sözle desek, cümlada obyekt iştirak etse da, etmese da, subyekt malum olur. Fellarin malum növ olması üçün heç bir xüsusi şekli alamat yoxdur. Bütün sade, düzaltına va mürak­kab fellar özlüyünda götürüldükda, yani heç bir xüsusi növ şakilçisi artınlmadığı vaziyyatda malum növ hesab olunur.

1 38

Machul növ

Machul fellarda işin kim tarafindan icra olunduğu malum olmur. Burada, asasan, üzerinda iş i cra olunmuş aş ya ila ( obyektla) fe lin münasibati bi ldiri lir; daha doğrusu, subyekt namalum olduğundan obyekt onun rolunu ifa edir. Başqa sözla desak, obyekt subyekti avaz edir. Bu o demak deyildir ki, işi icra edan yoxdur. İşin icrasında sub­yektin iştirakı vardır. Lakin maqsad subyektin iştirakını deyil, ilk növbada onun gördüyü işi qabanq vermakdan, xatırlatmaqdan ibarat olduğuna göra subyekt zahira çıxa bilmir va namalum olaraq qalır. Mahz subyektin meydanda olmadığını asas tutub bu cür fellara machul fel adı veri lmişdir. aslinda isa burada machul olan fel deyil, harnin işin icraçısıdır - subyektdir.

Machul fellarin kökü tesirli fel olur. Müvafiq şakilçi qabul etdik­dan sonra harnin fellarin hamısı tesirsiz olur, çünki obyekt özü cüm­lenin qeyri-faal deyil, faal üzvü yerini tutur va obyektin (vasitasiz tamamlığın) suallanna deyil, subyektin suallanna cavab vera bilir. Demali, machul felli cümlelarda subyekt rolunu oynayan aşya (obyekt) ila fel iştirak edir.

Pellarda machulluq mazmunu öz-özlüyünda meydana çıxmır. Bu mazmun xüsusi şakli alamatlada yaradılır. Malum fellar öz şeklini dayişdirdikdan sonra machulluq manası ifada eda bilir. Bu şakil dayi­şikliyi da onu quruluşca düzaltına fellar sırasına daxil etmaya imkan yaradır. Machul fellar ham tesirli malum fel köklarindan, ham da başqa nitq hissalanndan yaranmış tasirli düzaltına fellardan arnala getirilir:

I . -ıl (-il, -u/, -ül), -ın (-in, -un, -ün, -n) şakilçilari vasitasila tesirli malum fellardan machul fel arnala galir va bu fellar tesirsiz olur: yazdı - yazıldı, göstardi - göstarildi, qoydu - qoyuldu, döydü - döyüldü, dedi - deyildi, aldı - alındı, bildi - bi/indi, oxudu - oxundu va s . Masalan: Bütün mahsul son qozasına kimi yığı l ı b dövlata tah vi l verils in (8.Valiyev). Qaraşın sasi haradasa kas ili b q ı r ı ldı (M . İbrahimov) . Dağlarda y a r a n m ı ş özfaaliyyat darnayinin şöhrati sonralar çox uzaqlara y ay ı l d ı . Hatta onun haqqında mar­kazi qazetlarda da maqalalar ç ap o l u n d u (İ.8fandiyev). Stakanlar do lur, sağlıqlar i ç i 1 i r d i . Eşitmali sözlar da n ı ş ı l ı r d ı (M ir Calal).

İ c bar fe ll ar tesirli fellar olduğu üçün onlara -ıl (-il, -u/, -ül) şakilçisini artırmaqla yenidan machul fel düzaltmak mümkündür: yazdır - yazdırıl. kasdir - kasdiril, sildir - si/diril, asdır - asdırıl va s.

1 39

Qeyd etmak lazımdır ki, get, bax, yanaş, inan, tasadüf et, fikir ver, ama/ et, istifada et, h ücum et kimi bazi tasirsiz fellar machul növ şakilçisi qabul etsalar da, machul fellarin ümumi qaydasından xarica çıxır: gedildi, baxı/dı, yanaşıldı, inanıldı, fikir verildi, ama/ edildi, isti­fada edildi, hücum edildi. Bu kimi fellar tasirsiz fellardan düzaldiyi kimi, onlann subyekti avaz edacak obyekti da olmur; daha doğrusu, bunlann obyekti yönlük, bazan da çıxışlıq halda işlanarak, şaxssiz (mübtadasız) cümla arnala gatirir va fel da şaxssiz fel hesab olunur.

Il. Başqa nitq hissal arindan düzalmiş fe ll ardan yalnız -la (-la) şakilçisi ila arnala galan fellar tasidi olduğundan machul fellar da yalnız harnin şakilçi ila arnala galmiş fellardan düzalir ki, bunlar da iki qisma aynlır:

a) başqa nitq hissalanndan düzalmİş fellardan bir qismi saitla bit­cliyi üçün takca -n şakilçisini artırmaqla machul fel ola bilir: bağlandı, yağ/andı, ayaqlandı, payiandı va s . Masalan: Qapı/ar b ağ la n dı. M aşınlar y o l l a n d ı . Göy zami/ar ay a q 1 a n d ı . Çay s takanları p ay / a n d ı .

b) bunlann digar bir qismi da -n sarnitinin üzarina -ıl (-il, -u/,

-ül) şakilçisinin alavasi ila yaranır: yoxlanıldı, gözlani/di va s. Masa lan: Taeili yoxlama göz 1 an i 1 ir d i . İki gündan sonra har taraf yox / a n ı l d ı .

Demak olar ki, müasir dilimizda bu cür düzaltına fellar yuxa­nda göstarilan har iki şakilda işiana bilir: bağlandı - bağ/am/dı, yoxlandı - yoxlamldı va s. Tasirsiz düzaltına fellar isa yena da tasirli fel olduqdan sonra machul fel ola bilir: hazırlaşdırıldı, üz/aş­dirildi, güclandirildi, dillandirildi, düzaldi/di va s .

Yuxanda göstarilan şakilçilardan -ın (-in, -un, -ün) yalnız 1 samiti ila bitan sözlarda (çalındı, bi/indi, bölündü); -n saiti ila bitan fellarda (oxundu, süründü); -ıl (-il, -ul, -ül) isa başqa fellarda (açıldı, içi/di, deyildi, yuyuldu, geyildi va s.) işlanir.

Qayıdış növ

Felin bu növü işi göranla (subyektla) üzarinda iş i cra olunan aşyanın ( obyektin) arasındaki münasibati bildirir; burada subyekt eyni zamanda obyekti da avaz edir. Daha doğrusu, machul felin aksi meydana çıxır, çünki machul felda obyekt subyekti avaz edirsa, qayı­dış felda subyekt obyekti avaz edir. Başqa sözla desak, subyekt

1 40

eyni zamanda obyekt hesab olunur, işin icrası onun üzarina düşür. Bela fellarin obyektini subyektin özündan xaricda axtarmaq doğru deyildir. Burada nainki müstaqim obyektin, hatta qeyri-müstaqim obyektin da suallannı verib, onları zahira çıxarmaq mümkün deyildir. Masalan: yuyundu felindan sonra heç bir tamamlıq sualını vermak olmaz. Yalnız subyektin (mübtadanın) sualını verib ham iş görani, ham da üzerinda iş icra olunanı meydana çıxarmaq olar ki, bu da iş görenin (subyektin) özüdür.

Qayıdış növü bildiran fellar da xüsusi şakilçilar vasitasila tesirli fellardan arnala galir va naticada tesirsiz fel olur. Bu növün şekil­çileri aşağıdakılardır:

-ın (-in, -un, -ün); -ıl (-il, -u/, -ül); -n : qızındı, darandı, göründü, açıldı (gül, yaxud hava), üzüldü (xasta) va s. Masalan: Qız­lar quyunun başında y u y u n u r d u 1 a r . Gülşan onun üzüna efa kin/i baxdı ki, Xanpari kanara ç a k i 1 d i . Duma onun sözlarini xatırladı va utanırmış kimi allari ila üzünü örtarak çarpayıya y ı x ı l d ı (İ.8fan­diyev). Sariyya d a r a n d ı .

Göründüyü kimi, machul növ bildiran felin şakli alamatleri ila qayıdış növün şakli alamatleri eyniyyat taşkil edir, yani har iki növ (fel) eyni şakli alamatlarla ayn-ayrı manalar ifada edir. Lakin bunla­rın şakilca eyniliyi mana müxtalifliyina mane olmur. Bunları manaca bir-birindan ayırmaq üçün fe lin subyekta va yaxud aşyaya ( obyekta) olan münasibatini nazara almaq lazımdır. 8gar subyekt machullaşıb, fel bilavasite aş ya ila ( obyektla) münasibatda olarsa, yani subyekt namalum olduğu üçün obyekt onu avaz etmakla bilavasite xabarla alaqadar olarsa, harnin fel machul olur. Masalan: qapı açıldı dedikda qapını açan malum olmadığından qapı sözü bilavasite açıldı feli ila münasibatda olur va mübtada olmaq baxımından subyekti ( qapını açanı) avaz edir.

8ksina, agar subyekt bilavasite fella münasibatda olarsa, yani üzerinda iş İcra olunan aşyanı da özü avaz edib, subyektla fel ara­sında heç bir eşyanın (obyektin) işianmasina ehtiyac olmazsa, fel qayıdış olur. Masa lan: hava açıldı, yaxud güllar açıldı dedikda hava­nın, yaxud güllarin açılmasında başqa bir subyekt iştirak etmir, hava va güllar öz-özüne açılır. Eyni zamanda buradakı açıldı feli heç bir obyekt talab etmir, çünki hava va güllar sözleri (subyektlar) eyni zamanda obyekti avaz etmişdir. Belalikle da iş işi icra edenin üze­rinda İcra olunmuşdur.

1 4 1

Müasir Azarbaycan dilinda bazan geyindi, soyundu kimi fellar, müstasna olaraq, obyekt da talab edir. Masalan : Hafiz paltarını

geyindi, yaxud Araz paltarını soyundu kimi cümlelarda geyindi,

soyundu fellari şakilca qayıdış olsalar da, mazmunca artıq qayıdış fellarindan uzaqlaşmışdır; çünki bütün qayıdış fellar tesirsiz olduğu halda, geyindi, soyundu fellari tesirlidir va adatan özüna obyekt talab edir.

Bazi hallarda -ıl (-il, -u/, -ül) va -ın (-in, -un, -ün) şakilçilari eyni fela ayrı-ayrılıqda artınla bilir va bu vaxt birinci şakilçi ila mac­hul, ikinci şakilçi ila qayıdış növda olan fellar meydana çıxır. Müqa­yisa edin: deyildi - deyindi, geyildi -geyindi, soyuldu - soyundu, yuyuldu -yuyundu, çakildi - çakindi, döyüldü - döyündü va s . Qarşılıqlı veri­lan bu misallardaki ciddi mana farqlari da göz qabağındadır.

Qarşılıqlı növ

Bu növda da subyektin fela qarşı münasibati gösterilir; yani burada da üzerinda iş icra olunan aşya olmur. Daha doğrusu, subyektin heç bir obyekt üzarina tasiri olmur. Lakin felin manasından müayyan olur ki, onun icrasında yalnız bir subyekt iştirak etmir; iş iki subyekt tara­findan qarşıhqh suratda İcra olunur. Masalan: yazışdım, görüşdüm kimi fellarda birinci şaxs iştirak edir, lakin mana cahatca yazdım, gördüm fellarindan tamamila farqlanir; çünki yazışdım, görüşdüm fellarinda birinci şaxsdan başqa, ikinci bir şaxsin da mana qarşı yaz­mış olduğunu anlamaq çatin deyildir. Halbuki yazdım, gördüm fella­rinda yalnız birinci şaxsin yazmış olduğu malum olur. Demali, fellarin qarşılıqlı növünda iştirak edan şaxsin kamiyyati heç bir rol oynamır, yani fellarin şaxsinin çoxluğu va ya azlığı onun qarşılıqlı mana daşıyıb-daşımamasını hall etmir. Burada işin yalnız qarşı-qarşıya İcra olunması asas rol oynayır. Felin bu növü da xüsusi şakli alamat­lada meydana çıxır.

Qarşılıqlı növün şakli alamati -ış (-iş, -uş, -üş), -aş (-aş, -ş) şakilçilarindan ibaratdir. Masalan: yazış, seviş, vuruş, görüş, döyüş, tutaş, qucaqlaş, deyiş kimi fellar qarşılıqh mana ifada edir: Süratla har/anan dayirman daşının o tarafinda dayanmış Musa alinin ununu çırparaq üçümüzla da görüşdü. Bayim qızararaq mühandisla a 1 t u t uşdu (İ .8fandiyev) . Uşaqlar tu taşdı lar. Ana va bala q u ca q ­/aşdı la r.

1 42

Fellardan isim düzaldan -ış (-iş, -uş, -üş) şakilçisi ila bunları qanşdınnamalı : vuruş, görüş, satış, çağınş, bildiriş va s. Felin manaca növünü arnala getiran -ış (-iş, -uş, -üş) şakilçisindan sonra zaman şakilçilari işiana bildiyi halda, fellardan isim arnala getiran -ış (-iş, -uş, -üş) şakilçisindan sonra zaman şakilçilarini alava etmak mümkün deyildir (masalan: Qurban dostu ila samimi görüş dü . Qurban dostu ila çox samimi g ö r ü ş ii r . Qurban dostu ila sabah g ö r ü ş a c a k va s.) . Y axud fe ll ardan isim arnala getiran şekilçiler­dan sonra hal, kamiyyat va mansubiyyat şakilçilarini alava etmak mümkün olduğu halda, qarşılıqlı növü arnala getiran şakilçidan sonra kamiyyat, hal va mansubiyyat şakilçilarini artırmaq mümkün deyil­dir (masalan: Taşkilalımız tez-tez iste/ısafat qabaqcılları ila görüş lar keçirir. Sülhü Müdafla Şurasının çağı rış ına biz ürakdan qoşuluruq).

-ış (-iş, -uş, -üş); -aş (-aş, -ş) şakilçilari, yaxud sonu harnin şakilçiya oxşar alamatlada bitan fellarin da hamısı qarşılıqlı mana ifada etmir. Bu cahatdan onlan aşağıdakı qruplara bölmak olar:

a) müstaqil manaya malik sada fel köklarina -ış (-iş, -uş, -üş); -aş (-aş); -ş şakilçilari ala va olunmaqla qarşılıqlı növdan olan fellar arnala getirilir: at-ış, yaz-ış, sev-iş, de-yiş, vur-uş, gör-üş, döy-üş, tut-aş va s . ;

b) -la (-la) şakilçili bazi düzaltına fellara -ş şakilçisi artırmaqla qarşılıqlı növdan olan fellar arnala galir: göz/a-ş, söz/a-ş, daşla-ş, bağla-ş va s . ;

Q e y d . -/aş (-/aş) şakilçisi ila isimdan, bazan da sifatdan düzalan bazi fet­

lar da mazmunca qarşılıqlı görülan harakat manası ifada edir: söz­/aş, dil/aş, mas/ahat/aş, zanglaş, üz/aş, vidalaş, vada/aş, lıalallaş.

c) -ış; -aş (-aş) ila bi tan bazi fellar da qarşılıqlı mana ifada edir­lar: barış, yarış, giilaş va s. Bu sözlarİn da vaxtila fel köklarina -ış; -aş (-aş) şakilçisini artırmaqla düzaldiyi şübhasizdir. Lakin müasir vaziyyatinda harnin sözlari kök va şakilçiya ayırmaq mümkün olma­dığı üçün onlara sada fellar kimi yanaşılmalıdır;

ç) bazi fe ll ar şakilca qarşılıqlı fe ll ara oxşasalar da, onların maz­munlannda heç bir qarşılıq manası hiss olunmur: sovuş, sürüş, soruş, giriş, yanaş, qızış, bitiş, aziş, qatış, çatış, dolaş, üzüş va s. Onlan har hansı bir şaxsla işletsak bela, qarşılıqlı mana alda eda bilmarik. Halbuki barış, yarış, giilaş kimi fellar hansı şaxsla ifada olunursa

1 43

olunsun, yena da qarşılıqlı mana veracakdir: barışdım, barışdın, yarışdıq, gü/aş dik. Masal an: Man b a r ı ş d ı m . San da b a r ı ş a rs a n. Onunla bark t o q q a ş d ı q . Uşaq/ar yaxşı g ü I a ş d i I a r;

d) Şakilca qarşılıqlı fela oxşayan, lakin kök va şakilçiya ayrıl­dıqda kökleri tamamila başqa mazmun ifade edan va heç bir qarşılıqlı mana bildirmeyan bazi fellar da malum növa daxil olur: yapış, çalış, alış va s.

8ksar qarşılıqlı fellar tesirli fellardan arnala gelir va növ şekil­çilarini qabul etdikdan sonra obyekt taleb etmedikleri üçün tesirsiz olur. Bunlan tesirli fela çevirmek üçün, yani özlerina obyekt taleb etmalari üçün yena da ümuıni qayda üzra -dır (-dir, -dur, -dür) şakilçisindan istifada etmek lazımdır. Qarşılıqlı fellarin sonuna bu şekilçini alava etdikda tesirli fel olur va obyekt taleb edir: döyüş­dür, vuruşdur, görüşdür va s.

Müştarak növ

Felin müştarak növü da harekatla onun subyekti (daha doğrusu, subyektlari) arasındaki münasibati aks etdirir. Felin bu növünda sub­yektin heç bir obyekt üzerinda tasiri olmur. Müştarak növ fellarin manasından malum olur ki, onun icrasında bir subyekt deyil, bir neça subyekt iştirak edir va harnin iş da subyektlar tarafindan eyni vaxtda, ham da birga va paralel suratda yerina yetirilir. Masalan: Gülüşdük, doluşmuşsuz, uçuşur, malaşir va s.

Felin bu növü da xüsusi şekli alamatla meydana çıxır. M üşterak növün şekli alamati -ış (-iş -uş, -üş, -ş) şakilçisindan ibaratdir.

Qarşılıqlı növ fellardan farqli olaraq, müştarak növ tesirsiz fellardan arnala gelir, növ şakilçisini qabul etdikdan sonra yena da tesirsiz olaraq qalır va buna göra da o heç bir obyekt taleb etmir: qaynaş, yatış, dağı/ış, hürüş, bağırış, ağ/aş va s. Müştarak növ fella­rin müayyan qismi yamsılamalardan düzalmiş fellardan arnala gelir: vızıldaş, vaqqıldaş, vangildaş, qımı/daş, bayiriş, ma/aş, qarı/daş, cik­kildaş, quruldaş, sızıldaş va s. Masalan: Yazın galdiyini lıiss edan bal anları v ız ı ldaş ı r, qurbağalar quruldaş ı r, qarğalar q a rı /daş ı rdı. Körpa sarça balaları analarını görüb c i k k i 1 d a ş d i 1 a r .

Müştarak növ felin bir neca subyekti olduğundan o, aksar halda cam şeklinda ifade olunur, felin özüne isa birinci va ikinci şaxsa aid olduqda camlik bildiran şaxs şakilçisi, üçüncü şaxsa aid olduqda isa asasan taklik bildiran şaxs şakilçisi artınlır: Biz tapşırıq alandan

1 44

sonra dağ ı l ı ş d ı q . Fah/alar skamyalardan guru/tu ila qalxıb, qapıya doğru ax ı ş d ı l a r (M.Hüseyn). Ham ı gü 1 ü ş d ü (İ.8fandiyev). Pan­caradan iç ari işıq d olur, teleqraf tel/ari, d amir faxtapuş/ar pa r ı 1-daş ı rdı (8.Valiyev).

Qarşılıq va müştarak növ fellar aşağıdakı xüsusiyyatlarina göra bir-birina oxşayır:

a) har iki növün şakli alamati eynidir: - ış (-iş, -uş, -üş, -ş) şakilçisidir;

b) har iki növda olan fel tasirsiz olduğundan heç bir obyekt talab e tm ir;

c) har iki növ fe lin bir neça subyekti olur. Bu oxşarlığa baxmayaraq, qanşıq va müştarak növ fellari bir­

birindan farqlandiran cahatlar da vardır. Harnin farqli cahatlar bunlardır:

a) qarşıhq növ aksaran tasirli, müştarak növ isa tasirsiz fel­lardan düzalir;

b) qarşılıqlı növ subyektlarin harakati bir-birina qarşı istiqamatda icra etdiyini göstarirsa, müştarak növda subyektlar harakati eyni isti­qamatda, eyni zamanda paralel yerina yetirirlar;

c) qarşılıqh növ fellarin, asasan, iki subyekti olur, müştarak növ fellarin subyekti aksar halda daha çox olur;

ç) qarşılıqlı növ felin subyektlarindan biri adlıq halda olur, digari isa ila qoşması ila işlanir. Müştarak növün subyektlari bir leksik vahidla ifada olunur va aksar halda camlik şakilçisi ila işlanir.

İcbar növ

İcbar növü bildiran fellar tasirli fellardan arnala galir va tasirli olaraq qahr. Felin bu növünda işin icrası bilavasita birinci subyekta aid olmur. İşi birinci subyektin ya xahişi, ya amri, ya da tapşınğı ila başqası İcra edir; lakin işin haqiqi icraçısı subyekt kimi zahira çıxa bilmir ("Tasirli va tasirsiz fellar" bahsina bax).

Felin icbar növünda işi amr edan yox, amr olunan (ikinci bir iş göran) icra etmali olur ki, o da qeyri-faal olduğundan vasitali obyekt kimi meydana çıxır. Masalan: oxutdum, yazdırdı kimi fellari heç da damşan şaxs deyil, onun vasitasila başqa bir şaxs İcra etmali olur va bu da obyekt kimi dark edilir. Halbuki uzat, acıt, qurut, çürüt kimi fellarda işi i cra edan subyektin özü olur; işi başqa bir namalum şaxs İcra etmir. Bunlan bir-birindan farqlandirmak üçün ikinci, daha

1 45

ahamiyyatli cahati da nazara almaq lazımdır. Ümumiyyatla, felin tasiriilik kateqoriyası şakilçilari ham tasirsiz, ham da tesirli fel kökleri ila işiana bilar va bütün tesirsiz fellari tesirli fel halına salar, halbuki bu şakilçilar yalnız tesirli fellarla işiandiyi zaman az va ya çox daracada icbariyyat manasını da bildira bilar. Tesirsiz fellardan isa heç bir icbar növ arnala getirmak mümkün deyildir; gal, get, qaç kimi fellardan heç bir icbar növ düzaltmak mümkün olmur. Tesirsiz fellar tesirli fel halına salındıqdan sonra ( agar bu mümkün olursa) icbar növü ifada eda bilar: qaç-qaçır-qaçırt-qaçırtdır; boşal­boşalt; azal-azalt; çoxal-çoxalt; düzal-düzalt va s.

Bu fellarin üzarina -t şakilçisindan sonra -dır şakilçisi da ala va etsak, yani boşaltdırdım, azaltdırdım, çoxaltdırdım, düzaltdirdim şek­linda işlatsak, görarik ki, işin icraçısı ikinci bir subyektdir. Lakin bu subyekt qeyri-faal olduğundan subyekt halında qala bilmir, qeyri­müstaqim obyekt (vasitali tamamlıq) rolu oynayır, çünki işin icrası haqqında xabar veran yena da birinci şaxsdir (faal subyektdir) . 8gar harnin feli Man sanin işini düzaltdirdim, Man otaqları boşaltdu·­dım şeklinda işlatsak, yena da birinci şaxs faal icraçı kimi özünü gös­terir. Lakin işi düzaldan va otaqlan boşaldan tamamila başqa bir namalum şaxsdir ki, o, işin subyekti kimi kim ? sualına cavab olaraq meydana çıxa bilmir; yani düzaltdirdim, boşaltdırdım fe llerindan hasil olan kim? sualına yena da birinci şaxs - man cavab verir. Bu cüm­lalarin mübtadası (man), müstaqim obyekt tamamlığı (sanin işini, otaqları) va xabari (düzaltdirdim, boşaltdırdım) olduğu malumdur. Burada namalum olan işi düzaldan va otaqlan boşaldan haqiqi İcra­çıdır ki, bu da yalnız qeyri-müstaqim (vasitali) tamamlığın kimiJ? sualı ila meydana çıxa bilir. 8gar cümlelar harnin kima? sualına da cavab veracak bir şakilda ifada olunarsa, Man sanin işlarini katiba (katib vasitasila) düzaltdirdim, yaxud Man otaqları xidmatçiya (xidmatçi vasitasila) boşaltdırdım şeklinda işianacakdir ki, buradan da işin haqiqi icraçılan olan katib va xidmatçi sözlarİ qeyri-müstaqim tamamlıq olaraq meydana çıxacaqdır.

Belalikla, agar harnin fellar boşaltdım va düzaltdim şeklinda işlanarsa, işi bilavasite birinci şaxs icra edar va işin obyekt üze­rinda icrası üçün ikinci bir vasitaçi talab olunmaz. 8ksina, agar bu fellar düzaltdirdim va boşaltdırdım şeklinda ifada olunarsa, o işiari birinci şaxs bilavasite deyil, bilvasita İcra edar ki, harnin vasitaçi da haqiqi icraçı olmasına baxmayaraq, yalnız kömakçi rola malik olar

1 46

va bunun naticasinda boşaltdıran faal (mübtada), boşaldan isa qeyri­faal (tamamlıq) olar.

Bu izahatdan bir daha aydın olur ki, -dır (-dir, -dur, -dür) şakil­çisi bir sıra tasiri i fel larin köküna ala va olunduqda fe lin icbar növü­nün yaranınası i la alaqadar olaraq iş göranİn kömakçisi da qeyri­müstaqim obyekt şaklinda meydana çıxır.

Heç bir tasirsiz feldan icbar növ arnala galmadiyi kimi, bütün tasirli fellardan da icbar növ düzalmir. Masalan: yazdım feli tasirli olduğu kimi, bildim feli da tasirlidir. Bu fellarin har ikisina müvafıq şakilçi (-dır, -dir) artırdıqda yazdırdım, bildirdim şaklinda yena da tasirli fel arnala galir va forma etibarila icbar növa oxşayır; halbuki bu fellarin birincisinda (yazdırdım) icbar mazmunu olduğu halda, ikincisinda (bildirdim) bela bir mana dark edilmir. Buna göra da fellardan yalnız birincisi icbar növ hesab edila bilir, ikincisi isa yena da malum növ olaraq qalır. Har ikisi tasirli va malum hesab edilan bildim va bildirdim fellarinin mana farqlari ondan ibaretdir ki, birinci (bildim) yalnız nayi? sualına cavab olan bir müstaqim obyekt (vasitasiz tamamlıq) talab etdiyi halda (bi/dün, nayi bildim? Sanin fikrini bildim), ikinci fel (bildirdim) isa ham nayi? sualına cavab olan müstaqim obyekt, ham da kima? suahna cavab olan qeyri-müstaqim obyekt (vasitali tamamhq) talab edir (bildirdim, nayi bildirdin? Sanin jikrini bildirdim. Kima bildirdin ? Maktab direktoruna bildir­dim). İşin i crasına galinca, tamamila aydındır ki, misalların har ikisinda bir subyekt iştirak edir; başqa bir şaxsin iştirakı dark edilmir. Bildim felini da, bildirdim felini da birinci şaxsin taki İcra edir.

Yazdım va yazdırdım fellarinda isa vaziyyat tamamila başqa cür olur. Yazdım feli da bildim feli kimi nayi? sualına cavab olan bir müs­taqim obyekt talab edir: Yazdım. Nayi yazdın ? Maktubu yazdım.

Yazdırdım feli ila bildirdim feli arasında mühüm bir farq vardır. Bildirdim feli bir müstaqim va bir qeyri-müstaqim obyekt talab etdiyi halda, yazdırdım feli bir nayi (nayi yazdırdın?) suahna cavab olan müstaqim obyekt, bir da kima? (kima yazdırdın?) suahna cavab olan qeyri-müstaqim obyekt talab edir. Bildirdim feli bir müstaqim obyektdan başqa, bir da işin istiqamatini bildiran qeyri-müstaqim obyekt talab edirsa, yazdırdım feli bu obyektlardan başqa, bir da işin kimin vasitasila icra olunduğunu bildiran üçüncü bir obyekt talab edir: Yazdırdım. Na (nayi?) yazdırdın? Maktub (maktubu) yazdırdım. K ima maktubu yazdırdın? (Burada maktubun kima göndarilmasi, yani

1 47

işin istiqamati nazarda tutulur.) Moskvada oxuyan oğluma maktub yazdırdım. Maktubu ldma yazdırdın? (Burada mektubu kim yazdığı, yani işin haqiqi icraçısı nazarda tutulur.) Onuncu sinifda oxuyan ldçik oğluma yazdırdım.

Demeli, bildirdim felindan kimin bildirmasi, nayi bildirmasİ va kima bildirmasİ dark edilirse, yazdırdım felindan da kimin yazdır­ması, na yazdırması, kim üçün yazdırması va kimin yazması mana­lan anlaşılır.

İcbar növün şakli alamatleri forma etibarila tesirsiz fe ll ardan tesirli fellar arnala getiran şakilçilarin eynidir (tesirli fel şakilçilarina bax).

FELİN ZAMAN KATEQORİYASI

Müayyan bir iş, harakat va hadisa zamanla alaqadar olur; yani işin icra olunuh-olunmaması müayyan zamanla bağlı olaraq gösterilir. Buna göra da fela maxsus kateqoriyalardan biri zaman kateqoriyası hesab olunur.

Pellarda zaman kateqoriyası iki işin icrası arasındakı zamanın müddetini müayyan edir. Yani icra olunmuş, olunan va olunacaq bir işin icrası zamanı ila indi harnin işin icrası haqqında xabar verilan zaman arasındakı müddati müayyan edir.

Malum olduğu üzra, fellar üç zamanla alaqadar olaraq izah edilir. Yani iş va harakat ya keçmiş, ya indiki, ya da galacak zamanda icra olunur. Bu üç zamanın vahid meyan indiki zamandır; yani har iki zaman (keçmiş va galacak) yalnız indiki zamanla ölçülür. İndiki zamana göra keçmiş va ya galacak müayyan edilir. Keçmiş va ya galacak mathumlan yalnız indiki zamana nisbatan meydana çıxır. İndiki zaman mafhumu olmadan keçmiş va ya galacak mathumlan haqqında düşünmak qeyri-mümkündür, çünki keçmiş zaman gala­cak zamana göra deyil, indiki zamana göra keçmiş hesab olunur. Yaxud galacak zaman keçmişa göra deyil, indiki zamana göra gala­cak adlanır.

Fellarin zaman kateqoriyası da keçmiş va galacak zamanın indiki zamanla olan nisbatindan meydana çıxır. Bu nisbati ifada etmak üçün xüsusi şakli alamatlardan (şakilçilardan) istifada olunur ki, bunlara zaman kateqori y a s ı ş a k i l ç i l a r i, yaxud fe l i n z a m a n ş a k i l ­ç i I ari deyilir.

1 48

Yuxanda qeyd edildiyi kimi, fellarin, başlıca olaraq, üç zamanı vardır: 1 ) keçmiş zaman; 2) indiki zaman; 3) galacak zaman.

Keçmiş zaman keçmişda icra olunmuş va ya olunmamış bir iş haqqında indi xabar verilan vaxt arasındaki bir zamandır; yani iki iş arasındakı zamandır. Bu işlerdan birisi avvalca icra olunur va ya olunmur, digari isa onun haqqında xabar verir. Masalan: Müallim ga/di cümlesinda iki iş vardır: a) müallimin icra etdiyi (galmak) iş; b) müallimin i cra etdiyi (galmak) işin icrası haqqında verilan xabar. Y axud Man oxudum cümlesinda man yena da iki iş i cra etmiş oluram, yani avvalca oxumaq işini icra ediram, sonra da harnin icra etdiyim iş haqqında xabar veriram. Man oxudum o demekdir ki, man keç­mişda müayyan bir iş icra etmişarn (oxumuşam), indi da o işimin icrası haqqında xabar veriram. Demeli, keçmiş zaman avvalca icra olunmuş va ya olunmamış bir iş haqqında ya şifahi va ya yazılı ola­raq xabar verilan vaxt arasındakı zamana deyilir.

Azarbaycan dilinda keçmiş zamanı iki cür ifade etmek olar. İşin keçmişdaki icrası haqqında ya bilavasita, ya da bilvasita xabar ver­mak olar, yani II va III şaxs tarafindan işin keçmişdaki icrası haq­qında xabar veren ya özünün bilavasite şahidliyini, ya da harnin işin İcrasını başqasından eşitdiyini va işin onsuz İcra olunduğunu bildirir. Buna göra da dilimizde keçmiş zaman ş ü h u d i v a n a q 1 i k e ç m i ş z a m a n adı ila iki yere bölünür. Bu keçmiş zamanların manaca farq­lari olduğu kimi, şakilca da farqlari vardır; yani bir zamanın ayn-ayn manalar ifade etmesi ayn-ayn şekli alamattarla tazahür etdirilir.

Şühudi keçmiş avvalca (keçmişda) i cra olunmuş bir iş barada indi onun haqqında şahidlik yolu ila xabar verilan zaman arasındaki vaxta deyilir. Bu, ela bir zamandır ki, haqqında xabar verilan işin İcra­sında xabar verenin şahidiiyi va bilavasite müşahidaçi olduğu mey­dana çıxır. Masa lan: Zang çalındı cümlesinda zengin çalındığını xabar veren şaxs bilavasite çalınmaq işinin İcrasını ya gözü ila gördüyünü, ya da öz qulağı ila eşitdiyini bildirir.

Şühudi keçmişin şekli alamati -dı (-di, -du, -dü) şakilçisidir: yazdı, galdi, oxudu, gördü. Masa lan: Baş üsta, - deya oğlan şan ha/da üzüma b a x d ı (İ .8fandiyev) . Sonra Habib qıza iki konfet v e r d i, qız samimi ha/da masum-masum g ü 1 dü (8.Valiyev). Taza toyun naza­kat qaydalarım p o z d u m . Biz o biri ot ağa k e ç d i k (Mir Celal) .

Naqli keçmiş avvalca (keçmişda) İcra olunmuş bir iş haqqında indi (xabar verilan zaman) şahidlik vermadan, işin icrasında bilavasite

1 49

müşahidaçi olmadan, yalnız işin İcrasının naticasini bildiran zaman arasındaki vaxtdır. Bu zamana göra, avvalca bir iş icra olunur, sonra isa onun naticasi başqasına şahidlik yolu ila deyil, nağıl yolu ila xabar verilir, çünki haqqında xabar verilan işin icrasında xabar verenin bila­vasite iştirakl olmur. Xabar veren onsuz icra olunmuş işin yalnız neti­casini bildirir.

Şübhasiz, xabar verilan iş avvalca ikinci va ya üçüncü şaxs tara­fından icra olunmuşsa, sonra birinci şaxs tarafından onun naticasi xabar verilirse, iş ya onsuz (xabar veransiz), ya xabar verilan adam­sız, ya da har ikisi (xabar veren va xabar verilen) olmadan icra olun­muşdur. Masalan: Dars başlanmış, müallim galmiş kimi cümlelarda darsin başlanması va müallimin gelmasini gören bir şaxs sonradan başqasına xabar verarsa, bu işler xabar verilan şaxssiz icra olunmuş­dur. 8gar zangin çalınmasını va müallimin gelmasini görmeyan iki şaxs bir-birina malumat verirse, işlar ham xabar veransiz, ham da xabar verilansiz icra olunmuşdur.

8gar birinci şaxs özünün avvalca İcra etmiş olduğu işin naticasi haqqında başqasına (ikinci şaxsa) xabar verirse, işin i crasını ikinci şaxs (xabar verilen) gözü ila görmamişdir. Buna göra da işin İcrasını xabar veren şahidlik yolu ila deyil (işi özü icra etmiş olduğuna bax­mayaraq), nağıl yolu ila söylamalidir. Masalan: yazdım va yazmışarn fellarinin har ikisi birinci şaxs tarafından keçmiş zamanda icra olun­muş, indi isa başqasına xabar verilir. Bu işlerin har ikisinda birinci şaxs bilavasite iştirak etmişdir, çünki işiari o özü İcra etmişdir va başqa­sının gördüyü iş haqqında xabar verilmediyi üçün özünün şahidiiyi va ya qeyri-şahidliyini bildirmaya ehtiyac qalmır, çünki o özü har iki işin sahibidir. Bas na üçün birinci şaxs özünün avvalca icra etdiyi bir işi iki yol ila başqasına xabar vermali olur? Şübhasiz, burada işin icrasında xabar verilan ikinci şaxsin münasibati nazara alınır. Yazdım feli o demekdir ki, manim yazmaq işimi xabar verdiyim şaxs görür va onun şahididir. İşin icrasında müşahidaçi kimi iştirak edir.

Yazmışarn felinda isa xabar verdiyim şaxs müşahidaçi deyildir. Man işi onsuz İcra edib, indi naticasini ona xabar veriram.

Naqli keçmişin şekli alamati -mış (-miş, -muş, -müş) şakilçisi­dir: yazmış, galmiş, oxumuş, görmüş va s. Masalan: A bbas görürdü ki, onun yaşıd/arz çoxdan savadsızlzğım l a ğ v e t m i ş , öz larina bir peşa s e ç m i ş l a r (8.Valiyev). Biz işğal ordusunun saranearnı ila g a 1 m i ş i k (M ir Celal). Müallimin dediklarinin hamısı m y a z m ı -

1 50

ş a m . O kinonu Hafiz da gö r m ü ş d ü r . Na d u r m u s a n dağ başında qar kimi (Xalq mahnısı).

Qeyd etmak lazımdır ki, avvallar bütün qrammatika kitabiarında şühudi keçmişa "maziyi-şühudi", naqli keçmişa "maziyi-naqli" adı verilirdi. 1 937- 1 940-cı iliara qadar bunlar heç bir elmi asas olma­dan yax ı n keçm iş va uzaq keçm iş adlanırdı .

Şübhasiz, Azarbaycan dilinda heç bir yaxın va uzaq keçmiş yox­dur. Doğrudur, ilk baxışda şühudi keçmişa nisbatan naqli keçmişin uzaq zamanı göstarmasi nazara çarpır: oxudum - yaxın, oxumuşam isa nisbatan uzaq kimi tasavvür edilir. Haqiqatda isa masala zamanın yaxın va ya uzaqlığında deyildir. -dı (-di, -du, -dü) şakilçisi ila ifada olunan va "yaxın keçmiş" adlanan fellarla on il va ya yüz il bundan qabağın hadisalarini söylemak mümkün olduğu kimi, -mış (-miş, -muş, -müş) şakilçisi ila ifada olunan va "uzaq keçmiş" adlanan fellarla da beş daqiqa va ya bir daqiqa bundan avvalki hadisalari ifada etmak olar. Demali, keçmiş zamanı yaxın va uzaqlığa göra deyil, işin icrasında xabar veranİn şahidlik müna­sibatindan asılı olaraq iki qisma ayırmaq lazımdır.

Şühudi keçmişin manasında ela bir qatilik va şahidlik vardır ki, bunun üzarina hekaya va ravayat mazmunu ifada edan idi, imiş söz­larini artırmaqla felin xabar şeklinin müraklcebini (hekaya va ravaya­tini) arnala getirmak mümkün deyildir; çünki idi, imiş müvafiq olaraq hekaya va ravayat mazmunu daşıdıqlanndan işin icrasında şahidlik mazmunu ila müvafıq gala bilmir.

Müasir Azarbaycan dilinda naqli keçmişin ikinci va üçüncü şaxs­lari bir başqa şakli alamatla da ifada olunur; yani -m ış (-miş, -muş, -müş) şakilçisina müraciat etmadan, başqa şakilçidan istifada edarak ikinci va üçüncü şaxslar üzra naqli keçmişi ifada etmak mümkün olur. Dilimizde -ı b (-i b, -u b, -üb) şakilçisi vasitasila -m ış (-miş, -muş, -müş) şakilçisinin ifada etdiyi mananı bildiran naqli keçmiş arnala galir. Lakin bu naqli keçmiş yalnız ikinci va üçüncü şaxslara aid olur. Masalan: Müallim galmiş cümlesi ila Müallim galib cümlesinin zaman etibari la heç bir farqi yoxdur. Har iki halda müallimin gel­ınasi qeyri-şahidlik yolu ila, yani keçmişda icra olunmuş işin yalnız naticasini bildirmak yolu ila xabar verilir.

Qeyd etmak lazımdır ki, naqli keçmişin bu ikinci şakli takca müasir dilimize deyil, klassiklarimizin dilina da aiddir; yani -ıb ( -ib, -ub, -üb) şakilçisi ila fe lin naqli keçmişinin if ada si dilimize aid bütün badii asarlarda müayyan yer tutur.

1 5 1

İndiki zaman icra olunan va ya olunmayan işle onun haqqında xabar verilan işin eyni zamanda baş verdiyini bildirir; yani avvalca bir işin İcrasına başlanır va bu icra bitmemiş onun haqqında xabar verilir. Naticada, har iki harakat eyni zamanda İcra olunur. Man yazı­ram o demekdir ki, man yazmaq işini icra etdiyim bir zamanda onun haqqında başqasına xabar veriram; yani eyni zaman içerisinde iki iş görüram, ham yazmaq işini davam etdiriram, ham da İcra etdiyim bu iş haqqında malumat veriram. Y axud Müallim galir cümlesinda müallimin galmasi haqqında o zaman xabar verilir ki, ham müallim bir işin İcrasını davam etdirsin, ham da müallimin İcra etdiyi iş (gel­mak) haqqında verilan xabar eyni zamanda icra edilmiş olsun.

İndiki zamanın şekli alamati -ır (-ir, -ur, -ür) şakilçisidir: yazır, galir, qurur, görür, anlayır, iş/ayir, oxuyur, sürüyür va s . Masalan: Hacarla Gü/şanin dalanacağı na qadar yaxşı, keflari kök olsa da, ana va bala tez-tez kö vra l i r / a r (8.Valiyev). Çağ ı r ı r ı q , bütün ataları çağ ı r ı r ı q. Vacib iş g ö r ü r ü k axı, na q ı ş q ı r ı rs ı n ı z (Mir Calal). Sizi narahat etdiyim üçün üz r i s t ay ira m . Efa bi/ma ki, man ayrı planeta u ç u r a m (İ.8fandiyev).

Müasir Azarbaycan dilinda inkar bildiran fellar indiki zamanda işlanarkan, bazi xüsusiyyatlar meydana çıxır: inkarlıq kateqoriyası -ma (-mtJ) şakilçisindan sonra fellara indiki zaman şakilçilari alava olunarkan iki saitin yanaşı işianmasina yol vermemak üçün -ma (-ma) şakilçisinin saiti atılır va m kimi işladilir. Belalikla, yazmayır, gal­mayir avazina, yazmır, galmir şeklinda işianarak indiki zamanı ifade edir.

Onu da qeyd etmek lazımdır ki, bu yeni şekil canlı danışıq dili­mizde asasan qabul edilib, talaffüzda asanlıq töratdiyi üçün müsbat hadisa hesab olunsa da, sözlerin şekli tahlilinda bazan müayyan çetinlik arnala getirir. Bela ki, fel kökünü şekilçilerdan ayırdıqda kökla zaman şakilçisi arasında qalan -m sarnitinin inkarlıq kateqori­yası şakilçisi olması üçün xüsusi izahatla barabar, yena da a, CJ sait­lerindan birini alava etmek lazım gelir: yazmır felinda yaz fe lin kökü, -ır isa zaman şakilçisi kimi izah edilir: m samitina a saiti alava etmakla onu -ma şeklinda inkarlıq şakilçisi kimi aydınlaşdırmaq olar.

Qati galacak zaman da iki iş arasındakı zamanı bildirir. Bu zaman mathumunun meydana gelmasinde da indiki zaman meyar rol u oyna­yır, yani galacakda İcra olunacaq va ya olunmayacaq bir işle onun haqqında indi xabar verilan iş arasındakı zamana g a 1 a c a k z a m a n

1 52

deyilir. Bu zaman keçmiş zamanın aksini ifada edir. Keçmiş zaman avvalca İcra olunmuş işin sonradan xabar verilmesindan ibaret idisa, galacak zaman sonradan icra olunacaq va ya olunmayacaq bir işin avvalcadan xabar verilmasinden ibaratdir. Haqiqatan, Man yazaca­ğam cümlesinda yazacağam o demekdir ki, namalum bir galacak zamanda manim uzaq işimin icra olunacağı nazara alınaraq, qabaq­cadan onun haqqında xabar verilir. Demeli, galacakda icra edilacak işin haqqında indi xabar verilarsa, galacak zaman alda edilmiş olar.

Azarbaycan dilinda galacak zaman da iki cür ifada olunur. 8gar işin galacakda icra olunacağı qatiyyatla bildirilirsa, bir galacak zamandan, qatiyyatla bildirilmirsa, başqa galacak zamandan istifada edilir. Bu galacak zamanların mazmunundakı qatilik va ya qeyri­qatilik yalnız manaya göra deyil, şakli alamattarla da farqlanir. Bun­ların arasındakı ham mazmun, ham da şakli farqi nazara alaraq birina q a t i g a 1 a c a k z a m a n , digerina q e y r i - q a t i g a 1 a c a k z a m a n adı verilir.

Qati galacak - işin galacakda icra olunub-olunmayacağını indi qatiyyatla xabar vermak demakdir. Bunun şakli alamati -acaq ( -acak) şakilçisidir: yazacaq, galacak, oxuyacaq, işiayacak va s. Masalan: Unutmayın ki, manqamız Xanpari Ağabaylinin manqası ila y a r ı ş a g i r a c a k d i r . agar qızlar vad etdiklari mahsulu versal ar, ko/xozda daha böyük nüfuz q a z a n a c a q 1 a r (8.Valiyev). Man yena da pam­bıqçılıq briqadasında i ş 1 ay a c a y a m . Qorxmaz bu saat çay içi b Madadin yanına g e d a c a k . Nargiz isa kitab oxumağa b a ş lay a ­c a q d ı r (İ .8fandiyev) .

Qeyri-qati galacak bir işin galacakda İcrasını indi qeyri-qati bir şakilda xabar vermak demakdir. Bunun şakli alamati -ar (-ar) şakilçisidir: yazar, galar, oxuyar, işiayar va s. Masalan: B ark tapşırdı ki, sabah Bah/ulun toyudur, g a 1 a rs a n . Qalxıb sanin baranda bir tutarlı nitq d ey a r a m (M ir Calal). Qalır damirla sement, onu da rayon markazindan a 1 a r ı q . Gedak oxuyaq, sonra qayıdıb hamişa­lik bir yerda y a ş ay a r ı q (8.Valiyev) .

Qeyri-qati galacak zamanın qati galacak zamandan manaca bir farqi da ondan ibaretdir ki, o, qati galacak zamanla indiki zaman arasında orta bir yer tutur, yani bazan qati-galacak zamanı, bazan da indiki zamanı avaz eda bilir: San yaxşı oxuyanda ananın ürayi ş a d o 1 u r . San yaxşı oxuyanda ananın ürayi şad o 1 a r.

1 53

Qeyri-qati galacak zamanın asas xüsusiyyatlarindan biri da mazmunca ümumi zaman ifada etmasidir. Masalan: Buna Koroğlu deyarlar cümlesinda deyarlar feli manaca qatiyyan qeyri-qati gala­cak zamanı bildirmir. Bu, bütün zamanlara ai d bir ifadadir; yani "buna keçmişda da, indi da, galacakda da Koroğlu deyarlar" demakdir.

Bundan başqa, xasiyyat, adat va bu kimi sifatlara malik bazi iş va harakatlarda da qeyri-qati galacak yalnız bir zamana (galacak zamana) aid olmur, bütün zamanlan alıata edir. Masa lan: Quş uçar, su axar, göz baxar; Su qabı, suda sınar; Bal tutan barmağını yalar kimi cümlelarda uçar, axar, baxar, sınar, yalar fellari yalnız qeyri-qati galacak zamanı bildirmir. Onlar har bir zamana aid anlayış kimi tasavvür olunur; çünki quşun uçması, suyun axması, gözün baxması, su qabının suda sınması, bal tutanın barınağını yalaması yalnız gala­cak zamana deyil, bütün zamanlara aid hadisalardir.

Qeyri-qati galacak zamanın xüsusiyyatlarindan biri da felin inkar şakli ila işlanmasinda özünü gösterir. Tasdiq bildiı:an fellarda qeyri­qati galacak zaman -ar (-ar) şakilçisi ila ifada olunduğu hal da, inkar bildiran fellarda birinci şaxs yena da harnin şakilçi larla işlandiyina baxmayaraq, ikinci va üçüncü şaxslarda bu şakilçilarin sait va samitla bitan fellarda ham sait, ham da sarnitdan avvalki y sasi düşür va r sasi z sasi ila avaz olunur, yani qeyri-qati galacak zamanı yalnız z samiti ifada edir: yazmasan, yazmaz, yazmazsınız, yazmazlar va s.

FELİN ŞüXS KA TEQORİY ASI

Şaxs şakilçilari. Fela maxsus kateqoriyalardan biri da şaxs kateqoriyasıdır. Fellarin formalaşmasında, müstaqil nitq hissesi şaklina düşmasinde avazliklarin na qadar böyük rol oynadığı avazlik bah­sinda qeyd edilmişdir. Harnin qeyri-müstaqil avazliklar şaxs şakil­çisi şaklinda, yani şaxs alamati halında fellarin şaxs kateqoriyasını ifada edir. Har bir iş va harakat müayyan zaman daxilinda icra olun­duğu kimi, müayyan şaxs tarafından da icra olunmalıdır. İş va hara­katİn şaxsa olan münasibati müayyan şakli alamatlarla tazahür etdirilir ki, bu şakli alamatlar da ayn-ayrı şaxsi göstaran şaxs kateqo­riyası şakilçilarindan ibaratdir.

Fellarda şaxs kateqoriyası bütövlükda yalnız birinci va ikinci şaxslara göra formalaşmışdır; amr şeklini istisna etmakla üçüncü

1 54

şaxsi bildirmak üçün heç bir şekli alamat yoxdur. İşin icrası birinci va ikinci şaxsa ai d oldugda xüsusi şekilçilerdan ( geyri-müstagil avazlik­lardan - şaxs şakilçilarindan) istifada olunur va bunların vasitasila felin subyekti müayyanlaşdirilir.

İşin icrası üçüncü şaxsa aid oldugda isa heç bir şekli alamatdan istifada edilmir. İsimlarda olduğu kimi, fellarda da üçüncü şaxs yalnız tasavvür edilir. Daha doğrusu, birinci va ikinci şaxs şakilçilari gabul etmeyan fellar üçüncü şaxs hesab olunur. Bütün isimlar fellarin şaxs şakilçisi gabul etmedan işlenmasini taleb etdiyi üçün zaman şekil­çilerindan sonra şaxs şakilçilari gabul etmeyan fellarin subyekti yal­nız isimlar va ya bazi avazliklar ola bilar.

m, n ünsürlari ahangina göre, ı, i, u, ü vasitasila eşya bildiran söze alava edilarak onu grammatik cahatdan müayyan bir şaxsla bağla­dığı kimi, fellarin da şaxslanmasinda iştirak ederek, müvafig suratda birinci va ikinci şaxsin takini formalaşdırır. Xüsusan felin şühudi keç­miş zamanında iştirak eden şaxs sonluglan bu şekilçilerdan ibaratdir; yani mansubiyyat kategoriyasının birinci va ikinci şaxsinin takini bildirmak üç ün isimlarİn sonuna ala va edilan -mı (-im, -um, -üm); -ın (-in, -un, -ün) şakilçi lari eyni ila fe lin şühudi keçmiş zamanında da şaxs ifade etmek üçün işlanir. Lakin felin şühudi keç­miş zaman şakilçisi (-dı, -di, -du, -dü) saitla bitdiyi va şaxs şekil­çileri (-ı m, -im, -um, üm); (-m, -in, -un, -ii n) saitla başladığı üçün saitlardan biri düşür va saitla biten isimlarda olduğu kimi, yalnız -m va -n ünsürlari şaxs ifade edir: gal+ di+ m, gal+ di+ n va s .

Şaxsa göra şühudi keçmişin caminda müayyan xüsusiyyatlar vardır. Malumdur ki, z formantı isimlarda mansubiyyat kategoriyası şakilçi larinin terkibinda ham birinci, ham da ikinci şaxsin caminda şaxsin çoxunu bildiran ünsür kimi işlanir (atamız, atamz, daftarimiz, daftariniz). Pellarda isa çoxluğu ifade eden şakilçi şaxsa göre ayrıl­mışdır, yani z çoxlug bildiran ünsür kimi yalnız ikinci şaxsin caminda iştirak edir, birinci şaxsin camini ifade etmek üçün isa z ünsüründan fargli olarag q va k ünsürlari işiedilir ki, bu da birinci şaxsin camini ikinci şaxsin camindan asanlıgla ayırınağa imkan yaradır.

Burada z, q va k ünsürlarinin yuxandakı fargindan başga, bir xüsusiyyati da vardır. Bela ki, müasir edebi dilimizde şühudi keç­mişin ikinci şaxs camini bildiran z ünsürü saitdan başga, n ila da birlikde işiandiyi halda birinci şaxsin camini bildiran q, k ünsürlari nainki bela bir samiti taleb etmir, hatta sait ses bela olmadan bilava­site felin zaman şakilçisina bitişir: galdik, ga/diniz, oxuduq, oxudunuz.

1 55

Bu izahatdan aydın olur ki, birinci va ikinci şaxsin takini ifade edan m, i ünsürlari ı, i, u, ü saitleri ila birlikde isiıniara alava edil­dikda mansubiyyat kateqoriyası alamati kimi aşyanı müayyan şaxsa bağladığı kimi, bunlar şühudi keçmişi ifade edan fellara alava edil­dikda da iş va haraketi şaxsa bağlayır.

Şakilçilarin quruluşu va fonetik terkibindan aydın olur ki, man­subiyyat kateqoriyası şakilçilari şühudi keçmişdaki şaxs şakilçilari ila (birinci şaxsin camindan başqa) fonetik tarkib etibarila eyniyyat taşkil etdiyi kimi, isimlardaki xabarlik kateqoriyası şakilçilari da felin naqli keçmiş, indiki, qati galacak va qeyri-qati galacak zamanlannın şaxs şakilçilari ila tam eyniyyat taşkil edir.

Doğrudan da galiram, galirik, galmişsan, gaZmişsin iz, galacaksiniz, galarsiniz fellarinin sonundakı -am, -ik, -san, -siniz kimi şaxs kate­qoriyası şakilçilari ila müallimam, müallimik, talabasan, talabasiniz isimlarinin sonundakı -am, -ik, -san, -siniz şakilçilarinin fonetik tarkib va quruluşca heç bir farqi yoxdur. Ayn-ayrı şaxslari ifade etmek cahatindan da bunların heç bir farqi nazara çarpmır. Bunla­rın arasındakı farq yalnız ondan ibaretdir ki, biri aşya va hadisenin, digari isa iş va haraketin şaxsa aid münasibatini müayyanlaşdirib hökm ifade edir.

Fellarin şaxs kateqoriyasının şekli alamatleri birinci va ikinci şaxs üzra aşağıdakılardan ibaratdir.

Felin bütün növlarinda, bütün şekillerinda va zamanlannda birinci şaxsin taki üçün -m, cami üçün -q, -k; ikinci şaxsin taki üçün -n,

-san (-san), cami üçün -z asas ünsür hesab olunur. Bu asas alamat­lar ayn-ayrı fel şekiliari va zamanları ila işlanarsa, müxtalif saitlar vasitasila fellara alava olunur ki, onlar felin şaki llari va zaman­Ianna göra aşağıdaki qayda üzra qruplaşir:

1 . -m ünsürü üç şakilda aşağıdaki tesadüflarda birinci şaxsin takini ifade edir:

a) saitsiz olaraq felin şühudi keçmiş zamanında, felin arzu, şart şekillarinde va idi adati iştirak edan fellarda işiana bilir: yazdım, galdim, oxudum, gördüm; garak yazam, garak galam, garak oxuyam, garak göram; yazsam, galsam; yazmışdım (yazmış idim), galmişdim (galmiş idi m); yazırdım (yazır id im), galirdim (galir idi m); yazardım (yazar idim), galardim (galar idim), yazacaqdım (yazacaq idim), gala­cakdim (galacak id im); garak yazaydım (garak yaza idim ), garak galay­dim (garak gala idim); yazasıydım (yazası idim), galasiydim (galasi idi m); yazmalıydım (yazma/ı idi m), galmaliydim (galmali idi m),

1 56

yazmaqdaydım (yazmaqda idim ), galmakdaydim (galmakda idim) va s. Masalan: Man onun gözlarina baxdı m, üzünda bir kadar h is s e ldi m, göz/arindan iki darncı yaş axdığını da g ö rdü m (İ.8fandiyev). Doğru deyirsan, garak çox o x u y a m , garak çox y a z a m ki, galib yol­daşlarıma ç a t a m . Man y a zs a m , göndarsam, o da yazar, gön­darar. Yaz m ışdı m ki galmasin, mani gözlasin. Galm işdim, Rafiz­dan xabar tutum. Man ona hamişa y a z ı r d ı m , onun yazdıq/arını da o x uy u r d u m . O vaxt man uşaq şeirlari da y a z a r d ı m va uşaq şairlarini çox havasla o x uy a r d ı m . San galmasaydin, man g a 1 a ­c a k d i m . Onda havasim çox idi, mühariba olmasaydı, o x u y a c a q -d ı m , ali tahsil a l a c a q dı m . Doğru deyirsan, garak ox uyaydı m , ali tahsil a laydı m, sonra evlan aydim. San olmasan, gözalim, gülisıana baxmaz idi m. Çarnan çiçak/arina aşiqana baxmaz idi m (8.Vahid);

b) asas ünsür olan -m özündan avval galan ı, i, u, ü saidari ila -ım (-im, -um, -üm) şeklinda fel köklarina alava edilarak felin aınr şeklinin birinci şaxs takini ifada edir: yazım, galim, görüm, qurum; anlayım, işlayim, oxuyum, sürüyüm va s. Masalan: Man da eva day im. İcaza verin evinizi ta m iz 1 ay i m (İ.8fandiyev). İstayiram man da galim yazı m, hamısının üzünü köçürüm. Qoy bir az da böyüyüm, hadisalari yaxşı an 1 ay ı m , sonra özüma ev-eşik q ur u m;

c) -m ünsürü özündan avval a, a saitlarini qabul edarak -am (-am) şaklinda felin naqli keçmiş, indiki, qati va qeyri-qati galacak zamanlannda; imiş adatı iştirak edan fellarda, y sarnitinin alavasila felin lazım, vacib va davam şakillarinda birinci şaxsin takini ifada edir: yazmışam, galmişam; yazıram, galiram; yazacağam, galacayam; yazaram, galaram; yazasıyam, galasiyam; yazmalıyam, ga/maliyam; yazmaqdayam, galmakdayam; yazmış imişam, yazırmışam (yazır imişam); yazasıymışam (yazası imişam), yazmalıymışam (yazma/ı imişam) va s. Masa lan: G a l m i ş a m sana xabar verim ki, tapşırdığı­nız şeylarin hamısını tap m ı ş a m , a /m ı ş a m , y e r b ay e r e l a m i ­ş a m . Ma bu saat Hasanzadagi/a ge d i ra m (İ .8fandiyev). Ona deyin ki, dars o x uy u r a m , imtahana h a z ı r i a ş ı ra m , oraya gelmak ista­miram. Bir da deyin ki, incimas in, man sonra g a 1 a r a m , onu tahrik e d i r a m . Qardaşım dedi ki, arxayın ol, man onu başa s a 1 a r a m . Axı man özüm da onlara g e da c ay a m , yaxşı bir töhfa da a laca­ğa m, xalamı da, xalam oğlunu da razı s a l a c a ğ a m , manim da efa bir fikrim vardır. Man da ciddi h a z ı r l a ş m a q daya m . Hala işi qurtarmamışam, hala iş 1 a m akd ay a m , ancaq az qalıb, b i l i rm a k­day a rn . Bu gün /ap ağır günümdür, ham dars h a z ı r l ay a s ıya m ,

1 57

ham da vacib biryera ge da s i y a m . Deyildiyina göra, man da o iclasa g e t m a 1 i y a m , hatta çıxış e tma/i va da n ı ş m a l ı y a m .

Q e y d. Felin şakillarinda şaxs şakilçisinin avvalina ala va olunan y samiti iki saitin bir yerda işlanmamasi zaruriyyatindan irali galmişdir.

2. 8sas ünsür hesab olunan -q, -k şakilçilari aşağıdakı hallarda birinci şaxsin camini ifade edir:

a) -q, -k ünsürlari heç bir sait qabul etmedan felin şühudi keçmiş zamanı, arzu va şart şakillarinda, idi adatı iştirak eden fellerda birinci şaxsin camini bildirir: yazdıq, galdik, oxuduq, gördük; garak yazaq, garak galak; yazsaq, galsak; yazmışdıq (yazmış idik) va s . Masalan: Müallimin tapşırdığı kitabiarı o x u d u q , qeydlar g ö t ü r d ü k , sonra im tahana g i r d i k . Bir da g ö r d ü k , Banda/ı öz atlıları ila böyürdan çıxdı (İ.8fandiyev) . İndi garak maqalani yazaq, redaktora ox uya q . Arifa yazmışdıq ki, oraya g a 1 s a k , garak bir yaxşı yerda otaq tu t a q. Biza şair demaz/ar camiyyatdan y a z m a s a q , Azadlıqdan yazm a sa q, saadatdan y a z m a s a q (S.Rüstam);

b) bu ünsürlar özlerindan evvel a, a saitlarini qabul ederek, kökü saitla biten fellarda isa bu saitlardan başqa y sarnitinin da alavasi ila (-aq, -ak, -yaq, -yak şeklinde) fel köklarina artırı ldıqda felin amr va arzu şeklinin birinci şaxs camini ifade edir: yazaq, galak, oxu­yaq, iş/ayak, garak yazaq, garak galak, garak oxuyaq, garak iş/ayak. Masalan: İcaza verin, biz da o turaq, yazaq. Biz efa yaxşı iş iayak ki, hamı ahsan desin. Deyirsiniz toya biz da galak. Darnakda biz ox u ­y a q, onlar da oynasınlar. Düz deyirsiniz, garak biz da yazaq. Bu axşam garak ge d a k. Hafizgilda birga ox uy a q, birga h a z ı r i a ş a q;

c) Bu ünsürlar özlerindan evvel ı, i, u, ü saitlarini qebul ederek, -ıq (-ik, -uq, -ük) şeklinda felin bütün mena növleri üzra neqli keçmiş, indiki, qati galacak, qeyri-qati gelecak zamanlarında; lazım va vacib şakillarinda, imiş adatı iştirak eden fellerda birinci şexsin camini bildirir: yazmışıq, galmişik, oxumuşuq, görmüşük; yazırıq, galirik, yazacağıq, galacayik; oxuyarıq, görarik; yazasıyıq, galasiyik; yazmalıyıq, galmaliyik va s. Masa lan: Biz çoxdan g a 1 m i ş i k , xeyli qazet o x u m u ş u q , sanin şakillarina da b a x m ı ş ı q va çox şeylar g ö r m ü ş ü k . H ey y a z ı r ı q , ancaq c ava b almırıq. Biz kandimiza isiirahata yox, iş lamaya g a 1 i r i k . Darıxmayın, mütlaq maktub y a z a ­c a ğ ı q , yayda isa özümüz da g a 1 a c a y i k . agar söz/ari öyransaniz,

1 5 8

mahnını birlikda o x uy a r ı q . G ö r a r i k kim ki ma üstün galar. Bu gün biz ham siza g a l a s iy i k, ham "Yeni lıayat "a gedas iy i k, ham da markaza hesahat y a z a s ıy ı q . O tapşırığı biz da y a z a s ıy ı q . Biz mütlaq g a l m a l i y i k va ona cavab lı a z ı r 1 a m a l ı y ı q .

3 . 8sas ünsür hesab olunan -n şakilçisi heç bir sait qabul etmedan felin bütün mana növlari üzra şühudi keçmiş zaman va şart şaklinda, habela idi adatından sonra ikinci şaxsin takini ifade edir: yazdın, galdin, oxudun, gördün; yazsan, galsan; yazı/dm, yazışdın, yazdırdın, galmiş­din, yazacaqdm, galasi idin, yazmalı idin va s. Masalan: Yaxşı ki, galdin, yadıma saldın, yoxsa bu gün işsiz qalacaqdm. Getdin, özünla, manim qalbimi da ap ardl lı . Axı san da ga las i i d in, mana kömak etm a l i i d i n , bas na oldu ki, galm adin . Yox, san galm al i idin, mütlaq g a 1 m a l i i d i n .

4. -san (-san) şakilçisi fe lin bütün m ana növlari üzra naqli keç­miş, indiki, qati galacak, qeyri-qati galacak zamanlannda lazım, arzu va vacib şakillarinda, imiş adatı iştirak edan fellarda ikinci şax­sin takini ifade edir: yazmışsan, galmişsan, oxumuşsan; yazırsan, ga/ir­san; yazacaqsan, galacaksan; yazarsan, galarsan; yazasısan, galasisan; garak yazasan, garak galasan; yazmalısan, galmalisan; yazarmışsan, galarmişsan va s. Masalan: Eşqin e/asa könlümü qan, b i lmayacak­s an, Yüz dafa des am, mat/abi qan, b i 1 m ay a c a ks a n (8.Vahid). Bir gün, gözali m, qabrimin üstdan ö t ü ş a rs a n , Dardindan ölan aşiqini başa dü ş a rs a n (8.Vahid). Görünür, san çoxlu ki tab ox u m u ş s a n , yaxşı lı a z ı r 1 a ş m ı s a n ki, bela göz al cavab v e r i r s a n. San garak vaxtlı-vaxtmda dars/ara g a l a s a n , e/mi disput va müzakiralarda iş t i r a k e d a s a n va öz.fikrini s öy l ay a b i l asa n . Dedim - Ey qön­çadalıan, könlümü q a n ey/am isan. Dedi - Bica yera eşqimdafaqan ey/am is an (8.Vahid). Yaz ı rsan ki, guya bu yaxında san da Bakıya g a l a s is a n , doğrudurmu? Har gün darsa g a l m a l is a n , mühazira­lara q u 1 a q a s m a l ı s a n , lazım galanda, konspekt da tu tma l ısan. Lay-lay dedim, ya tasan ; Qızılgüla b a t a s a n . Qızılgülün içinda; Şirin yuxu tapasan va s.

5 . İkinci şaxsin çoxluğunu ifade edan asas z ünsürü özündan avval ı, i, u, ü saitlarini qabul edarak, ikinci şaxsin takini ifade edan n ünsürü ila birlikde -mz (-niz, -nuz, -n üz) şeklinda fe lin şühudi keç­miş zamanında, idi adatı iştirak edan fellarda va şart şeklinda ikinci şaxsin camini ifade edir: yazdınız, galdiniz, oxudunuz, gördünüz, yazasınız, yazırdımz va s. Masa lan : H arda q a 1 d ı n ı z , ay bala, niya

1 59

bela gee g a 1 d i n i z ? Qatar/anıb na di yardan g a 1 i r s i z ? Bir xabar v e rs a n iz biza, durna/ar (M.PVaqif). Na üçün bela a c ı q l a n d ı ­n ı z ? Siz da söz v e r d i n i z . Siz Narimanın qüsurlarını çox düzgün g ö s t a r d i n i z . Oğlunuz kanikula galanda har s ah ar ondan qabaq durub çay q oy u r d u n u z (İ.8fandiyev).

Müasir adabi dilimizde felin aınr şeklinin ikinci şaxs cami -ın (-in, -un, -ün) şakilçisi ila ifada olunur: yazın, galin, oturun, görün, anlayın, işlayin, oxuyun, sürüyün va s. Masa lan: B ali, da n ı ş ı n , da n ı ş ı n , sizi eşidiram. fJgar vicdanınız yoxdursa, q o rx u n . E la isa manim bu kitab şkafımı saliqaya s a l ı n (İ.8fandiyev). Bir zaman havada qanad saxlay ı n. Sözüm vardır manim siza, dumalar (M.P.Vaqif). Na durmuşsunuz? Yey in, iç in, ç a l ı n, oyn ay ı n, maciisi bayram maclisina o x ş a d ı n .

Bu hadisani da onunla izah etınak olar ki, felin aınr şeklinda ikinci şaxsin taki heç bir şakli alamat olmadan fel köktari ila ifada olunduğundan n ünsürü müvafıq saittarla birlikde ikinci şaxsin camini ifada edir. Buna göra da z ünsürüna ehtiyac qalmır.

6. -sınız (-siniz, -sunuz, -sünüz) şakilçisi fellarin naqli keç­miş, indiki, qati va qeyri-qati galacak zamanlannda, lazım, arzu, vacib va davam şakillarinda, imiş adatı iştirak edan fellarda ikinci şaxsin camini ifada edir: yazmışsınız, galmişsiniz, oxumuşsunuz, görmüşsü­nüz, yazırsınız, galirsiniz, oxuyursunuz, görürsünüz, yazacaqsınız, galacaksiniz, yazarsınız, galarsiniz, yazasısınız, galasisiniz; garak yazasınız, garak galasiniz; yazma/ısınız, galmalisiniz, yazmaqdasınız; yazırmışsınız va s. Masa lan: Maktubda y a z m ı ş s ı n ı z ki, siz Arijla zanglaşm işs in iz, görüş m üşs ü n üz, maktubu birga oxum uş­s u n uz. B as n i ya y a z m ı r s ı n ız ki, görüm na vaxt g a l a c a k s i n iz . Axı bu sizin borcunuzdur, garak y a z a s ı n ı z , b i l d i r a s i ll iz . Bu il tacrübaya g e tm a l i s i n i z , ya g e t m a l i d ey i l s i ll i z ? Rasimin dediyina göra siz tacrüba maşğalalari k e ç i r m ay a c a k s i n i z . Onda bu il bir qadar tez q u r t a r a r s ı n ı z , vaxtında g a l a r s i n i z .

7 . -sın (-sin, -sun, -sün) şakilçisi felin aınr şeklinda üçüncü şax­sin takini ifada edir: yazsın, galsin, oxusun, görsün, oynasın, vursun, darsin, galmasin . Masalan: Seviram man efa cananı, g ü l a n darn o ls u n. Sözü şirin, özü bir şux d i l da r a rn o ls u n (8.Vahid). To r­paq o l s u n çeşmina torpaq satan namardlarin ; M ard odur ki, düşmana can versa, torpaq v e r m a s i n (8.Vahid). İnsafdımı ki, bu şanlikda bizim bir çox yoldaşlarımız i ş t i r a k e t m a s i n ?

1 60

Belalikla, bütün şaxs kateqoriyası şakilçilari aşağıdakılardan ibaratdir:

Birinci şaxsin taki : -m; -am (-<Jm); -ım (-im, -um, -üm) Birinci şaxsin cami : -q, -k, -aq (-11k); -ıq (-ik, -uq, -ük) İkinci şaxsin taki: -n; -san (-s11n) İkinci şaxsin cami : -nız (-niz, -nuz, -nüz), -ın (-in, -un, -ün);

-sınız (-sin iz, -sun uz, -sünüz) Üçüncü şaxsin taki va cami: -sın (-sin, -sun, -sün) (amr

şaklinda ) , -dır (-dir, -dur, -dür) fe lin naqli keçmiş, qati galacak zamanlannda, vacib, lazım şakillarinda.

FELİN zAMAN, şaxs va şaKiL aLAMaTLaRİNa GÖRa DaYİŞMaSi

Felin tasriflanan formalan

Zamana, xüsusan, şakla va kamiyyata göra dayişib-dayişmamasini nazara alıb bütün fel formalannı iki böyük qrupa ayınrlar: 1 . F e l i n tasr i fl a n a n fo rmal arı ; 2 . F e l i n tasr ifl anmayan formal arı.

Felin tasriflanan formalarına ela fellar daxildir ki, onlar bütün hal­larda zaman şakilçilari qabul eda bilmasalar da, mütlaq şaxsa va kamiyyata göra dayişmiş olsunlar. Belalikla, subyektin müayyan alamatlan öz aksini felda tapa bilir va bu cür tasriflanan, yani an azı şaxsa va kamiyyata göra dayişa bilan formalan dilçilik adabiy­yatında Verbum finitum adlandınrlar.

Pellarda zaman va şaxs şakilçilarinin iştirala ila alaqadar olaraq, onlann xüsusi şakillarini arnala gatiran şakilçilarin da na zaman va na münasibatla işlandiyini nazara alsaq, şakil, zaman va şaxs şakil­çilarina göra tasriflanan fellari üç qrupa bölmak olar:

1 . Zaman va xüsusi şakil alamati olmayan, yalnız şaxs şakil­çilari qabul edan fellar.

2. Zaman va şaxs şakilçilari qabul edib, xüsusi şakil alamati olmayan fellar.

3. Xüsusi şakil alamati olan va şaxs şakilçisi qabul edib, zaman şakilçisi qabul etmayan fellar.

Birinci qrupa felin amr şakli, ikinci qrupa felin xabar şakli, üçüncü qrupa felin lazım, arzu, vacib, şart va davam şakillari daxildir.

1 6 1

Şaxslar

"' Tak ı< CD <1> ..... Cam

"' Tak ı< CD <1> ..... Cam .....

Tak "' ı< CD <1> .....

Cam ..... .....

Felin şakillarina va zamanlarına göra şaxs şakilçilarini aks etdiran

cadval

Felin şakillari

Xabar (şü- Xabar Lazım va

amr hudi keçmiş Arzu (qalan vacib

va şart) zamanlarda)

-ım (-im, -m -am (-am)

-um, -üm)

-aq (-ak) -q (-k) -ıq (-ik, -uq, -ük)

- -n -san (-san)

-ın (-in, -sınız (-siniz, nız (-niz, -n uz, -nüz)

-un, -ün) -sunuz, -sünüz)

s ın (-sin, dır (-dir, -dur, -dür) 1

sun,-sün) -

-sınlar

(-sin/ar, -dır/ar (-dir/ar) -

-sun/ar,

-sünlar)

Belalikla, zaman, şaxs va xüsusi şakil alamatlerinin iştirakından asılı olaraq, fellarin ayn-ayn şakillari meydana çıxır ki, bu şakli ayn­lıqda onların mazmunundakı müxtalifliyin tabietindan irali galmişdir. Bütövlükda fel şakillari subyektin barakatİn İcra olunub-olunma­masına müxtalif münasibatini aks etdirir va mantiqi modallığın qrammatik ifada vasitalarindan biri kimi özünü gösterir. Ayn-ayn fel şekiliari bu modallığın tazabür xüsusiyyati ( subyektin barakatİn icrasında iştirakı baqqında malumatın gerçekiiyi na daracada aks etdirmasi, barakatİn İcrasının zaruriliyi, labüdlüyü, arzu olunması, müayyan şartla bağlılığı va s.) kimi meydana çıxır.

1 İndiki va qeyri-qati gelecak zamanda işlanmir.

1 62

Felin amr şakli

Zaman şakilçisi va xüsusi şakli alamati olmayan, yalnız şaxs şakilçisi qabul edan fellar amr şaklina daxildir. Felin amr şaklini ifada etmak üçün heç bir xüsusi şakli alamatdan istifada olunmur. Burada edilan amrin hansı şaxsa aid olmasını bildirmak üçün yalnız şaxs şakilçilarindan istifada edilir. Felin amr şaklinda barakatİn icrası müayyan amr, buyruq, öyüd, nasihat asasında olur.

8mr şaklinin zamanı yalnız manaca tasavvür edilir. amr ifada edan har hansı bir fel manaca nisbatan galacak zamanı bildirir, çünki amr müayyan bir işin İcra olunması üçün edilir. İşin icrası isa har halda arnrdan bir saniya sonra başlana bilacayi kimi, bir il sonra da başlana bi lar. Masa lan: yaz, oxu, çalış, öyran kimi fe llarda yazmaq, oxumaq, çalışmaq va öyranmak işi qeyri-müayyan bir galacaya aiddir. Demali, amr indi edilarsa, iş galacakda İcra olunub, natica vermali olur. Lakin bu galacak zaman yalnız felin mazmunundan irali galir. Burada heç bir xüsusi zaman şakilçisi iştirak etmir.

Bu, mantiq etibarila da doğrudur, çünki keçmişda İcra olunmuş iş haqqında indiki zamanda amr etmak qeyri-mümkündür. 8mr gala­cak üçün verilir. Bu galacayin indiki zamana nisbatan uzaq va yaxın­lığı qeyri-müayyan olur. 8mr cümlasinin ümumi mazmunu galacak zamanın uzaq va yaxınlığını müayyan edir.

amr şaklinin qabul etdiyi şakilçilar yalnız şaxs şakilçilarindan ibaratdir. Bu şaklin şaxs şakilçisi qabul etmasindan da bazi xüsusiy­yatlar vardır:

8vvalan, birinci şaxsin taki -ım (-im, -um, -üm), cami isa -aq (-ak) şakilçi lari ila ifada olunur: yazım, bilim, qurum, görüm, anla­yım, dinlayim, oxuyum, sürüyüm; yazaq, bi/ak, quraq, görak, gedak, oxuyaq, diniayak va s . Masa lan: Saatı q u r u m , q u r m a y ı m ? E la otur ki, onu man da g ö r ü m . Tapşırığı evda iş 1 ay i m , iş lamayim? Sona düşür göl/ara; Seyra ç ı x a q çöl/ara; Ga/ qucaq-qucaq, gül­çiçak yığaq; Düzak qara teliara (malını). Ta galirik biz da bir az a n 1 ay a q ; Mahzari-irfanda vurur tak sabir; Ya deyirik işiari s a h m a n 1 ay a q ; Maciisi-ayanda vurur tak s ab ir (M.8.Sabir). Siz danışın, biz d i n 1 ay a k .

Klassİk adabi dilimizda amr şaklinin birinci şaxs cami ham -aq (-ak), ham da -alım (-alim) şakilçilarini felin köklarina artırmaqla ifada olunmuşdur. Masalan: Neca bir vasvaseyi-aql ila qamnak o 1 a l ı m, Galin alayişi-qamdan ç ı x a l ı m , pak o 1 a l ı m ; Naşeyi-mey

1 63

tapal ı m , qabili-idrak o 1 a 1 ı m ; M as t ü madhuşü xarabatiyü b i bak o 1 a 1 ı m . . . Payibasti-meyi-safi o 1 a 1 ı m dürd misal; V er a 1 i m saqiya can, ey 1 ay a 1 i m kasbi-halal; Naşadan b i 1 m ay a 1 i m alami-keyfiy­yati-hal; Mas tü madhuşü xarabatiyü b i b a k o 1 a 1 ı m (M.Füzuli). Balışa b a ş q oy a l ı m , yorğanı b a rd u ş e da l i m ; Panbeyi-qajlati yox, zeybaci darguş e d a l i m ! Xabi-övham görüb, s ey / k i m i cuş edalim (M.8.Sabir).

aslinda, birinci şaxs özü özüne aınr eda bilmez. 8ınr hamişa birinci şaxs tarafından başqasıria edilir; yani aınrin icrası amr ede­nin özüne deyil, başqasına aid olur. Masalan: yaz, yazın, yazsın, yazsınlar kimi amr bildiran fellarda yazmaq işinin başqası tarafın­dan İcra olunacağı malumdur, çünki yazmaq işinin icrası başqasına birinci şaxs tarafından aınr olunur. Halbuki yazım, yazaq kimi fellar yalnız şakilca aınr bildiran fellardir. Burada arnrdan artıq garaklik, lazımlıq, nisbatan xahiş va rica mazmunları vardır, lakin şakilca bun­ları amr şeklindan başqa bir şakil kimi qabul etmek mümkün deyildir.

İkincisi, şakilca aınr şeklinin ikinci şaxs takinin heç bir xüsusi alamati yoxdur. Heç bir sözdayişdirici şakilçi (zaman, şaxs, şakil va s.) qabul etmemiş fellar mazmunca ikinci şaxsin takini bildirir. Buna göra da dilimizde mantiqin talebina asasan ikinci şaxsin takini ifade etmek üçün heç bir xüsusi şekli alamat yaratmağa ehtiyac qalmamış­dır. Demeli, bu cahatdan da eınr şakli felin başqa şekillerindan farq­lanir, çünki başqa şekillarda ikinci şaxsin taki yalnız şekli alamatta ifade oluna bilir.

Azarbaycan dilinda amr şeklinin ikinci şaxs caminda da müayyan farq nazara çarpır. Felin bütün başqa şekillerinda bu şaxs, asasan, z ünsürünün vasitasila ifade olunur; yani ikinci şaxsin takinin şekilçi­leri üzerine müvafıq sait ila harnin z ünsürü artırılır: gal-di-n-iz, gal­ir-sin-iz va s. Halbuki aınr şeklinin ikinci şaxs cami -ın (-ilı, -un, -ün) şakilçisi ila, yani z ünsürü iştirak etmedan ifade oluna bilir: yazın, galin, qurun, görün, baş/ayın, işlayin, oxuyun va s.

8mr şeklinin şaxsa göra dayişınasİnda nazara çarpan xüsusiy­yatlardan biri da üçüncü şaxsin xüsusi şakli alamat (şakilçi) qabul etmasidir. Malum olduğu üzra, felin bütün başqa şekillerinda üçüncü şaxsa aid heç bir xüsusi şakilçi yoxdur; yani dilimizde ela bir şakilçi yaranmamışdır ki, felin başqa şekillerinda üçüncü şaxsi ifade eda bilsin. Halbuki amr şeklinda üçüncü şexsi bildirmak üçün müayyan şakilçidan istifada edilir.

1 64

8mr şeklinin üçüncü şaxs ta ki -s ın (-sin, -sun, -s ün) şakilçisi ila, cami isa harnin şakilçiya -lar ( -lt�r) camlik şakilçisinin alavasi ila ifada olunur: yazsın, galsin, oxusun, görsün, yazsınlar, gt�lsinlar, oxu­sunlar, görsünlar va s. Masalan: Mayisa tapşır Id, tez-tez maktub yazs ı n. Çalışın, gec ikm as in, vaxtında g a ls in ,

_çats ı n . Zararyox­

dur, qoyun bir az da o x u s u n , yaxşı ö y ra n s i n . Imkan yaradın ganc­larimiz g a 1 s i n 1 ar, oxusunlar, ali tahsil a 1 s ı n 1 a r, xalqımıza daha çoxfayda vers i n /ar. Bir az yana çaki ls in lar, yaxşı görs ü n /ar.

Misallardan aydın olur ki, dilimizde üçüncü şaxsi ifada etmak üçün yalnız felin amr şeklinda xüsusi şakli alameta tesadüf edilir ki, bu da amr şeklini felin başqa şekillerindan farqlandirir.

Belalikla, amr şeklinin bütün şaxslar üzra şakilçilari aşağıdakılardır: Birinci şaxsin takinda: -ım (-im, -um, üm) Birinci şaxsin caminda: -aq ( -t�k) İkinci şaxsin taki üçün heç bir şaxs şakilçisi yoxdur. İkinci şaxsin caminda: -ın (-in, -un, -ün) Üçüncü şaxsin takinda: -sın (-sin, -sun, -sün) Üçüncü şaxsin caminda : -sın/ar ( -sinlt�r, -sun/ar, -sünlt�r)

Felin xabar şakli

Şaxs va zaman şakilçilarinin iştirakma göra xabar şakli fellarin ikinci qrupuna daxil olur, yani felin bu şaklinda heç bir xüsusi şakil alamati iştirak etmir. Burada zaman va şaxs şakilçilari asas rol oynayır.

Xabar şakli bir işin müayyan zaman daxilinda müayyan şaxs tarafından i crasını xabar vermaya xidmat etdiyi üçün heç bir xüsusi şakil alamatina malik deyildir. Felin xabar şakli İcra olunan va ya olunası bir işin hansı zamanda va hansı şaxs tarafından görüldüyünü va ya görülacayini başqasına xabar vermak demak olduğundan yalnız zaman va şaxsin müayyanlaşdirilmasi lazım galir ki, bu da ayrı­ayrı zaman va şaxs şakilçilari vasitasila tazahür etdirila bilar. Demali, felin xabar şeklinda yalnız zaman va şaxs şakilçilari iştirak edir.

Qeyd etmak lazımdır ki, felin bu şakli başqa şakillarindan, bir tarafdan, zaman şakilçilarinin iştirak etmasi, digar tarafdan, şakil alamatlerinin iştirak etmemasi ila farqlanarak xüsusi şakil adı alır.

Felin xabar şakli "Zaman kateqoriyası" bahsinda gösterilan bütün zamanları alıata eda bilir, yani iki keçmiş (şühudi va naqli keçmiş), bir indiki zaman, iki da galacak (qati va qeyri-qati galacak) zaman şakilçilari ila işlanarak, iş va haraketin icrası zamanını xabar verir.

1 65

Zaman şakilçilari, bir qayda olaraq, fel köklerindan sonra, şaxs şakilçilarindan evvel artınlır. Zaman mathumunun şaxs mathumun­dan daha evvel mövcud olduğunu va zaman şakilçilarinin şaxs şakilçilarindan evvel yarandığını nazara alsaq, bu, tabii hesab edil­melidir. Buna göre da felin xabar şeklinda avvalca zaman, sonra isa şaxs müayyanlaşdirilir.

Felin xabar şeklinin zaman şekilçitari aşağıdakılardır: Şühudi keçmişda: -dı (-di, -du, -dü) Naqli keçmişda: -mış (-miş, -muş, -müş); -ıb (-ib, -ub, -üb) İndiki zamanda: -ır (-ir, -ur, -ür) Qati gelecak zamanda: -acaq (-11c11k) Qeyri-qati gelecak zamanda: -ar (-11r) Xabar şeklinda şaxs şakilçilarindan yalnız I va II şaxs şekilçi­

leri iştirak edir; III şaxs üçün xüsusi şakilçi işlanmir. Bu cahatdan da xabar şekli amr şeklindan farqlanir. Xabar şeklinda işlenan şaxs şekilçitari zamanlara göre da farqlanir. Bu cahatdan xabar şeklinda işlenan şaxs şekilçilerini üç qisma ayırmaq olar:

1 . Şühudi keçmişda işlenan şaxs şakilçilari . 2. Naqli keçmiş va indiki zamanda işlenan şaxs şakilçilari. 3. Qati va qeyri-qati gelecak (galacak va müzare) zamanda işle­

nan şaxs şakilçilari . Şühudi keçmişda birinci şaxsin ta ki yalnız -m; cami isa -q (-k)

ünsürlari ila ifade olunur; yani şakilçilar saitsiz olaraq işlanir: yazdım, galdim, oxudum, gördüm; yazdıq, galdik, oxuduq, gördük va s. Masa lan: Bir yaz günü, dan ulduzu parlayanda g ö r d ü m o qızı ; az to x u n du , üz q ı z a rd ı . Qara qıvrım teliari vardı. B a x d ı mana, b ax d ı m ona; G e t d i , q a l d ı m yana-yana. Q ay ı t m a d ı bir da geri, unutmaram man o göz/ari (Malını). Xeyli vaxtdır ayrılmışıq yar ilan; Gördüm, amma da n ışmadı q, ayrı ldı q . . . Birca kalma da n ı ş­m a dı q ayrıldıq. Qarib-qarib d u r d u q biganalar tak; Soyuq-soyuq b a x d ı q divanalar tak. D ö n m a d i k başına parvanalar tak, Eşq oduna y a n ı ş m a d ı q ay r ı l d ı q (M.P.Vaqif).

İkinci şaxsin teki -n; cami isa -nız (-niz, -nuz, -nüz) şakilçisi ila, yani ikinci şaxsin takini bildiran n ünsürünün üzerine müvafiq sait va şaxsin çoxluğunu bildiran z ünsürünün alavasi ila ifade olunur: yazdın, galdin, oxudun, gördün; yazdınız, galdiniz, oxudunuz, gördü­nüz va s. Masa lan: Qadam basdın, san safalar g a t i r d i n ; Gözü m üsta, ey mastana, xoş galdin. Taftiş ki b uy u r d u n g ö t ü r dü n

1 66

qadam. . . Oxlar v u r d u n m ana gözü qaş ilan (M.P. Vaqif). Siz xoş g a l d i n i z , s afa g a t i r d i n i z . Yaxşı ki, siz özünüz ox u d u n u z, har şeyi aydın b a ş a d ü ş d ü n üz .

Misallardakı m, n, q, k ünsürlarinin saitsiz işianınasina başlıca sabah şühudi keçmiş zaman şakilçisinin saitla bitmasidir.

Şühudi keçmiş zaman üzra üçüncü şaxsin takini bildiran heç bir şakli alamat yoxdur; caminda isa yalnız -lar (-lar) kamiyyat şakil­çisi iştirak edir: yazdılar, galdilar, oxudular, gördü/ar. Masalan: Çingiz vaxtında g a l d i , hamıdan qabaq y a z d ı , çıxıb g e t d i (tak). Bütün ta/aba/ar vaxtında g a 1 d i l a r , y a z d ı l a r , çıxıb g e t d i l a r (cam).

Naqli keçmiş va indiki zamanlarda şaxs şakilçilari eynidir. Yani birinci şaxsin takini bildiran -am (-am) (yazmışam, yazıram, galmi­şam, galiram ), camini bildiran -ıq (-ik, -uq, -ük) (yazmışıq, yazırıq, galmişik, galirik, qurmuşuq, qururuq, görmüşük, görürük), ikinci şaxsin takini bildiran -san (-san) (yazmışsan, yazırsan, galmişsan, galir­san ), camini bildiran -sınız (-sin iz, -sunuz, -sünüz) (yazmışsınız, yazırsınız, galmişsiniz, galirsiniz, oxumuşsunuz, oxuyursunuz, gör­müşsünüz, görürsünüz) şakilçilari ham naqli keçmiş zamanla, ham da indiki zamanla işlanir.

Bunlann arasındakı farq yalnız üçüncü şaxsin takindadir. Naqli keçmişda üçüncü şaxsin ta ki -dır (-dir, -dur, -dür) şakilçisi ila ifada oluna bildiyi halda (yazmışdır, galmişdir, oxumuşdur, görmüşdür), indiki zamanda bu şakilçini işiadarak üçüncü şaxsin takini ifada etmak mümkün deyildir. Üçüncü şaxsin cami isa har ikisinda yena da eynidir; -lar (-lar) kamiyyat şakilçisi ham naqli keçmiş, ham da indiki zamanda üçüncü şaxsin camini ifada edir; yazmış/ar, galmişlar, yazırlar, galirlar.

Qati va qeyri-qati galacak zamanlarda şaxs şakilçilarinin başqa zamanlara göra farqi dilimizin fonetik qanunlanna asasan I va Il şaxsin caminda onlann mahdudlaşmasından ibaratdir, yani qati va qeyri-qati galacak zamanlarda zaman şakilçilari yalnız açıq damaq saidari (a, a) ila işlandiklari üçün şaxs şakilçilari da bu şakilçilara uyğunlaşaraq qapalı damaq ı, i saitlan ila, dörd variant avazina, iki variantda işlanir: yazacağıq, yazarıq, galacayik, galarik, yazacaqsınız, yazarsınız, galacaksiniz, galarsiniz.

Şaxsa göra qati galacak zamanla qeyri-qati galacak zaman ara­sındakı farq yena da üçüncü şaxsin takinda nazara çarpır. Bela ki, qati galacak zamanda üçüncü şaxsin ta ki -dır (-dir) şakilçisi ila ifada

1 67

oluna bildiyi halda (yazacaqdır, galacakdir), qeyri-qati galacak zamanda üçüncü şaxsin taki üçün bu şakilçidan istifada etmak müm­kün deyildir. Üçüncü şaxsin cami isa har ikisinda eynidir, yani -lar ( -ltJr) kamiyyat ( camlik) şakilçisi har ikisinda iştirak edir; yazacaq­lar, yazarlar, galacaklar, galarlar.

Belalikla, xabar şeklinda iştirak edan bütün şaxs şakilçilari zamanlara göra aşağıdakılardır:

Şühudi keçmişda: B i r i n c i ş axs i n t a k i -m; c a m i (-k) : yazdım, galdim, oxu­

dum, gördüm; yazdıq, galdik, oxuduq, gördük. İk i n c i ş axs i n t a k i -n; c a m i: -nız (-niz, -nuz, -nüz) : yaz­

dm, galdin, oxudun, gördün; yazdınız, galdiniz, oxudunuz, gördünüz. Üçüncü şaxs in taki va cam inda şaxs şakilçilari yoxdur: yazdı,

yazdılar, oxudu, oxudular. Naqli keçmiş va indiki zamanda: B i r i n c i ş axs i n t a k i -am (-tJm), c a m i -ıq (-ik, -uq, -ük):

yazmışam, yazıram, galmişam, galiram, yazmışıq, yazırıq, galmişik, galirik, oxumuşuq, oxuyuruq, görmüşük, görürük.

İkin c i şaxs in t a k i -san (-stJn); c a m i -sınız (-siniz, -sunuz, -sünüz): yazmışsan, yazırsan, galmişsan, galirsan; yazmışsınız, yazır­sınız, galmişsiniz, galirsiniz, oxumuşsunuz, oxuyursunuz, gönnüşsünüz, görürsünüz.

Üç ü n c ü ş a x s i n t a k i (yalnız naq li keçmişda) -dır (-dir, -dur, -dür) : yazmışdır, galmişdir, oxumuşdur, görmüşdür.

Qati va qeyri-qati galacak zamanlarda: Birinc i şaxs in taki -am (-tJm); cam i -ıq (-ik) : yazacağam,

yazaram, galacayam, galaram; yazacağıq, yazarıq, galacayik, galarik. İkin c i şaxs in t a k i -san (-sım); c a m i -sınız (-siniz) : yaza­

caqsan, yazarsan, ga/acaksan, galarsan; yazacaqsınız, yazarsmız, galacaksiniz, galarsiniz.

Üç ü n c ü ş a x s i n t a k i (yalnız qati galacak zamanda) -dır (-dir) : yazacaqdır, galacakdir.

Eyni şaxsin şakilçilarinin zamanlar üzra takran beladir: -am (-am) şühudi keçmişdan başqa, bütün zamanlarda birinci şaxsin takini; -san (-san) şühudi keçmişdan başqa, bütün zamanlarda ikinci şaxsin takini ; -ıq (-ik, -uq, -ük) şühudi keçmişdan başqa, bütün zamanlarda birinci şaxsin camini; -sınız (-sin iz, -sunuz, -sünüz) şühudi keçmişdan başqa, bütün zamanlarda ikinci şaxsin camini ifada edir.

1 68

Felin xabar şakli ham mazınun, ham da şakilca sada va mürak­kab olaraq iki qisma ayrılır.

Sada xabar şakli felin zaman şakilçisi + şaxs şakilçisi mode­linda qurulur. Demali, fela zaman şakilçisi, onun da üzarina şaxs şakilçisi alava etdikda sada xabar şakli arnala galir. Sada xabar şakli iş va haraketin müayyan zaman içarisinda müayyan şaxs tara­fından İcrasını sadaca olaraq başqasına xabar vermaya xidmat edir. Fellarin zaman va şaxsa göra dayişınasi asasan xabar şeklinin zamana va şaxsa göra dayişınasi demakdir. 8gar bu dayİşma sada şakilda, yani idi, imiş, isa adadannın iştirakı olmadan icra edilirse, sada xabar şeklinin zaman va şaxsa göra dayİşmasini bildirir; yaz­dım, yazmışsan, yazır, yazarsımz, yazarlar kimi fellar sada xabar şek­linin dayişmasini, yani zaman va şaxslar üzra dayİşmasini gösterir.

Mürakkab xabar şakli idi, imiş, isa adatlan vasitasila meydana galir, yani fela artınlan zaman şakilçilarindan sonra, şaxs şekilçi­sindan avval idi, imiş, isa adadanndan biri alava olunmaqla xabar şeklinin mürakkabi arnala galir. Xabar şeklinin bu cür quruluşu (fel kökü + zaman şakilçisi + adat + şaxs şakilçisi) onun yalnız şakilca mürakkabliyindan ibarat deyildir; mazmunca da müayyan farqlara malikdir. Sada xabar şakli ila mürakkab xabar şakli ara­sındakı ham forma, ham da mazmun farqi yalnız idi, imiş adadan vasitasila meydana çıxır.

İ di, imiş, isa adadan imak felindan arnala galmişdir, imak feli vax­tila müstaqil fel olub, müayyan manaya malik olmuşsa da, indi artıq müstaqil işlanmir. Bunun kökü müxtalif şakilçilarla birlaşdikda hal-vaziyyat, şart va zaman bildiran adatlar arnala gatirir, bunlarda ikan, isa, idi va imiş şeklinda müxtalif nitq hissalari ila işianarak yuxanda qeyd olunan mazmunlan ifada edir.

İ di, imiş adatlan, şübhasiz ki, aslinda i mak fe linin i kökü ila şühudi keçmiş -di, naqli keçmiş -miş şakilçilarindan başqa bir şey deyil­dir. Buna göra da bunlar har hansı bir nitq hissasi ila işlansa, harnin nitq hissesinda keçmiş zaman mazmunu yaradır: Raşid idi, Raşid imiş; yaxşı idi, yaxşı imiş; o idi, o imiş; çox idi, çox imiş; oxumaq idi, oxumaq imiş va s. Bütün bu misallarda keçmiş zaman mazmunu vardır ki, bu da yalnız idi va imiş adadan vasitasila meydana çıxır.

Başqa nitq hissalarinde olduğu kimi, fellarda da bu adatlar başqa zamanları keçmiş zamana bağlayır. Bunlar eyni zamanda şühudi va naqli keçmiş zamaniann asas mazmunlannı da özlarinda aks etdirir, yani işin icrasında va hadisalarda şahidlik va ya qeyri-şahidlik

1 69

manasını da bildirir. Odur ki, felin xabar şekli va başqa şekillar idi va imiş edatlan ila işianarkan onlarda yalnız şakilca deyil, maz­munca da dayişiklik arnala gelir. Mürakkab xabar şeklinda idi va imiş edatlan zaman şakilçilarinin mazmununa tesir etdiklari va onları keçmiş zamana bağladıqlan üçün fel köklerindan sonra deyil, möv­cud zaman şakilçilarindan sonra işlanir.

İdi, imiş edatlan şühudi keçmiş zaman şakilçilarindan sonra işlan­mir, çünki şühudi keçmişdaki qatilik va şahidlik mazmunlanna bunlar heç bir tesir eda bilmir. Bunlar, başlıca olaraq, naqli keçmiş, indiki, qati va qeyri-qati gelecak zaman şakilçilarindan sonra işlanarak, onlann mazmununda aşağıdaki farqlari arnala getirir.

İdi adatı keçmiş zamandan sonra işlandikda, bir tarafdan şahidlik mazmunu, diger tarafdan, işin İcrasının keçmişda i cra olunuh bitdiyini va sonradan harnin iş haqqında danışıldığını bildirir. Masalan: galmişdi, yaxud gaZmiş idi, yazmış dı, yaxud yazmış idi kimi fe llarda keçmişda icra olunuh bitmiş bir iş haqqında sonradan şahidlik yolu ila xabar verilir.

İmiş adatı naqli keçmiş zaman şakilçisindan sonra işlandikda harnin mazmunlan şahidlik bildirmedan ifada edir. Burada da zama­nın nisbatin uzaqlığı, işin İcrasının üstündan xeyli keçdikdan sonra onun haqqında danışıldığı bildirilir. Lakin burada heç bir şahidlik yoxdur, işin icrası haqqında yalnız başqasından alınan malumata asa­san xabar verilir. Masalan: yazmış imiş, galmiş imiş kimi fellarda xabar veranİn özü yazmaq va galmak işiari haqqında heç na bilmir, çünki na galan, na yazan va na da yazılan aşyanı görmüş, bunlann haqqında yalnız sonradan alda etdiyi malumatlara asasan xabar vermiş olur. Halbuki yazmışdı, galmişdi fe ll arinda yazanı da, galani da va yazılan aşyanı da iş İcra edilib bitdikdan sonra gözü ila gör­düyü haqda xabar verilir.

Bunlardan başqa, idi adatı, yaxud onun ixtisar şekli olan -dı (-di, -du, -dü) şakilçisi indiki zaman şakilçisindan sonra işianarkan işin hala bitmadiyini, davam etdiyini bildirir. Masalan: Azadın vaziyyati yaxş ı l a ş ı rd ı . Afaq kitab ox uy u r d u va s .

Odur ki, idi adatı ila arnala galan mürakkab xabar şeklinin mazmununda ham hekaya, ham da davamiyyat (işin bitmamasi), imiş adatı ila arnala galan mürakkab xabar şeklinin mazmununda isa ravayat anlayışı vardır.

Son iliara qadar yazılan maktab qrammatikalannda idi adatı ila ifade olunan mürakkab xabar şaklina "xabar şeklinin hekayasi", imiş

1 70

adatı ila ifada olunan müralekab xabar şaklina isa "xabar şaklinin ravayati" deyilirdi. Son dersliklarda felin şakillari "felin formalan" adı ila taqdim olunmuş, idi, imiş, isa sözlarini artırmaqla yaranan quruluşlar (yazmış idi, yazmış imiş, yazmış isa) isa müvafiq olaraq fe/in hekaya, ravayatli va şart şakillari adı altında verilmişdir. Belalikla, faktik olaraq felin üç şaklindan bahs olunmuşdur.

Zaman şakilçilari ila şaxs şakilçilari arasında idi adatı, yaxud onun ixtisar şakli olan -dı (-di, -du, -dü) şakilçisi iştirak edan fellar şakilca (formaca) xabar şaklinin mürakkabi, mazmunca hekayasi hesab edilir: yaz + mış + dı + m, gal + ir + di + n, oxu + yar + dı + q, gör + acak + di + niz.

Misallardan görünür ki, xabar şaklinin mürakkabinda (hekaya­sinda) yalnız şühudi keçmiş zaman şakilçisi iştirak etmir.

Demali, xabar şaklinin hekayasini naqli keçmiş, indiki zaman, qati va qeyri-qati galacak zamanlar üzra keçmiş zamana bağlayıb, ifada etmak mümkün olduğu halda, şühudi keçmişa bağlamaq qeyri­mümkün olur.

Zaman şakilçilari ila şaxs şakilçilari arasında imiş adatı, yaxud onun ixtisar şakli olan -m ış (-miş, -muş, -müş) şakilçisi iştirak edan fellari şakilca xabar şaklinin mürakkabi, mazmunca ravayati adlan­dırmaq doğrudur: yaz + mış + am, gal + ir + miş + san, oxu + yar + mış + ıq, gör + acak + miş + siniz.

Burada da yalnız felin şühudi keçmiş zaman şakilçilari iştirak etmir, çünki ravayat edilan bir hadisani şahidlik yolu ila ifada etmak mantiqca da doğru olmur.

Qeyd edak ki, xabar şaklinin ravayati bir çox hallarda fel kökü + zaman şakilçisi + şaxs şakilçisi + imiş (va ya onun ixtisar şakli) quruluşunda olur: yaz+ m ış + am + m ış, gal + ir + san + miş, oxu + yar + ıq + mış, gör + acak + siniz + miş.

Felin zaman va şaxs şakilçilarindan sonra artınlan isa adatı, yaxud onun ixtisar şakli olan -sa (-sa) şakilçisi da şakilca felin xabar şaklinin mürakkabini, mazmunca şartini düzaldir: bax + ır + am + sa, bax + ır + san + sa, bax+ ır + sa (isa), bax+ ır + ıq + sa, bax + ır + sınız + sa, bax + ır + lar + sa; bax + dı + sa (isa), bax + dı + nız + sa (isa), bax + dı + lar + sa (isa); bax + mış + dı + sa, bax+ acaq + ıq + sa (isa), bax + acaq + sınız + sa (isa), bax + ar + am + sa (isa) va s.

1 7 1

Qeyri-qati galacak zamanda I şaxs takda şaxs sonluğu isa (-sa, -sa) alametindan sonra da işiana bilar: bax + ar + am + sa - bax + ar + sa+ m, gal + ar + am + sa - gal + ar + sa + m.

İsa alamati, göründüyü kimi, xabar şeklinin bütün zamanianna (o cümledan şühudi keçmiş zamana), elaca da xabar şeklinin mürak­kabina (gör + dü + m + sa, gör + dü + k + sa, gör + müş + dü + m + sa, yaz + acaq + dı + n + sa, yaz + acaq + m ış + sa, yaz + acaq + mış + sınız + sa va s. alava oluna bilir.

Felin lazım şakli

Felin lazım şeklinda haraketin İcrasının lazım olduğu gösterilir. Bu şakil xüsusi şakilçi (-ası, -ası) vasitasila arnala galir va icrası lazım olan işi gösterir. Lazım şakli quruluşca ya sada, ya da mürak­kab olur. Lazım şeklinin sadasi müxtalifnövlardan olan fellara şakli alamat va şaxs şakilçisi artırmaqla düzelir. Burada zaman şakilçisi iştirak etmir, işin icrası yalnız manaca galacak zamana aid olur. Oxu­yasıyam, görasisan, yazasıyıq, bilasisiniz kimi fellar işin galacakda müxtalif şaxslar tarafından icra olunacağını gösterir. Masalan: Sanin göz/arindan ö p a s i y a m man; Başına qar külü s ap a s i y a m man (X.Rza).

Lazım şeklinin mürakkabi idi, imiş, isa edatlannın iştirakı ila düzelir. Burada fel + şakil alamati + harnin edatlardan biri + şaxs şakilçisi iştirak edir; idi adatı iştirak edan lazım şakli hekaya maz­munu, imiş adatı iştirak edan lazım şakli ravayat mazmunu, isa adatı iştirak edan lazım şakli isa şart mazmunu ifada edir: yaz + ası + idi + m (yazasıydım), yaz + ası + idi + k (yazasıydıq), yaz + ası + imiş + am (yazasıymışam), yaz + ası + imiş + ik (yazasıymışıq), gal + asi + idi + m (galasiydim), gal + asi + idi + k (galasiydik), gal + asi + imiş + am (galasiymişam), gal+ asi + imiş + ik (galasiymişik), yaz + ası + idi + n (yazasıydın), yaz + ası + idi + niz (yazasıydı­nız), yaz + ası + imiş + san (yazasıymışsan), yaz + ası + imiş + sin iz (yazasıymışsınız), yaz + ası + yam+sa, gör + asi + san + sa, bil + asi + yik + sa va s.

Zaman etibarila idi, imiş edatlan har yerda olduğu kimi, burada da şühudi va naqli keçmiş mazmunu bildirir, isa adatı ila işianan lazım şeklinin İcrasının lazım olduğunu zaman hüdudunda müayyan şartla bağlayır. İsa adatı idi va imiş edatlannın iştirakı olmadan sada lazım

1 72

şeklinda işlanirsa, mazmunca galacak zamanı bildirir: yazası isa, oxuyasıyamsa, yaxud oxuyası isam. Halbuki isa adatı idi va imiş edat­lannın iştirak etdiyi fellarla işlanarsa; yena da mazmunca keçmiş zamana ai d olacaqdır: yazası idi+ n +sa (isa), golasi imiş + san+ sa va s.

Felin lazım şeklinin inkar manasını yaratmaq üçün daha çox deyil sözündan istifada olunur: yazası-yam, yazası deyilam va s. Lakin az da olsa, yazmayasıyam, gelmayasiyam formalan da işlanir.

Felin arzu şakli

Felin arzu şakli işin icrasında garaklik, arzu mazmunu bildirir. Xüsusan, fellar idi va imiş edatlan ila işlandikda va feldan avval garak, barı, taki, no la adadan da alava edildikda arzu va taassüf maz­munu daha güclü olur. Masalan: O ic/asda man da garak i ş t i r a k e d a i d i m . B a r ı tez gala idi. Ta k i yaxşı oxuya. N o 1 a tez ga/a idi. G a r a k ham ı dan avval çıxıb geda imiş.

Arzu şakli xüsusi şakilçi ( -a, -a) vasitasila arnala galir. Bu şakil da sada va mürakkab olaraq iki qisma ayrılır; sada arzu

şakli: fel kökü+şakil alamati+şaxs şakilçisindan ibarat olur. Arzu şek­linin sadasinda zaman şakilçisi iştirak etmir, felin bu şakli yalnız mazmunca galacak zamanı bildirir: garak yazam, garak yazasan, garak yaza, garak yazaq, garak yazasınız, garak yazalar, garak oxuyalar va s. Masa lan : Çox yaxşı olar ki, sabah yaxşı hava ola, gün ç ı x a , hava da bir qadar i s t i 1 a n a, g e da s a n bağa, ham tarniz hava u da s a n, ham da bir qadar işlayasan, galasan. Düz deyirsan, garak biz da m a ra q la n a q, uşağı özbaşına b u r ax m ay a q , darsina, harakat/a­rina ciddifi k i r v e r a k . Siz da g a r a k çox iş l ay a s i n iz . Taki sasin o l a , söz b i l a s a n , u ta n m ay a s a n , çıxıb bir yaxşı-yaxşı oxuya­s a n. Sabah garak rayona g e da s i n i z , qiyabiçilara masiahat ver a ­s i n i z . Biz da garak lazımi material/ar h a z ı r 1 aya q . Garak man da gedam yaxşı-yaxşı başa s a / a m . 8/batta, garak g e d a k , baş ç a k a k. Manca, garak g e d a s i n iz .

Arzu şeklinin mürakkabi idi va imiş adadannın iştirakı ila düze­lir va fe lin zamanı harnin adatın mazmununa asasan dayişilir, galacak zaman mafhumu avazina, keçmiş zaman mafhumu meydana çıxır. Mürakkab arzu şakli : fel + şakil alamati + harnin adadardan biri + şaxs şakilçisindan ibarat olur. Lazım şeklinda olduğu kimi burada da idi adatı ila işianan fellar formaca arzu şeklinin mürakkabi, maz­munca hekayasi hesab olunur. İmiş adatı ila işiananlar isa yena da

1 73

şakilca arzu şeklinin mürakkabi, mazmunca revayati adlanır: garak yazam, yazasan, yaza (sade arzu şekli), garak yaza idim, yaza idin, yaza idi (arzu şeklinin hekayasi), garak yaza imişam, yaza imişsan, yaza imiş (arzu şeklinin ravayati) . Masalan: Man da g a r a k saninla gedaydim, onun özü ila g ö r ü ş ay d i m . Sana demişdi/ar yaz, garak yazaydı n , vaxtında ona t a q d i m e d ay d i n . Biz garak sudan yaxşı i s t ifa da eday d i k , bütün bağçanı s u v a r a y d ı q . Bas masalani niya açmadınız, garak açaydı n ız, onu yaxşı-yaxşı b a ş a s a l aydı ­n ı z , tamam i n a n d ı r a i d i n i z ki, uşağın h eç bir taqsiri yoxdur.

Modallıq çalan yaradan isa edatını felin arzu şaklina artırmaq olmur, bu, mantiqca da mümkün deyil .

Felin arzu şeklinin inkan -ma (-ma) şakilçisi ila düzelir: garak getmayam, garak yazmaya idin. Masalan: Xahiş ediram, sualımı cavabsız qoymayasınız.

Felin vacib şakli

Felin vacib şeklinda haraketin İcrasının zaruriliyi ifade olunur. Lazım va arzu şakillari kimi; felin vacib şakli da xüsusi alamatla -malı (-malı) şakilçisi ila düzelir. Bu şakilçi müxtalif növdan olan fellara alava olunarkan onlann mazmununda vaciblik anlayışı yara­dır. Odur ki, işin İcrasının ya galacak zamanda, ya da keçmiş zamanda vacib olduğunu göstaran fellara v a c i b ş a k l i deyilir. Vacib şeklinda xüsusi zaman alamati iştirak etmasa da, lazım va arzu şekiliari kimi, burada da zaman mafhumu felin öz mazmunundan irali galir. Felin quruluşundan asılı olaraq vacib şakli da mazmunca ya galacak, ya da keçmiş zamanı bildirir.

Felin vacib şakli da sada va mürakkab olur. Sada vacib şakli fel + şekil alamati + şaxs şakilçilari modelinda qurulur. Sada vacib şakli mazmunca galacak zamanı ifada edir: yazmalıyam, yazmalısan, yazmalıyıq, yazma/ısınız, galmaliyam, galmalisan, galmaliyik, galma­lisiniz va s.

Vacib şeklinin mürakkabi idi, imiş va isa edatlannın alavasi ila arnala galir: yaz + malı + idi + m, gal + mali + idi + k, oxu + malı + idi+ k, gör + mali + idi + niz, çalış + malı + idi, bil + mali + idi + lar; bax + malı + imiş + am (baxmalıymışam), axtar + malı + imiş + san (axtarmalıymışsan), yazdır + malı + imiş + ik (yaz­dırmalıymışıq); oxu + malı + yam + sa, kas + mali + san + sa, sil + mali + siniz + sa va s.

1 74

Felin xabar, lazım va arzu şekillerinda olduğu kimi, vacib şekli­nin mürakkabinin mazmununda da hekaya, revayet va şart anlayışı vardır ki, bu da idi, imiş, isa sözlarinin mazmunundan irali gelir. İdi adatı burada da hekaya, imiş adatı ravayat, isa adatı isa şart mazmunu bildirir. Belalikla, yazmalıyam, galma/isan, bilmalidir, oxumalıyıq, getmalisiniz, görüşmalidirlar, yazdırmalıyıq kimi fellar vacib şekli­nin şakilca sadasini, zamanca galacayini bildirir.

Yazmalı idim, yazmalı idin, bilmali idi, oxumalı idik, gönnali idiniz, çalışmalı idilar kimi fellar vacib şeklinin quruluşca mürakkabi, zamanca keçmişi, mazmunca hekayasi hesab olunur.

Yazmalı imişam, yazmalı imişsan, bilmali imiş, oxumalı imişik, görmali imişsiniz, çalışmalı imişlar kimi fellar vacib şeklinin quru­luşca mürakkabi, zamanca keçmişi, mazmunca ravayatidir.

Yazmalıyamsa, yazmalısansa, yazmalıdırsa, yazmalıyıqsa, yazmalısınızsa, yazmalıdırlarsa kimi fellar vacib şeklinin quruluşca mürakkabi, zamanca galacayi, mazmunca şartidir. Felin vacib şekli­nin inkarı ham -ma (-ma) şakilçisi, ham da deyil sözü ila ifade oluna bilir: yazmamalıyam -yazmalı deyilam, galmamalisan - galmali deyil­san, yazmamalı idim - yazmalı deyildim, galmamali idin - galmali deyildin va s.

Felin şart şakli

Felin bu şekli işin icra olunub-olunmamasını müayyan şarta bağ­layır; yani bir işin icra olunması va ya olunmaması müayyan şartla başqa bir işe va ya hal-vaziyyata bağlanır, mazmunca harnin işin icrasından asılı olur.

Felin şart şekli da xüsusi şakilçi (-sa, -s.1) vasitasila arnala gelir. Felin başqa şekilleri kimi, şart şekli da sade va mürakkab olur.

Sade şart şekli fel+şakil alamati+şaxs şakilçisindan ibaret olur, maz­munca gelecak zamanı ifade edir: yaz + sa + m, gal + sa + n, oxu + sa, gör + sa + k, bil+ sa + niz, danış + sa + lar.

Şart şeklinin mürakkabi idi, imiş edatları vasitasila arnala gelir; yani fel + şekil alamati + harnin edatlardan biri + şaxs şakilçisin­dan ibaret olur: yaz + sa + idi + m, gal + sa + idi + n, oxu + sa + imiş + am, bil + sa + imiş + san va s.

Şart şeklinin da hekayasi va revayati olur; idi adatı hekaya, imiş adatı isa revayet mazmununu yaradır. Masalan: yaz + sa + idi + m,

1 75

gal + sa + idi + n, bil + sa + idi, yaz + sa + idi + k, gal + sa + idi + niz, bil + sa + idi + lar kimi fellarda şartla icra edilan işler hekaya yolu ila ifade edilir.

Yaz + sa + imiş + am, gal + sa + imiş + san, bil + sa + imiş, yaz + sa + imiş + ik, yaz + sa + imiş + sin iz, yaz + sa + imiş + lar kimi fellarda da şartla İcra edilan işler ravayat yolu ila ifade edilir.

Belalikla, -sa (-sa) şakilçisi iştirak eden va idi, imiş edatlan işti­rak etmeyan fellar quruluşca şart şeklinin sadasi, zaman matburnu baxımından galacak zaman hesab edilir.

-sa (-sa) şakilçisindan sonra idi adatı qabul ed an fellar quru­luşca şart şeklinin mürakkabi, mazmunca hekayasi, zaman matburnu baxımından keçmiş zamanı hesab edilir.

-sa (-sa) şakilçisindan sonra imiş adatı qabul eden fellar da quruluşca şart şeklinin mürakkabi, mazmunca ravayati, zaman maf­hurnu baxımından yena da keçmişi hesab edilir.

Felin şart şekli o biri şekillardan farqli olaraq yalnız tabeli mürak­kab cümlelarda işlanir va bir qayda olaraq harnin cümlelarİn budaq cümle komponentini taşkil edir. Masalan: İşdan vaxtında qayıtsan, kinoya gedarik. Yağış yağmasa idi, yolumuzu davam etdirardik.

Felin davam şakli

Felin bu şekli avvalca başlanmış bir iş, hal va haraketin icrası haqqında xabar verilan zamanda da davam etdiyini bildirir. Davam şekli -maqda (-makd;,) şakilçisi vasitasila arnala gelir. Bütün növ­lardan olan fellara harnin şekilçini artırdıqda davam şekli düzelir: yaz + maqda + yam, yaz + maqda + san, yaz + maq + da + dır; yaz + maqda + yıq, yaz + maqda + sınız, yaz + maqda + dır/ar, yaz + maqda + yam, yazış + maqda + yıq, yazdır + maqda + san va s.

Felin davam şekli da lazım şekli kimi inkar şakilçisi (-ma, -m;,) qabul etmir. Davam şeklinin inkannı bildirmak üçün deyil sözündan istifada edilir (lakin bu formadan nadir hallarda istifada edi lir) : oxu­maqda deyilam, işlamakda deyilsiniz va s.

Felin davam şekli da sade va mürakkab olur. Sadasi müxtalif növdan olan fellara şekil alamati va şaxs şakilçisi artırmaqla düzelir va mazmunca indiki zamanı bildirir: oxumaqdayam, işlamakdayam, oxumaqdasan, işlamakdasan, oxumaqdadır, işlamakdadir, oxumaq­dayıq, işlamakdayik, oxumaqdasınız, işlamakdasiniz, oxumaqdadırlar, işlamakdadirlar.

1 76

Davam şaklinin mürakkabinda idi, imiş va isa adatlan iştirak edir. İdi adatı davam şaklini ham keçmiş zamana bağlayır, ham da hekaya manası yaradır: oxumaqda idim, oxumaqda idin, oxumaqda idi, oxu­maqda idik, oxumaqda idiniz, oxumaqda idi/ar.

İmiş adatı da davam şaklini keçmiş zamana bağlayır va ravayat manası yaradır: oxumaqda imişam, oxumaqda imişsan, oxumaqda imiş, oxumaqda imişik, oxumaqda imişsiniz, oxumaqda imiş/ar.

İsa adatı, yaxud -sa (-s11) ünsürlari ila işianan davam şakli iş va barakatİn şartla davam etdiyini bildirir va natica etibarila davam şaklinin şartİ meydana çıxmış olur: oxumaqdayamsa, işlamtJhiCJ­sansa, yazmaqdadırsa va s.

Felin bacarıq şakli

Fellarin xüsusi şakillarindan başqa, bir da ümumi şakli vardır. 8gar xüsusi şekillarda har dafa ayn-ayrı şakilçidan istifada edilirsa, ümumi şakil o demakdir ki, bir şakil felin bütün növlari, bütün zaman­lan, bütün şaxslari va bütün şakillari ila işiana bilir. Felin bacarıq şakli mahz bela bir xüsusiyyata malikdir. Fel şekillarinin hekayasi, ravayati va şartini da ümumi şekillardan hesab etmak olar.

Felin bacanq şakli da yalnız fellara maxsus bir şakildir. Maq­sada müvafiq bir mananı ifada etmak üçün iki feldan istifada edilir. Bu fellardan biri asas işi, digari isa bacanq mazmununu ifada etmali olur. 8sas işi bildiran fel bacanq bildiran fela xüsusi şakilçi vasi­tasila bağlanır ki, buradan da bacanq şakli meydana çıxmış olur.

Felin ümumi bacanq şaklini arnala gatirmak üçün asas fel köküna -a ( -11) şakilçisi artınlır va bu şakilçi ila işianan fel kökündan sonra ayrıca olaraq bi/( mak) feli işladilir, bütün zaman, şakil, inkar va şaxs şakilçilari bacanq bildiran bil fel köküna alava edilir. Bacanq şakli felin bütün növlarina aid olduğu kimi, bütün başqa şekillarina da aid ola bilir: yaz + a bil + di + m, yazı + la bil + miş + ik, yazış +a bil + ar + san, yaz + a bil + mali + siniz, yaz + a bil + sa + lar, yaz + a bil + ma + sa+ lar va s.

Son zamanlara qadar qrammatika kitablannda ümumi şekillar­dan biri da felin sual şakli hesab olunurdu. Bu şakil yalnız fellara ai d olmayı b, bütün nitq hissalarina maxsus bir ifada tarzidir. Lakin sual mazmunu yaradan şakilçilar fellarla da işiana bildiklerindan onlar­dan fel bahsinda da malumat verilirdi . Felin sual şakli "şakilçisi" adlanan -mı (-mi, -mu, -mü) aslinda şakilçi deyil, sual adatıdır.

1 77

Bu edat bütün şakilçilardan, hatta şaxs şakilçilarindan sonra da fela artınlır. gal + di + mi, yaz + mış + lar + mı, oxu + yacaq + san + mı, oxu + yar + sınız + mı.

Yuxanda qeyd edildiyi kimi, bu edat bütün şakilçilara nisbeten daha ümumidir, felin bütün növlari, şekilleri, hatta bacanq şeklinin özü ila da işiana bilir: yaz + malı + san + mı, yaza bil + acak + siniz + mi va s .

Bu edat isim, sifat, say, avazlik va zarflarla da işiana bilar: San kitabı m ü a l l i m d a n m i aldın? Dediyin yaxşımı talabadir? O, dars­lardan hamişa b eş m i alır? Bilmiram kima tapşırım, sanami, onamı? O hamişami bela danışır? (Bu barada "8dat" bahsina bax.)

FELİN TaSRİFLaNMaYaN FORMALARI

Tasriflanan formalardan farqli olaraq, felin tasriflanmayan for­malan konkret zaman bildirmir, şaxsa va kamiyyata göre dayişmir. Feli isim (masdar), feli sifat va feli bağlama felin tasriflanmayan formalan sayılır. Bunlar başqa nitq hissalarina doğru meyilianan kateqoriyalar kimi meydana çıxmışlar. Bela ki, müayyan cahatla­rina göre masdar isma, feli sifat sifata, feli bağlama isa zarfa uyğun gelir. Bazi cahatlara fikir verak. Masdar isimlar kimi hallanır, man­subiyyata göre dayişir, hatta bazan camlanir, sintaktik vazife baxı­mından da ismin cümlada daşıya bildiyi vazifeleri yerina yetirir. Feli sifat sifatlar kimi aid olduğu sözün evvelinde galib onu izah edir, neca? na cür? hansı? suallanndan birina cavab verir va cümlada aksaran tayin olur. Feli bağlama da zarflar kimi bir qayda olaraq, fela aid olur va cümlada zarflik mövqeyinda işlanir. Bütün farqli cahatlarina baxmayaraq, hal-hazırkı vaziyyatinda na masdarlara isim, na feli sifatlara sifat, na da feli bağlamalara zarf demek olar, çünki felin bu tasriflanmayan formaları an mühüm fel alamatlerini saxlamışdır. Yani özlüyünda harakat anlayışı ifade edir, inkar va tas­diqda işlanir, tesirli va tesirsiz olur, hatta ümumi zaman matburnu ifade edirlar. Feli isim (masdar), feli sifat va feli bağlama düzelden şakilçilar felin bu an mühüm alametlerina qatiyyan tesir göstara bilmediyi kimi, bu kateqoriyalan düzelden şakilçilari da heç bir mah­dudiyyat olmadan bütün növ şekilçilerdan sonra artırmaq olur: yaz­maq - yazılmaq - yazışmaq - yazdırmaq - yazdırılmaq; yazan -yazılan - yazışan - yazdıran - yazdırılan; yazanda - yazılanda -

1 78

yazışanda - yazdıranda va s. Mahz fel alamatlerinin hala çox güclü olduğuna göre feli isim (masdar), feli sifat va feli bağlamalar fel sis­teminda öyranilir. Ele bir-birindan fargli sernantİk cahatlara, mor­foloj i alamatlara, sintaktik vazifaya malik olan bu kategoriyalan bir­birina yaxınlaşdıran da harnin fel alamatlaridir.

FELİ İSİM

Masdar

Feli isim masdar zaman va şaxsla alagadar olmayıb, xüsusi şakilçi vasitasila yalnız fellarin adlannı göstara bilir. Har bir şeyin adı olduğu kimi, işin va haraketin da adı vardır. Oxumaq bir işin, yazmaq isa başga bir işin adını bildirir.

Lakin felin an basit gismi bela, heç bir xarici alamat (şakilçi) qabul etmedan mazmunca müayyan şaxs va müayyan zaman (ikinci şaxsin takini va nisbeten gelecak zamanı) ifade edir. Odur ki, fet­lardan zaman va şaxs mathumunu lağv edib, onlan isim halına, yani yalnız harakat adlan bildirmak vaziyyatina salmag üçün dilde xüsusi şekli alamatlar yaranır. Dilimizdaki -maq (-mt�k) şakilçisi fellarin adlannı bi ldirmak üçün yegane vasitadir.

Bazi dillarda feli isimlar isimlere daxil edilir. Azarbaycan dilinda da feli isimlar fel adianndan başga bir şey deyildir. Feli isimlarİn iş va harakat adlan olmasına aşağıdakı daliller vardır:

1 . Fel kökleri -maq (-mak) şakilçisi qabul etdikdan sonra fela maxsus olan bir sıra xüsusiyyatlardan mahrum olur; yani zaman, şaxs şakilçilari qabul etmek gabiliyyatini itirmakla beraber, fela aid olan forma şakilçisi qabul eda bilmir.

2. Feli isimleri arnala getiran -maq (-mak), elaca da -ma (-ma) şakilçisindan sonra alava olunan şakilçilarin hamısı isma maxsus olan şekilçilerdan ibaratdir; yani ismin daşıdığı xüsusiyyatlari eyni ila feli isimlar - masdarlar da daşıyır. Başga sözle desek, feli isimlar da isimlar kimi hallanır, mansubiyyat kategoriyası şekilçilerini qabul edir va cümlenin müxtalif üzvü ola bilir.

Feli isim isim kimi mansubiyyat şakilçisi gabul eda bilir: oxuma­ğım, oxumağımız, oxumağın, oxumağınız, oxumağı, oxumaqları ; bil­mayim, bilmayimiz, bilmayin, bilmayiniz, bilmayi, bi/mak/ari. Masalan: Oxumağım xoşunuza galdimi? Neca bilirsan, o x u m a ğ ı m ı z yaxşıdır,

1 79

ya ya z m a ğ ı m ı z ? Bilirsan, sanin o x u m a ğ ı n d a , y a z m a ğ ı n da manim xoşuma galir. Onun ox u m a ğ ı /ap vacibdir. Bu masalani man im b i l m a y i m vacibdir, sa nin b i 1 m a y i n çox vacib deyildir. Onun iş / a m ay i i l a ox u m a ğ ı bir vaxta düşürdü. On/arın ox u ­m a ğ ı ( ox u m a q l a r ı ) iş / a m ay i n da n ( i ş l a m a k l a r i n da n ) daha sarfalidir.

Onlar da isimlar kimi hallanır: oxumaq, oxumağın, oxumağa, oxu­mağı, oxumaqda, oxumaqdan; bi/mak, bilmayin, bi/maya, bilmayi, bi/­maktia, bilmakdan. Masalan: Ox u m a q , öy ra n m a k , b i l m a k har bir insana lazım va vacibdir ( adlıq hal) . O x u m a ğ ı n öz qaydası vardır (müayyan yi ya lik hal) . O x u m a q qaydası başqadır ( qeyri­müayyan yiyalik hal). Man bura ox u m ağa galmişam (yönlük hal). Mayis oxuyub ali tahsil a 1 m a ğ ı har şeydan yüksak tuturdu (müayyan tasirlik hal). Man har şeyi özüm görm a k istayiram ( qeyri­müayyan tasirlik hal). Bela tez q ay ı t m a q d a , yaqin ki, bir maqsad vardır (yerlik hal). D a r ı x m a q da n bir şey çıxmaz ( çıxışlıq hal).

İsimlar kimi, feli isimlar da mansubiyyat şakilçisi qabul etdikdan sonra yenidan hallanır: oxumağım, oxumağın, oxumağına, oxumağını, oxumağında, oxumağından va s. Masalan: Manim ox u m ağ ı m onun xoşuna ga/di. Oxumağı m ı n sahabi var idi. Oxum ağı m a çoxu hey­ran idi. Manim oxum ağı m ı hamı bayandi. Manim ox u m ağı m da bir sirr var idi. O x u m a ğ ı m da n ham ı razı qalmışdı .

Feli isimlar ham mansubiyyat, ham da hal şakilçisindan sonra ancaq xabarlik kateqoriyasının III şaxs şakilçisini qabul eda bilir: oxumağımdır, oxumağındır, oxumağıdır, oxumağımızdır, oxumağınız­dır, oxumağıdır, oxumaqdandır. Masalan: Bu manim oxu m ağı mdır, o da sanin ox u m a ğ ı n d ı r . asas maqsad havassiz ox u m ağı n dı r. Bütün havasi ox u m a ğa d ı r . İş yaxşı ox u m a q d a d ı r . Bu çox ox u m a q da n d ı r va s.

Feli isimlar da isimlar kimi qoşmalarla işlanir: oxumaq üçün, oxumağa göra, oxumaqdan ötrü va s.

Feli isimlar da II va III növ tayini söz biriaşmasinin ham birinci, ham da ikinci tarafı ola bilir. Masal an: O x u m a ğ ı n faydası ham ı ya malumdur. Badan tarhiyasi ila m aş ğ u / o l m a q qayda la rı n ı göz­/amak lazımdır. Uş a ğ ı n p i s y a t m a ğ ı ana nı narahat edirdi.

İsimlar kimi, feli isimlar da cümlenin mübtadası, xabari, tamam­lığı va bazan da zarfliyi vazifesini daşıya bilir. Masalan: Ox u m a q, öy r a n m a k ganclarin asas arzusudur. O g ü l m ay i da, gü ldü r­m ayi da yaxşı bacarır. Xanali gülm akdan xüsusi hazz alırdt.

1 80

Oxu m ağ ı hamı sevir. Manim maqsadim oxumaq, vatanima xidm a t etm a kdir. Sev m ay i har adam bacarmaz. Bizim asas vazlfamiz oxu ­m a q dı r. A ğ l a m a q da n göz/ari qızarmışdı. Man bura gaz m ay a galmişam.

Doğrudur, feli isimlar isimlar kimi hallanır, mansubiyyat şakilçi­lari qabul edir, qoşmalarla işlanir, bununla bela, isimlarin tam eyni olmur. Demek olar ki, bütün isimlar camlana bildiyi halda, feli isim­lerin camianma imkanlan çox mahduddur. Bela ki, masdarlar yalnız mansubiyyat şakilçisini alava etmakla camlana bilirler. Masalan: G a l m a k l a r i yaxşıdır. D a n ı ş m a q l a r ı xoşuma galmadi va s. (galmaklar, damşmaqlar şeklinda işiana bilmez). Diger tarafdan, isimlardan müxtalif sözdüzaldici şakilçilar vasitasila başqa nitq hissesi arnala getirmak mümkün olduğu halda, feli isimlardan başqa nitq hissesi düzaltmak olmur; çünki feli isimlar yalnız sözdayişdi­rici şakilçilar qabul eda bilir, -maq (-mak) şakilçisindan sonra heç bir sözdüzaldici şakilçi işiatmak mümkün deyildir.

Feli isimlarda fela xas olan cahatlar aşağıdakılardır: avvalan, oxumaq, yazmaq, getmak, galmak kimi sözlarda iş-haraket anlayışı olduğu üçün onlar har hansı bir varlığın deyil, yalnız iş-haraketin adlannı bildirir. Digar tarafdan, feli isimlarda yalnız fela xas olan inkarlıq kateqoriyası şakilçisi -ma (-ma) iştirak eda bilir: oxumaq -oxumamaq, getmak - getmamak. Masalan: Ya ltaq adam la ra üz v e r m a m o k daha miinasibdir. Gözala neca b a x m a m a q olar.

Bunlardan başqa, feli isim şakilçisi felin bütün növ şakilçilarin­dan sonra artınla bilir: yazmaq, yazılmaq, yazışmaq, yazdırmaq va s. Masalan : Tez-tez maktub y a z m a q lazımdır. O da abuna y a z ı l ­m a q istoyir. Onunla y a z ı ş m a q d a n hazz alıram. Uşağa giindalik darsi y a z d ı r m a q fayda/ıdır.

Feli isimlar felin bacanq şakli ila da arnala gala bilir: yaza bil­mak, yazışa bi/mak, yazdıra bilmak va s. Masa lan: San istadiyin kimi y a z a b i 1 m a k çotindir. Çıxış etmaya y a z ı la b i 1 m a k asan deyildi. Onunla y a z ı ş a b i 1 m a k miimkiin oldu.

Feli isimlarda felliyin bariz cahatlarindan biri da onlann tarkib arnala getirmesidir. Feli sifat va feli bağlamalar kimi, feli isimlar da izahedici söztarla genişlanarak feli söz biriaşmaleri - feli isim (mas­dar) terkibiari yaradır. Masalan: Gü n dalik dars lari evda haz ır­la m a q daha yaxşıdır. Miih az iralari diq qa tla din lam aya adat etmak lazımdır. B ü tiin dars lardan ala q iym at a lm ağın sama­rasini sonra bilarsiniz. Fa kiii tan in b ü tün i c t i m a i i ş i a r i n da

1 8 1

faa l ça l ı şmaq har talabanin borcudur. Har gün e vda dars lara yaxş ı h a z ı r l a ş m a q har falabanin asas vazifasidir.

Köhna qrammatika kitablannda fellara dair verilan izahat mas­darlada - feli isimlada ölçülürdü. Masderi arnala getiran -maq (-mak) şakilçisi "adati-masdar" adlanırdı . Fe lin bütün növlari, şakillari, feli sifatlar, feli bağlamalar va s. masdarla bağlanıb izah edilirdi.

Azarbaycan dilinda -ma (-ma) şakilçisi vasitasila da fe li isim­lar arnala galir va mahiyyatca bu şakilçi ila -maq (-mak) şakilçili feli isim - masdarlar arasında ela bir farq yoxdur: maktaba getmak -maktaba getma, darsin başlanmağı - darsin başlanması va s. Başqa sözla; -ma (-ma) şakilçisi -maq (-mak) şakilçisindan son samitin düşmasİ ila arnala galmişdir. Azarbaycan dilinda har iki şakilçi ila düzalan feli isimlarİn (xüsusan -ma (-ma) ila düzalanlarin) tamamila isma keçmasi faktlan vardır: qazmaq, çaxmaq, qovurma, çığırtma, dondurma, bozartma, qızdırma, vurma, döyma, qazma va s. Bu vaxt harnin sözlar fela maxsus alamatleri tamamila itirir, yalnız aşya kimi tasavvür olunur.

Fe ll ar -ma (-ma) şakilçisi ila işlandikda fe la ai d xüsusiyyat­larini saxlayarsa, feli isim olur. Bela feli isimlar keçmiş qrammatika kitablannda masdari-xafif(yüngül masdar) adlanırdı.

Feli isirolara aşağıdakılan misal göstermak olar: göndarma, çağı­rı/ma, danışma, qalma, girma, takmillaşdirma, planlaşdırma, yaxşılaş­dırma, davam etdirma, asaslandırılma, hall olunma, yerina yetirilma, idara etma va s. Masalan: 8/i sözlarini bitirmişdi, lakin gözlarinin düşünca içinda q ı rp ı l m a s ı onun q a n e o 1 m a m a s ı n ı göstarirdi. O sanki qaranlıq üjüqda bazi parzitı/ar sezmiş, lakin onun işıq o 1 u b­o lmamas ı n ı kasdira bilmirdi (Y.V.Çamanzaminli). Hazrat İsanm g ö ya ç ak il ma s i na, - dedi, - ne ca inanmaq olar? (Y. V. Çamanza­minli). Qazetlarin poçt yeşiyinda yığılıb q a 1 m a s ı n da n bi/d im ki, beş-altı gündür buradasan (S.Qadirzada ). Onların iç ari g i r m a s i ila eva bir sas-küy düşdü ki, ağız deyani qulaq eşitmadi (S.Qadirzada). Bazan mana ela galirdi ki, onun bu barada heç kas la da n ı ş m a ­m a s ı n a sabah tam bir laqeydliyi, biganaliyidir (Anar).

İdaraetmanin va planlaşdırmanın takm illaşdiri lm as i, idara­etma sisteminin va metodlarmm takm illaşdiri lm as i , har şeydan avval, ictimai istehsalm hartarafli in t e n s i v laşdir i lm a s i n i n

1 82

t a rn i n e d i l m a s i n a va onun samarasinin y ü ks a / d i / m as i n a yönald ilmalidir

Misallardan da göründü yü kimi, -maq (-mak) şakilçili fe li isim­lar ham feli tarkib, ham da tayini söz birlaşmalarinda işiandiyi halda, -ma (-ma) şakilçili fe li isimlar aksaran III şaxs mansubiyyat şakil­çisi qabul edib m növ tayini söz birlaşmalarinda 2-ci tarafkimi işiana bilirler. Müqayisa et: bu gün salıar tezdan maktaba getmak; onun bu gün salıar tezdan maktaba getmayi; onun bu gün salıar tezdan maktaba getmasi.

Bütün bu izahatdan aydın olur ki, masdarlar (feli isimler) zaman va ya şaxs şakilçilarindan mahrum, yalnız xüsusi şakli alamat qabul edan sözlardir ki, bunlar yerina göra fel qrupuna daxil olaraq, fel adlannın ifadesina xidmat edir.

FELİ SİFaT

Feli sifat ikili xarakter daşıyan, yani ham fellik, ham da sifatlik xüsusiyyati olan fel formasıdır. Feli sifat eşyanın harekatla bağlı alamatini bildirir. Burada eşyanın ela alamati nazarda tutulur ki, o özlüyünda harakat manası da daşıyır va ya aksina eyni zamanda harnin harakat başqa bir cahatdan müayyan bir predmeti, aşyanı, subyekti da alamatlandirmiş olur. Masalan: İşiayan ganc/arin ta/ı­si/ina qayğı göstarilir cümlesini götürak. Burada işiayan sözü ganc/a­rin sözünün alamatini bildirir, neca? na cür? hansı ? sualına cavab verir. Mahz bu cahatina göra da sifata yaxın galir. Bu yaxınlığına baxmayaraq, işiayan sözünda felliyin hala güclü olduğunu, yani onun ilk növbada haraket, hal-vaziyyat mazmunu daşıdığını da inkar etmak olmaz. Bela ki, bu söz felin tasdiq formasında işlanmişdir, tasirsizdir, malum növdadir, idara eda bilir. Demak, feli sifat özü­nün bazi mühüm alamatleri ila haqlı olaraq fel sistemina daxil edii­diyi kimi, bazi cahatlarina göra da tamam farqli kateqoriya olan sifatla qarşılaşdınla bilar. Bunlan ayn-aynlıqda nazardan keçirak.

Feli sifatlarda tasriflanan fela uyğun galan alamatlar bunlardır: a) feli sifatlar da bütün fellar kimi harekat, hal-vaziyyat anlayışı

ifada edir: damşan (oğlan), yazılan (roman), baxılacaq (film), görü­lasi (iş), oxuduğum (asar) va s . ;

1 83

b) tasdiq va inkarda işlanir: yazdığım (asar), yazmadığım (asar), görülacak (iş), görülmayacak (iş), gü/an (uşaq), gülmayan (uşaq) va s. ;

c) tasidi va tesirsiz olur: maktubu (nayi?) göndardiyim gün, ata­sını (kimi?) axtaran oğlan, klubda (harada?) baxdığım tamaşa, kinoya (naya?) çakilan akıyor va s . ;

ç) müayyan daracada zaman, bazan da şakil anlayışı ifada edir: görünan (kand), gördüyüm (adam), görülacak (iş), yerina yetiri/an (tapşınq) va s . ;

d) fe lin müvafıq növlarinda olur va fe l i s i fat şakilçilari da fel kök­larina alava oluna bildiyi kimi, növ şakilçilarindan sonra da işiana bilir: yazan, yazılan, yazışan, yazdıran (adam), görülacak, görülasi (iş) va s . ;

e) isimleri, elaca da substantivlaşmiş digar nitq hissalarini yönlük, tasirlik, yerlik va çıxışlıq hallannda idara edir: Moskvada yaşayan (dostum), şahara galan (qonaqlar), asari tamamlamış (yazıçı), uzaqdan galan (maktublar) va s.

Feli sifatin sifatlara uyğun galan alamattari aşağıdakılardır: 1 . Sifatlar kimi aid olduğu ismin avvalinda galib onun alama­

tini bildirir. Farq burasındadır ki, sifatlar aşyanın daimi alamatini bil­dirdiyi halda, feli sifatlar aşyanın harekatla ifada olunmuş müvaqqati alamatini bildirir. Müqayisa et: ağlayan qız, kasi/miş ağac; ağiağan qız, kaskin söz va s.

2. Sifatlar kimi neca? na cür? hansı ? suallanna cavab verir: hörül­müş (neca? na cür? hansı?) divar, baxılmalı (neca? na cür? hansı?) tamaşa, dadlı (neca? na cür?) meyva, şirin (neca? na cür? hansı?) söz va s.

3. Sifatlar kimi aksaran cümlenin tayini olur va aid olduğu söza yanaşma alaqasi ila bağlanır.

Belalikla, feli sifatla sifat arasında oxşar cahatlar özünü göstarir. Doğrudan da yazan adam, açıq qapı kimi söz birlaşmalarinda yazan sözü ila açıq sözü ilk baxışdan eyni nitq hissasi kimi görüna bilar.

Bu sözlerin asil mahiyyati nazara alındıqda isa yazan sözünün morfoloji cahatdan açıq sözündan ciddi farqlandiyini hiss etmak o qadar da çatin deyildir. Açıq sözü hal va vaziyyat ifada etdiyi halda, yazan sözü bu xüsusiyyatlarin heç birini ifada etmayarak, işla iş göran arasındakı alaqani bildirir.

Yazan feli sifati fela aid xüsusiyyatlari : tasdiq va inkar forma­sını, tasidi va tasirsizliyini, növ kateqoriyasını saxlayır.

1 84

Açıq sözü isa feldan düzalan sifat olduğu üçün burada felin heç bir xüsusiyyatini (tasirlilik-tasirsizlik, zaman, növ, tasdiq, inkar va s.) görmürük. Açıq sifatinda idaraetma xüsusiyyati da yoxdur va tarkib arnala gatira bilmir. Yazan feli sifati isa mahz fel xüsusiyyati daşıdığı üçün idare edir va tarkib arnala getirir: maktub yazan (adam), sana maktub yazan (adam), kand/arindan sana maktub yazan (adam) va s.

Mana va formalaşma xüsusiyyatlarina göra Azarbaycan dilinin feli sifatlarini 4 qrupa bölmak olar:

B i r i n c i qrup a felin heç bir zaman va şekil kateqoriyası ila uyğunluğu olmayan va felin ham tasdiq, ham da inkar formasında işiana b ilan -an (-an) şakilçili fe li sifatlari daxil etmek mümkün­dür ki, onlann da isma aid olmasında iki cahat özünü gösterir:

1 . -an (-;m) şakilçisi malum, qayıdış, qarşılıq-müştarak va icbar növdan olan fellarin üzarina alava olunmaqla iş görani işla alaqada tayin edir: yazan şagird, oxuyan qız, görmayan göz, döyünan ürak, açılan gül, vuruşan dasta, döyüşan ordu, gülüşan qızlar, pıçıldaşan lapalar, yazdıran şaxs, oxuyan müallim va s. Masal an: Saliqali y a z a n şagirdin xatti yaxşı olar. İkinci kurs da o x uy a n qız manim hacım­dır. A n 1 a m ay a n adama söz başa salmaq çatindir. G ö rm ay a n göza na eyib? Döyünan ürak faaliyyatsiz yaşaya bilmaz. A ç ı 1 a n gül darildi. Qabaqda V u r u ş a n dasıaya as ad komanda verirdi. Biz döyü­şan ordudan har gün yeni xabar gözlayirdi k. G ü l ü ş a n uşaqların sasi m ana tanış ga/di. Maktub y a z d ı r a n şaxs Qurban idi.

Bu misallarda şagird, qız, adam, göz, ürak, gül, dasta, ordu, uşaq­lar, şaxs sözlarini tayin edan sözlerin sifat rolu oynadıqlannı inkar etmek mümkün olmadığı kimi, harnin sözlerin (yazan, oxuyan, anla­yan, görmayan, döyünan, açılan, vuruşan, döyüşan, gülüşan, yazdıran) müstaqil işlendiklarİ zaman müayyan bir işin icraçısını ifade etdikla­rini da inkar etmek mümkün deyildir. Masa lan: Ya z a n Arif idi. O x uy a n d a taqsir yoxdur, taqsir çalanlardadır. G ü 1 ü ş a n 1 a r i tanıdım va s.

2 . Yena da -an (-an) şakilçisini machul fellarin üzarina alava etdikda feli sifatlar arnala gelir ki, bunlar da asasan ham aşyanı, ham da eşyanın üzerinda na kimi iş İcra olunduğunu müayyanlaşdirmaya xidmat edir: yazılan kitab, oxunan mühazira, eşidilan söz, anlaşıl­mayan masala, keçiri/mayan maşğala, yazdırılan maktub va s. Masa lan: Y axşı y a z ı la n ki tab çap olunur. Dünan o x u n a n müha­zira çox mazmunlu idi. K e ç i r i 1 a n ic/asda a n 1 a ş ı l m aya n masala qalmadı va s .

1 85

Bu feli sifatlar (yaxud "ismi-fail" va "ismi-maful"lar) başlıca olaraq, indiki zaman manasını ifade etdiklari kimi, bazan da ümumi zamanlılıq bildirir.

İ k i n c i qrup a felin keçmiş va galacak zamanlan ila alaqadar feli sifatlar daxildir. Bu qrupa daxil olan feli sifatlar, başlıca olaraq, felin naqli keçmiş, qati galacak va qeyri-qati galacak zaman maf­humlannı özünda saxlayan şakilçilar vasitasila arnala gelir ki, bunlar da aşağıdakılardan ibaratdir:

1 . -mış (-miş, -muş, -müş) şakilçisi vasitasila düzalanlar. Müxtalif növlarda işlenmiş fellara -mış (-miş, -muş, -müş) şekil­çisini alava etdikda feli sifatlar arnala gelir.

Bunlar felin keçmiş zamanı ila alaqadar olduqlan üçün yalnız cümledaki yerlarina va roBanna göre feli sifat ola bilir: oxumuş adam, görmüş insan, oxumamış adam, solmuş çiçak, qurumamış yarpaq, çürümüş alma, düşünülmüş masala, silinmiş lövha, açılmış sama, görüş­müş dostlar va s. Masa lan: O x u m u ş adamlar gözüaçıq olurlar. Çox gaz m i ş , çox g ö r m ü ş insan bilik/i olar. S o 1 m u ş çiçayin rayihasi az olar. Ağaciarın altında hala da q u r u m a m ı ş yarpaq çox idi. Kişi istayirdi ç ü r ü m ü ş almaları da mana satsın. Bu, diqqatla düş ü n ü i ­m ü ş masala idi. S i 1 i n m i ş lövha parıldayırdı. Çoxdan g ö r ü ş ­m a m i ş dostlar indi ayrılmaq is tamirdilar va s. Zaman etibarila bunlar yalnız keçmiş zamana aid olur.

Bu şakilçilarla arnala galan sözlerin feli sifat, feli bağlama va ya tasriflanan fel olduğunu yalnız cümle daxilinda müayyan etmek mümkündür; çünki bunlar ayn-ayrı cümlelarda müxtalif cümle üzvü olduqlan kimi, müxtalif nitq hissalari da ola bilar. Masal an: O x u ­m a m ı ş adamlar kor kimi olurlar cümlesinda oxumamış sözü cümle­nin tayini va nitq hissesina göre fe li sifatdir. O x u m a m ı ş a na d eya­san? cümlesinda oxumamışa sözü cümlenin tamamlığı va nitq hissa­sina göre substantivlaşmiş feli sifatdir. Yaxşıca oxumamış imtahana getma cümlesinda oxumamış sözü cümlenin zarfliyi va nitq hissesina göre feli bağlamadır. Xosrov ona göndarilan kitabı hala oxumamış cümlesinda oxumamış sözü cümlenin xabari va nitq hissesina göre tasriflanan feldir.

Bu şakilçilari tasdiq va inkar bildiran machul fellarin da üzarina ala va etdikda eyni şekilde müxtalif nitq hissalari va müxtalif cümle üzvlari arnala gelir. Masalan: çağırılmış hayatı, çağırılmamış qonaq

1 86

kimi söz birlaşmalarinda çağırılmış va çağınlmamış sözlarinin mor­foloj i cahatdan feli sifat, sintaktik cahatdan tayin olduqlanna heç bir şübha yoxdur. San h eç yera ç a ğ ı r ı l m a m ı ş getma. Man da o qonaqlığa ç a ğ ı r ı l m ı ş a m cümlalarinda feli sifat axtarmaq artıq­dır; çünki bu cümlalarda işianan çağırılmış va çağırılmamış sözlari şaklan yuxandakı terkibiarda gösterilan sözlarin eyni olsalar da, feli sifat deyildir. Bunlardan birinci cümledaki çağırılmamış feli bağlama, ikinci cümledaki çağırı/mışam sözü naqli keçmiş zamanda olan feldir. Buna göra da onlar cümlanin müxtalifüzvlari ola bilir. Bura­dan da bela bir natica çıxır ki, Azarbaycan dilinin xüsusiyyatlarina asasan, eyni şakilda işianan sözlari hamişa eyni nitq hissasi kimi götürüb izah etmak doğru deyildir.

2. -ar, -tJr şakilçisini tasdiq bildiran, -z şakilçisini inkar bildiran malum va machul növ fellara alava etdikda adat, xasiyyat, qisman keyfiyyat va saira bildiran feli sifatlar arnala galir: gü/ar üz, axar su, dinmaz uşaq, solmaz çiçak, keçilmtJz yollar, aşılmaz dağlar, pozulmaz yazı, silinmaz laka va s. Masa lan: Onun çox qaşang gü 1 tJ r üzü vardır. A x a r sular bulanmazmı? (M.Füzuli) . HtJla qarşıda k e ç i l m a z yollar, aşılmaz dağlar dururdu va s. Bu qrupa daxil olan feli sifatlar zaman etihan ila yalnız galacak zamanla alaqadar deyildir. Bunlar bütün zamanlara aid bir hökınün ifadesini bildirir. Buna göra da onların şekilçitari yalnız şakil etibarı ila qeyri-qati galacak zamana müvafiq gelirse, mazmunca bir-birindan tamamila farqlidir: axar su, su axar.

Qeyd etmek lazımdır ki, bu şakilçilarla düzalan feli sifatlarda sifatlaşma meyli çox güclüdür. O biri feli sifatlardan farqli olaraq, bela feli sifatlarda eşyanın daimi alamatini bildirmak keyfiyyati olur ki, bu xüsusiyyat da aslinda sifatlara maxsus cahatdir. Diger taraf­dan, bela feli sifatlar tasdiq va ya inkarda işlanmak, idare etmek qabiliyyatini da tedricen itirir:

3 . -acaq (-tJctJk) şakilçisini müxtalif növdan olan fellarin, xüsu­san malum va machul fellarin üzerine alava etmakla feli sifatlar arnala galir. Bu feli sifatlarin mazmununda, gelecak zaman çalann­dan başqa, bir da bütün zamanlara aidlik manası tasavvür edilir: olacaq iş, galacak zaman, oxunacaq material, alınacaq şey, görültJctJk iş, deyilacak söz, baş tutmayacaq iş va s. Masa lan: O 1 a c a q işa çartJ yoxdur. G a 1 a c a k zaman iki cür olur. O x u n a c a q yer hazır olma­lıdır. A l ı n a c a q material alınmalıdır va s.

1 87

-acaq ( -acak) şakilçili fe li sifatlari ham qati galacak zamandan, ham da bazi fetdan düzalan isimlardan farqlandirmak lazımdır. Masalan: G a l a c a k günlarimiz daha şan olacaqdır (feli sifat). Gözal günlar g a / a c akdir (qati galacak zaman). G a l a c a k biza çox şey vad edir (isim).

-acaq (-acak) şakilçisina -ım (-im -ın, -in), -ı (-i), -ımız (-imiz, -ınız, -iniz), -ları( -/ari) mansubiyyat şekilçilerini artırmaqla -acağım (-acayim), -acağın (-acayin), -acağı, (-acayi), -acağımız (­acayimiz, -acağınız, -acayiniz), -acaqları ( -acaklari) kimi feli sifat şakilçilari yaranır. Harnin şakilçilari müvafiq fellara artırmaqla feli sifatlar yaradılır: yazacağım kitab, deyacayim söz, alacağın meyva, gedacayin, yer, oxuyacağı dars, ga/acayi yer, yazacağımız kitab, göra­cayimiz iş, alacağınız meyva, gedacayiniz yer, oxuyacaqları dars, gaza­caklari yer va s. Masa lan: İ ş 1 ay a c a y i mövzu tasdiq olundu. D eya ­ca y i m sözü demadim. A 1 a cağı n meyva/ari alindaki zanbila yığarsan. Gedacay in yerin şaraitini öyranmak lazımdır. Oxuyacağı darslar çox asandır. Gaz a c ay i yeriari indidan tasawür edirdi. Yazacağı n ız kitab plana düşmadi. Göracayim iz iş avvalcadan planlaşdırılmalıdır. A l a c a ğ ı m ı z meyva/ari boşqablara yığarsmız. Gedacayiniz yerin çox gözal abu havası vardır. Oxuyacaqları darslari cadva/da göra­caklar. Gazacaklari yerlar onları maftun edacakdir.

Bu feli sifatlar da galacak zamanı ifade edir. Üçüncü qrup a felin lazım va vacib şekiliari ila alaqadar olan va

zaman etihan ila an çox galacak zaman tasavvürü veren feli sifat­lar daxildir ki, bunlar da aşağıdakı şakilçilar vasitasila arnala gelir:

1 . -malı (-malı) şakilçisini, asasan, tasdiq, bazan da inkar fel­larin üzarina alava etdikda feli sifatlar arnala gelir ki, bunlar da eşyanın va ya hadisanin keyfiyyatini va yaxud farqlandirici xüsu­siyyatini ifade edir: yemali xörak, içmali su, oxumalı kitab, gazmali bağ, yeyilmali şey, görülmali iş, oxunmalı kitab va s.

Şübhasiz, bu feli sifatlar tarkib daxilindan çıxsa, artıq fe lin vacib şeklini ifade edacakdir, yani tarkib daxilindaki sözlerin yeri dayişdi­rilib, xörak yemali, su içmali, ki tab oxumalı, bağ gazmali va s. şakilda işladilarsa, harnin sözlar felin vacib şekli kimi qabul edilmelidir. Bu şakilçilar felin inkan ila da feli sifat arnala getirir: yeyilmamali xörak, içilmamali su, oxunmamalı kitab va s.

2 . -ası (-ası) şakilçisi vasitasila tasdiq bildiran fel köklerindan feli si fatlar arnala gelir ki, mana etihan ila bunlar da -malı (-malı)

1 88

şakilçisi ila düzalan feli sifatlarin eynidir: deyi/asi söz, oxunası kitab, gedilasi yer va s .

Bunlar da yalnız isimlardan avval işlandikda feli sifat olur. Başqa vaziyyatda isa felin lazım şeklidir: söz d ey i l a s i d i r , kitab oxu ­n a s ı d ı r, o yera gedas isan va s. Misallardan malum olur ki, bunlar felin lazım şeklini ifade etmek üçün şaxs şakilçisi qabul etmali olur.

D ö rd ü n c ü qrup a -dıq (-dik, -duq, -dük) şakilçisina bütün şaxslar üzra mansubiyyat şekilçilerini artırmaqla düzalan feli sifat­lar daxildir.

-dığım ( -diyim, -duğum, -düyüm ); -dı ğın ( -diyin, -duğun, -düyün ); -dığı (-d iyi, -duğu, -düyü); -dığımız ( -diyimiz, -duğumuz, -düyümüz), -dığınız ( -diyiniz, -duğunuz, -düyünüz); -dıqları (-dik/ari) kimi feli sifat şekilçilerini müxtalif növda işlenmiş fellara artıniması ila fe li si fat yaranır: y a z d ı ğ ı m kağız, o x u d u ğ u m kitab, y a z d ı r d ı ğ ı m ünvan, y a z ı ş d ı ğ ı adam, y a z ı / d ı ğ ı m qazet, a l d ı ğ ı m meyva, a l d ı rd ı ğ ı m parça, ç a l d ı ğ ı hava, v u r­d u ğ u zarba, v u r u ş d u ğ u cabha, y a z ı l d ı ğ ı qazet, o x u d u ğ u ­m u z kitab, a l d ı ğ ı m ı z meyva, y u d u ğ u m u z dasma/, ç a l d ı q ­l a r ı hava, v u r d u q l a r ı zarba, d e d iy i m söz, g ö r d üy ü m iş, y e d iy i n alma, s ü r d üy ü n hayat, g a l d iy i natica, düzdüy ü carga, d e d iy i m iz söz, g ö r d üy ü m üz iş, y e d iy i m iz alma, s ü r ­düy ü m ü z hayat, ga ldiklari natica va s . Masalan: Adamın d ed iy i söz la gö rd ü y ü iş bir-birina uyğun olmalıdır. O x u d uğu m ki tab çox xoşuma galdi. f)zb arladiy i m iz şeri oxuyaq. Dediyin iz sözün üstünda möhkam durun. G e t d iy i n iz yol doğru yoldur. Q a 1 d ı r d ı q -1 a r ı masala hamının ürayindan oldu.

1 89

FELİ BAGLAMA

Feli bağlama asasan fel, qisman da zarf xüsusiyyati daşıyan söz formasıdır. Bela ki, feli bağlama tasriflanan feldan farqli olaraq, başqa bir fella manaca bağlanıb onu müxtalif cahatdan izah edir: şakla, zamana, şaxsa va kamiyyata göra dayişmir, özündan sonra galan fella müqayisada asılı mövqeda işlanir, bununla bela, mühüm fel alamatlerini da (harakat anlayışı bildirmak, tasdiq va inkarlıq, tasidi va tasirsizlik, növ, idara etma) saxlayır. Dil faktlan göstarir ki, feli bağlama asas feli tarz, zaman, sabah, kamiyyat, bazan da şarta göra izah edir va zarfın cümlada daşıdığı funksiyanı yerina yetirir. Masa lan: 1 . Ayağa q a 1 x ı b allarini yumaq üçün quyu başına getdi (Q.İlkin). 2. Çambarakandin dolaşıq küçalarinda Heydargilin evlarini çatinlikla a x t a r ı b tapdı (Q.İlkin). 3 . Bu saxtalıq b öy üy ü b xas­taliya çevrita bi/ar (B.Vahabzada). 4. Ağadadaş asgari şalvarının balaqlarını diza qadar ç ı rm ay a r a q , quyudan su çakirdi (Q.İlkin). 5. Nasrulla s oy u n m a d a n uzandı (Q.İlkin). 6. Heyran xanım da n ı ş d ı q c a özü da qazablanirdi (Q.İlkin) . 7. Görünür, çamağın o biri başını dön d a r m ay a n da iş getmir (B .Vahabzada). 8. Man g a 1 a n da özüm bağlaram (Q.İlkin). 9. Damdan öskürak s asi e ş i t ­ca k ayağa qalxdı (Q.İlkin). 1 O. Damda yatmış Nasrullanın niyyatin­dan bir şey öy r a n m ay i n c a sakit ola bilmayacakdi (Q. İlkin) . l l . Onları evlarimizin damına s a n c ı b dünyanın o başında yatanla­rın dardin i, qamini, azarı nı, bezarını eşidirik, görürük (B . V ahah­zada ). 1 2 . Orada cami birca güllanin qaldığını g ö r ü b heyratla qaş­larını çatdı (Q.İlkin).

Bu cümlelarda ayağa qalxıb, axtarıb, böyüyüb, çırmayaraq, soyunmadan, danışdıqca, döndarmayanda, galanda, eşitcak, öyran­mayinca, sancıb, görüb sözlarİ ona göra feli bağlama hesab edilir ki, onlar müvafiq olaraq özlarindan sonra galan getdi, tapdı, çevrila bi/ar, çakirdi, uzandı, qazablanirdi, iş getmir, bağlaram, ayağa qalxdı, sakit ola bilmayacakdi, görürük, qaşlarını çatdı fellarini müxtalif cahat­dan ( 1 , 2, 3, 4, 5-ci cümlelarda tarza, 6, 7, 8, 9-cu cümlelarda zamana, 1 O-cu cümlada zaman hüduduna, 1 1 -ci cümlada şarta, 1 2-ci cümlada sabaha göra) izah etmişdir. Bela ki, Nasrulla soyunma­dan uzandı cümlesinda soyunmadan feli bağlaması subyektin görmüş olduğu işin (uzandı) İcra tarzini göstermak üçün asılı vaziyyatda

1 90

işladilmişdir. Ham da asılı vaziyyatda işianan feli bağlama zarf kimi neca? na cür? na tarzda? sualına cavab verir.

Göründüyü kimi, Azarbaycan dilinda feli bağlama şakilçilari çox zangin va müxtalif olduğu kimi, onların ifada etdiklari manalar da rangarangdir va bu manalar da başlıca olaraq cümlenin ümumi mana­sından xüsusan, asas felin manasından asılı olur.

Belalikla, feli bağlama asas fela bağlanıb, onu müxtalif cahat­dan izah edan, mahz bu xüsusiyyatina göra da zarfa yaxınlaşan söz qrupudur. O, zaman va şakil alamatlarina, şaxsa va kamiyyata göra dayİşmamak cahatdan tasriflanan fela qarşı dursa da, harakat anlayışı bildirarak, mühüm fel alamatlarina malik olur:

a) tesirli va ya tesirsiz olur: yazanda (nayi?), baxdıqda (naya?); b) tasdiq va inkarda işlanir: g ö r ü b ( tasdiq) dedi, g ö r m ay i b

(inkar) çıxıb getdi va s . ; c) fe lin müvafiq növünda olur va feli bağlama şakilçilari fel

kökündan sonra işiandiyi kimi, bu şekilçilerdan sonra da işiana bilir: g ö r ü b danışdı, g ö r ü n ü b aradan çıxdı, g ö r ü ş ü b getdi, işi g ö r d ü r ü b qurtardı va s . ;

ç) özündan avvalki sözü yönlük, tasirlik, yerlik va çıxışlıq halla­nnda idara edir: şahara galan da, kitabı ox uduqca, bağda iş la­yarkan, sayahatdan q ay ı t d ı q da va s .

Qeyd edak ki, feli bağlamanın asılı olduğu asas fel kimi, masdar (feli isim), feli sifat, ela feli bağlamanın özü da işiana bilir.

Feli bağlama masdare aid olur. Masalan: Bu gün Yetim oraya kağız doğray ı b qoymağı yadından çıxarmışdı (Q.İlkin). Man sana i n a n ı b aldanmaq istayiram (B.Vahabzada). İldırımın buradaca onlardan ay r ı l ı b getmasi ürayindan oldu (Q.İlkin).

Feli bağlama feli sifata aid olur. Masalan: Man CJmini sevm adan onunla yaşadığım zaman ri yakar idim, saxtakar idim (B. V ahabzada ) . Rizvanın onun üçün ay ı r ı b qoyduğu maqalani yığmağa başladı (Q.İlkin).

Feli bağlama feli bağlamaya aid olur. Masalan: O, karnarini çakib möhkamladanda Ağadadaş onun köynayinin altından belina tapança bağladığını gördü (Q.İlkin).

Masdar (feli isim) isma, feli sifat sifata yaxın galdiyi kimi, feli bağlamalar da daşıdığı manalar, sintaktik vazifa, fela yanaşması baxı­mından zarfa meyil edir. Bu manada bazi bağlamaların zarf sırasına

1 9 1

keçmasi (qaçaraq, çaparaq, dabanbasaraq, olduqca, dedikca, get­dikca, döna-döna va s.) faktları da tasadüfı sayıla bilmaz. Şübhasiz, burada tabii bir inkişafın, qanunauyğunluğun olduğunu etiraf etmak lazım galir.

Feli bağlama, bir qayda olaraq, hamişa izah etdiyi fetdan avval galir va aksaran cümlanin zarfliyi, bazi hallarda isa üslubun talabina göra cümlanin qeyri-müstaqil hamcins xabari olur. Feli bağlamalar cümlanin qeyri-müstaqil hamcins xabari mövqeyinda işlandikda (bu xüsusiyyat yalnız -ı b ( -ib, -ub, -üb) va -araq ( -arak) şakilçili feli bağlamalara aiddir) şaxsi va zamanı özlerindan sonra galan, cümlanin xabari olan asas (sarbast) fetdan asılı olur:

Firidun şananı hala döyülmamiş taxıl darzlarina söykayib süfraya yaxın galdi . . . Gülnaz da galib anasının yanında aylaşdi. Onlar çörayi tika-tika kasarak mis kasadakı pendirdan onun arasına qoyur va iştaha ila yeyirdilar (M.İbrahimov).

Birinci cümledaki söykayib feli bağlaması şühudi keçmiş zamanı va III şaxsin takini ifada edir, çünki söyka feli -(y)ib feli bağlama şakilçisi ila galdi fetina bağlanmışdır. Galdi feli isa harnin zamanı va harnin şaxsi bildirir. İkinci cümledaki galib feli bağlaması da eyni manalan verir, çünki buradakı -ib şakilçisi da cümlanin hamcins xabarlarini galib, aylaşdi şaklinda bir-birina bağlamışdır. Har iki cümlada şahidlik yolu ila deyilan işlarin icrası bitib qurtarmışdır. Üçüncü cümlada isa işlarin bitmadiyi, müallifın (söylayanin) nazarda tutduğu vaxtda hala da davam etdiyi anlaşılır. Buna göra da cüm­ledaki feli bağlama (kasarak) özündan sonra galan yeyirdilar feli ila alaqadar olaraq indiki zamanın hekayasini, işin bitmamasini va III şaxsin camini ifada eda bilir.

Üçüncü cümlada bir mübtada, üç hamcins xabar vardır. Bu cümla aslinda bela demakdir: Onlar çörayi tika-tika kasirdilar, mis kasa­dakı pendirdan onun arasına qoyurdular va iştaha ila yeyirdilar. Dilin üslubu üç xabarin eyni şakilda ifadesina yol vermadiyindan birinci xabarin (kasirdilar felinin) zaman şakilçisi -ir, idi adatının ixtisar şakli -di va şaxsa göra kamiyyat şakilçisi -lar ixtisar olunuh -arak feli bağlama şakilçisi ila avaz edilmişdir. Feli bağlamanın va asas felin takrar olunmaması üçün ikinci xabarin (qoyur felinin) da bazi şakilçilari ixtisar edilmişdir; lakin bu dafa hamcins xabarlarin (fellarin) özünemaxsus ixtisar üsullanndan istifada edilarak, ikinci xabarin adat alamati -du va cam şakilçisi -lar ixtisar edilmişdir.

1 92

Bütün bu misallardan aydın olur ki, Azarbaycan dilinda feli bağla­malar asas fellardan, yani şaxs va zaman şakilçisi qabul edan, müs­taqil nitq hissesi kimi işianan fellardan arnala gelmiş va cümledaki vaziyyatina göra da asas fellardan asılıdır.

Feli bağlamalar aşağıdaki şakilçilar vasitasila arnala gelir: 1 . -ı b (-i b, -u b, -üb) şakilçisi vasitasila fel köklerindan va

müxtalif növlarda işlenmiş fellardan asasan hal-vaziyyat, terzi­harekat, qisman da sabah va zaman mazmunlannı ifade edan feli bağlamalar arnala getirilir. Bu şakilçi ila arnala galan feli bağlama­lar ham forma, ham mazmun, ham sintaktik vazife, ham da işlenma­larina göra başqa şakilçilarla düzalan feli bağlamalardan çox üstün va farqlidir. Bu şakilçi qadim zamanlardan bari canlı danışıq va badii asarlerin dilinda -ıbanı ( -ibani, -ubanı, -übani), -ıban ( -iban, -uban, -üban) şeklinda da işlanir. Masalan: Yanına ga l ü b a n i ravani; Söyladi ona sözü nahani (Xatayi) . Darüdünyanı könül c a h d e d ü b a n tark eda gör; Xabi-qaflatda ikan özünü didar ey la; Ey cigar zaxmi, ağız açma xadangin g ö r ü b a n ; Yetana raz-nahanım yetar izhar ey la (M.Füzuli). G ö r ü ş ü b a n ey lamadik xoşsafa; Keçan halı soruşmadıq, ayrıldıq (M.P.Vaqif).

Yeri gelmişkan deyak ki, -ıb (-ib, -ub, -üb) şakilçisi ham da -mış (-miş, -muş, -müş) şakilçisinin qrammatik sinonimi olaraq felin keçmiş zamanını düzaldir: yazıb (yazmışdır), oxuyubsan ( oxumusan) va s. Bunlar -ıb şakilçili feli bağlamalardan farqli olaraq müstaqil fel kimi işlanir.

Xüsusan canlı danışıq dilinde, folklorda felin naqli keçmiş zamanı daha çox - ı b (-i b, -u b, -üb) şakilçisi ila ifade olunur. Bu şakilçi ila düzalan fellarin yalnız II va III şaxsi olur. Müasir Azarbaycan dilinda birinci şaxsi bu kimi şakilçilarla işletmak qeyri-mümkün­dür. İkinci va üçüncü şaxsin taki va cami nainki müasir dilimizde işlanir, hatta badii asarlerin dilinda qadim dövelardan ta bu vaxta qadar işlenmiş va işlanmakdadir. Masalan: Bidadila köksüna u r u b daş; D ard ila gözündan a x u d u b yaş; N o 1 u b sana beyla mast olub­s an; Qam damina p ay i b a s t o 1 u b s a n (M.Füzuli). Sag raqibin firibina uy u b s a n ; Neylamişam mandan na tez d oy u b s a n; Geca­gündüz man i susuz q o y u b s a n ; Şirin Iabdan zülalını ka s ü b s a n (M.P.Vaqif). Qaş/arını na q u r u b s a n ; Burca banzar boyun, Eyvaz (" Koroğlu ") . Borc/u/arından birisi ö 1 ü b d ü r , pullarını almağa

1 93

gedibdir (M.S.Ordubadi). 8vvallar deyir orada arabam gözdan salıb­lar. Arabaçı/ar da tarpanmayib. Deyib ki, ya maşın, ya araba . . . G ö r ü b 1 ar ki, iş tökülüb q a l ı b , bir da arabam işa s a l ı b 1 a r (S.Rahimov).

Bütün bu misallardan aydın olur ki, -ı b (-i b, -ub, -üb) şakilçisi ila işlanib naqli keçmiş zamanda ikinci va üçüncü şaxslari bildiran fellar ham adabi-badii dilimizde, ham da canlı nitqimizda çox geniş hacmda işlanmakdadir.

-ıb (-ib, -ub, -üb) şakilçili feli bağlamalar ya sade cümlenin qeyri-müstaqil hamcins xabari, ya har hansı bir cümlenin esas xabari ila birlikde mürakkab xabari, ya da sade cümlenin zarfliyi olur. Bun­lar sade cümlenin qeyri-müstaqil hamcins xabari olarkan bir işin avvalca başlandığını va ikinci iş başlanmadan (başlansa da, hala qur­tarmadan) bitdiyini bildirir va özündan sonra galan esas işin zamanı va şaxsi ila uzlaşa bilir. Masalan: Hayq ı r ı b açsam, meydam; Su tak axıdaram qam; Das ta layib bayi, xam; Qırat döşüna qataram ("Koroğlu") .

Bunlar sade cümlenin tarzi-harakat zarfliyi olur. Masalan: Qırat yeldan q a n a d ta x ı b uçurdu. Qırat ayaqlarım y e r a d öy ü b kişnayirdi.

Bu feli bağlamalar sabah zarfliyi da olur. Masalan: Qıza efa galdi ki, Şahin i n c iy i b kanda qayıdır (8fqan). Onu başa düşma­yacak/arindan e h t i y a t e d i b damşmadı.

Bunlar bazan cümlenin zaman zarfliyi da ola bi lir. Masalan: Man indi kanda gala bilmaram, imtahanlarımı tamamila v e r i b gala­ram cümlesinda imtahanlarımı verib sözleri imtahanlarımı veran­dan sonra manasında işlanmişdir.

Bu feli bağlamalar özlerindan sonra galan fella birlikde cümlenin mürakkab xabari ola bilar. Bunlar bazan esas felin yanında, bazan da ondan aralı olur. Masa lan: Bürcü sultan g a 1 i b ç a t d ı . Amma bax, heç bir şey elamiram, buraxıram ki, çıxıb gedasan. Koroğlu, garak mani g ö t ü r ü b q a ç m ay ay d ı n . . . ("Koroğlu").

Bu misallardakı galib, çıxıb va götürüb feli bağlamalan özlerin­dan sonra galan fellarin evvelinde işlanib onlarla birlikde mürak­kab xabar olur.

2. -araq (-arak) şakilçisi vasitasila terzi-harekat, hal-vaziyyat, bazan da sabah mazmunu ifade eden feli bağlamalar arnala gelir.

1 94

Bunlar ya sade cümlenin terzi-harekat, sebeb, qisman da zaman zarfliyi olur, ya da sade cümlada bir şaxs tarafindan icra olunan iki işi, hamcins xabari bir-birina bağlayır. Sade cümlelarda bunların aşağıdakı mana növlari va vazifeleri vardır:

a) sade cümlenin esas fetinin (xabarin) na cür, na halda, na vaziy­yatda İcra olunduğunu bildirir. Masa lan: Po/ad qı/ınclar yenica doğan günaşin qızıl şüalarını a ks e d a r a k parıldaşırdı (M.Hüseyn). Züleyxa qaşlarını d ü y ü n 1 ay a r a k dedi (A.Şaiq). Cavanşir sevincia b a ğ ı r a r a q Urmuza möhkam bir zarba vurdu (M.Hüseyn);

b) esas fe lin i crasının sa babini bildirir. Masalan: CJşraf arabir ilk eşqini, daha sonra yeni qurduğu aila hayatının pozulduğunu düş ü­n a rak kadarlanirdi (A.Şaiq).

Bu misalda düşünarak feli bağlaması kadarlanmak işinin na cür icra olunduğunu yox, onun (kadarlanmayin) sebebini bildirir;

c) esas fe lin i cra zamanını bildirir. Masa lan: San get, man iş imi q u r t a r a r a q galaram cümlesinda qurtararaq feli bağlaması gaZmak işinin na icra tarzini, na da sebebini bildirir. Bu feli bağlama ancaq gelmak işinin na vaxt İcra olunacağını gösterir, yani bu cümle San get, man işimi qurtarandan sonra galaram cümlesinin manasını ifade edir.

Bunlar sade cümlelarda qeyri-müstaqil hamcins xabar olarkan bir işin avvalca başlanıb bitdiyini, ikinci işin (esas felin) isa ondan sonra başlandığını bildirmekle iki işi bir-birina bağlayır. Masalan: İki gün sonra CJşraf toxucu fabrikina q a b u 1 e d i l a r a k toxuculuq şöbasinda havasla işiarnaya başladı (A.Şaiq) .

Bu misalda cümlenin qeyri-müstaqil hamcins xabari olan qabul edilarak feli bağlaması qabul edildi şeklinda da işlana bilar va cümlenin esas mazmununa va növüna heç bir xalal gelmez, yani harnin cümle İki gün sonra CJşraf toxucu fabrikina q a b u 1 e d i 1 d i , toxuculuq şöbasinda havasla işiarnaya başladı şeklinda da işlanib yena da hamcins üzvlü sade cümle olar. Bu cümlelar arasındaki esas farq hamcins olan birinci xabarin birinci cümlada qeyri-müstaqil, ikinci cümlada müstaqil olmasıdır ki, bu da birincinin feli bağlama, ikincinin tasriflanan fella ifade olunmasından irali gelir.

3 . -anda (-anda) şakilçisi vasitasila zaman, hal-vaziyyat, bazan da eyni cümlada ham zaman, ham da hal-vaziyyat mazmunu ifade eden feli bağlamalar arnala gelir. Masalan: Qulam dayının bu cava-

1 95

bını e ş i da n da o özündan çıxdı (M.Hüseyn). Darsa g a l a n d a , dars­dan q ay ı da n da Sabirin göz/ari küçadaki adamlar arasında yalnız onu axtardı (M.Hüseyn).

O biri feli bağlamalar kimi bunlar da sade cümlada feli bağlama terkibi arnala getirir. Masal an: a d h a m i b ü t ü n ş a h a r t a n ı -y a n da Sabri hirslanirdi (M.Hüseyn). Muğa n ı n p a m b ı ğ ı fa raş galanda ; Qoza/ar gül açıb, üza gü/a n da ; Qız lar iş gü n ü na ipak böl anda ; Könüllar mülkünda ilk bahar olur (S.Vurğun) .

4. Qeyri-qati galacak, indiki va naqli keçmiş zaman şakilçilari ila ikan adatından arnala gelmiş -ark;m (-ôrk;m); -ırk11n (-irktJn, -urkôn, -ürk11n); -mışk11n (-mişktJn, -muşk11n, -müşk11n) şekilçilerini fel köklarina alava etdikda zaman va hal-vaziyyat maz­munu ifade eden feli bağlamalar arnala gelir. Masalan: Vu r u ­ş a rk a n uzun danışmaq mana çox baha oturdu (M.Hüseyn). Onlar yena vuruşmağa h a z ı r 1 a ş a r k a n qoca keşikçi Cavanşira yan aş dı (M.Hüseyn). Zeynalov g a l m i ş ka n kitabxana masalasini da hall etmak lazımdır.

5 . -dıqda (-dikdô, -duqda, -dükd11) şakilçisi vasitasila zaman mazmunu ifade eden feli bağlamalar arnala gelir. Masalan: Xavar Firidunu gördü kda göyraklandi (M.İbrahimov). Qapı döyüldü, kim olduğunu s o r u ş d u q da bir qadın sasi eşitdi (M.İbrahimov).

Bunlar sade geniş cümlada feli bağlama terkibi arnala getirir va harnin cümlenin mürakkab zarfliyi olur. Masalan: C al i l iç ari girib, s a l a m v e rdikda oturanlar hamısı ayağa durdu (M.İbrahimov). Ma ry a rn x a l a q ap ı n ı a ç d ı q da Firidun va Kürd öhmad içari girdi (M.İbrahimov).

6. -dıqca (-dikcô, -duqca, -dükc11) şakilçisi ila müxtalif mana növlarinda işlenmiş fellardan ham zaman, hal-vaziyyat, ham da davamiyyat mazmunu ifade eden feli bağlama arnala gelir. Masa lan: Sevine yaşlarila do lur göz/ari; G a z d i k c a bu doğma, azadyurdunu (8.Bahar) . Yı ğd ı q c a pambığı o qalaq-qa/aq; Hey­raıda buraxır azad insanı (8.Bahar) .

Bu misaldakı gazdikca, yığdıqca feli bağlamalan ham zaman, ham hal-vaziyyat mazmunu ifade edir, ham da dolmaq va heyratda buraxmaq işlerinin na qadar davam etdiyini bildirir. Bu feli bağla­malar da sade cümlenin zaman va qisman da tarzi-harakat zarfliyi olur. Masa lan: Ağ çörayi bozbaş ın zafaranlı suyuna batırıb ye d i k c a ağzı dada galirdi (M.Hüseyn) . Göz i ş l a d i k c a uzanan düzlar yaşıl­lıq içinda üzürdü (M.Hüseyn).

1 96

Bunlar cümlada feli bağlama tarkibi arnala gatirir va harnin cümlanin zarfliyi olur. Masalan: . . . Yarp a q la r tarpan dikca ela bil iki sevgili haradasa gizlanib yavaşcadan pıçıldaşırdı (M.Hüseyn). Ha v a i ş ı q 1 a n d ı q c a Girdman qalasının möhtaşam bürclari aydın görünmaya başiayırdı (M.Hüseyn).

7 . -ınca (-inca, -unca, -ünca) şakilçisini müxtalifmana növla­rinda işlanmiş fellara artırdıqda zaman ıniqdan mazmunu bildiran feli bağlama arnala galir. Masa lan: O bir şey a 1 m a y ı n c a çıxıb gedasi deyildi (Makulu).

Bu misaldakı almayınca feli bağlamasının mazmununda ham zaman, ham da zaman hüdudu anlayışı vardır. Bazan bu cür feli bağ­lamalar zamanın hüdudunu deyil, bir anını bildirir; yani birinci iş baş veran kimi darhal bitir, ikinci iş başlanır. Masalan: Bağırbay ali­mardanın alnında üstüna yağlı qara basılan yara yerini g ö r ü n c a onu qariba bir xayalat götürdü (Makulu). Bu sözü e ş i d i n c a Rüstamin qaşları çatıldı (A.Şaiq).

Bunlar cümlada feli bağlama tarkibi arnala gatirir va harnin cüm­lanin mürakkab zaman zarfliyi olur. Masalan: O, bir nöqtaya qadar k i ç i 1 i b gözdan i t i n c a qız hasrat/i gözlarini bir kara bela qırp­madı (M.Hüseyn). Yurdunuzdan bu qanlı laka yuyulub getmayinca qoy Terek suları bir daha durulmasm (M.Hüseyn).

8 . -alı (-alı) şakilçisi ila düzalan feli bağlamalar harakat va hadi­sanin hansı zamandan başlandığını, birinci işla ikinci işin (yaxud hadisenin) arasında na qadar zaman olduğunu gösterir. Masalan: Bakıya g a 1 a 1 i bu nöqsammı qisman düzaltmiş am (M.Hüseyn). Qabil maktaba g e d a 1 i çox böyümüşdür.

Bunlar bazan ismi cümlada işlanir va hadisa mazmunu ifada edarak cümlenin mübtadası olur. Masa lan: Sabri tahsildan q ay ı -da l ı iki i/dir (M.Hüseyn).

Bu feli bağlamalar cümlada feli bağlama terkibi arnala gatirir va cümlenin mürakkab zaman zarfliyi olur. Masa lan: S iz i n ka n ­din iza q o n a q gala l i; Şair da bu qıza baslayir hörmat (İ .Safarli). O ağ xalatlı qız kanda galali; Xastalar sağaltmış öz allarila (8.Kürçayl ı).

9 . -madan (-madan) şakilçisi vasitasila, asasan, hal-vaziyyat, qisman da zaman bildiran fe li bağlamalar düzalir. Masa lan: Göz -1 a n i 1 m a d a n sinfa galan bu machul adamın sifati har daqiqa galib onun göz/ari önünda dururdu (M.Hüseyn).

1 97

Bu misalda göz 1 a n i 1 m a da n fe li bağlaması gelmak işinin (burada g a 1 a n fe li sifatinin) na hal da, vaziyyatda va n� kimi şaraitda i cra olunduğunu gösterir. Masa lan: Ah, azadlıq . . . Insanın qalbinda min havas va ehtiras oyadaraq yaru/madan yaratmağa, ağrı va azab his s e t m a da n yaşamağa, ülvi, müqaddas bir hayatla yaşamağa ruhlandırır (M.İbrahimov). Buradayorulmadan, hiss etma­dan feli bağlamalan da hal-vaziyyat mazmunu ifade edir.

Arxı hoppanmadan "hop " demaz/ar atalar sözünda isa hop­panmadan feli bağlaması, asasan, zaman, qisman da hal-vaziyyat, tarz mazmununu ifade edir.

Bu feli bağlamalar cümlada feli bağlama terkibi arnala getirir va mürakkab zaman zarfliyi olur. Masalan: Hala Azarbaycanda milli hökumat qurulmadan man onun ari özizi aradan qaldırıb: Toqayı almaq naqşasini çakmişdim (Makulu) . Kolxoz sadri onun nazara çarpan tutqunluğuna ahamiyyat v e r m a da n birbaş mat/aba keçdi.

1 O. Felin inkar formasının üzarina -mış (-miş, -muş, -müş) şakilçisi artırmaqla yena da zaman va hal-vaziyyat bildiran feli bağ­lamalar arnala gelir. Masalan: O, dörd-beş gündan bari ürayini nara­hat edan bu sualların cavabını almamış, bu sirri öyranmamiş al çak­mayacakdi (M.Hüseyn).

Bu feli bağlamalar da feli bağlama terkibi arnala getirir va mürakkab zaman zarfliyi olur: Masalan: On lar ga l ib b iza ça t­m a m ı ş biz yena da yolumuza davam etmaya başladıq.

ll. Tekrarlanan eyni fe lin birincisi -ar (-ar), ikincisi -maz ( -mt�z) şakilçisini qabul ederkan da feli bağlamalar arnala gelir. Bu feli bağ­lamalar ham zaman, ham da hal-vaziyyat mazmunu ifade edarak zarflik olur (sada cümlada zaman va tarzi-harakat zarfliyi olur). Masalan: Musa stansiyaya ça tar- ça tmaz ikinci zang sasini eşitdi.

Bunlar da bir sıra başqa feli bağlamalar kimi sada cümlada feli bağlama terkibi arnala getirir va mürakkab zarflik olur. Masalan: Yo lç u lar va a t /ar ayaq lar ı n ı yerdan götürar-gö türm az onların izlarini qar do/dururdu (Makulu) .

12 . Fellara artınlmış -caq (-cak) şakilçisi da feli bağlama arnala getirir. Bunlar da sada cümlelarda zarflik olur va zaman mazmunu ifade edir. Masa lan: Gülşan tarlaya ç a t c a q pambığı yoxlamağa başladı. Yunis bileti gö t ü r c a k yerinda oturuh hazırlaşdı .

Bu feli bağlamalar da sada cümlada feli bağlama terkibi arnala getirir va mürakkab zaman zarfliyi olur. Masa lan: K o 1 x o z s a dr i tarlaya ç a tcaq Dilşad onu öz manqasının işladiyi sahaya apardı.

1 98

1 3 . -andan (-;md;m) şakilçisi ila da zaman bildiran feli bağla­malar arnala galir. Masalan: Rahim institutu bitirandan bu vazifada çalışır. Pakiza instituta da x i 1 o 1 a n da n man onu tanıyıram.

Qeyd etmak lazımdır ki, -andan (-;mdan) şakilçisi ila düzalan va zaman bildiran feli bağlamalar şakilca çıxışlıq halda işianan feli sifatlarin eyni olsa da, mazmunca tamamila farqlidir. Masalan: Dün an Bakıya g a 1 a n da n sana ham maktub, ham da bağlama gön­dardim (ga/andan - çıxışlıq halda işianan feli sifatdir, kimdan? sualına cavab olur). Dün an Balaya g a 1 a n da n ah va lım yaxşılaşıbdır (galandan - feli bağlamadır, na vaxtdan? suahna cavab olur).

1 4. Fel köklarina -a ( -a) şakilçisini artınb tekrar etmakla mürak­kab feli bağlama yaranır. Masa lan: baxa-baxa - Tahir bu manzaraya b a X a - b a X a "Moskviç "in süratini artırırdı (M.Hüseyn). asa-asa - Rüstam kişi barmaq/arı a s a - a s a trubkasını tamiz/ayirdi (M.İbrahimov). Tuta-tuta, imak/aya-imak/aya - Edik isa qayalardan t u t a - t u t a , i m a k l ay a - i m a k l ay a yeriyirdi (M.Hüseyn). İşiaya­işiaya - Tahir fahlalar/a barabar i ş 1 ay a - i ş 1 ay a onların söhbat/a­rina qulaq asırdı (M.Hüseyn). Yüyüra-yüyüra - Tahir sudan çıxıb y ü y ü r a - y ü y ü r a özünü Latifaya yetirdi (M.Hüseyn). Sürüna­sürüna - S ü r ü n a - s ü r ü n a özümü çöraya yetirdim (M.Hüseyn). Gü/a-güla - O ye na g ü 1 a - g ü 1 a Nargizi tarifiadi (M.Hüseyn). Oxuya-oxuya, danışa-danışa, gü/a-güla. Qabaq toxumu ila qar­ğıdalını Marcan xa/a o x uy a - o x uy a , da n ı ş a - da n ı ş a , gü l a ­g ü 1 a sobanın üstünda qovurdu (8.8ylisli). Deya-deya, süzüla-süzüla, düşüna-düşüna, qışqıra-qışqıra, ağ/aya-ağ/aya, çeynaya-çeynaya, ösküra-ösküra, qaça-qaça, bi/a-bi/a, oynaya-oynaya, qorxa-qorxa, utana-utana va s .

1 99

zaRF

ÜMUMİ M8LUMAT

İş va haraketin icra tarzini, zamanını, yerini, miqdarını, elaca da alametin alamatini bildiran sözlara z a r f deyilir.

Bütün nitq hissalarinde olduğu kimi, zarfin da başqa nitq hissa­lari ila şakilca eyniliyi vardır. Tarzi-harakat zarflarinin bir qismi şakilca sifatlarla (sifat-zarf), kamiyyat zarflarinin bir qismi saytarla (say-zarf) ortaqdır. Bunlan bir-birindan ayırmaq üçün cümledaki yerini, daşıdığı vazifasini, aşyaya va ya harekata, hadisaya aid olma­sını nazara almaq lazımdır. Sifat aşyaya, zarf isa barakata (fela), alameta (sifata va ya zarfa) aid olur. Masa lan: Çox keçmişam bu dağ/ardan; Durna gözlü bulaqlardan (S.Vurğun) cümlesinda çox sözü na dağın, na da bulağın çoxluğunu bildirir. Çox sözü keçmak işinin kamiyyatini bildirdiyi üçün qeyri-müayyan say deyil, kamiy­yat zarfidir. Yaxud: Çoxdan çox pay düşar, azdan az pay cümle­sinda çox, az sözleri qeyri-müayyan miqdar sayı hesab edildiyi halda, Burda şah/ar, darabaylar, xanlar; Şani-şövkat keçiran xaqanlar; Çoxdan öz vaxtım tark etmişdir. Göyün altında sönüb gelmişdir (S.Vurğun) şeirinda çoxdan sözü heç bir eşyanın kamiyyatini bildir­ınİr, yalnız tark etmişdir, sönüb getmişdir fellarinin (harakatlarin) zamanını bildiran zaman zarfidir.

Zarflar ham şakil, ham da manaca müxtalif olur. Zarfın quruluşca üç növü vardır: 1 ) sada; 2) düzaltına va 3) mürakkab zarflar.

Zarfın manaca dörd növü vardır: 1 ) tarzi-harakat zarfı; 2) zaman zarfı; 3) yer zarfı; 4) kamiyyat zarfı 1 •

TaRZi-HaRaKaT zaRFi

Haraketin icra tarzini va ya vaziyyatini bildiran zarfa t a rz i ­harakat zarfi deyilir. Tarzi-harakat zarfı neca? na cür? na ha/da? na vaziyyatda? suallanndan birina cavab verir.

Tarzi-harakat zarftari quruluşca üç cür olur: 1 ) sada; 2) düzaltına va 3) mürakkab.

1 Zarfın quruluşca növlari mana növlarinin içarisinda izah edilacakdir.

200

Sada tarzi-harakat zartl Yalnız bir sada sözdan ibaret olan va heç bir sözdüzaldici şakilçisi olmayan tarzi-harakat zarfina s a d e t a r z i - h a ra k a t z a r fi deyilir. Sada tarzi-harakat zarflarİ aşağıdakılardır: tez, düz, ca/d, tak, dik, ağır, yavaş, sakit, sart, yaman, bark, asta, aşkar, ac, takrar xalvat, diri, yeka, havayı, salamat, arxayın, mayus, şax, acab, dürüst, çatin, yaxşı, ala, gözal, pis 1 va s. Masalan: Sattar t e z atı tövlaya çakdi (Makulu). San onu düz deyirsan ki, oxumaq kas ı b/ara müyassar olmurdu (M ir Calal). O c a 1 d qalxıb yerinda oturdu (8.Mammadxanlı). Ana qaranlıq otaqda tak qaldı (8.Mammadxanlı). Tahilzada öz adını deyanda Mirza Rza diksinmiş kimi onun üzüna d i k baxdı (Mir Calal). Sattarxanın bu söz/ari bütün oturanlara, xüsusan deputatlara a ğ ı r tasir etdi (Makulu). Gülsahar avvalca y a v a ş danışırdı (8.Valiyev). Şirzad adati üzra s a k i t görünürdü (M. İbrahimov). Qışın axır ayı çox sart keçmişdi (M.İbrahimov). Şara düşdüm, saldılar m ani ş ara, y a m a n saldılar (Mir Calal). 8bil Gürşadın sözündan b a rk qazablandi (8.Valiyev). Maşın a s t a gedirdi (8. Valiyev). Safeh olma, o xayallara-zada düşma, a c qalarsan (M ir Calal) . Kab la İsrafil t a k r a r soruşdu (Mir Celal) . Kiri, ana, x a l v a t galmişam, haray salma (Mir Calal). Ela adamları dayirmanın yuxarısından ö 1 ü sal, aşağısından d i r i çıxacaq (S.Rahimov) . Ç o x y e k a danışma, arvad! (Mir Calal) . Qaranlıqda çap ar dalından galan s asiara B andalı h eç c ava b vermir, h a v ay ı da gülla atmırdı (Mir Calal). Sanki vaziyyati yumşaltmaq üçün a r x ay ı n oturdu (M ir Calal). Adatan darsin kasilmayina sevinan bazi uşaqlar da nadansa bu dafa m ayus, p a r iş a n çıxdılar (Mir Calal). Gü lsahar ayağa qalxıb anasının qarşısında ş a x dayandı (8.Valiyev). Firdovsi a c a b deyib (Mir Calal). Seyid qamış qalami cızdığı kağız üzarinda cırıldadaraq kaşida xatla Tahirzadanin adını, yaşını, peşasini soruşub d ü r ü s t yazdı (Mir Celal). Nargiz xanım düşündü: yazıq Aza d, Ulduz man im qızımdırsa, o sanin bu eyhamını ç ox ç a t i n başa düşacak (8.Mammadxanlı). Yani ay Rüstam, adamları, san mandan yaxş ı tanıyırsan? (M.İbrahimov). Malumat üçün xabar verim ki, man imtahanı hamişa a 1 a vermişarn (8.Valiyev). Maşadi Hüseynin s asi eşidi/di: Şair na göz a 1 deyib (Mir Calal). Niya, Maşadi, neca bayam, p i s daşıyıram ? (Mir Calal) .

1 Sada tarzi-harakat zarftari öz forma va mezmunlanna göra sade sifetlerden farq­lanmir. Odur ki, bela sözleri si fet-zarf adlandırmaq da olar. Bu sözler eşyaya aid olduq­lan zaman sifat, iş-harekata aid olduqda zarf hesab olunur.

20 1

Düzaltına tarzi-harakat zarfi. Bunlar, asasan, sifat va ya sada tarzi-harakat zarflarinin, bazan da başqa nitq hissalarinin (isim, say) üzarina sözdüzaldici şakilçi, şakilçilaşmiş qoşma va adat artırmaqla düzelir. Düzaltına tarzi-harakat zarfleri aşağıdakı qayda üzra arnala galir:

a) sada sifat va ya tarzi-harakat zarflarinin üzarina -dan (-dım) şakilçisini artırmaqla: barkdan, ucadan, astadan, qafildan, darindan, yavaşdan, tazadan, alçaqdan, hündürdan va s. Masalan: Mahir b a rk­dan dedi (8.Valiyev). Tahir Latifanin aksina olaraq u ca da n soruşdu (M.Hüseyn). o/ini onun enli kürayina vurub a s t a d a n soruşdu (8.Valiyev). Gülsahar abilin gözlarina baxıb d a r i n d a n köksünü ötürdü (8.Valiyev). Az keçmadi ki, otaq qapısı y a v a ş da n taq­qıldandı (Makulu). Yolunu azmış su t az a d a n üzüaşağı kand bağ­çalanna axdı (8.Valiyev). Bu zaman oncümanim üzvlarindan bir neçasi papiros çakir, bazi/ari bir-biri ila a 1 ç a q da n danışırdı (Makul u);

b) sada isimlarin, bazan da feldan düzalan sifatlarin sonuna -yana şakilçisini artırmaqla: ağay a n a, zarafatyana, saymazyana va s. Masa lan: O, ağaya n a harakat etdi, tez qalxıb stolun dalında oturdu (M.İbrahimov). Salim arkla güldü, zarafa tyan a dedi (M.İbrahimov). Ancaq di/ucu, guya s ay m azy a n a bunu demişdi (Mir Calal);

c) taktarafli tayini söz biri aşmalarina -na şakilçisini artırmaqla: tarsina, kacina, çapina va s. Masalan: Ay arvad, man ha düzaldiram, san mani t a r s i n a burur, ka c i n a çakirsan (Mir Calal);

ç) isimlarİn sonuna -la, -la şakilçisini artırmaqla: heyratla, dah­şatla, gücla, süratla, taaccübla, diqqatla, qazabla, aramla, mamnuniy­yatla, hasadla, taassüjla, hayacanla, qeyzla, mahabbatla, hararatla. Masalan: Sakina h eyratla geri döndü (M.İbrahimov). inaklar burun­larını yera tutub güllüyü iylayir va da h ş a t 1 a böyürürdülar (Makulu). Hümmatali iclasdakıların tutqun qaşqabaqlarını göranda boğazına tıxanmış ağrını g ü c l a udub, s ü r a t l a xayalından keçirtdi (M.Hüseyn). Vatan müharibasi ali/i olan qoruqçu t a a c c ü b l a çiyin­larini çakdi (8.Valiyev). Kirov bir an d i q q a t l a manim gözlarima baxdı (8.Mammadxanlı) . Sattarxan yerindan durub bu dafa qazabla danışmağa başladı (Makul u). Bir az sonra onlar çox ara m l a addım­lamağa başladılar (Makulu). Ramazan onu m am n u n iyya tla dinla­yib, çiyinlarini çakdi (M.Hüseyn) . obil Qanbarov Müşgünaza da, anvara da h as a d 1 a baxdı (8.Valiyev). Halim Qüdratov, Maşadi Şarifin f}bil Qanbarovla qo hum olduğunu bilanda t a a s s ü fl a köksünü ötürdü (8.Valiyev) . Fırtına sizi bark incitdimi? - deya hayacanla

202

soruşdu (S.Rahimov). Bu da şeytanın başqa bir cildi, - deyib qeyzla içari girdi (S.Rahimov). O, rus fahlasinin gücünü duyur, onun qahra­manlarznı haqiqi bir mahabbatla sevir (M.Hüseyn). O, birincilari na qadar h a r a r a t l a sevirdisa, ikincilara bir o qadar nifrat haslayirdi (İ .Qasımov, H.Seyidbayli);

d) isimlarİn sonuna -an şakilçisini artırmaqla: qaflatan, qasdan; cisman, qalban, ruh an. Masa lan: O q afl a t a n möhkam bir s asla dedi (8. Valiyev ). Man onu q as da n eşi ya çzxartdım (M.Hüseyn). Arxayın olun! C i s m a n ayrılsaq da, q a 1 b a n hamımız sizinlayik (Mir Celal). Özüdür, o, adamları ham c i s m a n , ham da r u h a n müalica e tm ak istayir (Mir Celal);

e) isimlarin sonuna -casına (-casina) şakilçisini artırmaqla: qah­ramancasına, hiylagarcasina, eybacarcasina. Masalan: Eh, neca ola­caq, - d eya arvad h i y 1 a g a r c a s i n a qımışaraq ağzını aydi (M.Hüseyn). Rüstam kişiya efa galdi ki, Qoşataxanın çiynindaki kas­tyum ey b a c a r c a s i n a liki/mişdir (M.İbrahimov);

a) bir sayının üzerine ayrı-ayrılıqda -dan va -ga şekilçilerini artırmaqla: birdan, birga. Masa lan: B i r da n Salatın yerinda dik­sindi (8.Mammadxanlı). İki gün sonra raykornun bürosuna b i rga getdilar (8 .Valiyev);

f) sade, bazan da düzaltına sifat va ya zarfterin sonuna şakil­çilaşmiş -ca, -ca edatını artırmaqla: yavaşca, sakitca, gizlica, yüngülca, sadaca, yamanca, xafıfca, rahatca, sassizca. Masalan: Doğ­rudan da, iki daqiqa keçmamiş eyvanda ayaq sasi eşidildi va evin qapısı y a v a ş c a açıldı (M.İbrahimov). Mirza Caliljurnalı birtahar xi/as e tm ak üçün senzorun sözlarini dinlayir, hardan s a k i t c a iş ara verirdi (Mir Celal). öbil g iz l i c a köksünü ötürdü (8.Valiyev). Atlı tapan in başındakı ağacın altına çalanda yüyani y ü n g ü 1 c a dartdı (Y.Şirvan). O zaman kişini hala "Rüstam kişi" yox, s a da c a Rüstam çağırırdı/ar (İ .İbrahimov). Onlar Samadin y a m a n c a talasdiyini duymamış deyildilar (M.Hüseyn). O, Tahirin üzüna avvalca çox sarin baxırdı, lakin onun incidiyini görüb, x afife a gülümsadi (M.Hüseyn). O bayaqkı qonaqlıqda ra h a t c a oturuh araq, konyak iç anlara taac­cüb elayirdi (M.Hüseyn). Hatta tayyaraçi mayor da yemayina ara verdi, çangalini s ass izca boşqaba qoyub diqqatla Tahira baxdı (M.Hüseyn);

g) çap, yan sözlarinin sonuna -aki (-akı) şakilçisi artırmaqla: çapaki, yanakı. Masalan: Bu qaradinmazin içarisi söznan doluymuş ki, - deya Parşan çapaki Şirzadı süzdü (M.İbrahimov). Rüstam kişi y a n a k ı oturuh balaca stola dirsaklandi (M.İbrahimov);

203

ğ) fellara -ıq (-ik, -uq, -ük); -caq, (-cak); -maz ( -maz) şekilçi­

larini artırmaqla: açıq, talasik, sevincak, dinmaz. Masalan: Ay dost,

- dedi, - niya manimla a ç ı q danışmırsan, siyasat işladirsan. (M .İbra­

himov). Sürma xala azizi hamamxanaya salıb matbaxa qayıtdı va

talas ik yemak hazırlamağa başladı (S .Rahimov). Xırda-paradan

gözadiyi do/ağı beladan-bela bağ/ayar, ayaqlanna baxa-baxa s e v i n ­c a k yeriyardi (Mir Celal) . aziz d i n m az oturdu (S.Rahimov);

h) isimlarİn sonuna -sız (-siz, -suz, -süz) şakilçisini artırmaqla: halsız, marifatsiz, pulsuz, gücsüz. Masalan: Bazan da Banda/ı galan kimi içari girar, çul kimi h als ız düşardi (Mir Celal) . O bunların heç birindan mari/ats iz oturmaz, pis oxumazdı (Mir Celal) . Naxoşlara p u ls uz baxan hamin Narimandır (Mir Celal). Rüstam kişi indi özünü tamamila g ü c s üz hiss edirdi (M.İbrahimov);

x) -lıq (-lik, -luq, -lük) şakilçisi ila düzalmiş isiıniara -da (-da) şakilçisi artırmaqla. Masalan: Bir gün aqronom bu barada Muxtar Zeynalovla t a k l i kda danışdı (8.Valiyev) . Bu masalani b i r l i k da düşünmak lazımdır. Sonra i k il i k da danışarıq.

Mürakkab tarzi-harakat zarfL Mürakkab tarzi-harakat zarfleri iki eyni va ya müxtalif sözün biriaşmasİ yolu ila yaranır. Bu zarflar aşağıdakı qaydada düzelir:

a) sade sifat va ya tarzi-harakat zarfinin takran ila : tez-tez, ağır­ağır, yavaş-yavaş, bark-bark, sakit-sakit, hazin-hazin, heyran-hey­ran, mayus-mayus, mat-mat, acı-acı, tars-tars, dik-dik, ayri-ayri, qırmızı-qırmızı, valeh-valeh, yastı-yastı, bic-bic, xafıf-xafif, miilayim­mülayim. Masalan: anvar lazzat/i daimanı iştaha ila yeyir, kavar­dan, turpdan tez- tez ağzına qoyurdu (8.Valiyev). İndi sözlar da onun ağzında yağ kimi ariyirdi, ağ ı r- ağ ı r çıxırdı (M.İbrahimov.) abii Qanbarovun taklif/ariya v a ş -ya v a ş bura toplaşanların iirayina yol tapdı (8.Valiyev). O, sözünün dalını gatira bilmayib gözlarini bark­bark yumdu (8.Valiyev). Poladzada sakit-sakit danışırdı (8.Vali­yev). Müşgünaz içarida h az i n - h az i n oxuyurdu (8.Valiyev). Uşaq h ey r a n - h ey r a n atrafına baxırdı (Mir Celal) . Şirmayı isa m a y u s - m a yu s gözlarini döyürdü (M.Hüseyn). Na durmusan, m a t ­m a ı baxırsan (Mir Celal). Tahir Nargizin sadaliyina ac ı -ac ı güliirdü (M.Hüseyn). Yaxşı, yaxşı, mana tars- tars baxma (M.Hüseyn). Sen­zor taaccüblü bir söz eşitmiş kimi adibin üziina d i k- d i k baxdı (Mir Celal). Hacı Rasul çomaqlı kandliya ayri- ayri baxdı (Mir Celal) . Bu

204

madaniyyatla da sadr müavini olmaq istayirsan? - deya Şirzad q ı r­m ı z ı - q ı r m ı z ı soruşdu (M.İbrahimov ). Parşan arxadan atasının boynunu qucaqlayaraq başını başına söykadi, va leh - va leh qulaq asdı (M.İbrahimov) . Salman y a s t ı -y a s t ı güldü (M.İbrahimov). Göz/ari b i c - b i c işıldayırdı (M.İbrahimov). Nargiz ham tövşüyür, ham da x afif- x afif tilrayirdi (M.Hüseyn). O da m ülayim - m üla ­y i m dedi (M.Hüseyn);

b) " tekrar olunan isim va ya sayın arasına -ba ( -ba) ünsürünü artırmaqla müralekab tarzi-harakat zarfı yaranır: dalbadal, üzbaüz, taybatay, yanbayan, şaharbaşahar, kandbakand 1 va s. Masalan: Rüs­tam kişi trubkasını üç dafa da 1 b a d a l sümürdü (M.İbrahimov). Qapı­lar avtomat kimi darhal tay b a t ay açıldı (Makul u). Rüstamin yanına ga/di, onunla ü z b a üz oturdu (M.İbrahimov). "Molla Nasraddin " ni ya bela ş a h a r b a ş a h a r yayılır (M ir Celal) . Onu tapmaq üçün k a n d b a k a n d , e v b a e v gazmak lazım idi;

c) birincisi -dan, ikincisi -a şakilçisi qabul eden bir sözünün tek­rar olunması , bir sayı ila baş, dafalik sözlarinin birga işlenmesi ila müralekab tarzi-harakat zarfı arnala gelir: birdan-bira, birbaşa, bir­dafalik. Masalan: Man bunu b i r d a n - b i r a hiss etdim (8.Mam­madxanlı). Qız qorxusundan darhal satılını sudan yarımçıq çakib b irbaşa evlarina tarafgötürü/ür (Mir Celal). Sanin kimi b irdafalik unutmuram ( 8 .Mammadxanlı );

ç) birincisi qeyri-müayyan yiyalik halda, ikincisi -ı (-i, -u, -ü) mansubiyyat şakilçisi qabul etmiş iki ismin biriaşmasinden mürak­kab tarzi-harakat zarfı arnala gelir: gözaltı, gözucu, sözarası, addım­başı, dodaqaltı, dodaqucu, a/altı, dilcavabı, ağızucu, alüstü, sinado­lusu, al havası va s . Masal an: Sakina göz a 1 t ı ona baxdı (M.İbra­himov) . Ancaq hayatdan çıxanda g öz u c u gördüm ki, hamısı evin dalında, matbaxin yanında qaynaşır (M.İbrahimov). Direktar müa­vinini, - d eya s özara s ı Rüstam kişi c av ab verdi (M.İbrahimov ). İran, İraq va Türkman is tan safar/arinda bela işiara a d d ı m b a ş ı rast gal­mişdi (Mir Celal). Sanki baş ağrısı duyduğu üçün sağ alini alnına qoyaraq bir xeyli harakatsiz dayanan müallim qızın dalınca baxır, d o da q a 1 t ı takrar edirdi (M ir Celal). Rüstam kişi d o da q u c u va etinasızcasına: - Yaxşı, keç ay/aş , Mıxm am m ad o lm a ! - dedi

1 Bazan takrar olunmayan iki müxtalif ismin b il ünsürü ila biriaşmasİ müralekab tarzi-harakat zarfı olur: Müşgünaz tapikla, a l b ay a x a vuruşnıaq istayirdi (8.Valiyev).

205

( M . İbrah imov) . O ala l t ı ndan öz işini görürdü (M.İbrahimov). Mardan Yahyanın maktubunu Talıba verdi, d i 1 c a v a b ı mü fassal danışdı (Mir Celal) . aziz artıq pul sarf edib özga maşınına xalvat minmayi sevmazdi, ona göra da a ğ ı z u c u cavab verdi (S.Rehimov). Zınqırovlu va maftiltakar faytonların müsajir minikiari da bu sasi a l ü s t ü seçardi/ar (Mir Celal) . O har gün şarqi sasi eşitdikda has­rat/a, s i n a d o 1 u s u ah çakardi (M ir Celal) . Göz/ari hala qaranlığa alışmadığı üçün alhavası yeriyirlar (İ .Qasımov ve H.Seyidbeyli) ;

d) birincisi adlıq, ikincisi yönlük halda olan iki eyni ismin tekra­rından mürekkeb terzi-hereket zerfı düzelir: üz-üza, baş-başa, yan­yana. Meselen: Şükür, Gülanbar hakimla üz- üza oturmuşdur (8.Veli­yev). Kabab va çığırtma hazır olana yaxın Rüstam kişi yuxarı qalxdı va üç s to/u b a ş - b a ş a qoydu (M.İbrahimov). Rüstam kişi ila Şarafoğlu yuxarı başda ya n -yana oturmaq istayirdilar (M.İbrahimov);

e) ilk sözü tektarafli teyini söz birleşmesi ile ifade olunan mürek­kab terzi-hereket zarflarİ: gözüyumulu, gözüyaşlı, aliboş, üzüsta; üzüyola, üzüqoylu, ağzıyuxarı. Meselen: Heç tahsi/i yox idi, amma uzun illarin tacrübasi sayasinda Suraxanı neft tabaqasini Ramana tabaqasindan gözüy u m u 1 u farqlandira bilard i (M.Hüseyn). Xavar daha bir söz demayib, göz üy a ş l ı çıxıb getmişdi (M.İbrahimov). Di get, get gör taza na var, na yox! aliboş galma (Mir Celal). Qara Malik hark işiayanda Banda/ı üz ü s t a yıxıldı (Mir Celal) . Adamlar mascid qapısından çıxanacan bu sayaq, quzu kimi üz ü y o 1 a görünürdül ar (Mir Celal) . Rüstam kişi bu söz/ari deyib çıxdı va birbaş öz otağına gedib soyundu, ü z ü q oy l u yıxıldı (M.İbrahimov). De, polis gatir, maraka, sür ağz ı y u x a r ı Sibir meşa/arina (M ir Celal);

e) iki düzaltına sifetin ve ya zerfın tekran ile arnele gelen mürek­kab terzi-hereket zarflarİ : acıqlı-acıqlı, şübhali-şübhali, odlu-odlu, qamli-qamli, hirsli-hirsli, narazı-narazı, yuxulu-yuxulu, kasma­kasma, yanıqlı-yanıqlı, yavaşca-yavaşca, tutarlı-tutarlı . Meselen: Çalsaqqa/, qara ar:xa/ıqlı, gümüş sapoçkalı, ça/papaq, gödak, kök bir kişi da iraZiya yeriyib ağiana va qıza na isa deyirdi, a c ı q l ı - a c ı q l ı danışırdı (Mir Celal) . Xalilov awalca qu/aqlarına inanmadı, ş ü b ­h a l i - ş ü b h a l i Mallayevin üzüna baxdı (M.Hüseyn). Qasabada düzalmiş ilk özayin katibi o d 1 u - o d l u danışırdı (M.Hüseyn). Teymur q a m 1 i - q a m l i gülümsadi, yaylığı ila alini sildi va Qüdratla, Salimla görüşdü (M.Hüseyn). Qüdrat yena papirosunu yandırıb, h i r s 1 i ­hirsli sümürdü (M.Hüseyn). İnsanlara yaxşılıq efamakdan qariba bir

206

zövq alan usta Ramazan şagirdinin söz/arindan inciyan kimi oldu, n a r a z ı - n a r a z ı başını buladı (M.Hüseyn). O y ux u l u -y ux u l u asnayirdi (M.Hüseyn). Anasını oyadıb k a s m a - ka s m a yuxusunu danışdı (Mir Celal) . O, sakit va zarif s asla y a n ı q l ı -ya n ı q l ı ağia­yırdı (8.Mamınadxanlı). Ya vaşca -ya vaşca basıb yeyir fermanı özü üçün (M.İbrahimov). Bela düşündüyü üçün da yavaşca­y a v a ş c a, lakin t u t a r / ı - t u t a r l ı danışdı (M.İbrahimov);

t) birincisi çıxışlıq, ikincisi ya adlıq, ya da yönlük halda işianan iki antonim manalı va ya bir-birina yaxın manalı ismin va ya zarfin birga işianınasi ila mürakkab tarzi-harakat zarfi düzelir: başdan­ayağa, altdan-yuxarı, yuxarıdan-aşağı, boğazdan yuxarı. Masa lan: Ürayi az qala yerindan çıxan Sakina gaZini b a ş da n - ay a ğ a süzdü (M.İbrahimov). Maarif müdiri a l t da n -y u x a r ı Rüstam kişini süzdü va "him ll eylayib gülümsadi (M.İbrahimov). Efa bil ki, hamıya y u x a r ı d a n - a ş a ğ ı baxır (M.İbrahimov). İnan ki, Hacı Axun­dun sözlarina amin deyanlarin çoxu b o ğ a z da n y u x a r ı deyirlar (Mir Celal);

g) iki ismin takran ila mürakkab tarzi-harakat zarfi düzelir. Bu zarflar müxtalif qayda ila arnala gelir:

1 ) İki eyni ismin adlıq hal da takran ila: qat-qat, lay-lay, dil-dil, dasta-dasta va s. Masa lan: De, xeyir olsun, yuxu gördüm ki, bir darya kan arında; Töküblar yanbayan, q a t - q a t , bütün 1 ay - 1 ay hürriy­yat (M.8.Sabir). Tel/i oglu Rza "müqassira l l tanbeh olunduğunu görüb, d i 1 - d i 1 ötdü (M ir Celal). İ ndi artıq bütün faşist soldatları da s t a ­d a s t a bu quyuya doğru gedirlar (8.Mammadxanlı).

2) İki antonim manalı sözün yönlük halda işlenınasi ila. Masa­lan: Haradansa gatirilmiş bir şakilli kitabı havasla s a ğa - s o 1 a varaqlayirdi (Mir Celal) .

3) Çıxışlıq halda işlenan iki sözün takran ila. Masalan: Camaat yavaşdan da olsa, a l t da n - a l t da n deyinirdi (8.Valiyev);

ğ) çıxışlıq halda işlenan isimle felin va ya feli ismin birga işlen­masindan mürakkab tarzi-harakat zarfı düzelir. Masalan: Görünür ki, onlar uşaqları u c da n t u t m a oxudur (Mir Celal). Bura bax ey, çox atılıb-düş ma. Qoymaram şumu b a ş da n s o v d u şumlayasan (M.İbrahimov );

h) manaca bir-birina yaxın iki zarfın, avazliyin, ismin ya her iki­sinin, ya da ikincisinin -sız (-siz, -suz -süz) şakilçisi qabul edib birga işlenilmasi ila mürakkab tarzi-haraket zerfı düzelir. Masalan:

207

EJr-arvad bir müddaı oturuh s a s s i z - s a m i r s i z bir-birina baxdılar (8.Valiyev). Man da oxumuşlarımıza masiahat görürarn ki, şaharda, kandda harasi beş nafar savadsız öyradib gözünü açsın/ar, xalq maariflansa, taraqqi, hürriyyat yolunu m a n s iz-s a n s iz da tapar (Mir Calal) . Bu yandan da uşaq a c - s u s u z qalıbdır (M ir Calal);

x) öz sözünün takran (ikincisi yönlük halda) va ya harnin söza yönlük halında bir ismin biriaşmasİ ila düzalan mürakkab tarzi-hara­kat zarflarİ. Masalan: Masma bu cür xayalata bazan ela cumurdu, özünün da xabari olmadan öz - öz ü n a danışırdı (M ir Calal). O, dü­kanda o taraf-bu tarafa gedir, ö z - öz ü n a na isa danışırdı (Makul u). Son günlar Salman tamamila öz baş ı n a harakat ed irdi (M.İbrahimov).

Bunlardan başqa, efa-bela, beladan-bela, dinmaz-söylamaz, qeyri­ixtiyari, /al-dinmaz va s. sözlar da mürakkab tarzi-harakat zarfi kimi işlanir. Masalan: Maqsadi efa-bela oxutmaqdı (Mir Calal). Xırda­paradan gözadiyi do/ağı beladan-bela bağ/ayar, ayaq/arına baxardı (Mir Calal) . Yena nahang gövdasini şax tutmuş, çaliaşmış başını dik qaldıraraq, enli sinasini qabartmış, daş kimi 1 a 1 - d i n m a z otur­muş du (M.İbrahimov). Tez - t a l a s i k kandin kanarına çıxırsan (M ir Calal) . Rast galanda o manim da qarşımda dayanıb din m az­söylamaz açıq alini uzadırdı (8.Mammadxanlı). Gecadan xeyli keçdiyi üçün Nacafin göz/ari q eyri- ix t iyari örtülmaya başladı (Q.İlkin). Rusiyada bela bu mujiklar ki var, dvoryanları, pome­şiklari, knyazları cücaboğaz elayib, x o ş - n a x o ş torpağı onlardan alacaqlar (S. Rahimov).

ZAMAN ZaRFi

İş va haraketin icrası zamanını, hal-vaziyyat va hadisanin vax­tını bildiran zarflara z am an zarfi deyilir. Zaman zarfi na vaxt? na zaman? haçan? suallanna cavab verir. Zaman zarftari quruluşca üç cür olur: 1 ) sada; 2) düzaltma; 3) mürakkab.

Sada zaman zarfi. Sözdüzaldici şakilçisi olmayan, yalnız birca sözdan ibarat zaman zarflarina sada zaman zarfi deyilir: tez, gee, indi, bayaq, dünan, daim, hala, hamişa, sonra, sahar, axşam, geca, bildir, avval, sabah, qabaqlar, darhal va s. Masalan: İciası tez başlamaq lazımdır. Tükazban bu ahvalatdan çox g e c xabar tutmuş du (M.Hüseyn). Onlar i n di xoşbaxtyaşayırdılar. (8.Valiyev). B ay a q

208

nahaq yera tabiatdan narazılıq edirdin (8.Valiyev). D ü n a n bu hadisa onu hark asabilaşdirmişdi (M.İbrahimov). Mandan siza mas­/ahat, özünüzü da i m gümrah saxlayın (8.Valiyev). Siz h a 1 a heç yera getmayin. E la iş tut ki, camaat h a m i ş a yaxşı desin (M.İbra­himov ). S o n r a yenidan kanda qayıtdı. S a h a r o , xoruz banzna ayıldı (8.Mammadxanlı). A x ş a m birinin tavallüd bayramına geda­cakdi (Mir Calal). Maya eva g e c a qayıtdı (M.İbrahimov). fJvva/ 8/i dayı ila mas/ahat/aş, s o n r a işa başla (Makulu) . Q a b a q l a r biz onunla t e z - t e z görüşardik (İ .8fandiyev). Salman d a r h a 1 bu taklifa da s as verdi (M.İbrahimov). B i 1 d i r mahsu/umuz bol olub.

Düzaltına zaman zarfi. Düzaltına zaman zarflarİ, asasan, sada zaman zarflarina, bazan da başqa nitq hissalarina sözdüzaldici şekil­çilar va ya şakilçilaşmiş adat artırmaqla yaranır.

Düzaltına zaman zarftari aşağıdakılardır: a) sada zaman zarflarina -lik şakilçisini artırmaqla. Masalan:

Yanaqlarınzn qzrzşığı azalsa da, h a 1 a 1 i k yeddi ilimin avazin i çıxmı­şam (8.Valiyev). İ n d i 1 i k manim konkret takliflarim var (8.Valiyev);

b) sada zaman zarflarina -/ik/tJ va -/ikdtJ şakilçilarini artırmaqla. Masa lan: M aş adi Şarif Kürşad/a bu tez 1 i k 1 a üz/aşacayini gözlamirdi (8.Valiyev) . Hargah üz görsaydin, bu t e z l i k da getmazdin (8.Valiyev);

c) sada zaman zarflarina -dan (-dtJn) şakilçisini artırmaqla. Masa lan : Arabaçı/arın biri ila danzşıb sahar t e z d a n yola çıxdı (Mir Calal). B ay a q da n siza qulaq asıram. D ü n a n da n onu gözlayirik;

ç) qeyri-müayyan kamiyyat zarfı olan çox sözüna -dan şekil­çisini artırmaqla. Masa lan: indi Rüstamin qara gur saçları ç o x d a n seyraklaşmiş va çallaşmışdı (M.İbrahimov);

d) har tayin avazliyina -dtJn şakilçisini artırmaqla. Masalan: öntiqa hardan özüna cürat verib ağasından soruşurdu (Mir Calal);

e) o işara avazliyina va zaman manalı bazi isiıniara -da (-dtJ) şakilçisini artırmaqla. Masalan: ögar o n da mane o/urdular, indi olmazlar (M ir Calal). O n da başa düşar/ar ki, yaylaq bulaqlarınzn suyu loğman, çiçaklarin atri darmandır (8.Valiyev). A y da bir dafa iclasımız olur. İ 1 d a bir dafa görüşürük. Onu günda görüram;

a) avval, taza, yeni, indi sade zaman zarflarina şakilçilaşmiş -ctJ adatını artırmaqla. Masal an: a V V a 1 c a anvarla Müşgünaz barada danzşdılar (8.Valiyev) . Hava t az a c a işıqlanmağa başlayanda yola

209

düşdük. Stansiya y e n i c a yaradılmışdı va rayonda an cavan MTS hesab olunurdu (M.İbrahimov). Yoldaş Poladzada, i n d i c a siza zang elamişdi (8.Valiyev).

Mürakkab zaman zarfi. Mürakkab zaman zarfi iki sözdan iba­rat olur. Bu zarflar aşağıdaki qayda üzra düzalir:

a) eyni sada zaman zarfmin takran ila. Masalan: abi/ mada­niyyat evinda tez - tez mühaziralar oxuyurdu (8.Valiyey). S a h a r ­s a h a r qoy bir gözümü açım, sonra qabağımı kas (M.Ibrahimov). Maci is i n d i - i n d i qızışırdı ;

b) düzaltına zaman zarfinin takran ila. Masa lan: Ye n i c a ­y e n i c a top oynayırdı (S.Vurğun);

c) bir-birina yaxın manalı iki sada zaman zarfinin birga işianınasi ila. Masa lan: İ 1 k a v v a 1 dükanlara, Hacı Salim oğlunun türkaçara hakiminin yanına yüyürmüşdü (Mir Calal). Sa h a r e r t a göyün üzü açıq, hava ayaz idi (8.Valiyev) . Dil gödakliyi da o babatdan idi ki, Münavvar xanımın b i n a da n - b a ş da n uşağı olmurdu (M ir Calal);

ç) antonim manalı iki sada zaman zarfinin yanaşı işianınasi ila. Masa lan: Belalikla, Rüstam kişi s a h a r - a x ş a m gözünü buludlu­dumanlı göylara tutaraq havaların açılmasını gözlayirdi (M.İbra­himov) . G e c a - g ü n d ü z yaş tökülar gözlarinin qarasından (S.Vurğun). B u g ü n da - s a b a h da qayıdar (M.Hüseyn). G e e i ­t e z i 8bili böyüdacaklar (8.Valiyev) . a v v a l - a x ı r işin üstü açı­lacaq (8.Valiyev);

d) birincisi çıxışlıq, ikincisi yönlük halda işianan iki zaman bildi­ran zarfin, ismin va ya avazliyin takran ila. Masalan : Tahir tam duruxdu, s o n rada n - s on raya dillandi (M.Hüseyn). Nariman gü n da n - gü n a ayazıyır, özüna galirdi (Mir Calal) . Poladzada fikra getdi va h a ç a n da n - h a ç a n a dedi (8.Valiyev);

e) birincisi adlıq, ikincisi çıxışlıq halda işianan iki zaman bildiran ismin takran ila. Masal an: Dastalarin sayı g ü n - g ü n da n çoxalırdı.

Bu zarf günü-gündan şaklinda da işlanir. Onsuz g ü n ü - g ü n ­d a n çoxalır qamim; Oydu bu yerlarda hamdam im (S. Vurğun);

a) h ardan, ara sözlarinin bir va sıra sözlarİ ila birga işianınasi ila. Masa lan: Gürşad stakanı yera qoyandan sonra şorbadan gavalayir, h a rda n b i r da odunları ocağın gözüna italayirdi (8.Valiyev). Gecayarı, har yer sakit, hardan - b irdan verilir .fit (S.Rüstam). A ra­b ir pancaradan külak stol üstündaki taqvimin varaqlarini tarpadib sükutu pozurdu (8.Valiyev) . Balka da, a r a - s ı r a dostunu narahat edan başağrısı takrar galmişdi (Mir Calal);

2 1 0

f) bu, o işara avazliklari va zaman manalı isimlarİn birga işian­masİ i la. Masa lan: E la b u z a m a n qapını açan direktar onların qabağına çıxdı (e .Rahimov ). O vax t man neça min camaatın rahbari olacağam (8.Valiyev) . Man bilirarn ki, asadu/la o g ü n vuruş­mada olmayıbdır (Makulu). Bakıdadır, ancaq bu gü n dayısıgila çağı­rılıb (M ir Celal). Bakıda, yaqin, b u s a a t man i axtanr/ar (Mir Celal). B u i 1 orta maktabi qurtarıram;

g) ikinci növ tayini söz biriaşmasİ şeklinda mürakkablaşmakla. Masa lan: A x ş a m ç a ğ ı Canpo/adın qapısı vuru/ur (M.S.Ordubadi). Ka 1 m a b a ş ı barmağını silkalayir, yumru ğu nu düyür, müqassirlarin tan be h olunmasını ta/ab edir (M ir Celal). A x ş a m ü s t ü Mürşüd kişi kandin qanşarinda dayanıb har bir eva göz qoyurdu (8.Valiyev);

ğ) qeyri-müayyanlik bildiran bir sözü ila müddat, zaman, vaxt, dafa isimlarinin birga işianınasi ila. Masalan: O, qalbinin neca döyün­düyünü yoxlayırmış kimi b i r m ü dda t harakatsiz durdu (Y .Şirvan). B i r d afa Qızılca Mascidindan bir neça keça oğur/anır (8.Valiyev).

Bunlardan başqa, anbaan, ilbail, get-geda va s. kimi ham zaman, ham tarzi-harakat mazmunu veren mürakkab zaman zarftari da var­dır. Masal an: Bu marakaya tamaşa edanlarin sayı isa a n b a a n çoxa­lırdı (Mir Celal). Kolxozun bölünmazfondu i 1 b a i l artırdı (8.Vali­yev) . Köç yolundan ayrılıb içari/ara doğru dik/anan dar küçalarda izdiham g e t - g e da artırdı (Mir Celal).

YER Z8RFİ

Haraketin va hadisanin İcra yerini, istiqamatini, son nöqtasini, çıxış nöqtasini bildiran sözlara yer zarfi deyilir. Yer zarfi hara? haraya? harada? (harda?) haradan ? (hardan?) suallarından birina ca va b verir. Yer zarftari cümlada yer zarftiyi vazifesi daşıyan va yer zarflarinin suallarına cavab olan yer manalı isiıniara ham forma, ham da mazmunca çox oxşayır; çünki bunlar cümlada eyni vazife daşıyır va eyni cümle üzvü olur. Yer zarftari ila yer bildiran isimlarİn farqi şekli alamatda deyil, onların aşya anlayışına malik olub-olma­masındadır. Yer bildiran isimlar ismin hansı halında işlanirsa işlen­sin, cümlada hansı vazife daşıyırsa daşısın, müayyan yer bildiran varhq kimi da tasavvür olunur, yer zarftari isa bela bir anlayış bildirmir. Müqayisa üçün aşağıdakı cümlalari nazardan keçirak: Qasabada

2 1 1

yaraşıqlı idrnan meydançası sa/ındı. Avtobus kanddan yola düşdü. Bütün dünya Moskvaya ümidla baxır. Man yuxarıdan aşağı endim. Nümayişçilar dasıasi ira/i harakat etdi.

Bu cümlelarda qasabada, kanddan, Moskvaya sözleri eşya anla­yışına malikdir va harnin yer manalı isimlar müvafıq olaraq harada? haradan? haraya? (hatta Moskva sözü şaxs mafhumu kimi tasav­vür olunaraq kima? sualına da cavab verir) suallannı taleb edir. Yer zarftari olan yuxarıdan, aşağı, ira/i sözleri isa eşya bildirmakdan uzaqdır. Yer manalı isimlerle yer zarflarini bir-birina yaxınlaşdıran onlann har ikisinin cümlada yer zarfliyi kimi işlanib eyni suala cavab vermesidir.

Yer zarfleri quruluşca sade, düzaltına va mürakkab olaraq üç qisma bölünür:

Sada yer zarfi. Sade yer zarfleri bir sözdan ibaret olur. İsınin yönlük, yerlik, çıxışlıq hal şakilçilarinin iştirakı yer zarflarinin sadali­yine xalal gatirmir. Sade yer zarfleri aşağıdakılardır:

a) içari, içariya, içarida, içaridan. Masalan: Ana çayı damladikdan sonra samovarı i ç a r i apardı (8.Valiyev). Mirza Rza ca/d i ç a r i getdi (Mir Celal). Qoca naqqaş onu qucağına alıb içariya apardı (8.Mammadxanlı). İç a r i da Trojim Mixayloviç taxtadan müvaq­qati stol va skamya düzaldirdi (8.Mammadxanlı). İç a r i da n heç bir cavab eşitmadi (Makulu);

b) ira/i, iraliya, ira/ida, iralidan. Masalan: öbil üraklandi, bir-iki kösöv götürüb i r a l i yeridi (8.Valiyev). Yena cavab galmayanda N ayı b alda beşaçılan çapardan çıxıb ata-ata i r a 1 i y a , ev qapısma taraf yol/andı (Mir Celal). İ ndi i r a 1 i da bir işıq aydm göründü (8.Mammadxanlı);

c) yuxarı, yuxarıya, yuxarıda, yuxarıdan. Masal an: İsmayılzada başını qeyri-ixtiyariy u x a r ı qaldırdı (M.Hüseyn). O, ayağınıfaytona qoyub y u x a r ıya boy/andı (Mir Calal). Demak, y ux a r ı da o boyaq gülü artıq çiçak açmışdı (Mir Celal) . Galiram, anacan, - deya qız yuxarıdan anasına sas verirdi (8.Mammadxanlı);

ç) geri, geriya, gerida, geridan. Masa lan: Daha lazım olmadı -deya o, qulluqçunu g e r i qaytardı (Makulu). Şirmayı geriya boy­/andı (M.Hüseyn). Bağırxan ondan g e r i da dayanmışdı (Makulu). Man b a r i da n çıxanda san g e r i da n s as salarsan;

d) bura, buraya, burada (burda), buradan (burdan). Masalan: Tif­/isda san i axtaranın hamısı b u r a galir (M ir Celal). Bu saat mister

2 1 2

Şustera telefon ila de ki, xahiş ediram tez b u raya galin (Makulu). Man b u r a da cinayat elayiram ki, cavab vermali o/am (M.İbra­himov). Taassüf ki, şaxsan b u r a da iştirak etmir (M ir Celal). Gedak, b u r a da n gedak (M ir Celal);

e) ara, oraya, orada (arda), oradan (ardan). Masalan: Mara/ yayiağını ki bu qadar tariflayiri ar, bu gün uşaqları da götürüb o r a gedak (8.Valiyev). Rüstam kişi o raya yol/andı (M.İbrahimov). Rüs­tam kişinin siması getdikca dayişirdi, o r a da d ari n bir fikrin va iztirabın alamat/ari görünürdü (M.İbrahimov). O r a da n qadın s asi da galirdi (Makulu);

a) yaxın, yaxına, yaxında, yaxından. Masa lan: Bir az y a x ı n gal, açıq danış (8.Valiyev) . Birdan o /ap y a x ı n a , manim pancaramin qarşısına galdi (8.Mammadxanlı). Bir az sonra onlar y a x ı n da çox aramla addımlayan bir ayaq sasi eşitdi/ar (Makulu). Bir qadar ira/i galib y a x ı n d a n gözlarinin içi na dik baxdı (8.Mammadxanlı);

f) aşağıya, aşağıda, aşağıdan. Masalan: Az sonra tufan qulaq batıran gurultularla uzaqlaşdı, dağdan enan bir ayı kimi narildaya­narildaya a ş a ğ ı y a - daralara taraf yuvarlandı (8.Mammadxanlı) . A ş a ğ ı d a hambaliardan ikisi yük daşıyırdı (8.Mammadxanlı). Bu an birdan a ş a ğ ı da n bir qışqırıq qopdu (8.Mammadxanlı).

Düzaltına yer zarfi. Azarbaycan dilinda aralığa, aralıqda, orta­lığa, ortalıqda, yaxınlığa, yaxınlıqda kimi cami bir neça düzaltına yer zarfi işlanir.

Masalan: Küçalara su sapmişam; Yar galanda toz olmasın; Efa galsin, ela ge ts in ; A r a l ı q da söz olmasın! (Xalq mahnısı). O, başını aşağıya sazın üzarina ayar, sanki simlardan deyil, sinasindan qopan s aslardan mast olaraq narın-narın o r t a l ı q da süzardi (8.Mammadxanh).

Mürakkab yer zarfi. Mürakkab yer zarftari an azı iki sözün birleşmesindan arnala gelir. Dilimizde çox işlenan mürakkab yer zarftari aşağıdakı qayda üzra düzelir:

a) antonim manalı iki sözün (zarf-avazlik, zarf-isim) yanaşı işledilmesi ila. Masalan: 8nvarin alina heç bir şey keçmadiyindan peşman-peşman o r a - b u r a baxırdı (8.Valiyev). Xoruz bamnda kanda girib a r a - b u r aya baxdı (8.Valiyev). Günda neça dafa i r a 1 i n i - g e r i n i yoxlayan bu adam, dostu ila danışanda sasini alçaldıb o r a y a - b u r ay a baxar (8 .Valiyev) . Bazan o r da ­b u r d a cib Janariari yanıb-sönürdü (İ .Qasımov va H.Seyidbayli) .

2 1 3

Çaparsan atını hey s o 1 a - s a ğ a (S. Vurğun). Gödak allari ila ön/üklü adamları yan elayib s a ğa - s o 1 a çöyrükür, sanki vahima çakirdi (Mir Celal) . Axund nagahani bir zarba yemiş, bir an içinda özünü i tirmiş kimi çevrili b da 1 a - q a b a ğ a baxırdı (M ir Celal);

b) sinonim manalı iki sözün (zarf-isim) birga işiadilmasİ ila. Masalan: Yan -yöras ina çox baxdılar, bir şey tapmadılar (Makulu). Ya n -y ö r a s i n da bir neça cavan oğlan vardı (Makulu) . Düzdür, a r a da - b a r a d a çox danışır/ar, ancaq bahasına qapik da vermir­lar (Mir Celal);

c) o, bu işara avazliklari ila zarf-isimlardan düzalmİş mürakkab yer zarflarinin takran ila. Masa lan: Heyvanlar hürküb o y a n - b u y a n a qaçmışdısa da, özlarini bu dacal uşaqların allarindan qurtara bilmamişdilar (Makulu). Canım, biz da o ya n da - b u ya n da badaf­kar axtarırıq (Mir Celal). Qaşqabaqlarını töküb könülsüz-könülsüz keçani o baş- b u başa italayirdilar. Kandin kanarındakı qabiristanın qara yazılı baş daşları o taraf- b u tarafa ayilmişdi (S.Rahimov);

ç) har, heç sözlarinin yan, yer, taraf(zarf-isim) sözlarİ ila birga işledilmesi ila. Masalan: H e ç y e r da marhum un dardina alac tapıl­madı (Mir Calal). Ha r t a r afda n alqış sadaları ucaldı (M ir Celal);

d) bir sözünün yan, taraf, yer (zarf-isim) sözleri ila birlikde işian­ınasi ila. Masa lan: Tahirzadanin işarasi ila harasi b i r y a n da oturdu (M ir Celal) . Burada fikir müxtalifliyi var, b i r y e r d a düzaltma söz kimi, b i r y e r da da mürakkab söz kimi işlanir ("Kommunist") . B ir t a r af da al açı/ar, b i r t a r af da da qeyri-kafi qiymat alanlar otur­muş du (Mir Calal).

Bunlardan başqa üzüaşağı, üzüyuxarı kimi mürakkab yer zarftari da vardır: Yuxulu kandin orta küçasi ila ü z ü y u x a r ı qalx­dılar (8.Mammadxanlı). Rayon markazindan çıxıb aşağı sovetlara yollananlar ü z ü a ş a ğ ı enmali idi (8.Valiyev).

Misallardan göründüyü kimi, yer zarflarinin manaca üç növü vardır:

1 . Haraketin va hadisanin icra olunduğu yeri bildirenler. Bu zarf­lar harada? (harda?) sualına cavab verir: ira/ida, gerida, aşağıda, yu­xarıda, içarida, bayırda, eşikda, üstda, altda, qabaqda, da/da, ortada, arada, ortalıqda, aralıqda, yaxında, uzaqda, qıraqda, kanarda, burada (burda), orada (orda), ar.mda, barida, har yerda, har yanda, har taraf­da, bir yanda, bir yerda, bir tarafda, bu yanda, o yanda, o tarafda, bu tarafda, orda-burda, orada-burada, arada-barada, yan-yörada va s.

2 1 4

2 . Haraketin başlanğıc - çıxış nöqtasini bildiranlar. Bu zarflar haradan ? hardan? sualına cavab verir: iralidan, geridan, aşağıdan, yuxarıdan, içaridan, bayırdan, eşikdan, uzaqdan, yaxından, üstdan, altdan, qabaqdan, daldan, ortadan, aradan, ortalıqdan, qıraqdan, kanardan, atrafdan, buradan, oradan, baridan, oradan-buradan, o yandan, bu yandan, o yandan-bu yandan, har yandan, har yerdan, heç yandan, heç yerdan va s.

3. Haraketin istiqamat va son nöqtasini bildiranlar. Bu zarflar hara? haraya? sualına cavab verir: ira/i, geri, aşağı, yuxarı, iraliya, geriya, aşağıya, yuxarıya, içari, içariya, bayıra, eşiya, yaxına, uzağa, dala, qabağa, alta, üsta, kanara, yana, ora, oraya, bura, buraya, bariya, o yana, bu yana, heç yera, har yera, heç yana, har yana, aralığa, orta­lığa, ortaya, o yan-bu yana, ora-bura, orada-burada va s.

KôMİYYôT ZôRFİ

Cümlada hal-harakatİn va alametin kamiyyatini bildiren, neça? na qadar? neça-neça? suallanndan birina cavab veran zarfa kamiy­yat zarfı deyilir.

Kamiyyat zarfı quruluşca üç cür olur: 1 ) sada; 2) düzaltma; 3) mürakkab.

Sada kamiyyat zarfi. Sözdüzaldici şakilçisi olmayan, yalnız bir sözdan ibarat kamiyyat zarfina s ada kam iyyat zarfi deyilir:""

Dilimizde işianan sada kamiyyat zarflarİ miqdarca azdır. Sada kamiyyat zarflarİ aşağıdakılardır:

I . Çox. Masalan: İnca nazik dodaqlan, balaca zarif burnu, çakilma qara qaşları va kasik qara saçları ağ üzüna, girda çanasina çox yara­şırdı (M.İbrahimov). Bu manzara Sattara ç o x tasir etdi (Makulu). Qonşular fJbil Qanbarovdan va aifasindan çox razı idilar (8.Valiyev). Baba, san bu gün ç o x yoruldun (8.Mammadxanlı).

2. Az. Masalan: Boynuna alarsan ki, har hektarda yeddi sentner taxı/ımız a z olub, sakkiz sentner pambığımız (M.İbrahimov). Adatan, onlar süfra üstünda a z danışırdı/ar (8.Valiyev). Amma bir haqiqati dürüst bilirik; çox bi/i b xalqa az xidmat etmakdansa, az bilib çox xid­mat etmak min dafa masiahatdir (Mir Calal).

3. Xeyli. Masalan: Hüseyn başqa yoldaşlarına nisbatan x ey l i şan görünürdü (A.Şaiq). Onlar dolana-dolana x ey 1 i yol galmişdilar

2 1 5

(Makulu). Tahirzada yenica bağlanmış gül dastasini qabrin üstüna qoydu va bir x ey 1 i sakit dayanıb baxdı (Mir Celal) .

Düzaltına kamiyyat zarfi. Dilimizin sözyaratma prinsiplarina asa­san düzaltına kamiyyat zarftari da ya sada kamiyyat zarftarindan, ya da başqa sada nitq hissalerinden sözdüzaldici şakilçilar artırmaqla düzalınali idi . Lakin düzaltına kamiyyat zarftarinda bu proses çox zaif tarada gedir. avvalan, dilimizde düzaltına kamiyyat zarftari miqdarca çox azdır. Diger tarafdan, bunlar şakilçilaşmaya doğru gedan ila qoş­masını bir neça söza alava etmakla düzelir: tamamila, bütünlükla, dafa­lar/a va s. Masa lan: Narınc t a m a m i 1 a şanlandi (S .Rahman) . EJbil xayalan Gülsaharla Dildarı halkonda seyr etdiyi zaman yoxuşun başına çıxdığını t a m a m i l a unutmuşdu (8.Valiyev). Bu sözü san­dan dafa l a r / a eşitmişik.

Dilimizde -;m va -i şakilçisi qabul edan takrar, nisbat, taxmin, taqrib sözleri da takraran, nisbatan, taxminan, taqriban, taxmini va taqribi şeklinda düzaltına kamiyyat zarfi kimi işiana bilir. Masa lan: Man bu sözlari f axm i n i deyiram. Anası bu söz/ari Narınca takra ­ran demali oldu (S.Rahman).

Mürakkab kamiyyat zarfi. Mürakkab kamiyyat zarftari iki va daha artıq sözün biriaşmasinden arnala gelir:

1) Az sözünün (zarfinin) takran ila. Masa lan: İ ndi EJbil Qanbarov kand/ara a z - a z gedirdi (8.Valiyev) . Azari yurdunun oğluyam man da; A z - a z uydururam yeri galanda (S.Vurğun).

2) Çox sözünün takran ila . Masalan: O gündan sonra Maya Rüstam kişinin gözünda ç o x - ç o x yüksalmişdi (M.İbrahimov).

3) Az va çox sözlarinin birga işianınasi ila : Masa lan: İ(vas Mar­dam a z - ç o x tanıyırdı (M ir Celal). Biz sizin şagirdlarin iş larina az­ç o x kömak edarik, yoldaş müallim (S.Rahimov). Bu fikir onu az- ç o x taskin edirdi (M.İbrahimov).

4) Müxtalif miqdar saylannın takran ila. Masalan: Arvad b i r ­b i r evin şeylarini nazardan keçirdi (M.İbrahimov). RİK sadri xayala dalıb, son i/lar (}bi/la alaqadar ahvalatları b i r - b i r fikrindan keçirdi (8.Valiyev). Nabat xala dedi ki, agar man ağı/lı uşaq olsam, arikdan, alçadan rastıma na çıxsa, ü ç - ü ç , b e ş - b e ş gatirib dama ataram (8.8ylisli) .

5) Müxtalif saylarla dafa sözünün birga işianınasi ila. Masa lan : Burada üzüm tanaklarini ancaq beş i/da b i r d a fa kasarmişlar (M.İbrahimov). Bir oğlum var, b ir da fa evlandiracayam, yüz dafa

2 1 6

evlandirmayacayam Id? (M.İbrahimov). fJbil oxuduğu iki il arzinda Muxtar dörd da fa görüşüna galdi (8.Valiyev). Anasına n eça da fa taklif etdi Id, çıxıb getsin (Mir Calal). Artıq başqalarından soruş­mağa üzüm galmirdi, üç dafa mana gedacayim istiqamati nişan ver­mişdil ar, lakin yena da xalamgilin evini tapa bilmamişdim (8.Mammadxanh).

6) 8vazlik va isimtarla qadar sözünün birga işianınasi ila. Masa­lan: fJjdar bütün günü o q adar gazmiş, o qadar yorulmuşdu Id, yavaş-yavaş mürgü/amaya başladı (S. Rahınan). Yaxşı, nana, onu b u q a d a r sıxışdırma (M.İbrahimov).

7) Yönlük halda olan bir sayı va adhq halda olan başqa sayın birga işianınasi ila. Masa lan: Bir az keçmamiş hava b i r a - i k i isti­laşdi (M.Hüseyn). Bir elamisan, avazini b ira-beş gönnüsan (8.Vali­yev). Sizi inandırıram Id, o vaxt qazetimizin hönnati b i ra- m i n qa/­xar (M.Hüseyn).

8) Az va çox zarflarinin çıxışlıq halda birga işianınasi ila. Masal an: Man da a z da n - ç o x da n bu işlarin bir az içarisindayam (S.Rahimov).

9) Qat, takrar sözlarinin takrar edilmasi ila. Masalan: Havanın bu qadar xoş olması kolxozçuların farahini q a t - q a t artırmış dı (8.Valiyev). Hamı şak/in altındakı manalı yazını t a kra r- t a kr a r oxuyurdu (Mir Calal) .

1 O) Bazi fe li bağlama takrarları da tadrican idaraetma xüsusiy­yatini i tirara k zarf kimi işianınaya başlayır: döna-döna, geda-geda va s . Masalan: O, iki il arzinda müntazam olaraq fJjdardan aldığı maktubları indi geealar qarşısına töküb d ö n a - d ö n a oxuyurdu (8.Mammadxanh). Havalar g e da - g e da yaxşılaşmağa başlayır.

l l ) Az zarfina onun tahrif forması olan m az ünsürünü ala va etmakla . Masa lan: fJski alijba ila a z - m a z oxuyub-yazırdı. O dili man da a z - m a z başa düşüram.

2 1 7

KÖMaKÇİ NİTQ HiSSaLaRİ

QO ŞMA

ÜMUMİ M8LUMAT

Qoşmalar esas söz köklerindan arnala galib, şakilçilaşmaya doğru inkişaf edan va har ikisindan (ham müstaqim manalı söz köklerin­dan, ham da müstaqil manaya malik olmayan şakilçilardan) tamamila farqlanan bir nitq hissasidir. Bu cahatdan qoşmalann aşağıdakı xüsu­siyyatlari vardır:

1 . Qoşmalann taklikda müstaqil manası yoxdur. 2 . Heç bir suala cavab vermir. 3 . Müstaqil cümla üzvü ola bilmir. Yalnız qoşulduğu sözla birlikde cümla üzvü ola bilir. 4. Müayyan bir söza qoşularaq harnin sözla fel arasında sintaktik alaqa yaradır. 5 . Cümlada, asasan, yerini dayişe bilmir. Ancaq qoşulduğu sözla birlikde yerini dayişa bilir, lakin bazan qoşulduğu sözla qoşma arasında tayinedici sözlar işlana bilar. 6. Qoşmanın sözdayişdirici şakilçi qabul etmak imkan­lan da olduqca mahduddur. Bela bir vaziyyat yalnız istisna hallarda özünü gösterir. 7. Hamişa sözün sonuna qoşulur. 8 . Qoşmaların bir qismi heç bir vurğuya malik olmur; bir qisminin isa yanın vurğusu olur. 9. ismin yiyalik, yönlük va çıxışlıq hallanna qoşulur. 1 0 . Qoş­malar sözlara qoşulduqdan sonra müxtalif manalara malik olur. l l . Bir neça qoşma eyni bir mana ifada eda bildiyi kimi, bir qoşma da qoşul­duğu sözla birlikde müxtalif manalar ifada eda bilir.

QOŞMANIN İNKİŞAFI

Qoşmalar manşa etihan ila asas nitq hissalanndan ( asas söz kök­larindan) arnala galarak, müstaqil manası olmayan şakilçiya doğru inkişaf prosesi keçirir.

Qoşmalan müasir vaziyyatina göra dörd qisma ayırmaq olar: 1 ) 8sas nitq hissesi ila omonim olanlar; 2) Bağlayıcı ila omonim olanlar; 3) Yalnız qoşma kimi işiananlar (sabit qoşmalar); 4) Şakilçi ila oxşar olanlar.

2 1 8

Birinci qrupa bari, qadar, taraf, başqa, özga, ayrı, alava, qeyri, qarşı va s . sözlar daxildir. Bu sözlar cümlada ham müstaqil manalı söz kimi, ham da müstaqil manaya malik olmayan qoşma kimi işla­nir. Qeyd etmak lazımdır ki, bu sözlar müstaqil söz kökü kimi işian­diyi zaman hansı manaya malik olursa olsun, qoşma kimi işiandiyi zaman da qoşulduğu sözla birlikda eyni mananı ifada edir.

BtJri sözü müstaqil manalı söz kimi: Pancaradan daş galir, ay b a r i bax, b a r i bax (Xalq mahnısı).

BtJri sözü qoşma kimi : Tah ir dünandan b a r i s as ini çıxartma­mışdı (M.Hüseyn) .

QiJdiJr sözü müstaqil manalı söz kimi : H eç kas q a d a r i n i bilmir. QiJdiJr sözü qoşma kimi : Bir masala haqqmda qati qarara galana

q a d a r xeyli düşünard i (M.İbrahimov). TilriJf sözü müstaqil manalı söz kimi : Kolxoz sadri ila Eyvaz

stolun bir t a r afi n d a , Gülşan isa o biri t a r af i n d a oturmuşdu (8.Valiyev) .

TilriJf sözü qoşma kimi : Şofer giindiiz saat ikida sement anba­rından beş ton sement va silikat tozu ah b, şarqa t a r af yola düşdii (M.Süleymanov) .

Başqa sözü müstaqil manalı söz kimi : Man isa b a ş q a ciiram. Balka man im zahiri m, pa/tarım, geyimim, sasimdaki b a ş q a bir ala­mat sani aZdadır (M.İbrahimov).

Başqa sözü qoşma kimi : Tahira anasmdan başqa bir adamın da içari girdiyini duydu (M.Hüseyn).

ÖzgtJ va ayrı söztari müstaqil manalı söz kimi : Onu da bilmirlar ki, xamirima ö z g a mayası qatmamışam (M.İbrahimov). Biz ay r ı yerda manzil tutmah olduq.

ÖzgtJ va ayrı söztari qoşma kimi : Olsaydı manim bir ixtiyarım; Olmaz idi sandan özg a yarım (M.Füzuli). Qam sandan ay r ı di/bar; Qam sandan ö z g a yar (İ .Nasimi).

Qeyri sözü müstaqil manalı söz kimi : Sovet hakimiyyati illa­rinda q ey r i millat/ar da xeyli taraqqi etmiş/ar. Man im q ey r i 1 a r i iliJ işim yoxdur.

Qeyri sözü qoşma kimi : Zar(f İran xalçası ila döşanmiş balaca otaqda Firidundan q ey r i heç kas yox idi (M.İbrahimov) .

8/aviJ sözü müstaqil manalı söz kimi : Müallim biletdaki suat­lardan başqa, ona a 1 a v a sual da vermişdi.

atava sözü qoşma kimi : Ondan a 1 a V a ' biz birlikda balaya düş­düyümüz kimi, birlikda da oradan xi/as olmalıyıq ("Kalila va Dimna").

2 1 9

Qarşı sözü müsteqil menalı söz kimi : Q a r ş ı d a n üç atlı çıxdı, bir az keçmamiş Qaraşla q a r ş ı l a ş d ı (M.İbrahimov).

Qarşı sözü qoşma kimi: Ta/aba/ar da bu saf, samimi va fadakar adama q a r ş ı darin bir hörmat has/adilar (A.Şaiq).

İkinci qrupa hem qoşma, hem de bağlayıcı kimi işlenen ila sözü daxildir. Hemcins üzvler arasında işlenerek va bağlayıcısı ve ya vergül işaresi ile evez oluna bildiyi hallarda ila sözü bağlayıcı olur. Meselen: Xalıqverdi i 1 a qonağı tapı/malıdır (8.Veliyev) cüm­lesinde ila sözü istenilen zaman hem va bağlayıcısı , hem de vergül işaresi ile evez oluna biler; aralannda ila işlenen sözler (Xalıqverdi, qonağı) cümlenin hemcins üzvleridir.

İla sözlerin sonuna qoşularsa, qoşulduğu sözle birlikde cümlenin tamamlığı va ya zarfliyi olarsa, va bağlayıcısı va ya vergül işarasi ila avaz edile bilmazsa, qoşma olur. Masalan: Elxan öz maktab yol­daşları i 1 a çox mehriban dolanır.

Üçüncü qrupa üçün, ötrü, göra, kimi, tak, sarı, doğru, içra, aid, dair, maxsus, savayı qoşmalan daxildir. Bunlar yalnız qoşma kimi işlandiklarindan sabit qoşmalar hesab olunur. Üçün, ötrü, göra qoş­malan müvafıq hallarda işlenan o, bu avazliklarina qoşularaq, bazi mürakkab bağlayıcıların yaranmasında iştirak edirlar: onun üçün, bunun üçün, onun üçün ki, onun üçün da, ona göra da, buna göra da, ondan ötrü ki va s .

Dördüncü qrupa ham qoşma, ham da şakilçi kimi işlenan ila (-la, -la), -can (-can), -dak qoşmaları daxildir. Bunlar formaca şakil­çilaşsa da, mazmunca evvelki manalarını saxlayır. -can (-can), -dak qoşmaları hamişe söze bitişik yazılır. İla isa ham ayrı , ham da bitişik (-la, -la şeklinda) yazıla bilir.

QOŞMANIN MaNA NÖVLaRİ va QOŞULDUGU HALLAR

Yuxanda qeyd edildiyi kimi, qoşmalar taklikda müstaqil manaya malik deyildir. Onlar ismin müxtalif hallarında işianan sözlere qoşulduqdan sonra müxtalifmanalar kesb edir. Bu cahetdan qoşma­lan aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

I. ismin qeyri-müayyan va müeyyan yiyelik, elaca da yönlük halında işlenan sözlere qoşulanlar: kimi (tak) qadar, - can , -can.

220

Masa lan: qızıl kimi, sanin kimi, axşama kimi, igid tak, onun tak; Arif qadar, sanin qadar, ona qadar; bağacan, evacan, axşamacan.

Bu qoşmalar müxtalif hallara qoşulduğu zaman müxtalif manalar ifada edir.

a) kimi va tak qoşmalan qeyri-müayyan yiyalik halda işianan isim, sifat, masdar, feli sifat va yiyalik halda işianan avazliya qoşul­duqda taşbih vasitasi kimi müqayisa va banzatma manasını ifada edir. Masalan: O şeyda Sakina güzaşt na olduğunu bilmir, q ay a k i m i möhkam dururdu (M.İbrahimov). O yaxşı bilirdi ki, son zaman­lar qızının da, arinin da nabzi avvalki k i m i vurmur, avvalki kim i sakit va rahat nafas almırdı (M.İbrahimov). Saharlar, axşamlar Daniz­kanarı parkda g a z m a k k i m i faydalı h eç bir darman ola bilmaz. Bayatı s asi içari do/anda Parşan intizardan q u r t a r m ı ş k i m i kök­sünü ötürdü (M.İbrahimov). Bülbül o x uy a n k i m i h eç kas oxuya bilmir. Orada b u k i m i hadisalar çox olur. Yaqin e la o da s a n i n k i m i awalcadan müştabeh olub (M.İbrahimov). Onun göz/ari u 1 d u z t a k parladı . Sakina Qaraşı bağrına basdı, körpan i o x ş a r k i m i oxşadı (M.İbrahimov);

b) kimi, -dak, -can . -can qoşmalan qeyri-müayyan yiyalik halda işianan feli sifata, yönlük halda işianan zaman zarflarina qoşulduqda zaman manası ifada edir; icranın, hadisanin ya daqiq zamanını, ya da zaman masafasi ila birlikde son nöqtasini bildirir. Masalan: Bunu eşidan k im i sanki üstündan ağır bir yük götürüldü (M.İbrahimov). fJsgar kanda qay ı da n kim i ahvalatı ona xabar verdi/ar (8.Valiyev). İn diya k i m i onun harada olduğunu bilmirlar. O geca sah ara kim i yatmadılar, çap edi b lazım i yeriara göndardilar. A x ş a m a da k nali­casini göracaksiniz (Makulu) . O, a x ş a m a c a n çalışdı. Bahruz s a h a r a c a n yatmadı;

c) kimi, -dak, -can, -can qoşmalan yönlük halında işianan yer manalı isiıniara qoşulduqda makan miqyası (iş-haraketin son nöq­tasini) bi ldirir. Masalan: Qonaqları vağza la k i m i (vağzaladak, vağzalacan) yola saldıq;

ç) qadar qoşması ismin qeyri-müayyan va müayyan yi ya lik halında işianan sözlara qoşulduqda kamiyyatca ölçü migyası maz­mununu, ismin yönlük halında işianan sözlara qoşulduqda isa zaman va makana göra ölçü migyasını bi ldirir. Masalan: Düzdür, boynuma alıram ki, bu sahada sahvimiz var, k if a y a t q a d a r çalmamışıq

22 1

(M.İbrahimov). Yolunda ölüma da gedaram, amma man bilirarn Id, yüz il da allaşsam, bu n a n a m q a d a r sana qulluq eda bilmararn (M.İbra­himov). Man bu vax ta qadar na qulluq görmüşam, na pul (M.İbra­himov). Şeyda özünü y e t i r a n a q a d a r Qüdrat bir neça ye ra zang elayib dünanki qazma işiarinin va neft istehsalının vaziyyatina dair malumat istadi (M.Hüseyn). Biz belaca şirin söhbat eda-eda daniz k a n a r ı n a q a d a r getdik. Onu heç kas m a n i m q a d a r tanıya bil­maz. Siz da o n u n q a d a r say göstarsaniz, al açı olarsınız.

II. ismin qeyri-müayyan va müayyan yiyalik halında işianan söz­lara qoşulanlar - üçün, ila, uşaq üçün, manim üçün, al ila, sizinla, onlarla va s. Bu qoşmalardan üçün müxtalif manalar ifada edir.

a) üçün qoşması qeyri-müayyan yiyalik halda işianan isiıniara qoşulduğu zaman cümlenin xabarinin ismi va ya feli xabar olmasın­dan, feli xabarinin tesirli va ya tesirsiz fella ifada olunmasından asılı olaraq, sabah, aidlik va tamamlamaq mazmunlan ifada edir. Bu qoşma ismin yönlük hal şakilçisi ila avaz oluna bildiyi va ya da cümlenin xabari ya tesirli fela, ya da başqa nitq hissesi ila ifada olunduğu zaman tamamlamaq va aid olmaq mazmunu bildirir. Masalan: İdara heyalinin o biri üzvlari kimi, Hümmatalinin bu harakati Gül­sanam ü ç ü n da gözlanilmazdi (M.Hüseyn). Bu, Qüdrat ü ç ü n d a, Şeyda ü ç ü n da göz/anilmaz bir hadisa idi (M.Hüseyn). X av ar alin­dald bağlamanı Firiduna uzadaraq: bax, bu şeyiari A za d ü ç ü n a/mı­şam, - dedi (M.İbrahimov);

b) qeyri-müayyanlik halda işianan isiıniara qoşulan üçün qoş­ması ötrü va göra qoşmalannın sinonimi kimi işlensa va ismin yön­lük hal şakilçisi ila avaz oluna bilmasa, maqsad mazmunu ifade edir. Masa lan: Har adam ancaq i ş ü ç ü n yaşasa, i ş ü ç ü n düşünsa, biz yarışda qalib çıxarıq (M.İbrahimov);

c) bu qoşma müayyan, bazan da qeyri-müayyan yiyalik halda işianan avazliklara qoşulduğu zaman ismin yönlük hal şakilçisinin sinonimi kimi işlanarsa, aidlik va tamamlamaq mazmunu, ötrü va göra qoşmalannın sinonimi kimi dark edilarsa, sabah mazmunu ifada edir. Masalan: Yox, Tahirçik, bir qaz o n u n ü ç ü n azdır (M.Hüseyn). Bir dafa madaniyyat sarayında b iz i m ü ç ü n mühazira oxudu (M.Hüseyn). Bu kitab k i m ü ç ü n (kimin üçün) almmışdır? Bu parça n a ü ç ü n yarar? Man bu rayona yalnız s iz i n ü ç ü n gal­mişam. Bu maruza takca biza yox, h a m ı ü ç ü n faydalı olacaqdır;

222

ç) üçü n qoşması fe li sifatlara qoşulduğu zaman ismin yönlük hal şakilçisinin sinanimi olarsa, aidlik va taınamlamaq mazmunu, ötrü va göra qoşmalarının sinanimi kimi dark edilarsa, sabah mazmunu ifada edir. Masa lan: Lala Şirmayını yalnız bir dafa hayatda uşaqlar/a oyna­yan zaman özündan kiçik bir qızı döyüb ağ 1 a t d ı ğı ii çü n b ark şi/la­lamişdi (M.Hüseyn). Şübhasiz ki, man da yüksakfamiliyalı bir zatla tanış o l d u ğ u m ü ç ü n yüksa/acayam (M.S.Ordubadi). Ox uy u b ­ç a 1 a n 1 a r ü ç ü n ayrıca süfra düzaltdil ar;

d) bu qoşma qeyri-müayyan yiyalik halda işianan masdarlara qoşulur va asasan maqsad, qisman da sabah mazmunu ifada edir. Masalan: Latifa nafasini darm ak üçü n sözüna ara verdi (M.Hüseyn). Vaxtınızı almamaq üçün taklif efamak istayiram (a.Valiyev);

e) qoşma kimi da işiadilan haqqında, barasinda, haqda, barada sözlari asas nitq hissasi ila kömakçi nitq hissasi arasında keçid marhala taşkil edir. Bunlar hala qoşma kimi forınalaşmadığından har üç şaxsin mansubiyyat Şakilçisini da qabul eda bilir. ismin müay­yan yiyalik halında işianan sözlara qoşulan bu yanmqoşmalar, başlıca olaraq, aidlik bildirir. Masa lan: Bu h a q da (bu barada) man da danışmaq istayiram. Söhbat Arif h a q q ı n da gedir, sizin h a q ­q ı n ı z da getmir. O masala b a r a d a (b a r a s i n d a) yuxarı taşki­latlarla da razılaşmışıq. Bela qocalar h a q q ı n da o, nanasindan maraqlı nağıllar eşitmişdi (M.Hüseyn). Bizim h a q q ı m ı z da Qazan­far sizinla danışmışdır (M.Süleymanov);

a) üstda, üstünda sözlarİ da eyni vaziyyatdadir. Üst sözü ham müstaqil söz kimi (üst martaba), ham mansubiyyat şakilçisi qabul edarak yanmmüstaqil söz kimi (stol üstünda ), ham da qoşma kimi (balaca bir iş üsta) işlanir va sabah mazmunu ifada edir. Masalan: Dam üs tadir damımız; Ucadır eyvanımız (Xalq mahnısı). Araz üs ta, buz üs t a; Kaba b yanar köz ü s t a ; Qoy m ani öldürsünlar; Bir ala­göz qız ü s t a (Xalq malınısı ) . San in ü s t ü n d a hamımızı danlayırlar;

t) ismin qeyri-müayyan va müayyan yiyalik hal şakilçisi ila işia­nan qoşmalardan biri da ila (-la, -la) qoşmasıdır. Bu qoşma da sabit deyildir. O, dilimizde ham qoşma, ham bağlayıcı, ham da şakilçi kimi işlanir. Bu qoşmanın inkişafı şakilçilaşmaya doğru gedir: müvaf­faqiyyatla, süratla, tamam ila, cüratla, bir sözla va s. Aşağıdakı misalda yerina göra gah qoşma (birinci), gah da bağlayıcı kimi (ikinci) işla­nir. Masa lan: Bahadır anası i 1 a barabar tövşüya-tövşüya içari giranda Pari ila Teyba bir-birinin saçından tutub dartışdırırdılar (M.Hüseyn).

223

Bu qoşmanın aşağıdakı manalan vardır: a) vasitali obyekti bildirir. Masalan: Nina Anilovna i 1 a vidalaş­

mağa gaZanlar çoxdu (8.8bülhasan). Bir bölük boşboğazıq, heyva­ralik adatimiz; Doludur !anat i 1 a , qeybat i 1 a söhbatimiz (M.8.Sabir). Aslanov o n 1 a r 1 a vidalaşıb getdi (M.Hüseyn). O m a n i m 1 a ciddi danışmağa macbur oldu;

b) birgalik va iştirak obyekti bildirir. Masa lan: Biz s a n i n 1 a Xazarin qoynunda tahsil alacağıq (M.Hüseyn). Nurcahan neça il qabaq Al o kişinin darz daşıyarkan a 1 a c ö n g a i 1 a süpürlaşdiyini yadına saldı (S.Rahimov);

ç) vasita obyekti bildirir. Masalan: Tez-tez görüşmaya imkanları olmadığından çox vaxt t e 1 e fo n 1 a hal-ahvaZ bilirdilar ( M.Hüseyn). Onlar allari i 1 a boz torpağı tarpadib, yeri ça/alayıb eş di/ar (S.Rahimov );

q) tarz obyekti bildirir. Masalan: Rüstam kişi otaqdan çıxan kimi Parşan bir uşaq sevinci i 1 a Mayanın boynunu qucaq/adı (M.İbra­himov). San çıxdın qarşıma duz/a, çörakla; Bağından dardiyin gül la, ç i ç a k 1 a (S.Rüstam);

d) makan obyekti ifada edir. Masalan: O qarı yena yorğun bir ha/da qoltuğunda bağlama dan iz kan a r ı i la evina qayıdırdı (8.Mammadxanlı),

e) zaman obyekti bildirir. Masalan: İmran kişi ürayinda keçan­ilki b u v a x t i l a i nd iki vaziyyati tutuşdururdu.

III . ismin qeyri-müayyan yiyalik halında işianan sözlara qoşulanlar: içra, üzra. Masalan: meşa içra, eşq içra, qam içra, adati üzra va s. Yer, saha va iç mazmunlan ifada edan, çox vaxt ismin yerlik hal şakilçisinin sinonimi kimi işianan içra qoşması tarixan daha çox işlanmişdir. indi öz işlakliyini itirmak üzradir. Masalan: Har neca ki, şöhreyi-cahansan; Eşq i ç ra saramadi-zamansan (M.Füzuli). Man can ila istaram çakam qam; Man can dilaram qam i ç r a har dam (M.Füzuli). Har qanda ki alam i ç r a qam var; Qıl könlümü ol qama giriftar (M.Füzuli). Qatı könlüna bağrı daşların düşmüş qami eşqin; Bir oddur eşqi-dilsuzun ki, daşlar içra pünhandır (M.Füzuli). Meşa iç ra kasilm iş ağaciarın iri kötük/ari ona heybat/i adam şaklinda görünürdü (S.Rahimov) . ·

ismin qeyri-müayyan yiyalik halında işianan sözlara qoşulan qoşmalardan ikincisi üzra qoşmasıdır.

Tarixan sath va makan manasında da işlenmiş bu qoşma müasir dilimizde asas, isnad, manba manalannı ifada edir. Masalan: Bu

224

vaxt.ağına-bozuna baxmayan molla Qafar, adati ü z r a içini arıtlaya­arıtlaya daxi/ oldu (S .Rahimov). Gülşan bizim trestin qazma ü z r a baş mühandisi, manim müavinim tayin olunuh (M.Süleyınanov).

IV. ismin yönlük halında işlenan sözlere qoşulan qoşmalar: göra, nisbatan, qarşı, doğru, sarı, taraf, maxsus, aid, dair, asasan, isnadan, -dak, -can (-can) va s. Masal an: sana göra, Arifa nisbatan, siza qarşı, eva doğru, qapıya sarı, küçaya taraf, gancliya maxsus, onlara aid, işa dair, deyilana asasan, sizin fikriniza nisbatan, axşamadak, saharacan va s .

Göra qoşması qoşulduğu sözle birlikde aşağıdakı manalan ifade edir:

a) göra qoşması sabah mazmunu ifade edir. Masa lan: Tahir ona zahmat verdiyina g ö r a avvalcadan üzr istadi (M.Hüseyn). Mardana gör a Baharı da nökarçiliya götüran yox idi (Mir Celal);

b) göra qoşması uyğunluq-müvafiqlik bildirir. Masa lan: Har kas öz bacarığına göra na bacarır, onu da danışır (M.İbrahimov). Heç ağlım kasmir ki, o, işiari indiki zamana g ö r a apara bila (M.İbra­himov);

c) göra qoşması esas bildirir. Masalan: Tabiblarin tapşırığına g ö r a iki ay Kislovodskda Narzan vannası götürdü (A.Şaiq). indi da bu adata g ö r a efa daxmalar var ki, altında mintarla arvadların iradalari boğulur (M.İbrahimov);

ç) göra qoşması isnad bildirir. Masalan: Biz bu qapım açanda süfraya g ö r a yox, adamına g ö r a açmışıq (M.İbrahimov). Eşitdi­yima g ö r a yaxşı havalar bilir (M.İbrahimov);

d) göra qoşması nisbet bildirir. Masalan: Dünana g ö r a bu gün hava xoşdur. Kamrana g ö r a Arif cavan görünür.

Nisbatan qoşması yalnız nisbi müqayisa bildirir va göra qoşma­sının sinanimi olur. Masa lan: Sözüm yox, keçan iliara n i s b a t a n bu il yaxşı işlamişsiniz (M.İbrahimov). Halbuki ona n i s b a t a n Qaraş möhkam va sağlamdır (M.İbrahimov).

Qarşı qoşması. Qarşı qoşmasının aşağıdakı manalan vardır: a) bu qoşma heç bir ziddiyyat, qarşılıq bildirmedan mütaqabillik

mazmunu ifade edir. Masa lan: Man sevgima q a r ş ı asil sevgi ista­yiram, sadaqa istamiram (M.İbrahimov);

b) qarşı qoşması yena da h eç bir ziddiyyat bildirmedan istiqamat - yönaltına mazmunu ifade edir. Masalan: Maya Parşamn sözla­rinda Şirzada q a r ş ı qariba bir ark va tana olduğunu hiss etdi

225

(M.İbrahimov). Şirzadın So/tana sart cavab vermasi Rüstam kişiya xoş galdi, ona q a r ş ı hörmatini artırdı (M.İbrahimov);

c) bu qoşma tam ziddiyyat bildirir. Masa lan : Y axşı/ığa q a r ş ı pislik etmak insanlığa yaramaz;

ç) qarşı qoşması müqabillik Iriazınunu ifade edir. Masalan: Rüstam kişiya cavab vermasa, getdikca daracasini aşan tazyiqina q a r ş ı durmasa, onun nazarinda hörmatini itiracayini his s ed irdi (M.İbrahimov). Lakin yavaş-yavaş üstüna galan boğucu dumana q a r ş ı durub yaşamaq çatin idi (M.İbrahimov);

d) bu qoşma ziddiyyatli yönaltına mazmunu bildirir. Masalan: Bela düşünanda Mayanın ürayinda ona q a r ş ı nifrata oxşar bir duyğu hiss edirdi (M.İbrahimov).

Taraf, sarı, doğru qoşmaları. Bu qoşmalann har üçü qoşul­duqlan sözlarla birlikde istiqamat mazmunu ifada edir va biri digeri­nin sinonimi olur. Masa lan: Tahir ona d o ğ r u gedib taşakkür e/adi. Şeyda Tahirin qo/undan tutub özüna s a r ı çakdi (M.Hüseyn). Gülsa­nam arvad itlarin yaxınlaşan sasindan kiminsa eva s a r ı galdiyini açıq-aydın duyurdu (M.Hüseyn).

Maxsus, aid, dair qoşmaları. Bu alınma qoşmalar aidlik maz­munu ifada edir va biri digerinin sinonimi olur. Masa lan: O, gancliya m axs u s na varsa, hamısını özünda aks etdirmaya çalışırdı . Onla­rın mükafatlanmasına a i d sanadiari göndarmak lazımdır. O, dostu­nun tatila da i r mas/ahatlarini dinlayirdi (M.Hüseyn).

Dak qoşması . Şakilçilaşan bu qoşma yönlük halda işianan zarf, isim, avazlik va feli sifata qoşularaq iş va haraketin son nöqtasini bil­dirir. Masa lan: Man inanmıram ki, ömrünün a x ı r ı n a d a k onu yerindan tarpatsin/ar (M.Hüseyn). Tahir onu a x ı r a da k danışmağa qoymadı (M.Hüseyn).

V. ismin çıxışlıq halında işianan sözlara qoşulan qoşmalar: bari, ötrü, başqa, savayı, alava, özga, qeyri. Masalan: işdan ötrü, Mayadan başqa, ondan savayı, ondan alava, sandan özga, badi-sahadan qeyri.

a) bari qoşması. Bu qoşmanın qoşulduğu söz iş va haraketin, hadisanin başlandığı vaxtı, qoşma isa harnin vaxtın başlanmasından sonrakı masafasini bildirir. Masalan: Kolxozun idara heyalinda masalasi qoyulandan b a r i Gülsanamdan bacardıqca uzaq gazirdi (M.Hüseyn);

b) ötrü qoşması . Bu qoşma çıxışlıq hal da işianan isim va avaz­liklara qoşularsa, sabah va maqsad mazmunu ifada edir. Masalan :

226

Sandan ö t r ü ma na söz galir. Firidun öz ganc, xoşbaxt arzularını Gülnazdan ö tr ü saxlayırdı (M.İbrahimov). Mahz sandan ö tr ü balıq tutmuşarn (M.Hüseyn).

Ötrü qoşması çıxışlıq halda işianan masdarlam qoşularsa, asasan, maqsad mazınunu ifada edir: Masalan: O, Şirina qovuşmaqdan ötrü dağları çapmırdımı ? (M.Hüseyn).

Ötrü qoşması bazan çıxışlıq halda işianan isim va avazliklara qoşulduqda heç bir sabah mazmunu ifada etınir, aidlik bildirir. Masa­lan: O ölübsa da, xatri bu gün mandan ötrü azizdir (M.Hüseyn).

Bazan ötrü qoşması avazina yana qoşması da işlanir. Masalan: Bundan y a n a dönüb ita, mır-mır mırıldayır. Qoymur o/am evimda da rahat gavur qızı (M.8.Sabir);

c) savayı qoşması. Bu qoşma xüsusilaşma va seçilma mazmun­lannı ifada edir: Masalan: Rüstam kişi, efa gürnan edirsan ki, sandan s a v ay ı iş üçün yanan yoxdur (M.İbrahimov).

227

BAGLAYI CI

ÜMUMİ M8LUMAT

Biz sözlar va cümlelar arasında qramınatik va mantiqi alaqala­rin mövcud olmasının labüdlüyünü bilirik. Bu o demekdir ki, sözlar arasında bela alaqa olmazsa, söz biriaşmaleri va cümlelar arnala gala bilmez. Söz biriaşma larinin öz arasında harnin alaqa olmazsa, manalı-mantiqi cümla yarana bilmez. Cümlelar arasında bu ala­qalar mövcud olmazsa, qraınınatik-mantiqi cahatdan formalaşmış nitq da meydana gala bilmaz. Şübhasiz, bu alaqalar yalnız hamcins söz­lar, söz birlaşmalari va cümlelar arasında deyil, eyni zamanda biri digari ila qarşılaşdırılan, biri digerini aydınlaşdıran, biri digerina müx­talif cahatdan tabe olan sözler, söz birlaşmalari, cümlelar va cümla qruplan arasında da yaradılır. Harnin alaqalarin yaranınası üçün müx­talif qrammatik alamattardan istifada edildiyi kimi, bağlayıcı adla­nan kömakçi nitq hissesindan da geniş istifada edilir.

Bağlayıcı dilda çox mühüm rola malik olan nitq hissasidir, lakin asas yox, kömakçi nitq hissasidir. O, cümlada müayyan vazife daşıyır, lakin cümla üzvü olmur. Bağlayıcı ayrılıqda lüğavi manaya malik müstaqil söz olmadığı üçün söz yaradıcılığında iştirak etmir, yani sözdüzaldici şakilçi qabul edib, başqa nitq hissesina çevri ta bilmir. Bütün bunlara asasan bağlayıcıya bela tarif vermak olar: söz biriaşmasinin va cümlenin terkibindaki sözler, birlaşmalar, cümla­lar va cümla qruplan arasında sintaktik-mantiqi alaqa yaradan, lakin lüğavi manası olan, müstaqil bir söz kimi cümla üzvü ola bi lmeyan kömakçi nitq hissesina b a ğ l a y ı c ı deyilir.

BAGLAYICI iLa QOŞMANIN FaRQİ

Nitqda oynadıqlan rol va daşıdıqlan kömakçi vazifaya göra bağ­layıcıtarla qoşmalar arasında müayyan oxşarlıq vardır. Xüsusan ter­kibinda göra, üçün, ötrü qoşmalan olan tabelilik bağlayıcılan ila eyni qoşmalann manası arasında da yaxınlıq aydın dark edilir. İla sözünün ham qoşma, ham bağlayıcı kimi işianınasi da bunlann ara­sındaki yaxınlığın mövcud olmasını sübut edir. Bütün bu yaxınhq va oxşarlığa baxmayaraq, bağlayıcıtarla qoşmalar arasında çox mühüm farqlar vardır. O farqlari qısaca olaraq aşağıdakı kimi xülasa etmak olar:

228

a) bağlayıcılar öz quruluşu ila qoşmalardan farqlanir; bağlayı­cılar sada, düzaltına va mürakkab quruluşa malik olduğu halda, qoş­malar, başlıca olaraq, sada sözlardan ibaret olur;

b) qoşmalann inkişafı şakilçilaşmaya doğru gedir va bir qismi da şakilçilaşir. Bağlayıcılarda isa halalik bu inkişaf prosesi (ham qoşma, ham bağlayıcı kimi çıxış edan ila sözü istisna edilarsa) hiss edilmir;

c) bağlayıcılar na ayrılıqda, na da bağlandığı söztarla birlikde cümla üzvü ola bilmir. Qoşmalar isa qoşulduğu sözla birlikde cümla üzvü ola bilir;

ç) işlandiklari yera göra da bunlar bir-birindan farqlanir. Bağ­layıcılar ham sözlar, ham da cümlelar arasında işiandiyi halda, qoş­malar yalnız sözlerin sonuna qoşulur;

d) bağlayıcılar heç bir şakilçi qabul eda bilmir. Qoşmalar isa ham sözlara qoşularkan, ham da mürakkab bağlayıcıların terkibinda işti­rak ederkan xabar şakilçisi qabul edir va qoşulduğu sözla birlikde cümlada xabar vazifesi daşıyır. Bazi qoşmalar cam va hal şakilçisi da qabul eda bilir: sanin kimi/ar, sanin kimilarin, sanin kimi/ara, sanin kimi/ari, sanin kimi/arda, sanin kimi/ardan;

e) bağlayıcılar h eç bir hal şakilçisi ila alaqadar deyildir. Qoş­malar isa ismin müxtalif hallanna qoşulur;

a) qoşmalan heç bir durğu işarasi ila avaz etmak mümkün olma­dığı halda, bağlayıcıların bir qismi durğu işarasi ila avaz edila bilir.

BAG LA YI CILARlN T8SNİFİ

Bağlayıcılan aşağıdakı cahatlara göra tasnif etmak mümkündür: 1 ) quruluşuna göra; 2) sintaktik vazifesina göra; 3) manasma göra.

QURULUŞUNA GÖRa BAGLAYICILARIN T8SNİFİ

Bağlayıcılar quruluşca üç cür olur: 1) sada; 2) düzaltma; 3) mürak­kab.

Sada bağlayıcılar. Sada bağlayıcılar yalnız bir sözdan ibarat olur va tarkib hissalarina aynlmır. Sada bağlayıcılar aşağıdakılardır: va, ham, ki, ya, da, da, gah, agar, amma, ancaq, lakin, zira, hatta, yani, na va s .

229

Düzaltına bağlayıcılar. Düzaltına bağlayıcılar düzaltına asas nitq hissalanndan farqlanir. Düzaltına asas nitq hissalari sözdüzaldici şakilçilar vasitasila düzaldiyi halda, düzaltına bağlayıcıların tarki­binda heç bir sözdüzaldici şakilçi iştirak etınir. Düzaltına bağlayıcı­lar ya bağlayıcı ila başqa bir morfeınin, ya bağlayıcı ila başqa bir sözün, ya da bir sözla bir morfetnin biriaşmasİndan arnala galir va sada bağ­layıcılığa doğru inkişaf edir.

Düzaltına bağlayıcılar aşağıdakılardır: çünki, yaxud, harçand, nainki, yainki, yoxsa.

Mürakkab bağlayıcılar. Mürakkab bağlayıcılar dilimizde daha çox işlanir. Bunlar an azı iki sözdan ibarat olur va ayn yazılır. Mürak­kab bağlayıcılar müxtalif yollar va vasitalarla arnala galir. arnala galmalarina göra mürakkab bağlayıcılan başlıca olaraq iki qisma ayırmaq olar:

1 . Sada va düzaltına bağlayıcılardan arnala galanlar. 2. Başqa sözlardan va başqa söztarla sada bağlayıcılardan arnala

galanlar. Sada va düzaltına bağlayıcılardan arnala galan mürakkab bağ­

layıcıların üç növü vardır: a) va, ki, da, da sada bağlayıcılardan biri ila bir sada va ya düzaltına

bağlayıcının biriaşmasinden arnala galir: ham-ham da, gah-gah da, va ya, va yaxud, va habela, habela da, harçand ki, hamçinin da, yaxud da, na-na da, yainki, yainki da, madam ki, ya da va s .

b ) va, ki, da, da sada bağlayıcılanndan ikisi ila bir sada va ya düzaltına bağlayıcının biriaşmasİndan arnala galir: ham da ki, gah da ki, da ki, va ya da, ya da ki, va yaxud da, yaxud da ki.

c) va, ki, da, da sada bağlayıcılanndan üçü va bir sada va ya düzaltına bağlayıcının iştirakı ila düzalir: va ya da ki, va yaxud da ki.

Başqa sözlardan va başqa söztarla sada bağlayıcılardan arnala galan mürakkab bağlayıcıların aşağıdakı növlari vardır:

a) bu va o işara avazliklarina bela sözünün va göra, üçün, ötrü qoşmalannın qoşulması ila mürakkeb bağlayıcı arnele gelir: buna göra, bunun üçün, bundan ötrü, ona göra, onun üçün, ondan ötrü, bununla bela;

b) bu, o işare evezlikleri, göra, üçü n, ötrü qo şmaları va bir sıra bağlayıcıdan ibarat mürekkab bağlayıcılar: buna göra da, buna göra ki, bunun üçün da, bunun üçün ki, bundan ötrü da, bundan ötrü ki, ona göra ki, ondan ötrü da, ondan ötrü ki.

230

SİNT AKTİK V aZiFasiNa GÖRa BAG LA YI CILARlN TaSNİFİ

Bağladıqlan kamiyyatlara göra bağlayıcıların yeri, vaziyyati va vazifesi müxtalif olur. Bağlayıcılann bir qismi sözleri, söz birlaş­malarini, tabesiz mürakkab cümlalari va cümla qruplannı bir-birina bağlayırsa, başqa bir qismi da tabeli mürakkab cümlenin terkibin­daki budaq cümleleri baş cümleye bağlamağa xidmat edir. Bu cahat­dan bağlayıcılan iki qisma ayırmaq olar:

1 ) tabesizlik bağlayıcı lan; 2) tabelilik bağlayıcı lan. Tabesizlik bağlayıcılan. Cümle üzvlari va cümlelar arasında heç

bir tabelilik münasibati yarada bilmeyen, bağladıqlan kamiyyatlarin daxili manalanna heç bir tesir göstermeyen, yalnız kömakçi vasita­çilik vazifesi daşıyan bağlayıcılara tabesizlik bağlayıcısı deyilir. Tabesizlik bağlayıcılannın har iki tarafındaki vahidlar bağlayıcının tesirina maruz qalmadığından barabarhüquqlu cümle üzvü va cümle olaraq qalır. Dilimizde bu bağlayıcılardan çox geniş hacmda isti­fada olunur.

Sade ki, agar; düzaltına çünki, harçand; mürakkab harçand ki va terkibinda göra, üçün, ötrü qoşmalan olan mürakkab bağlayıcılar­dan başqa, bütün bağlayıcılar tabesizlik qrupuna daxildir.

Tabelilik bağlayıcılan. Bu bağlayıcılar işlandiklari yere va daşı­dıqları vazifaya göre tabesizlik bağlayıcıianna nisbeten mahdud­dur. Birincilar hamcins üzvlar, hamcins budaq cümlalar, söz biriaş­malerinin terkibindaki hamcins taraflar, tabesiz mürakkab cümlenin tarkib hissalari va cümle qruplan arasında işiana bildiyi halda, tabe­lilik bağlayıcılan yalnız tabeli mürakkab cümlenin terkibindaki budaq cümleleri baş cümleye bağiaya bilir.

Bağlama vasitasi roluna göre tabelilik bağlayıcılan birincilara (tabesizlara) nisbeten üstün mövqeya malikdir. Bu bağlayıcılar taraf­lardan birinin digarindan ası lı vaziyyata düşmesine, birinin dige­rina tabe olmasına ciddi tesir edir.

agar ki, çünki, harçand, harçand ki va terkibinda göra, üçün, ötrü qoşmaları olan mürakkab bağlayıcılar tabelilik bağlayıcılandır.

23 1

MaNASINA GÖRa BAGLAYICILARIN TaSNİFİ

Azarbaycan dilinda işlenan bağlayıcılara aid apanlan tadqiqata asasan onlann (bağlayıcılann) mana növlarini on bir yera bölmak olar. Daşıdıqlan sintaktik vazife ila yaratdıqlan mana bir-birina müvafıq galdiyi üçün bağlayıcılann mana növlarini da vazifelarina asasan iki böyük qrupa bölmak olar:

ı ) tabesizlik bağlayıcılannın mana növlari; 2) tabelilik bağlayıcılannın mana növlari.

Tabesizlik bağlayıcılarının mana növlari

Bu qrupa daxil olan bağlayıcıların altı mana növü vardır va bunlar (mana növlari) eyni ila hamcins üzvlar, hamcins cümlalar, ham da tabesiz mürakkab cümlalarin tarkib hissalari arasında işlenan bağlayı­cılara aiddir. Harnin mana növlari aşağıdakılardır:

ı ) birlaşdirma-bitişdirma bildirenler; 2) qarşılaşma bildirenler; 3) bölüşdürma bildirenler; 4) iştirak bildiranlar; 5) inkarlıq bildiranlar; 6) aydınlaşdırma bildiranlar. Birlaşdirma-bitişdirma bildiranlar. Bu bağlayıcılar aşağıdakı­

lardır: vtJ, iltJ (-la, -/tJ). VtJ bağlayıcısı ham klassik, ham da müasir adabi-badii dilimizde

çox işlensa da, canlı danışıq dilimizde ondan az istifada olunur . Bu bağlayıcı aşağıdaki hallarda işlanir:

a) cümlenin hamcins üzvlari arasında. Masalan: Hasey Hatam­xana taraf dönarak harkdan va ağızdolusu dedi (S.Rahimov). Arvad çıxıb gedandan sonra Maşadi Şarif kandin aşağısında "Div damt " deyilan kahada saxladığı ata baş çakmaya va alaf vermaya hazır­laşdı (8.Valiyev).

8gar cümlada bir neca hamcins üzv olarsa VtJ bağlayıcısı yalnız son hamcins üzvlar arasında işlanir. Masalan: Heydar isa susub, iki­üç ay qabaq bu oğlanla albayaxa olduğunu, atası Maşadinin hirs!CJ oğlunun kömCJyinCJ gCJldiyini VCJ qCJzet!CJri cırıq-cırıq edib küçCJnin orta­sına sCJpCJ!CJdiyini xatırlayırdı (Q.İlkin);

b) ikinci va üçüncü növ tayini söz biriaşmasinin hamcins taraflarİ arasında. Masalan: Neft VtJ milyonlar şCJhCJri Bakı hCJyacanlı giin!CJr

232

keçirirdi (M.Hüseyn). Man sizin birlik, saadat va qalaba bayramınızı tahrik ediram (Mir Calal). Qabaqcıl va nümwıavi olmaq üçün "Yüksa­liş "in har cür imkan va şaraiti vardır (8.Valiyev);

c) fe li si fat va fe li bağlama tarkiblarinin daxilindaki hamcins söz­lar arasında. Masalan: Bu qadar kitab va daftar alan adam, yaqin ki, müallimdir. Man har gün qazet va jurnal oxumağa adat etmişam;

ç) tabesiz müralekab cümlenin tarkib hissalari arasında. Masa lan: Banda/ının öldürülmasini, bütün bu hangarnani bay özü yaxşı bilirdi va öz ali ila olan iş idi (Mir Calal). Banda/ı başını aşağı saldı, allari bo­şa/dı, sasi açıldı va igida yaraşmayan bir hazinlik kasb etdi (Mir Calal).

İla bağlayıcısı, başlıca olaraq, iki yerda işlanir: a) hamcins üzv­lar arasında. Masalan: Darğa i 1 a molla söhbati tazaladilar (8.Vali­yev). Südaba i 1 a Xavar da böyük bir qarışıqlıq içinda otaq şeylarini yığışdırdılar (M.İbrahimov); b) tayini söz biriaşmasinin ikinci tare­findaki sözlar arasında. Masa lan: Kolxozun sadri i 1 a hesabdarı rayon markazina getmali oldular.

Qarşılaşma bildiranlar. Qarşılaşma bildiran bağlayıcılar aşağı­dakılardır: amma, ancaq, lakin (leyk, va leyk, va lakin, vali klassİk adabi dilimizde ),faqat, halbuki, yoxsa. Bu bağlayıcılar qarşılaşdınlan iki zidd tasavvürü bir-birina bağlayır. Bağlayıcıdan avvalki cümlenin dinlayicida doğurduğu ehtimalı bağlayıcıdan sonrakı cümla aradan qaldınr, ona zidd bir tasavvür yaradır. Bu bağlayıcılar çox vaxt biri digerinin sinonimi kimi işlanir va bağladıqlan vahidlarin mazmu­nuna xalal gatirmir. Bunlardan amma, ancaq, lakin bağlayıcılan ham müasir, ham da klassİk adabi dilimizde, leyk, va leyk, va lakin, vali bağlayıcılan ancaq klassİk adabi dilimizde mahsuldardır. Faqat, hal­buki bağlayıcılan ham klassik, ham da müasir adabi dilimizde az işianan bağlayıcılardır.

Amma, ancaq, lakin bağlayıcılan aşağıdakı hallarda işlanir: a) hamcins üzvlar arasında. Masa lan: Bu sükut ani idi, 1 a k i n çox

manalı idi (Mir Calal). Biz çörak yediyimiz zaman Musa kişi eyvana çıxıb çox adabla, 1 a k i n quru va sart bir ifada ila: hamınız xoş gal­mişsiz, - dedi ( İ .8fandiyev) . Söhbat genişlanir, a n c a q Şuşadan o yana adlamırdı (8.Valiyev). Sa/bi belaca qovrulur, a m m a galanlara heç na sezdirmamak üçün özünü onda qoymur, şad görünmaya çalı­şırdı (8.Valiyev);

b) tabesiz müralekab cümlenin tarkib hissalari arasında. Masa lan: Man incimiram, a n c a q Qaraşa yazığın ga/sin, iki gündür ki, o yan­bu yana qaçmaqdan ha/ak olub (M.İbrahimov). Buna da mina bilarik,

233

a m m a bu yandan gedanda yolumuz xeyli uzanır (M.Hüseyn). Sağlıq olsun, buranı da görarsan, a n c a q san garak m ana kömak ed asan (Mir Calal). Karim etiraz etmak istadi, 1 a k i n Hüseynağa al çak­madi (M.İbrahimov);

c) bu bağlayıcılar cümla qruplarını bir-birina bağlayır; yani amma, ancaq, lakin bağlayıcılarından avvalki bir neça cümlada ira li sürülan fikra qarşı sonrakı cümlelarda zidd fıkir söylanilir. Masa lan: A m m a bil ha, Muğan ağır yerdir, qışına baxma, yazla payız yaxşı olur, birca palçıq bir az aziyyat verir, a m m a yayının istisina har adam dözmaz (M.İbrahimov). EJ/ina keçan boşqabı oğluna atmaq istarkan ana yena da araya girdi, 1 a k i n o daqiqa da tirtap yera sariidi - boşqab onun başından daymişdi (Q.İlkin).

Yoxsa bağlayıcısı cümlada şartlİ qarşılaşdırma manasının yaran­masına kömak edir. Özündan avvalki cümlanin icrasında şart anlayışı yaradır, icra yerina yetirilmadikda özündan sonrakı cümlada avval­kinin aksi olmalıdır. Masa lan: V axt ikan cilovu çakilmalidir, y o x s a baş alı b gedar (M.İbrahimov).Bir az dişli-başlı adam olsun, y o x s a çoban Karam ela basdırar ki, bir çöp da tapmaq olmaz (M. İbra­himov). Körpünü niya dağıdırsan, cavab ver, y o x s a gözünü oya­ram (M.İbrahimov).

Yoxsa bağlayıcısı bazi hallarda yaxud bağlayıcısının sinonimi kimi işlanir. Masal an: Qonaqlıq günü Paşa bay in kefi kök idi, y o x s a qanı qara idi? (8.Valiyev). Dayanatlidir, yoxsa qorxaq? (8.Valiyev). Yol azmışdın, y o x s a itiyin itmişdi? (8.Valiyev).

Bölüşdürma bildiranlar. Bölüşdürma bildiran bağlayıcılar ya, va ya, ya da, ya da ki, va ya da ki, ya ki, yaxud, yaxud da, va yaxud, yaxud ki, va yaxud da, yaxud da ki, va yaxud da ki, va yaxud ki, yainki, yainki da, va yainki da, gah, gah da, gah da ki, va gah da, va gah da ki, istar, istarsa, isıarsa da bağlayıcılanndan ibaratdir. Bu bağlayıcıların bazi­lari (ya, gah, istar, istarsa) asasan bağlanan vahidlarin yanında tek­rar edilarkan işladilir.

Bölüşdürma bildiran bağlayıcıların işlenma qaydası aşağıdakı kimi dir:

a) ya bağlayıcısı cümlada biri digerinin antonimi olan iki ham­cins üzvü ham ehtimal, ham da bölüşdürma manalan ila bağlayar­kan tak iş lana bilir. Masa lan: Şahardan bir atlı, y a piyada galdimi, sual-cavaba tuturdu (Mir Calal). Bilmirdi bu hangama haqiqatdi, y a vahimadi, olan şeydir, y a xayaldır, aşkardır, y a yuxudur (Mir Calal). Bizim da bir şeyimiz var, y a yox? (M.İbrahimov);

234

b) ya bağlayıcısı antonim mana bildirmeyan iki hamcins üzv ara­sında tak işiana bilir. Masa lan: İstanbul y a Makka sevdası çoxdan köhnalib getmiş va ziyan/ı bir sevdadır (Mir Calal);

c) ya bağlayıcısı üçüncü növ tayini söz biriaşmasinin hamcins olan birinci taraftari arasında tak işlanir. Masa lan: Dayının ya xala­nın qayğısı ata-ana qayğısını avaz eda bilmaz;

ç) ya bağlayıcısı üçüncü növ tayini söz biriaşmasinin hamcins olan ikinci taraftari arasında tak işlanir. Masalan: Po/isda, sudda efa ada­mın zaminliyini y a şahidliyini az qala yaxına qoymur/ar (Mir Calal);

d) ya bağlayıcısı tabesiz mürakkab cümlanin terkibindaki cümla­lar arasında tak işlanir va harnin cümlalari bölüşdürma manası ila bağlayır. Masa lan: Bu işi tak göra bilarsan, ya bir nafar da sana kömak etsin ?

e) aksar hallarda ya bağlayıcısı gah takrar olunur, gah da onunla müqabil tarafkimi harnin bağlayıcının iştirak etdiyi başqa bir mürak­kab bağlayıcı işladilir. Masa lan: Kömak kömakdir, y a maddi olsun, y a da manavi olsun (Mir Calal) . İ ndi oxuyub-oynamamış bir adam qoymayacağam qalsın ; hamı y a çalacaq, y a oynayacaq, y a oxu­yacaq (M.İbrahimov). Bu, qızın y a qardaşı, y a amisidir (Mir Calal) . Koroğlu! Bal/i fJhmad ölüm ayağındadır, narnam sana çatan kimi ya özün gal, y a da bir tadbir töküb onu ölümdan qurtar ( .. Koroğlu ") . fJliquluya demiş am, bahana-zad maqamı d ey il, ya bu yaz Qızı/ha­cılıya dönmayacayam, y a, da ki, sizi o ra aparacağam (M ir Calal) ;

a) va ya bağlayıcısı hamcins üzvlar arasında tak işlanir. Masa­lan: Küfr danışmayın, Quram h eç bir qazı v a y a hacı yaza bil m az (Mir Calal);

f) v a y a bağlayıcısı üçüncü növ tayini söz biriaşmasinin ham­cins birinci taraftari arasında tak işlanir. Masa lan: Bu söhbat yalnız bir şairin, bir xastanin v a y a bir müallimin haqqındakı sö h bat daracasin­dan çoxdan çıxmışdı (Mir Calal);

g) va ya bağlayıcısı üçüncü növ tayini söz biriaşmasinin ham­cins ikinci taraftari arasında tak işlanir. Masalan: İsrajil bay "Onun ölüsünü v a y a dirisini garak taparn " demak is tayirdi (Mir Calal);

ğ) ya da, ya da ki, yaxud, va yaxud, va ya da ki, yainki bağlayıcılan hamcins üzvlar, tayini söz biriaşmasinin hamcins taraf­Iari va tabesiz mürakkab cümlanin terkibindaki cümlalar arasında tak işiana bilir. Masalan: Ona efa galdi ki, hayatda, yaşadığı asrin müba­rizalarinda öz yerini tapa bilmamiş, y a da tapdığı yerin qüvvalar tanasübünü yaxşı öyrana bilmamişdi (Mir Calal). Bu bulvar roma-

235

nıdır, y a da k i kiminsa kabin, evianmak macarasıdır (Mir Calal) . Şirzad bilirdi ki, yazda samarasiz keçan har saat, y a x u d vaxtında görülmayan an xırda bir iş tontarla mahsulun itmasi demakdir (M.İbrahimov). Ona ela galirdi ki, Qüdrat mahz obyektiv görünmak üçün asil haqiqati tahrif elayir, nahaq yera Xalilovun yaltaqlığını daha darin v a y ax u d daha ciddi bir sababla izaha çalışır (M.Hüseyn). Latifa Tahiri gördüyü, onunla üzbaüz durub, söhbat el ad iyi v a y a da k i telefonla danışdığı vaxllarda e la bilirdi ki, onunla uzun müddat görüşmasa da, buna asanlıqla dözar (M.Hüseyn). Daxi biza na, boşda qalıb dast sualın; Ya i n k i acından mal aş ir ah/in, aya/ın (M.8.Sabir);

h) sada gah bağlayıcısı cümlenin hamcins üzvlari, söz biriaşma­sinin hamcins taraftari va tabesiz mürakkab cümlenin tarkib hissalari arasında takrar olunaraq işlanir va bölgü bildirir. Masa lan: Adamlar gah komalaşır, g a h kanara çakilir (Mir Calal). Kolxozun ga h müha­sibi, g a h anbardarı onun yanına galirdi. G a h yağış ya ğır, g a h gün çıxırdı ;

x) sada gah, mürakkab, gah da, gah da ki bağlayıcılan takrar olunaraq cümlenin hamcins üzvlarini, tayini söz biriaşmasinin taraf­larİ arasındakı sözlarİ va tabesiz mürakkab cümlenin tarkib hissala­rini bölüşdürma manası ila bir-birina bağlayır. Masal an: Qonaq g a h yera baxır, g a h d a altdan-altdan Xalıqverdi kişini nazardan keçi­rirdi (8.Valiyev). Aslanov bir xeyli sükuta dalıb, ga h Qüdratin üzüna baxır, g a h da k i machul bir nöqtaya baxa-baxa na baradasa düşü­nürdü (M.Hüseyn);

ı) istt�r, istt�rst�, istt�rst� dt�, Vii istt�rst� dt� bağlayıcılan söz biriaşma­sinin terkibindaki sözlari , cümledaki hamcins üzvlari va tabesiz mürakkab cümlenin terkibindaki cümlalari bir-birina bağlayır. Masa­lan: İ s t a r iş da, i s t a rs a maişatda "man demişam olmamışdır " düs­turu ila harakat edan adamlar onun nazarinda tabiatin anlaşılmaz bir ecazı idi (M.İbrahimov). Bu kişi tayfası ki var, görünür, efa ürayinin bir �ş asi anadangalma qaranlıqdır, i s t a r uşaq olsun, i s t a r böyük (M.Ibrahimov). Kolxozun i s t a r sadri, i s t a rs a briqadiri, i s t a rs a da manqa başçı/arı bu şarajli işdan kanarda qalmamalıdır.

iştirak bildiranlar. Tabesizlik bağlayıcılarının bir qismi da iştirak bildiran bağlayıcılardır. Bu bağlayıcılar ham mana, ham da vazifa etihan ila birlaşdirma bildiran bağlayıcılara çox yaxın olsa da, bir sıra xüsusiyyatlarina göra onlardan farqlanir. Onlann vazifesi birlaş­dirdiklari taraftari sadaca sadalamaqla bitmir: bunlar eyni zamanda

236

iştirak mazmunu da bildirir. İşianma yerina göra da bu bağlayıcılar birlaşdirma bildiranlardan farqlanir.

iştirak bildiran bağlayıcılar aşağıdakılardır: ham. ham da, ham da ki, da, da, hatta, habela, habela da, hamçinin, hamçinin da, özü da, bir da, o cümladan.

Bu bağlayıcılar aşağıdakı qayda üzra işlanir: a) ham, ham da, ham da ki bağlayıcılan tekrar olunaraq sada

cümlenin hamcins üzvlarini, söz biriaşmasinin terkibindaki sözleri va tabesiz mürakkab cümlenin terkibindaki cümlalari bir-birina bağ­layır. Masalan: Qızı Bakıya gedandan sonra Masma ham sevinmiş, ham qüssalanmişdi (Mir Celal). Bazan eyni günda h a m yayı. h a m qışı, h a m yazı, h a m payızı andıran alvan havalar olur (Mir Celal). Kandda müallim h a m mirzadi, h a m artistdi, lı a m doktordu, h a m vakil, aqronom, h a m qazı (M ir Celal). İ md ad amin in h a m qolıum­qardaşı çoxdur, h am da atrafkandlarda bir sözü iki deyil (8.Valiyev). Aşıq garak h a m çalsın, h a m oxusun va h a m da oynasın (M.Hüseyn). Dedim ki, h a m s ani görüm, ham da k i uşaq/ara baş çakim (M.Hüseyn).

Bazan ham da bağlayıcısı hamcins üzvlar va cümlelar arasında tak da işiana bilir. Masa lan: Vaqonun barmaqlı pancarasindan yor­ğun, h a m d a hayacanlı bir s as eşidildi (M ir Celal). asgar bay razı qalsın, h a m da kandda tariflan im (8.Valiyev). Doktordur, h a m da müallimdir (Mir Celal);

b) özü da bağlayıcısı ham da, habela bağlayıcılannı manaca avaz edir va bu vaxt qoşulma alaqasi yaradaraq, söylenmiş fikri daqiq­laşdirici malumatla tamamlayır. Masalan: agar bir çinar yemali bir meyva gatirsa, ö z ü da yaxşı tutsa, bütün bir kandin ruzisi olar. Namizadlari diqqatla n azardan keçirmak, öz ü d a an layiqlisina üstünlük vermak lazımdır;

c) bir da bağlayıcısı hamcins üzvlarin va tabesiz mürakkab cüm­lada sada cümlalarin sonuncusundan avval işlanir va harnin üzvün iştirakını tarnin etmiş olur. Masalan: Ogünkü iclasda Tofiq, Hajiz. b ir da Gündüz yaxşı çıxış etdi. Mayis in xatti, şakil çakmayi, b ir da pianino çalmağı manim xoşuma galir. Bu gün Universitetda şairla görüş olacaq, dilçi/ik darnayinin növbati maşğalasi olacaq, b i r d a yaradıcılıq geeasi keçiracayik;

ç) da, da bağlayıcısı hamcins üzvlar, tarkib daxilindaki sözlar va cümlelar arasında işlanir. Masa lan: Bir eyni rang aldı Mil da, Muğan da (S .Vurğun). Gündüz da, geca da onu taqib edir; qorxulu kabus kimi xayalından çıxmırdı (M.İbrahimov). Ga/ar tas/im olar po/isa,

237

hayatinda-zadda bir az girlanar, söz-söhbat da kasilar., müddailar sakitlaşar, si/is d a , sud d a soyuyar, dalısını görak neylayarik (Mir Celal);

d) hatta bağlayıcısı sintaktik vazifesina göra sada cümlenin ham­cins üzvlarini, tabesiz mürakkab cümlenin terkibindaki cümleleri bir-birina bağlamağa xidmat edir. Mana xüsusiyyatina göra iştirak, seçilme, qaya bildirir va aşağıdaki hallarda işlanir:

ı ) Tekrar olunan hamcins üzvlarin sonuncusundan avval işlanir va harnin üzvün iştirakını seçilme tonu ila evvelkilara bağlayır. Masalan: Şuşada, Ağdamda, Qarvanda, Göytapada, Muradbaylida, h a t t a Bağhanlarda bir çox adam "Molla Nasraddin "jurnalını alıb oxuyurdu (8.Valiyev).

2) Hatta bağlayıcısından avval nainki bağlayıcısı işlanir, seçilme, iştirak daha qüvvatli olur. Masalan: H eç şey olmamış kimi n a i n k i Aslanın, h a t t a Rüstam kişinin da üzüna gülümsayib cavab vermak istayanda Aslan Rüstam kişiya baxdı (M.İbrahimov);

e) o cümladan bağlayıcısı hamcins üzvlarin va tabesiz mürak­kab cümlenin tarkib hissalari arasında işianarak bütövün içerisindan hisseni ayrıca xatırlatmaqla daqiqlaşdirici - aydınlaşdıncı iştirak mazmunu yaradır. Masalan: "Rüstam va Söhrab " dastanı bir çox dil/ara, o c ü m 1 a da n Azarbaycan dilina tarcüma edilmişdir.

a) habela, habela da, va habela bağlayıcılan sada cümlenin ham­cins üzvlari va tabesiz mürakkab cümlenin tarkib hissalari arasında bir-birinin sinonimi kimi işlanir. Masalan: Son i/lar respublikamız sanayeda, tikintida, h a b e 1 a kand tasarrüfatının inkişafinda böyük nailiyyatlar qazanmışdır. İmacilikda universiletin bütün ta/aba/ari, h a m ç i n i n professor-müallim heyati faal iştirak edirdi. Qrupun tarkibina Azadı, Elxam va h a b e 1 a Sabuhini da daxil etmak yaxşı o/ardı.

İnkarlıq bildiranlar. İnkarlıq bildiran bağlayıcılar sintaktik vazi­fasina göra tayini söz biriaşmasinin taraftari arasındakı sözleri , sada cümlenin terkibindaki hamcins üzvlari, tabesiz mürakkab cümlenin terkibindaki cümleleri bir-birina bağlamağa xidmat edir. Bu bağla­yıcılar manaya göra inkarlıq bildirir. Bunlar fellari bir-birina bağla­yarkan inkarlıq bildiran -ma, -ma şakilçisini, başqa nitq hissalarini bağlayarkan isa deyil va yox sözlarini avaz edir.

İnkarlıq bildiran bağlayıcılar aşağıdakılardır: na - na, na - na da, na da ki. Masalan: Na bir galan var, n a yoxlayan var (O.Salamzada ) . Axırı ki, bu qadar işgancadan sonra bic oğlu bic asadu/la n a qızın,

238

n a da Samadin yerini söyladi (Makulu). Na az, n a da çox, düz yeddi kilometr piyada getmali olduq. Na turş, n a şirin, meyxoş alma daha dadlı olur. Na çox böyük, n a da çox balaca, ortabab yax­şıdır. Na mülkadarsan; Na torpağın var sanin ; Na bura Firangis­tandır, Na san rantyesan (R.Rza) . Axı, man n a qara köpakdan, n a mana onun nağılım damşan Salim dayıdan, n a d a har dafa qara köpayi göranda oğurlanmış xalçası yadına düş an o qassabdan bibima bir kalma söz demişdim (8.8ylisli).

Bazan bu bağlayıcılar müralekab cümlenin terkibindaki feli va ismi cümlalarin da bir-birina bağlanmasına xidmat edir. Masalan: Çünki n a Qaçay bizi görüb, n a Mürsa/la tamşıq, n a d a k i Qön­çanin üzünü görmüşük. Samandar n a özü yorğan-döşak gatirmişdi, n a da burada artıq yataq vardı (B.Bayramov).

İnkarlıq bildiran na, na da bağlayıcılan -ma, -ma inkar şakilçisi işlenan fellardan va deyil, yox inkar sözleri ila biten ismi xabar­lardan sonra işlanarsa, inkarlıq anlayışını itirir, iştirak bildiran da, da bağlayıcısının mazmununu ifade edir. Masalan: Ona ela galirdi ki, ömründa indiyacan bu qadar xoşwıa galan adam görmamişdi, n a kandda, n a ş aharda, n a qocalar, n a cavanlar, n a ağa/ar, n a falı­lalar içinda (Mir Celal). Yox, biz tas/im olmayacağıq. Na man, n a da Valentina (O.Salamzada ). Onu lı eç bir şey maraqlandırmırdı ; n a adam boyu qalxan taxıl, n a yolların pis olması, n a da bağlanan maşın (O.Salamzada ) . M ana lazım deyil; n a pulu, n a malı. Daha manim üçün kandda heç na dahşatli deyildi: n a Yaqubun biza gal­mayi, n a camaatın dedi-qodusu . . . (8.8ylisli). indi heç nayin aha­miyyati yox idi; n a tasallinin, n a d a göz yaşlarının.

Bu misallardaki na, na da bağlayıcılannı da, da bağlayıcısı ila avaz etsak, cümlalarin mazmununa xalal galmaz.

Aydınlaşdırma bildiranlar. Yalnız üç sözdan (yani, yani ki, masalan) ibaret olan bu bağlayıcılar özündan avval işlenan va izahı lazım olan sözü, söz biriaşmasini va ya cümlani aydınlaşdırmağa, daqiqlaşdirmaya xidmat edir.

Yani, y;mi ki bağlayıcıları hamcins üzvlari va tabesiz müralekab cümlenin tarkib hissalarini aydınlaşdırma yolu ila bir-birina bağ­layır. Masalan: Bayla darğam aralığa alan camaat baya üz vurur, darğadan tavaqqe elayir, ağsaqqalları nahaq yera dila-dişa sal­mamağı, cavanları, yani Mürsali, Soltam qorxuya saimarnağı masla­hat görürdülar (8.Valiyev) . Hargah Veysal Kangarli sözünün üstünda durub dediyini e/asa, y a n i Mirza Camili da, fJsgar bayi da

239

fahlalarin qabağında ifşa e/asa, galacak işlarimizda ondan istifada e/aya bilarik (8.Valiyev) . Bu gündan masuliyyatimiz daha da artır, y a n i k i har kas na edacayini, özü da neca edacayini daqiq ö/çüb­biçmalidir.

Mt�st�lt�n bağlayıcısı avval işianan va aydıntaşması zaruri olan ümumilaşdirici hamcins üzv ila sonra işlanib avvalkini aydıntaş­dıran hamcins üzv va eyni vaziyyatda olan cümlelar arasında işlanir. Masalan: Dil darnayinin üzvlari, m as a / a n , Hacağa, Zemjira, Xanım, Çingiz va başqaları maraqlı maruzaZarla çıxış etdilar.

Tabelilik bağlayıcılan Dilimizde işianan bağlayıcıların bir qismi da yalnız tabeli mürakkab cümlenin baş cümlesi ila budaq cümle­sini bir-birina bağlamağa xidmat edir. Bu bağlayıcıların bağladığı taraflar heç vaxt barabarhüquqlu olmur. Bunlar bir cümlani başqa bir cümlaya bağlamaqla tabelilik münasibati yaradır, biri tabe, digari tabe edan cümlelardan ibaret tabeli mürakkab cümla arnala galir.

Tabelilik bağlayıcılannın mana növlari aşağıdakılardır: 1 ) aydınlaşdırma bildiranlar; 2) sabah bildiranlar; 3) müqayisa va banzatma bildiranlar; 4) şart bildiranlar; 5) güzaşt bildiranlar. Aydınlaşdırma bildiran bağlayıcılar. Bu bağlayıcılar tabeli

mürakkab cümlenin budaq cümlesini müxtalif cahatlardan aydın­laşdırma manalan ila bağlayır. Bunlar ki, bela ki bağlayıcılanndan ibaratdir.

ki bağlayıcısı aşağıdakı budaq cümlalarin baş cümlalara bağ­lanmasına va mana vanantlarının yaranmasına kömak edir:

a) ki bağlayıcısı mübtada budaq cümlesini baş cümlaya bağla­yarkan baş cümlada iştirak etmeyan mübtadanın aydınlaşmasına kömak edir. Masa lan: Sana yaraşmaz ki, onun-bunun sözünü danışa­san (M.İbrahimov). Damirin danışdığından malum oldu ki, taşki/a­tınfaal nümayandasidir (8.Valiyev);

b) ki bağlayıcısı xabar budaq cümlesini baş cümlaya bağlayar­kan baş cümlenin xabarinin aydınlaşmasına kömak edir. Masalan: asil matiab orasındadır k i , bu quyunun sayasinda zangin neft yataq­/arı ala bilacayik (M . Hüseyn) ;

c) ki bağlayıcısı tamamlıq budaq cümlesini baş cümlaya bağlayar­kan ya baş cümlada iştirak etmeyen, ya da avazliklarla ifada olu­nuh aydınlaşdınlması labüd olan tamamlıqlann müayyanlaşmasina

240

�idmat edir. Masalan: O h aradan bilir k i , man xastayam (M.Hüseyn). Indi ona taaccüb ediram k i , bura neca düşmüsan (M.İbrahimov);

ç) ki bağlayıcısı baş cümlenin müxtalifüzvlarini tayin edan budaq cümlalari baş cümlaya bağlanmasına kömak edir. Masalan: Efa oğlan/arım ız var k i , gözünün iç ina gü/la sıxsan, yena geri qayıtmaz (8.Valiyev) . Bir sadr k i , tüpürdüyünü ya/aya, onda abırmı qalar? (M.İbrahimov). Bu efa bir işdir ki, san onun ölıdasindan layiqinca ga/a bilarsan (M.Hüseyn);

d) bu bağlayıcı tarzi-harakat va natica bildiran budaq cümlalari baş cümlaya bağlamağa xidmat edir va baş cümledaki iş-haraketin ham tarzi-harakat, ham da neticesini aydınlaşdırmağa kömak edir. Masa lan: Aslanov e la danışdı ki, bütün falılalar onu sürakli alqış/ar/a qarşıladılar (M.Hüseyn);

e) bu bağlayıcı kamiyyat-natica bildiran budaq cümlalari baş cümlaya bağlayır. Masalan: Külqabı ora-bura o qadar sürüdülmüşdü ki, süfranin üstünda izlar arnala ga/mişdi (8.Valiyev);

a) ki bağlayıcısı zaman budaq cümlelarinin baş cümlaya bağlan­masında böyük rol oynayır. Bu bağlayıcı ya takca işianarak zaman budaq cümlesini baş cümlaya bağlayır va onu (baş cümlani) zamana göra aydınlaşdınr, ya da ela ki, onda ki, o gün ki, o zaman ki, na vaxt ki, na qadar ki, na zaman ki, neca ki mürakkab bağlayıcıların terkibinda iştirak edarak budaq cümlalarin baş cümlalari zamanca aydınlaşdır­masını tarnin edir. Masalan: Rüstam kişi küçanin o başına çatmışdı k i , arxadan Qızyetarin s as ini eşitdi (M.İbrahimov). Tahir küçani keçirdi k i qızlar onun qarşısına çıxdılar (M.Hüseyn). E l a k i boz in ak soyulub qurtardı, maraq daha da artdı (8. Valiyev). E 1 a k i qati qarara ga/di, fikrindan dönmazdi (M.İbrahimov). Na q a da r k i biz arvad/ara bela baxırıq, hala çox utanıb-qızarma/ı o/acağıq (M.İbrahimov). O n da k i sandan üz döndardilar, o n da k i sandan doyub soyudular, bil ki, sani gözünün üstünda saxlayacaq adam var (M.İbrahimov) . O z a m a n k i qaranlıq içarima kölga saimağa başlayıb, tanhalıq duyğusu ürayimi qurd kimi yemaya başlayıb, onda sanin munis, melıriban, müqaddas sasini eşitmamişam (M.İbrahimov). N e c a k i atasından baraat kağızı galmamişdi, quzu kimi idi, indi az qalır göz çıxartsın (M.İbrahimov);

f) ki bağlayıcısı ya takca sabah, ya da ham sabah, ham da maq­sad bildiran budaq cümleleri baş cümleye bağlayır. Masalan: Günalı mandadir k i , san in kimi demaqoqla ağız-ağıza veriram (M.İbra­himov) . Xoş oldu, qeyri-xoş oldu, eşitdiyimi deyiram ki, sadrsan,

24 1

tadbir tökasan (M.İbrahimov). Qadanızı alım, qızlar, bir da ayar­askiyi yoxlayın k i , söz-sov olmasın (M.İbrahimov );

g) beltJ ki bağlayıcısı natica budaq cümlesini baş cümlaya bağ­layır va baş cümlada icra olunmuş işin va baş vermiş hadisanin neti­casini aydınlaşdırmağa xidmat edir. Masalan: Müzakiraya qoyulmuş masalalar yaxşı hall olundu, b e 1 a k i ham ı razı qaldı.

Sabah bildiran bağlayıcılar. Bu bağlayıcılar biri digerina sabah olan va sabaha göra da biri digerina tabe olan iki cümla arasında işla­nir, onlan bir-birina bağlayır. Sabah bildiran bağlayıcılar aşağıdakı­lardır: çünki, ona göra ki, buna göra ki, onun üçün ki, bunun üçün ki, ondan ötrü ki, bundan ötrü ki, o sabaha ki, ona göra, buna göra, ona göra da, buna göra da, onun üçün, bunun üçün, onun üçün da, bunun üçün da, ondan ötrü, ondan ötrü da, o sabaha, o sabaha da, odur ki.

Bunlar tabeli mürakkab cümlenin terkibindaki sabah budaq cüm­lalari baş cümlaya üç cür bağlayır:

a) çünki, ona göra ki, buna göra ki, onun üçün ki, bunun üçün ki, o sabaha ki, bu sabaha ki bağlayıcılan baş cümledan sonra galan sabah budaq cümlesinin avvalinda işlanir, budaq cümlani aid olduğu baş cümlaya bağlayır va baş cümledaki harakat va alametin sabahini bildirir. Masalan: Mana ela ittiham vera bilmazlar; ç ü n ki o cür günahdan uzağam (M.İbrahimov). O, üzünü Tahira taraf çevirdi, ona göra k i onunla gizli danışmaq istayirdi (M.Hüseyn). Man dünanki yığıncağa i yirmi daqiqa gecikmişdim, onun ü ç ü n ki (ona göra ki, ondan ötrü ki, o sabaha ki) darsim var idi;

b) sabah budaq cümlesi yena da baş cümledan sonra galir, baş cümlada ifada olunan fıkrin sabahini aydınlaşdınr. Bela hallarda ona göra, onun üçün, ondan ötrü, o sabaha bağlayıcılan baş cümlenin terkibinda olur va baş cümla ila budaq cümla arasında ki bağlayıcısı işlanir. Masa lan: Sandan küsmüram, o n a g ö r a küsmüram ki, nöq­sanımı deyirsan. O n a g ö r a küsüram ki, man im badxahlarıma ina­nırsan (M.İbrahimov). Maya bir da o n a g ö r a (onun üçü n, ondan ötrü, o s ab aba) Rüstam kişinin qazabini coşdururdu ki, evinda yetiş­miş Parşan vardı (M.İbrahimov);

c) ona göra, buna göra, ona göra da, buna göra da, onun üçün. bunun üçün, onun üçün da, bunun üçün da, ondan ötrü, bundan ötrü, ondan ötrü da, bundan ötrü da, o sabaha, o sabaha da, odur ki bağla­yıcılan baş cümledan sonra galan natica budaq cümlesinin terkibinda işlanir, budaq cümlani baş cümlaya bağlayır. Masalan: Öz ürayi çirk­lidir, o n a g ö r a bela şeyiari söz qayınr (M.İbrahimov). Maya hacının

242

ürayi tamizdir, o n a g ö r a da nayimiz var, xoşuna galir (M.İbra­himov). Kalantar onun sözlarini eşitmirdi; onlara qulaq asmırdı, b u n a göra d a (bunun üçün da, onun üçün da, o sabaha da, b u sabaha da), saata baxdı (M.İbrahimov). Kalantar harasa talasirdi, o d u r k i , sözü tez kasdi (M.İbrahimov).

Müqayisa va banzatma bildiran bağlayıcılar iki tasavvürü, iki iş-haraket, iki hal-vaziyyati bir-birina benzatmak va bir-biri ila müqayisa etmek üçün işladilir. Bunlar an çox tabeli mürakkab cüm­lenin terkibindaki müqayisa çalarlı tarzi-harakat budaq cümlesini baş cümleye bağlamağa xidmat edir.

Buraya neca, neca ki, na cür, na cür ki bağlayıcılan daxildir. Masa lan: Zahlan getsa da, hirsini ye, n e c a k i man yedim (M.İbra­himov). San da döz, n a c ü r k i man dözüram.

Şart bildiran bağlayıcllar. 8gar, hargah, indi ki, madam, madam ki sözlerindan ibaret olan şart bağlayıcılan, asasan, tabeli mürakkab cümlenin şart budaq cümlesini baş cümleye bağlamağa xidmat edir. Bu bağlayıcılar şart bildiran bağlayıcı adlansa da, aralarında bazi xüsusiyyatlar nazara çarpır.

fJgar bağlayıcısı ham da budaq cümleye şart mazmunu veren -sa, -sa şakilçisinin iştirak etdiyi cümlenin ham da harnin şakilçi­larin iştirak etmadiyi budaq cümlenin terkibinda işlanir va şart budaq cümlesinin baş cümleye bağlanmasına xidmat edir.

Birinci halda agar bağlayıcısının ro lu va vazifesi ikinci dereceli ahamiyyata malikdir; çünki bağlayıcı sintetİk tipli tabeli mürakkab cümlada iştirak etdiyi üçün şart anlayışını bir qadar güclandirmaya xidmat edir. 8sas şart mazmunu -sa, -sa şakilçisi ila yaranmış olur. Masa lan: 8 g a r s ani bu Parşandan, bu Qaraşdan az istayiramsa, üzüm gülmas in (M.İbrahimov). 8 g a r istayirsansa, sabah bir da geda bilaram (M.Hüseyn). 8 g a r 8lasgar razı olsa, Mürsa/in oğlunu onlardan gizladarik (8.Valiyev) .

Bu cümlelardan agar bağlayıcısı atılsa, cümlenin esas şart maz­mununa heç bir xalal gelmez. Odur ki, çox vaxt şart budaq cümlesi agar bağlayıcısının iştirakı olmadan işladilir. Masalan: Qonşular qaçıb qızı qaytarmasaydı, kim bilir, Kiçikxanzm haralara gedacakdi (Mir Celal) . 8sil gözalliyin iki şeydir nişanasi; Zülfü qaraysa, sineyi-safi bayaz ola (8.Vahid). Zannimca, bu qız pis bir adamın alina düşarsa, mütlaq hayatını böyük bir facia ila qurtaracaq (M. İbrahimov).

İkinci halda budaq cümlada -sa, -sa şart şakilçisi iştirak etmir, şart mazmunu yalnız agar bağlayıcısı vasitasila yaranır. Masalan:

243

agar öldürmakla iş qurtarır, üçümüzün da bir qaşıq qanı sana halal­dır (M.İbrahimov). a g a r buruq ustası deyil, has buralarda na gazir (M.Hüseyn).

HtJrgah bağlayıcısı agar bağlayıcının sinonimi kimi sintetİk tip li, yani -sa, -stJ şart şakilçisi iştirak edan budaq cümlelarda işlanir. Masa lan: And olsun qardaşımın canına, h a r g a h sözüm ün biri o yan-bu yan olsa, sani diri-diri quşlara yediracayam (B.Valiyev) .

indi ki, madam ki bağlayıcılan baş cümledan avval galan budaq cümlenin terkibinda işlanarak, onu baş cümlaya bağlayır va bu vaxt güzaştli şart mazmunu yaradır. Masa lan: İ n d i k i boyundu­ruq yoldaşı olmuşsunuz, garak bir-birinizi göz/ayasiniz (M.İbrahimov). İ n d i k i san oldun dardima şarik; Qoy açım qalbimi, qulaq as, qardaş (S.Rüstam). Mürsal, m a da m k i bizimla al-ala vermisan, garak bela şeyiari başa düşasan (B.Valiyev) .

Güzaşt va qarşılaşdırma bildiran bağlayıcılar tabeli mürakkab cümlenin terkibindaki budaq cümlani güzaşt yolu ila baş cümleye bağlayır. Bunlar harçand, harçand ki, garçi, agarçi bağlayıcılanndan ibaratdir. Garçi, agarçi bağlayıcılan klassik adabi dilimizde çox işlanmişdir:

San garç i olubsan ona maftun; O/dur talabinda sandan afzun (M.Füzuli) . Leylida a g a r ç i dard çoxdur; Macnuni-hazinca d ard i yoxdur (M.Füzuli). fJg a r ç i qaçarkan atı yormuşam; Yena har na hökmün ola, durmuş am (M.B.Sabir). G a rç i hazarımı etmakda kas ad; Say edir bir para İrani-najad; Leyk man baxmayıram, hey satıram. Ay alan! .. Mamlakati-Rey satırarn (M.B.Sabir) .

HtJrçtJnd, htJrçtJnd ki bağlayıcılan xalis güzaşt mazmunu yarat­mağa xidmat edir. Masa lan: Ha r ç a n d ilk söz böyüyündür, ancaq Madat adatipozub dedi (B.Valiyev). H a r ç a n d k i xanım özünü pis hiss edirdi, ancaq bunu qonaqlara bildirmadi.

Müasir Azarbaycan dilinda -sa da, -stJ dtJ şartli güzaşt bağlayıcısı da işlanir. Tabeli mürakkab cümlenin budaq cümlesinda -sa, -stJ şakilçisi şart mazmunu yaradır, onlardan sonra artınlan da, dtJ bağla­yıcısı budaq cümlani baş cümlaya bağlayarkan güzaşt mazmununun yaranmasına kömak edir. Masa lan: Özü galmak istasa da, oradan onu qoparmaq çatin olacaqdır (Mir Celal) . Qul bela manzum müka/ima­lari çox eşitmişsa da, yena heyratindan qulaqlarındakı sırğalar yırğa­landı (A.Zöhrabbayov).

244

anAT

ÜMUMİ MeLUMAT

edatlar dilimizda an çox işianan kömakçi nitq hissalarindandir. Onlann nitqdaki rolu geniş va çoxcahatlidir.

Müasir qrammatikalarda işiadilan adat termini, bu termin altında izah va şarh edilan kömakçi nitq hissasi avvalki qrammatika kitabia­nnda "adat", yaxud "adavat" termini arindan va harnin terminlar altında verilan qrammatik materiallardan tamamila farqlidir. evvalki kitabiarda "adat", "adavat" bahsina bütün kömakçi nitq hissalari (qoşma, bağlayıcı, nida, adat) va bütün şakilçilar daxil edilirdi . Müa­sir qrammatikalarda verilan adatlar kömakçi nitq hissalanndan farqli olan, vaxtila ya onlann içarisinda itib-batan, ya da heç hesaba alın­mayan sözlar va morfemlardir.

edatlar cümla üzvü olmur, lakin cümlaya müxtalif cahatdan mana incaliklari verir, ifadanin salislaşmasina, fikrin mantiqi qurul­masına kömak edir. Bunlar cümlaya, yaxud aid olduğu söza ela bir incalik verir ki, dinleyicinin diqqati nazarda tutulan cahata calb olu­nur. 8datlann bir qisminda modallıq qabanq şakilda özünü göstarir.

8dat müstaqil nitq hissalanndan törayib, kömakçi nitq hissasina, oradan da şakilçiya doğru inkişaf prosesi keçirmakda olan bir nitq hissasidir. Bu cahatdan adatlan dörd yera bölmak olar:

1 ) müstaqil nitq hissasi ila omonim olanlar; 2) bağlayıcı ila omonim olanlar; 3) sabitlaşmiş-xalis adatlar; 4) şakilçilaşmaya doğru gedan adatlar. Müstaqil nitq hissasi ila omonim olanlar. Dilimizda ela adat­

lar vardır ki, onlar aynlıqda lüğavi manaya malik olan va cümla üzvü vazifasi daşıyan asas sözlardan tamamila tacrid olunuh kömakçi nitq hissasina (xalis adata) çevrita bilmamişdir. Onlar cümlada ham asas, ham da kömakçi söz (adat) kimi işlanir. Ham müstaqil nitq hissasi, ham da adat kimi işianan sözlar aşağıdakılardır:

a) bela, efa sözlarİ tarkib va ya cümla daxilinda işara avazliyi, ya da tarzi-harakat zarfi kimi işlanib tayin, zarflik vazifasi daşısa va bu cür, o cür söztari ila avaz oluna hilsa, müstaqil söz olur. Masalan: O b e 1 a adamlara hamişa hörmat etmayi sevirdi. Man b e 1 a başa düşüram ki, paraya dayma, bütünü kas ma, doğra, doyunca ye demak

245

asandır (8.Valiyev). E 1 a şahın, - dedi, - taxtı tarac olsun (Mir Calal) . Adam özündan böyük ila e 1 a danışmaz (Mir Calal) .

Bela, ela sözlari cümlada heç bir vazifa daşımazsa, bu cür, o cür sözlari ila avaz edila bilmazsa va başqa bir adatla avaz oluna bilarsa, adat olur. Masalan: Bu zaman onun üçün tasadüfan bir iş çıxsa b e 1 a, etina etmir (8.Mammadxanlı) . E 1 a bu anda onun pancarasinda na isa bir şöla titradi va söndü (8.Mammadxanlı) .

Bazan bu sözlar eyni cümlada ham müstaqil söz, ham da adat kimi işlanir. Masalan: Osipov haqqında bela bir danışıq gedirdi ki, onun ali dayan xasta darman b e 1 a içmasa sağalar (S.Rahman);

b) axır sözü cümlada bir vazifa daşısa, son sözünün sinonimi, avval sözünün antonimi ola bilsa, müstaqil söz, axı sözünün sino­nimi olsa, adat olur. Masa lan: A x ı r günlar bizim da evimiz bela idi (M.İbrahimov). Bu qadar ört-basdır elamak olmaz a x ı r , canım! (S.Rahimov);

c) artıq sözü askik sözünün antonimi, ziyada sözünün sinonimi olarsa, cümlada vazifa daşıyarsa, müstaqil söz, heç bir müstaqil sözün sinonimi va ya antonimi olmazsa va cümla üzvü vazifesi daşı­mazsa, adat olur. Masa lan: A r t ı q tamah baş yarar (Atalar sözü). A r t ı q - as k i k danışmaq lazım deyildir. A r t ı q hayat m ani tark edir, nafasim boğulur (8.Mammadxanlı);

ç) tt�k, tt�kct�, bir, bireti sözlari cümlada vazifa daşısa, müayyan suala cavab olsa, yalnız, ancaq sözlari ila avaz edila bilmasa, müs­taqil söz olur. Masalan: B i r e a daqiqa o xalçaya baxıb yena kanda qayıdırıq (8.Mammadxanlı) . Hamı çıxdı, Nayib evda tak qaldı (Makulu). Çox gözladim, galmadi, geca növbatçiliyini da t a k c a çak­mali oldum. Bayrama b i r gün qalmışdı.

Bu sözlar heç bir suala cavab olmazsa, heç bir sintaktik vazifa daşımazsa va yalnız, ancaq adatlan ila avaz edile bilsa, adat olur. Masal an: Ta k bu rahmatlikda olan hümmatin yarısı indi ki dirilarda olaydı (Mir Calal) . Bunu b irca onlar bilir (Makulu). arina kömakçi olmaq t a k c a b iş miş bişirmak, paltar yumaq, tasarrüfatla maşğul olmaqdan ibarat deyil (8.Valiyev). B i r sana etibar ediram;

d) bax, gt�l, gt�lin, qoy, qoyun, gör, görün, görüm, gört�k sözlari cümlada xabar vazifesinda olub, haqiqatan, baxmaq, galmak, qoy­maq, görmak manalannı ifade edarsa, müstaqil söz kimi işlanir. Masalan: Har şeya diqqatla b a x . Gecikma, vaxtında g a l . Uşaqlara da xabar ver, saat beş tamamda maktaba g a 1 i n . San o evin binasını q o y, man tikib başa çatdıraram. Götürdüyünüz kitabiarı öz yerina

246

q o y u n. Bir az tez gedib onu evinda g ö r , bizim da sözümüzü çatdır. E la otur ki, man da g ö r ü m . Maslahatdirsa, biz da gedak g ö r a k , siz da g ö r ü n .

Harnin sözlar eyni şakilda müstaqil söz kimi deyil, adat kimi da işlanir. Masa lan: Na olar, q o y azadlıq alaq, q o y bu köpak oğlunu qovaq, taza maclis seçak, torpaq masalasina da baxanq (M.İbrahiınov). G a l i n hamılıqca karvansaraya gedib, mal un kazakı da oradan götü­rüb aparaq şariat qapıszna (Makulu). Ağa/ar, g a 1 i n bir az açıq danı­şaq (Makulu) . B a x bir da deyiram, yerinizdan tarpanmayiniz ha! (Makulu). Danış g ö r ü m yaralı necadir? (Makulu). Bir danış g ö r a k bu gün na etmalisan (8.Rahimov).

Bağlayıcı ila omonim olanlar. Dilimizdaki adatlann bir qismi da ham bağlayıcı, ham da adat kimi işlanir. Başqa sözla desak, bağ­layıcılann bazisi adatlaşır, öz avvalki şaklini saxlamaqla bağla­yıcıhq vazifesini itirib, adathq vazifesini daşıyır. Buraya ki, hatta, da, da, ancaq, faqat sözlarini daxil etmak olar:

a) ki kömakçi sözü tabeli mürakkab cümlenin budaq cümlelarini baş cümlaya bağlamaq vazifesi daşıdığı zaman tabelilik bağlayıcısı olur (ki bağlayıcısı bahsina bax). Harnin kömakçi söz ayn-ayrı söz­lardan va cümlelardan sonra işlanib onlann ifadesini qüvvatlandi­rarsa, yaxud onlara sual mazmunu gatirarsa, adat hesab olunur. Masalan: Ay Rüstam, od olub mani yandırmayacaqsan ki! (M.İbra­himov). CJsil-nacabatda bir malik olubsan ki! (A.Zöhrabbayov). Bu ki uşaqdır! (Xoşkinabi). Biz rayon üçün na elamişik ki . . . (M.İbrahimov); b) hatta sözü bağlayıcı, ham da adat kimi işlanir. B a ğ l a y ı c ı k i m i : Şirzada efa galdi ki, Rüstam kişi bu harakati ila nainki çoban Karami heç adam yerina qoymur, hatta ona va Qoşatxana da mey­dan oxuyur (M.İbrahimov). 8 dat k i m i: H a tta Nyura xala ona deyir ki, böyüyanda san hala çox dil bilacaksan (8.Mammadxanh) ;

c) da, da cümlada takrar olunarsa, va bağlayıcısı ila av az oluna bilarsa, bağlayıcı olur. Bunlar tak işlanarsa, özündan avvalki sözün üzarina vurğu gatirarsa va başqa bir bağlayıcı ila avaz olunmazsa, adat olur. Masalan: Na olar, bir az baş apardı da (8.Valiyev). Bela bir şey onu maraqlandırmırdı da (Mir Calal) . Bu çarxi-falak tarsina dövran edir indi; Fala da özün daxili-insan edir indi! (M.8.Sabir) ;

ç) ancaq, amma, faqat sözlarİ bağlayıcı olduqlan kimi, adat da ola bilir. (Bağlayıcı bahsina bax .) A m m a heç bir ziddiyyat maz­munu bildirmasa, qeyd-şart va ya istehza, bayanma mazmunu ifada etsa, adat olur. Masa lan : Plov, a m m a plov ha! A m m a na dedin !

247

Var-yoxun bazmi-islam etdif Amma, mil/at af Moldayı, gördün na iqdam etdi? A m m a mil/at af (M.8.Sabir).

Ancaq, faqat sözleri heç bir ziddiyyat bildirmedan mahdudluq mazmunu ifada etsa va takca, birca, yalnız edatlannın sinonimi kimi işlansa, adat olur. Masalan: Yadında qalan Nacafkomsomola dediyi kimi, a n c a q tariflar va yena tariflar idi (M.İbrahimov). Xastaxanaya gatirilmiş adam hakim üçün a n c a q xastadir (8.Valiyev). Palit­qadır har iş/ari, alışları, veriş/ari. O/arda bir ama/fa q a t quru, boş iftixarı gör (M.8.Sabir).

Sabitlaşmiş-xalis adatlar. Azarbaycan dilinin inkişafı prosesi ila bağlı olaraq vaxtila müstaqil manaya malik sözlerin bir qismi indi yal­nız adat kimi çıxış edir. Dilimizde işianan /ap, axı, mahz, magar, kaş, bari, bas (da), di kimi sözleri müasir vaziyyatlarina va mövqelarina göra sabitleşmiş adat hesab etmek olar.

Şakilçilaşmaya doğru gedan adatlar. Müasir dilimizde işianan adatlann bir qismi da şakilçilaşmaya doğru inkişaf edir; yani şakil­çilaşarak söza bitişik yazılır. Bela şakilçilaşmiş adatlann bir qismi hatta sözdüzaldicilik ro lu oynayaraq, müxtalif nitq hissalarinin sonuna bitişınakla eyni nitq hissesinin düzaltına şeklini arnala getirir. Buraya -ca (-ct�); -sana (-st�nt�) morfemlarini daxil etmek olar. -mı (-mi, -mu, -mü) morfemi da şakilçilaşmiş adat hesab olunur.

aDATlN QURULUŞCA NÖVLaRİ

8datlar quruluşu etibarila üç yera bölünür: 1) sada; 2) düzaltma; 3) mürakkab.

1 ) Sada edatlar yalnız söz köklerindan ibaret olur: axı, /ap, daha, daxi, ancaq, amma,foqat, bela, efa, yalnız, mahz, magar, has, bir, bax, gör, asil, di, gal, qoy, ki, ha, artıq, barı, biri, tak va s.

2) Düzaltına edatlar sada edatların bir qismina şakilçilaşmiş -ca, -ct� adatlannı artırmaqla düzelir: belaca, elaca, birca, takca va s.

3) Mürakkab adadar ya iki va daha çox sada, ya da sada va düzaltına edatlardan arnala gelir: belaca da, elaca da, bir da, bir da ki va s.

248

aDATlN MaNACA NÖVLaRİ

Dilimizde işianan edatlar manaca da müxtalif olur. Halalik adat­lann aşağıdak.ı mana növlari müayyan edilmişdir:

1 ) qüvvatlandirici adatlar; 2) daqiqlaşdirici adatlar; 3) mahdud­laşdıncı adatlar; 4) sual adatlan; 5) amr adatlan; 6) tasdiq va inkar adatlan; 7) arzu va qeyd-şart adatlan.

Qüvvatlandirici adatlar

Qüvvatlandirici edatlar ya cümla daxilindaki sözlerin, ya söz bir­laşmalarinin, ya da bütünlükla cümlenin manasını qüvvatlandirir. Bu o demekdir ki, harnin edatlar bir söza, söz birlaşmasina, yaxud bütün cümlaya aid olduqda harnin sözün, söz birlaşmasinin, ya da cümlenin tasir qüvvasini aid olmadığı söz va cümlaya nisbatan artı­rır va onun daha tez nazara çarpmasına kömak edir, aid olduğu cüm­lada yürüdülan fikrin emosional tasirini başqa cümlelardan farqli bir tarzda dinlayiciya çatdınr.

Qüvvatlandirici edatlar aşağıdak.ılardır: axı (axır), Id, /ap, ha, hatta, bela, ela, artıq, daha, bir, birca, da, da, ca, ca.

Qüvvatlandirici axı (axır) adatı. Bu adat, bir tarafdan, cümle­nin ümumi mazmununu qüvvatlandirir, hökınü müayyan daracada qatilaşdirir va cümlaya nida intonasiyası verir. Digar tarafdan da, avvalki va ya sonrakı hadisalada alaqa yaradır. Manşa etibarila axı adatı axır sözündan arnala galmişdir. Son va natica bildiran axır sözü adat kimi işianınakla tadrican axı şaklina düşmaya başlamışdır. Bu adat indi da axı, bazan da axır şeklinda işlanmakdadir. Masalan: Hacı ağa, oxumağın faydasını kim qanmaz a x ı (Mir Calal). Ağa, sudya yalan danışır a x ı r (Mir Calal) . Bu qulluq işi, bu divan la zarafat olmaz a x ı r (S.Rahimov). Qulluq amridir, ax ı r , günü-güna satmaq da olmaz (S.Rahimov) .

Qüvvatlandirici axı adatı işianma yerina göra tam sarbastdir; o, cümlanin har yerinda gala bilir, lakin an çox cümlanin başında va axınnda işlanir.

C ü m l e n i n b a ş ı n d a: A x ı man na günahın sahibiyam? (Mir Calal). A x ı Tahirzadani niya araya qatırsan ? (Mir Calal). Axı man sana yalvarmışdım, Yaqut, getma demişdim (8.Mammadxanlı). A x ı san mandan na istayirsan ? (S.Rahimov).

249

C ü m l a d a x i tab d an s o n r a : Eh, qızım, qızım, - dedi, a x ı ona qara haşiya yaraşmazdı. A x ı o bizim qaralmaz günaşimizdi (8.Mam­madxanlı).

C ü m l a d a m o d a l s ö z da n s o nr a: Xalaoğlu, deyasan, a x ı siz şariat xadimi olmuşsunuz (Makulu).

C ü m l e n i n orta s ı nda: Molla Nasraddin da a x ı , neca olsa, gülmali sözlar danışır (Mir Calal).

C ü m 1 a n i n s o n u n d a : Man h eç onu yaddan çıxara b ilmiram a x ı (Mir Calal). Xalqın başı qalmaqaldan taza qurtarır a x ı (M ir Calal) .

Mürakkab c ü m l e n i n t a rk i b i n d a : A x ı heç qeyratdandi ki, el-oba dağa çıxsın, düşmanla üz-üza galsin, man durub baxım (Makulu). A x ı deyirlar: kim ki sözünün üstüna galdi, o, ürayi açıq adamdır (Makulu).

Qüvvatlandirici ki adatı. Bu adat da Zap adatı kimi cümlanin müxtalif üzvlarinin üzarina vurğu gatirir va onlann ifada etdiyi mananı güclandirir. Lap adatı ila ki adatının farqi aid olduqlan söz­dan avval va ya sonra işlanmalarindan ibaratdir. Lap adatı aid olduğu sözda avval, ki adatı isa sonra işlanir.

Qüvvatlandirici ki adatı cümlenin ya ortasında, ya da axınnda işlanir.

C ü m l e n i n o r t a s ı n d a : Bu ki sas deyil - bu ki Cavahirdir (8.Mammadxanlı). Amma siz ki hamd olsun, maxsusi karnal sahibisiniz. Siz ki bilirsiniz (S.Rahimov) .

C ü m l e n i n sonun d a: Sasimi almayacaqsan ki! (Mir Calal). Yaxşı akin saha/ari takca bu sahadan ibarat deyil ki (M. İbrahimov) .

Qüvvatlandirici /ap adatı cümlenin ya avvalinda, ya da orta­sında işlanir.

C ü m l e n i n avva l i n d a: L ap yüzbaşı gala, ağzını açma (Mir Calal) . L ap ağıllı iş görüb, - dedi (Makulu) .

C ü m l e n i n or ta s ı n d a: Yeka-yeka damşan san özünsan, o 1 ap doğru deyir (Makulu). Zalımın qızı l ap möcüza görsadir (Mir Calal).

Lap adatı cümla üzvlarina aid olması va onlann ifada etdiyi mananı qüvvatlandirmasi cahatdan çox sarbastdir. O, cümlanin bütün üzvlarina aid olur, onlann üzarina vurğu gatirir va onlarla bir­likde bir cümla üzvü hesab olunur. Masalan:

M ü b t a d a y a a i d : L a p Rüstam kişi quyruğunu ye ra da dirasa, başqasına veran deyilam (M.İbrahimov).

250

İ s m i x a b a ra a i d: Bu, Molla Nasraddinin l ap özüdür (Mir Calal). öntiqa ş aharda, l a p Hacının yanındadır (M ir Calal). Adam özüna /anat oxumaz! San özün ki l ap şeytansan (Makulu).

F e l i x a b a ra a i d: İkinci mahbus ira/i ga/anda kandlilar 1 ap dalı­şata galdilar (Makulu) . öntiqanin hardan ağzına atdığı üzüm gila­lari ürayini 1 ap siyirirdi (M ir Calal). Onun verdi yi h ab/ar xastani 1 ap dildan salmışdı (Mir Calal).

T a m a m I ı ğ a a i d : Yus if e la deyir ki, guya l a p öz gözü ila göriir (Makul u). Deyasan, bu söz/ari 1 ap mana qoşublar (M ir Calal). L a p dul Masmanin özünü götürak (Mir Calal).

T a y i n a a i d : "Molla Nasraddin " sözünün 1 ap ilk harflarini göranda, sanki öz aksinin eybacar şakilda çakildiyini göranda Hacı özünü saxlaya b ilmadi (M ir Calal). Ona ad qoymaq 1 ap nabika işdir (Mir Calal).

Z a m a n z a r fl i y i n a a i d : Qarı yerindan qalxan kimi 1 ap a/a­qaranlıqda atrafina diqqatla baxdı (Mir Calal). Çünki küsüb evdan gedib, 1 ap çoxdan gedib (8.Mammadxanlı).

Y e r z a r fl i y i n a a i d : Birdan / ap yaxına, manim pancaramin qarşısına galdi (8.Mammadxanlı). Bu qapımn l ap ağzında ikimar­tabali bir binada Tabriz nazmiyya idarasi yer/aşirdi (Makulu).

Qüvvatlandirici ha adatı. Bu adat çox vaxt feli cümlalarin sonunda işlanir va inkarlıq bildiran feli xabarin manasını qüvvatlan­dirir. Qüvvatlandirici ha adatı qüvvatlandirici ki adatınm sinanimi kimi işlanir va istanildiyi zaman onunla avaz oluna bilir. Masalan: Rüs­tam dayıdan az yazmayıb/ar h a (M.İbrahimov). Camaat nahaq yera başımıza and içmir h a ! (M.İbrahimov).

Ha adatı ismi cümlalarin sonunda da işlanir. Masalan: Canab nazir, yaman da qahramansanmış h a ! (Makulu). Bir şeya şüblıa efamak zaiflikdan deyil h a ! (M.İbrahimov). Efa indinin özünda kolxoza san ondan az cavabdeh deyilsan h a ! (M.İbrahimov).

Qüvvatlandirici hatta adatı. Ham bağlayıcılıq, ham da adatlıq keyfıyyatina malik olan hatta son vaxtlara qadar yalnız bağlayıcı kimi izah edilirdi. Onun qüvvatlandirici keyfıyyati nazara alın­mırdı . Son tadqiqat naticasinda bunun adatlıq keyfıyyati da zahira çıxanlmışdır. Hatta sözü özündan sonra galan sözün tasir dare­casini artırır, onun başqa sözlardan qüvvatli ifada edilmasini tarnin edir. Hatta adatı ya tasir darecasini artırdığı sözün yanında, ya da ondan aralı işlanir. Hatta adatının hansı söza aid olduğunu bildirmak

25 1

üçün harnin söz sonra da, da edatlanndan biri işladilir. Masalan: Hatta yuxarılarda da bela/ari var (M.İbrahimov). Ha tta Qoşatxanı da qo/undan tutub ortalığa çakdilar, oynatdılar (M.İbrahimov).

Qüvvatlandirici bei�J adatı. Son vaxtlara qadar yalnız işara avazliyi, yaxud zarfkimi izah edilan bela adatı qüvvatlandirma dare­casina göra hatta adatına uyğun galsa da, işianına yerina göra ondan farqlanir. Hatta adatı qüvvatlandirdiyi sözdan avval işiandiyi halda, bela adatı qüvvatlandirici sözdan sonra galir. Bu adat da, da qüvvat­landirici adatlan ila sinonim olur. Masalan: Anamı va atamı harada itirdiyimi b e 1 a yaxşı bi/mirdim (8.Mammadxanlı). O, Parşam incida bilacak bir kalma b e 1 a dilina gatirmadi (M.İbrahimov). Şir­zadın dodağını b e 1 a tarpatmadan ürayinda d ed iyi bu söz/ari h arnı eşitdi (M.İbrahimov).

Qüvvatlandirici ela adatı. Bu adat özündan sonra galan sözün tasir qüvvasini artınr. Ela ·adatı cümlanin başında va ortasında işlanir. Masalan: E 1 a man da o fikirdayarn (Makulu). Azarbaycanlı qonaq­ların kürd ohalarına galmasi xabari dodukanlzlara e/a birinci gün çatmışdı (Makulu).

Bu adatın qüvvatlandirdiyi sözdan sonra da, da adatı bazan işlanir, bazan işlanınir. Masalan: Bir azdan sonra malum oldu ki, e 1 a Hasan arninin özünü da axtarırlar. Onu e 1 a A tabay ila qutudarı aparan gün habs edacakmişlar (Ab.Qadiri).

Ela adatı çox zaman /ap adatının sinonimi kimi işlanir; yani bu edatlan bir-biri ila avaz etmak mümkündür. Masalan: Biz Atabay kimi xainlari e l a (/ap) bu daqiqa öz cazalarına çatdırmalıyıq (Makulu) .

Qüvvatlandirici artıq adatı. Bu adat ifada qüvvasini artırdığı sözdan avval işianarak bir iş va hadisanin tamamlandığını va harnin tamamlanmış hadisanin başlanğıcını göstarir. O, cümlanin avva­linda, ortasında işlanir va çox zaman (xüsusan canlı danışıq dilimizde) daha adatı ila avaz oluna bilir.

Cüm l a n i n avva l i n da : A r t ı q zaman çatmışdı (8.Mammad­xanlı). A r t ı q na iş, na oyun, na ay/anca, na dostlar ona atasının qatil/arini unutdura bilirdilar (Makulu).

C ü m l a n i n o r t a s ı n d a : Rüstam kişi a r t ı q sabri da, tamkini da itirmişdi (M.İbrahimov). Bir neça daqiqa sonra a r t ı q hamı öz yerinda oturmuşdu (Makulu).

Daha adatı ila avaz oluna bilanlar: O a rt ı q (daha) özünü dada­baba kand/i kimi hiss edirdi (M.İbrahimov). O hala uzaqdan daxma-

252

sının pancarasini avvalki kimi qaranlıq görarkan - a r t ı q (daha) ira/i geda bilmadi (8.Mammadxanh).

Daha adatı. Ham canlı danışıq dilimizde, ham da adabi dilimizde işianan daha adatı qüvvatlandirici artıq edatının sinanimi kimi işian­ınakla barabar, ondan farqli olaraq sözün emosional tasirini artınr. Bu adat özündan sonrakı sözü va ifadani qüvvatlandirir, onun daha tesirli, daha qabarıq ifada olunmasını nazara çatdınr. O, asasan, cüm­lenin avvalinda, bazan da ortasında işlanir. Masalan: A bala, sözdü, ağzıma ga/di, dedim, d a h a qanın niya qaralır (8.Mammadxanh). Man deyirdim ki, d a h a otaq tarafdan qulağım dinedir (M.İbra­himov). Yoxsa adsız kağızlara yazmağa d a h a söz tapa bilmirsan ? (M.İbrahimov). D a h a heç kas xabar tutmayacaq (M.İbrahimov)

Bazan daha adatı bir adatı ila birga işlanir va ifadani daha da qüvvatlandirir. Masalan: B i r d a h a Şamaxıda yaşamağa tabü tavanım qalmayıbdır (Mir Calal) .

Bazan daha adatı ila birga işlanir. Masalan: 8/yar xan asabi bir ha/da otaqda gazinir, daqiqalar keçir, qırmaclarm s asi d a h a d a şiddatlanirdi (8.Mammadxanh).

Daha adatı l a p va a n adatı kimi sifatin va zarfın darecasini artınr, qüvvatlandirir. Masalan: Onun sözünün özünda da, nidasmda da l a p köhna, 1 ap çürük bir dünya yaşayır (M.İbrahimov). Bu vaxta qadar sükut d a h a manalı, d a h a gözal idi (8.Mammadxanh). Yarmammad a n aydın haqiqatlari bela güca qurban vermaya hazır idi (M.İbrahimov). O, kolxozun qüvva va imkanlarını d a h a yaxşı bilirdi (M.İbrahimov).

Bir, birca adatları. Dilimizde bir va birca edatları da vardır ki, bunlar amr cümlelarinde işlanir va cümledaki takid, hada, tasalli, nasihat manalannı daha da qüvvatlandirir. Yuxarıda gösterilan manalan vererkan da ifadani qüvvatlandirir. Bu edatlar ona göra da vaxti la amr edatlan sırasında verilmişdir. aslinda isa bunlar amr manasını yaratmır, cümlada olan amr manasını qüvvatlandirmaya xidmat edir. Bu edatlar ya amr sözündan avval, ya da sonra işlanir. Masa lan : Ay badbaxtin qızı, b i r masiahat ela, b i r soruş-soraqlaş, b i r gör nadi, na deyil (Mir Calal). Bunda üza bax b i r (M.İbra­himov). Ay İsa bay, b i r qulaq as (Mir Calal) . 8/larin ağrımasın, Şatır dadaş, b i r c a tez ol (Makul u) . Bunun iştahasma bax b i r (M ir Calal) . B i r e a gal bu tarafa (Makulu).

Da (da) adatı. Azarbaycan dilina aid qrammatika kitabiarında uzun müddet yalnız bağlayıcı kimi qabul edilan va dilimizde çox

253

işlenan da (da) adatı aid olduğu sözdan sonra işlanir; harnin sözün üzarina qüvvatli vurğu getirir. Bu adat vasitasila oxucunun va ya dinleyicinin nazari müayyan söza, ya da bütün ifadaya daha artıq calb olunur. Aid olduğu sözü va ya ifadani qüvvatlandirarkan bu adat takid, taassüf, etiraf, istehza, kinaya va s. kimi emosional mana çalarlığı da yaradır.

Yerina göra bu adat cümlenin ortasında va sonunda işlanir. Masa­lan: Ata-anasından xabarsiz özüna adaxlı da tapmışdı (M. İbra­himov). Camaat da danışır-danışır, dayanır (M.İbrahimov). Bela şey onu maraqlandırmır da (Mir Calal).

-ca (-ca) adatı. Bu adatı qüvvatlandirici başqa adadardan farqlandiran cahat onun formaca şakilçilaşmasi va söza bitişik yazıl­masıdır. Bu, mazmunca bitişdiyi sözlerin tasir darecasini qüvvat­landirir; an çox zarf va sifat darecasinin qüvvatlanmasina xidmat edir. Masalan: Qızyetar Nacafin sözlarini eşitmadi, lakin ürayindan keçani ya x ş ı c a bildiyindan sevinarak uçundu (M.İbrahimov ). Qaraş qapını açıb y a v a ş c a hayata çıxdı (M.İbrahimov). Efa bu s a a t e a açıb bütünfikir/arini Qaraşa anlatmaq istayirdi (M.İbrahimov). Galan günün sabahısı evindan s a h m a n l ı c a bir yorğan gatirdi (M ir Calal). On-on beş ilin ürak dostu kimi ş i r i n c a söhbat edirdi (Mir Celal).

Daqiqlaşdirici adatlar

Dilimizde işlenan edatların bir qismi da aid olduqlan sözün manasının daqiq müayyanlaşmasina xidmat edir. Bela edatlar miq­darca azdır. Onlar efa, mahz, asil sözlerindan va -ca, -ca morfem­larindan ibaratdir. Bu edatlar daqiqlaşdirdiyi sözün üzarina vurğu getirir, harnin sözün başqalanndan farqlanmasini tarnin edir. Bunlar takca daqiqlaşdirdiyi sözün deyil, ifadenin va ya cümlenin ümumi manasının daqiqlaşmasinda da müayyan rol oynayır.

Ela adatı. Eyni şakilda ham işara avazliyi, ham tarzi-harakat zarfı, ham qüvvatlandirici adat, ham da daqiqlaşdirici adat kimi işia­nan ela sözü aid olduğu sözün manasını daqiqlaşdirmada daha çox iştirak edir. Efa adatı ona göra ham qüvvatlandirici, ham da daqiqlaş­dirici adat hesab olunur ki, cümlada bu, o, bela işara avazliklari tayin vazifesinda işlenarkan tayin etdiyi sözü daqiq müayyanlaşdirir. 8gar bela cümlelarda harnin işara avazliklarindan avval efa adatı işlanarsa, harnin adat daqiqliyin darecasini daha da qüvvatlandirir. Demeli, ela adatı ham daqiqlaşdirir, ham da daqiqliyi qüvvatlandirir.

254

Masa lan: E 1 a o saat tapşırdım ki, uşaqlar, o qızı çölda, vahşilar içinda qoymaq olmaz (Mir Celal) . E l a bu saat çağırtdır galsin (Mir Celal). E 1 a bunun üstünda sürgüna gedir (Mir Celal).

Bu edat xalis daqiqlaşdirma adatı kimi da çox işlanir. Masalan: E 1 a Muğanın da dardi su dardidir (M.İbrahimov). E l a biri qonşun Qara Karamoğlu, müallimlara onotaqlı, eyvanlı, bağçalı ev tikdirib (M.İbrahimov ) .

Yerina göre bu edat cümlenin evvelinde va ortasında işlanir. Masa lan: E 1 a bizi şariat adı ila bu güna salan sizsiniz (Makulu) . Qaraş e l a bil özü da onu deyirdi (M.İbrahimov).

Mahz adatı. asasan adabi dilde işlenan mahz adatı da efa adatı kimi özündan sonra galan sözü daqiqlaşdirmakla cümleye xüsusi bir intonasiya alava edir, özündan sonra galan söze vurğu getirir va onu daha qabanq şekilde nazara çarpdınr. Mahz adatı da cümlenin evvelinde va ortasında işlanarak, onun bütün üzvlarini daqiqlaşdira bilir. Masa lan: Bu sözü m a h z Rüstam kişi demali idi (M.İbrahimov). Bütün bunlar m a h z Maya galandan sonra baş vermişdir (M.İbra­himov). Amma manim alamimda xalqına, torpağına xidmat etmak isıa­yanin yeri m a h z xalqın öz içindadir (Mir Celal).

fJsil adatı. Bu, dilimizde ham müstaqil manalı söz, ham da edat kimi işlanir. asil sözü sifat manasında tayin vazifesinda işiandiyi zaman müstaqil manalı söz olur. Masalan: O adamlardan istifada etmayin a s i i vaxtı indidir (Makulu). a s i [ yoldaş yalnız bela hara­kat eda bilardi.

asil adatı cümlada heç bir vazife daşımasa, heç bir suala cavab ver­masa va mahz edatının sinonimi kimi işlansa, daqiqlaşdirici edat olur. Masalan: Bu mövzu a s i 1 sanin malındır. Bu ta/aba a s i 1 san deyandir.

Şakilçilaşmiş -ca (-ca) adatı yalnız manaca edat hesab oluna bi lar, formaca tamamila şakilçilaşmişdir. O, asasan, zaman va yer bil­diran sözlere bitişir, sade sözdan düzaltına söz arnala getirir va sade sözün manasını daqiqlaşdirir. Masa lan: İ n d i c a s ani düşünürdüm, san in xayalınla yaşayırdım (Makul u). a v v a 1 c a mandan üzr istayib dil-ağız e/adi (8.Valiyev). Onlar a v v a 1 c a bunu başa düşmürdül ar (Makulu). Müşgünaz orta maktabi qurtaran ili Böyük Vatan mühari­basi yen ica susmuşdu (8.Valiyev). Avtomobil tamiri idarasinda tazaca işa girmişdim (8.Mammadxanh). Man sani karvansara qap ı ­s ı n da c a gözlayacayam (Makulu). Qasım o r a da c a Yusif aminin işini bilirmak istayirdi (Makulu). O, günorta azanını burada - bazar­da c a gözlamayi qat etdi (Makulu) .

255

Mahdudlaşdıncı adatlar

Qüvvadandirici va daqiqlaşdirici adadardan farqli olaraq dilimizde ela adadar da vardır ki, onlar özlerindan sonra galan sözün va ya söz birlaşmasinin, bazan da bütün cümlenin manasını mahdudlaşdırır. Mahdudlaşdıncı adadar aşağıdakılardır: yalnız, ancaq, bir, birca, takca, efa.

Yalnız adatı. 8dabi dilimizde daha çox işianan bu adat özündan sonra galan sözün, söz biriaşmasinin üzarina tesirli vurğu gatirmakla cümlaya mahdudluq manası vermaya xidmat edir. Yalnız adatı cüm­lenin avvalinda va ortasında işlanir. Masalan: Yanındakı mücahid­lardan y a l n ı z iki nafari onunla iç ari girdi (Makul u). Ya l n ı z axşam­lar günaş batıb gedandan sonra hava sarin/aşirdi (M.İbrahimov) .

Ancaq adatı. Bu adat da yalnız adatı kimi özündan sonra galan söz va söz biriaşmasina mahdudluq mazmunu verir. Bu iki adat bir­birini avaz eda bilir va bazan da har ikisi eyni cümlada işlanir. Masa lan: Ondan y a l n ı z yuxuda olduğu zaman va ya tak qaldığı vaxtlar eşidilan söz a n c a q Mahmudun adı va baxtindan etdiyi şika­yatlar idi (Makulu).

Ancaq adatı cümlenin avvalinda va ortasında işiana bilir. Masa­lan: A n ca q san bu işi göra bilarsan. O bu iş da a n c a q özünü günah­kar hesab edir, özünü dan/ayırdı (Makulu) .

İstisna hallarda üslubla bağlı olaraq ancaq adatı cümlenin sonuna da keça bilir. Masalan: Kefi galanda, özü havalananda oxuyur a n ca q (Mir Calal).

Birca adatı. Bu adat müxtalif manalar daşıyan bir sözüna daqiq­laşdirici -ca morfemini artırmaqla düzalir, özündan sonra galan söz va ya söz biriaşmasinin manasında mahdudluq yaradır va cümlenin avvalinda, ortasında işlanir. Masalan: B i r c a onu alava etmişdi ki, arvadın demaqoqu dahşatlidir (M.İbrahimov ). Bunu b i r c a onlar bilir (Makulu). Rüstam kişinin sart xasiyyatindan b i r e a Nacaf qor­xub susmadı (M.İbrahimov).

Birca adatı da üslubla alaqadar cümlanin axırına düşa bilir. Masa­lan: Ondan qorxmuram b i r c a .

Bazan mahdudlaşdıncı efa adatı ila mahdudlaşdıncı birca adatı birga işianarak mahdudiyyat manasını daha da qüvvatlandirir. Masa­lan: E l a b i r c a onu görmayacak/ar (Makul u).

TakctJ adatı. Bu adat da cümlanin avvalinda va ortasında işiana­rak özündan sonra galan söz va ya söz biriaşmasinin üzarina tesirli

256

vurğu gatirir, cümlada mahdudluq, farqlanma manasının yaranmasına kömak edir. Masalan: Ta k c a mahkamaya düşanlar yox, onların qohum-aqrabası da qayğılı idi (M ir Calal). İş t a k c a naşı başına gal­mir ki (M.İbrahimov).

Ancaq, yalnız, birca, takca edatlannın yaratmış olduğu mahdud­luq, seçilma, istisna etma manasını bir va tak adatlan vasitasila da ifada etmak mümkündür. Masalan: B i r (ancaq, yalnız, birca, tak, takca) ona demamişam. Bütün bu işiardan t a k (ancaq, yalnız, birca, bir) sanin xabarin var idi.

EICJ adatı. Bu adat yalnız, takca edatlannın sinonimi kimi işlandikda mahdudlaşdıncı adat olur va özündan sonra galan sözün va ya söz biriaşmasinin manasma daqiq mahdudluq çalarlığı verir. Bu adat da cümlenin avvalinda va ortasında işlanir. Masalan: E 1 a götürak sanin köhna, uşaqlıq rajiqlarin Sattarxan va Bağırxanı (Makulu) . M ana heç şey lazım deyil, - dedi, - e 1 a İsmayıl dayını görmak istayirdim (Makul u) . Masuma xanıma da e 1 a bu söz lazım idi (Makulu) .

Sual adatları

Azarbaycan dilinda çox işianan adadardan biri da sual adadarıdır. Sual adadan, başlıca olaraq, sual cümlalarinda işlanir va cümlenin ümumi mazmununa aid olan sualın daha da qüvvadanmasina kömak edir. Sual adadan aşağıdakılardır: ki, bas, magar, yani, ha, -mı (-mi, -mu, -mü).

Ki adatı. Dilimizde müxtalifvazifa daşıyan ki sözü cümlada adat kimi işiandiyi zaman ham qüvvatlandirici, ham da sual adatı olur. Ki adatı sual adatı kimi işlandikda da öz qüvvadandiricilik rolunu itir­mir, sual intonasiyasını artınr va qüvvadandirir. Sual adatı kimi işia­nan ki, başlıca olaraq, cümlenin sonunda işlanir. Ki sual adatı ham ismi, ham da feli cümlalarda, ham sual avazliklari iştirak edan, ham da etmayan cümlelarda işlanir. Masalan: Üraklarda niya nisgil qalsın ki? (8.Mammadxanlı). Burada qorxulu na var ki? (Mir Calal) . Şeir çap olwımuşdu ki? (Mir Calal). indi daha bir qorxun yoxdur ki? (M.İbrahimov). Muğandan qaçmaq istamirsan ki? (M.İbrahimov). Na olub, burada na var ki? (M.İbrahimov).

Bazan ki sual adatı cümlenin ortasında da işlanir. Masalan: Buna ki sözün yox? (Mir Calal).

257

Bas adatı. Bu edat da sual cümlelarinde işlanir va cümlenin maz­mununa aid sualı artınr.

Bas adatı işlenma yerina göre ki sual adatma nisbeten serbest­dir. Bu edat cümlenin avvalinda, ortasında va sonunda işiana bilir. Masalan: B as na üçün ağlayırsan? (8.Mammadxanlı). Banda/ı şuluq­luq salanda b a s siz na dediniz? (Mir Celal). Bağbanın sasini eş ilmir­siniz b a s ? (Makulu). Mandan, könül, o nazlı nigara na dedin b a s? Çakdin o gülandarnı kanara, na dedin has? (8.Vahid).

Magar va bayam adatları. 8dabi dilimizde işlenan magar, canlı damşıq dilinda işlenan bayarn adatı da başqa sual edatlan kimi cüm­lenin sual intonasiyasını artırır. Magar adatı va ondan töremiş bayarn adatı sual cümlesinin terkibinda sarbest işlanir; yani cümlenin ham avvalinda, ham ortasında, ham da sonunda gala bilir. Masalan: Ma g ar san mücahid deyilsan? (Makulu). B ay a m man adam deyi­lam? (M.İbrahimov). Siz m a g a r onu Azarbaycandakı qüvvalardan ayıra bilmazsiniz? (Makulu) . Ay bala, xoşbaxtlik m a g a r toyun zorbalzğındadır? (M.İbrahimov). Bu arvad b ay a m manim zahirima aldanıb galib? (M.İbrahimov). Eşitmayibsan m a g a r? (Makul u) . Ay kişi na olub m a g a r ? (M.İbrahimov). Ah ın dağlara, daşlara, yoldaş briqadir, saha kanarında da gübra vacibdir b ay a m ? (M.İbrahimov).

Yani adatı. Sual cümlesinin terkibinda işlanib, suallıq intonasi­yasım artıran, İstanilan zaman magar, bayarn edatlan ila avaz edile bilen yani sözü da edat kimi işlanir. Yani adatı işlenma yerina göre sarbastdir; cümlenin evvelinde da, ortasında da, sonunda da işlanir. Masa lan: Ya n i , ay Rüstam, adamları san mandan yaxşı tamyırsan ? (M.İbrahimov). Siz yan i bela tüğyan elamisiniz? (Mir Celal). Bu manim deyil y a n i ? (Makulu) .

Yani sual adatı, asasan, intonasiya ila ifade olunan sual cüm­lelarinde işlanir; lakin bazan cümlenin başında neca sual avazliyi ila birga da işiana bilir. Masa lan: Neca y a n i bilmir? (8.Mammad­xanlı). Neca y a n i quş qafasdan uçub? (Makulu) .

Ha adatı. Bu edat eyni şekilde müxtalif cümlelarda müxtalif edat kimi işlanir va işiandiyi cümleye müxtalif manalar getirir. Onun yaratdığı manalardan biri da sual manasıdır ki , bu da sual cümle­sinda işlenarkan arnala gelir.

Ha sual adatı an çox sual cümlesinin sonunda işianarak aid olduğu cümlada güclü bir sual intonasiyası yaradır va dinleyicidan qati cavab taleb olunmasını tarnin edir. Masalan: Demak, san da o biri yoldaşın

258

kimi ağac altında döyülmak istayirsan, h a ? (Makulu). Bela çıxır ki, plan dolduran na istasa e/aya bi/ar, h a ? (M.İbrahimov).

-mı (-mi, -mu, -mü) adatı. Bu adat tamamila şakilçilaşdiyi üçün bir müddat sual şakilçisi kimi tanınınışdı. Şakli cahatdan bunun şakilçi olduğunu va söza bitişik yazıldığını inkar etmak olmaz. Digar taraf­dan, yalnız bir nitq hissesina deyil, bütün asas nitq hissalarina bitişib onlarda sual manası yarada va cümlani bütünlükla sual cümlesina çevira bildiyi üçün bunu yalnız bir nitq hissesinin (masalan, felin) sual şakilçisi qabul etmak da doğru deyildir. Odur ki, bunu şekilçi­leşmiş adat adlandırmaq haqiqata daha uyğundur. Bu adat bitişdiyi sözün üzarina tasidi suat vurğusu getirir va bitişdiyi söz cümlenin har yerinda müxtalif sintaktik vazifa - cümla üzvü vazifesi daşıyır. Masa­lan: O istirahat edirmi, dincalirmi? (8.Mammadxanlı) . Bu qadar qeyri-adi addım atan qız hayacanlanmaya bilarmi? (M.İbrahimov). İsmayıl kişinin oraya getmasi azmı xeyir vera bilardi? (Makulu) . Fala özünü san da bir insanmı sanırsan? Pulsuz kişi, insanlığı asanmı sanırsan ? (M.8.Sabir) . Naahl olana mat/abi andırmaq olurmu?! Söz qanmayana zor ila qandırmaq olurmu?! (M.8.Sabir) .

Bazan takrar olunan hamcins üzvlarin yalnız sonuncusuna -mı (-mi, -mu, -mü) artınlır, lakin harnin adat hamcins üzvlarin hamısına aid olur. Masa lan: Oxumaq san in qapazlı başma, ac qarmna, çılpaq ayin-başınamı yaraşır? (Mir Calal) . Nuri-çeşmammmısan, ey pul ya canımmısan ? İsmatim, namusum, irzim, qeyratim, qanımmısan ? Hörmatim, faxrim, ca/alım, şövkatim, şammmısan ? (M.8.Sabir).

Bunlardan başqa, dilimizde acaba va aya sual adatları da var­dır. Masa lan: a c a b a , harnan yaralı qadın nadan ötrü evda saxlan­mışdır? (M.S .Ordubadi). A y a , bunun sana bir manfaati olacaq?

amr adatları

8mr adadan aid olduqlan cümlada va nitqda arzu, maslahat, takid, xabardarlıq, sövqetma, diqqati calb etma va sair manalann yaranmasına kömak edir.

amr edatlannın bir qismi ham müstaqil söz kimi (felin amr şakli kimi), ham da modallıq bildiran amr adatı kimi, bir qismi ham başqa kömakçi nitq hissesi va başqa adat, ham da amr adatı kimi, bir qismi ancaq adat kimi, bir qismi da şakilçi kimi işlanir.

8mr edatlan aşağıdakılardır: bax, gal, galsan, galasan, ga/sana, galin, galasiniz, qoy, qoyun, gör, görün, görak, görsün, ha, da, da, di, -sana, -sana.

259

Bax adatı. Bu adat dinlayicida xabardarlıq yaratmaq, onun diqqatini müayyan hadisaya calb etmak, havaslandirmak, razılıq ifada etmak kimi manaların yaranmasını tarnin edir; cümlanin avva­linda va ortasında işlanir. Masa lan: B ax bizim qati cavabımız ancaq bu ola bi/ar (Makulu). Sözü deyanda b a x belaca garak açıq deyasan (M.İbrahimov). B a x bela sual ver, cavabını o saat deyim (M.İbra­himov). B ax bu saat gediram şikayata (M.İbrahimov) . San b a x hala uşaqsan (8.Mammadxanlı) .

Gör, görün, görüm, görtJk, görsün adatları. Bu adadar mana ca hatdan eyn ila bax adatının yaratdığı manalan yaradır, amma işianma yerina va şaxsa göra ondan farqlanir. Bunlar cümlanin avva­linda, ortasında va sonunda işiandiyi kimi, har üç şaxsa da aid ola bilir. Masa lan: G ö r neca da onlar dirildi, g ö r neca cana galdi (M.İbrahimov). G ö r ü n bir neca ötür. G ö r ü n bizi haralara gatirib çıxartdı. Ni ya bela fikirlaşirsiniz, deyin g ö r ü m dardin iz nadir (8.Rahimov). Bir otur g ö r ü m (8.Mammadxanlı) . Kim m ana man e olmaq istayirsa, buyursun g ö r a k (Makulu) . Gada, Mammadağa, gal otur g ö r a k (Makulu). G ö r a k başımıza daha nalar galacak. Heç ey bi yoxdur, g ö rs ü n man onun başına na oyun gatiracayam.

Görsün sözü asas sözdan adatlığa doğru keçid vaziyyatinda da işlanir. Masal an: Aftab xanım sabirsizlikla gözlayirdi ki, g ö rs ü n ari na deyacak (Ab.Qadiri).

GtJI, gtJiin, gtJ!stJn, gtJ/stJniz, gtJ/tJstJn, gtJ/tJsiniz, gtJ/stJntJ adatları. Şakilca felin amr şaklinin eyni olan, lakin iş-harakat bil­dinnayan, cümlada heç bir vazifa daşımayan, heç bir suala cavab ver­mayan va işianma yerina göra da ondan farqlanan gal, galin, galsan va s. amr adadan dinlayİcini (müraciat olunanı) birga iş gör­maya sövq etmak, masiahat vermak, naya isa tahrik etmak kimi manaların yaranmasına xidmat edir. Bu adadar an çox cümlanin avvalinda, bazan ortasında va ya xitabdan sonra işlanir. Masalan : Gal boğazını arıtla, Maya bacının, Qaraş yoldaşın sağlığına bir şikasta de (M.İbrahimov). İ ndi g a 1 i n bir qadar geri qayıdaq (Ab.Qadiri). Galasan (galsana) biz da onların dalınca gedak. G a l ­s an i z (galasiniz) zarafatı buraxasınız. G a 1 s a n a o barada sonra danı­şaq (Makulu).

Bazan üç adat birga işlanir. Masalan: Di gal ki heç kasdan kömak yoxdur (Ab.Qadiri). D i ga l k i na oğlum var, na qızım (Ab.Qadiri) .

260

Qoy, qoyun adatları. Bu edatlar cümlaya arzu, maslahat, nasi­hat, tasalli, hada manalan vermak maqsadila işlanir. Qoy, qoyun edatlan cümlenin avvalinda va ortasında galir. Masalan: Q oy çal­sm, q o y ah çaksin, Salatın hala sasini çıxartmayacaqdır. Q o y gözla­sin, q o y yol çaksin, indi da Salatm ondan hayıf alacaqdır (8.Mam­madxanlı). Na olar, q o y bir azadlıq alaq, q o y bir bu köpak oğlunu qovaq, taza maclis seçak, torpaq masalasina da baxanq (M.İbrahimov). Ay nana, q o y Qaraş qağama yaxşı bir toy quraq (M.İbrahimov). Q o y u n birca iş im izi görak. Q o y u n Mirza başa sa/sm (Mir Calal) .

Ha adatı. Bu adat cümlaya takid, etiraz, tahdid manalan getir­makla va amr cümlesinin sonunda işianınakla qüvvatlandirici ha adatından farqlanir. Masa lan: Apar, amma uzağa getma h a (8.Mam­madxanlı). San bunun arıqlığına baxma h a (8.Mammadxanlı) . San bunun arıqlığına baxma h a , cins atın balasıdır, böyüyanda /ap Qırat olacaq (Makulu). Ehey, haddinizi bilin h a . Savaşmayın h a (Makulu). Ay dada, qızına yaxşı bax h a (M.İbrahimov).

Da, da adatı. Bağlayıcı kimi işianan da, da eyni şakilda amr adatı kimi işlanir. Bu adat amr cümlesinin sonunda galir va başqa amr edatlannın yaratdıqlan manalan yaradır. Masalan: Harada lazımsa, olsun da (Mir Calal). Deyiram, ay Mirza fJ/akbar qardaş, uşaqdır, qoy oxusun da (Mir Calal) . Efa birdafalik deyinan, adam hesab e/ama da (Mir Calal) . Na deyiram, neca maslahatdirsa, e/ayak d a (Mir Calal) .

Di adatı. Bu adat xalis edatlardan hesab olunur, cümlenin avva­linda işlanir, sövqetma, tahrik va s. kimi manalann yaranmasına xid­mat edir. Masal an: D i gal gedak! (A.Zöhrabbayov). D i get, sani Şirvanşah gözlayiri (A.Zöhrabbayov). D i onda tez ol, uşağa çara efa (Makulu). D i get, get gör taza na xabar var? (Mir Calal) . D i get, gecan xeyra qalsın (M.İbrahimov).

Bazan di adatı canlı danışıq dilinda de şeklinda da işlanir. Masalan: De çıx, baş-qulağımı aparmal (M.İbrahimov). De yeri, xoş galdin (Mir Calal).

-sana, -sana adatları. Bu adat şakilçilaşmiş amr adatı sayılır. Harnin adat ya qoy, ga/ amr edatlannın sonuna artınlıb, onların yarat­dıqlan manalan daha da güclandirir, ya da felin amr şeklinda olan sözlara artırılı b, onlara mas la hat, takid manalan verir. Masa lan: G a l ­s a n a , ay aşna, s ani müavin elayim (M.İbrahimov). Q o y s a n a işimizi görak, get, al-ayağa do/aşma (Makulu) . Çoban baba, bu çox amr etmayin sirrini biza d e s a n a ! (M.İbrahimov).

26 1

Tasdiq va inkar adatları

Dilimizde işlenan adatlann bir qismi da cümlada ifade olunan fıkrin ya tasdiq, ya da inkar olunması haqqında razıhq manalannın alamati rolunu oynayır.

Bu edatlan tasdiq va inkar adatı adı ila iki yere bölmak olar: Tasdiq adatlan. Çox zaman söz-cümle kimi işlenan bali, ha,

aha, bali da, bali a sözleri tasdiq adatı kimi da işlanir. Masalan: B a l i , atam Muğanda doğu/muşdur (M.İbrahimov ) . B a l i , b a l i , e/adir ki var, - deya başqa bir tiryaki dillandi (Makul u). B a 1 i d a , demak, kolxoz sadrinin kefi istadikda iclas çağırmağa da ixtiyarı yoxdur (S.Rahman). B a l i a , yanmağına yandı, ancaq o qamisya masalasi mani açmır (C.Cabbarlı). Ha , amican, anamZa atam oturuh davadan danışırdı/ar (8.Mammadxanh).

İnkar adatları. Yox, xeyr, heç, heç da sözleri inkar adatı kimi işlenara k, cümlada inkarlıq manasının yaranmasına xidmat edir. Masalan: Y ox , bilmiram, İsmayıl (Makulu). X ey r, ağa, bu mümkün deyil (Makul u). X ey r , fikrim işlamakdir (M.İbrahimov ) . H e ç özün­dan kiçiya da pis söz demak olmaz (8.Mammadxanh). Bu h e ç da kürda yaraşan iş deyil (Makulu) .

Arzu va qeyd-şart adatları

Azarbaycan dilinda bir neça adat vardır ki, onlar yalnız feli cümlelarda işlanir va cümlaya müxtalif növlü arzu manalan getirir. Arzu adatı işlenan cümlenin xabari felin ya amr, ya da arzu şakli ila ifada olunur va bunun neticesinda da arzu manasının müxtalifliyi yaranır. Arzu adatı iştirak edan cümlenin xabari felin amr şakli ila ifada olunarsa, cümlada ümidli, hasratli arzu; cümlenin xabari felin arzu şakli ila ifada olunarsa, taassüflü arzu manalan ifada olunur.

Dilimizde işianan kaş, kaş ki, taki sözleri arzu bildiran adatlardır. Bunlardan başqa, dilimizde qeyd-şarti arzu bildiran edatlar da vardır ki, onlar barillbarı, birllbirca, na olalinola sözlerindan ibaratdir.

Kaş, kaş ki adatları. Bu edatlar başlıca olaraq, xabari felin arzu şakli ila ifada olunan cümlelarda işlanir va taassüflü arzu bildirir. Masa lan: Ka ş man da böyüyüb Sattarxan qoşununa fadai yazı­laydım (M ir Calal). Ka ş o vaxtlar man im qulaqlarım kar, göztarim kor olaydı (Makulu). Man deyiram ki, k a ş insan tak olmayaydı, k a ş

262

adamın bir neca qoçaq, zirak yoldaşı olaydı (Makul u). Ka ş o gün­lari geri qaytara bilaydim (8.Valiyev).

Kaş va kaş ki adatları xabari felin amr, ya da sada arzu şakli ila ifada olunan cümlalarda işiananda hasratli, ümidli arzu manası bildirir. Masalan: Ka ş san deyan olsun (8.Valiyev) . Ka ş o oxu­sun, dars deyana na galib (Mir Calal). Ka ş k i o sağ-sa/amat qayıtsm, qonaqlığı manim boynuma.

Ta/d adatı. Bu adat, asasan, xabari felin amr şakli ila ifada olunan cümlalarda işlanir va ümidli, hasratli arzu manası yaradır. Masa lan: Ta k i bu komacığımda sasin galsin (M ir Calal) . Ta k i bir uşaq, t a k i bir uşaq sahibi olsun (M ir Calal) . Ta k i aş kar üza vurub, Mala/eni­sanin yolunu kasmasin/ar (Mir Calal).

Taki adatı amr cümlasinda qeyd-şarti arzu bildirir. Masalan: Bu saat xabar veraram iki yüz adam üçün xörak gatirarlar, ta k i pul olsun, qalam asandır (Makulu). Taki haram olmasın, na deyiram ki! (Makulu).

Taki adatı xabari felin arzu şakli ila ifada olunan cümlalarda taas­süflü arzu manası yaradır. Masalan: Ta k i man da gedaydim (Mir Calal). Ta k i qoca dünya sizin iyirminci as ri n ilk müjdaçilari olan yeniyetmalarin üzlarina güla idi (Mir Calal) .

BarV/barı, bir//birca, na olalinola adatlan. Bu adadar ham xabari felin amr, arzu şakli ila ifada olunan cümlalarda, ham da -mı (-mi, -mu, -mü) sual adatı ila bitan feli va ismi cümlalarda işianarak qeyd-şarti arzu, güzaştli arzu, kifayatli arzu manalannı yaradır. Masal an: Q o y hava işıqlansın, bari bir daqiqa üzünü görüm (8.Mammadxanlı). B a r i başa salın siz o afati; Yetirmaz bir daha bu dövran mani (M.Rahim). B a r i siz yemisinizmi? (M.İbrahimov). B a r ı oxuduğundan xoşuna galibmi? (M.İbrahimov). Utanın, b a r ı qadın xeylağına aman verin keçsin (Mir Calal) . B i r e a (bir) oğlum galaydi, göraydin sana na yaxşılıq edardim. A bala, n o 1 a san da oxuyub hakim o/asan.

Dilimizda taassüflü arzu bildiran mağul adatı da vardır. Masa­lan: Ma ğ u 1 avvallar haftada, ayda bir dafa görüşa bi/irdik, indi o da olmur.

263

MODAL SÖZLaR

ÜMUMİ M8LUMAT

Müasir Azarbaycan dilinda işianan nitq hissalanndan biri da modal sözlerdir. Söylenan fıkra aid müayyan münasibat ifada edan modal sözlar digar kömakçi nitq hissal arindan (qo şma, bağlayıcı, adat) xeyli daracada seçilir. Müayyan suala cavab verib cümla üzvü vazifesi daşımasalar da, bu sözlarda çox hallarda lüğavi mana ala­matleri özlüyünda çox aydın sezilir. Bu isa tesadüfi deyildir, çünki modal sözlar manşa etibarila asas nitq hissalanndan arnala gelmiş­dir. Ham da bu sözlar o biri kömakçi nitq hissalari ila müqayisada nisbatan yaxın zamanlarda yarandıqlan üçün, tabii ki, i lkin mana ila alaqasini da az-çox saxlamalı olur. Modal sözlar manşaca asas nitq hissalanndan yaranı b inkişaf etselar da, bugünkü vaziyyatinda onlar tam müstaqil manaya malik bir söz deyildir. Bunlar arnala gal­diyi asas nitq hissesinin malik olduğu funksiyalan itirarak, ya bütün cümlaya, ya da cümlenin bir hissesina müxtalif modallıq mazmunu veran bir söz vazifesini daşımalı olmuşdur.

Modal sözlar uzun müddet doğru olmayaraq ya zarflara, ya da başqa nitq hissalarina aid edilmişdir. Halbuki modal sözlar cümlada tam müstaqil manalı, müayyan suala cavab veran bir söz kimi işlan­mir va cümlada yalnız ara söz kimi qabul edilir.

Malumdur ki, bütün asas nitq hissalari lüğavi manaya malik olmaqla barabar, cümla daxilinda qrammatik cahatdan bir-biri ila bağlı olur. Modal sözlar isa bunlardan tamamila mahrumdur. Modal sözlar tam müstaqil manaya malik olmadığı, cümla üzvü vazifesi daşımadığı va qrammatik cahatdan cümla üzvlari ila bağlanmadığı kimi, heç bir şakilçi da qabul eda bilmir.

Modal sözlerin asas vazifesi modalhğı müxtalif tarzda ifada etmekdan ibaratdir. Modalhq isa müayyan bir iş, hadise, aşya, alamat va keyfiyyat haqqında verilan hökmün gerçakliyini , haqiqiliyini ya tasdiq, ya da inkar edan, söylanilan fikirle bağlı müayyan müna­sibat bildiran mantiqi-qrammatik kateqoriyadır. Modallığın dilda ifadesi daha geniş va rangarangdir. Dilda modalhğın ifada vasita­larina modal sözler, edatlar (modallıq bildiran adatlar), felin şekiliari va intonasiya daxildir. Modal sözlar modalhğın leksik-qrammatik ifada vasitalarina aiddir. Qrammatik modallıqda hökmün tasdiq va ya inkar edilmasi ila kifayatlanilmir; burada gerçakliyin haqiqi va ya şübhali olması gerçakliya qarşı müxtalif münasibatlarda tazahür edir.

264

Müasir vaziyyatina göra modal söztari iki qisma ayırmaq olar: 1 ) asas nitq hissesi ila omonim olanlar; 2) yalnız modal söz kimi işlananlar. Ham asas nitq hissesi, ham da modal söz kimi işlenan sözlar aşa­

ğıdakılardır: görünür, görasan, deyasan, demak, demali, şübhasiz, olsun ki, müxtasar, dema va s .

esas nitq hissesi kimi işiananlara misallar: EJhli-iranda, pah oğlan, yena hümmat görü n ü r! Yena har guşada bar taza camaat gö r ü n ü r! (M.8.Sabir) . Bakıda bir neça gün rahat edib dincalasan; H acılarla olasan har geca hammaşğala san. G ö r a s a n , bir para yerlarda na canlar var, amu! Neca kef çalanaya xalvatca makanlar var, amu! (M.8.Sabir) . Bütün bu dediklarimin hamısmı garak müal/i­mima d ey a s a n . Sözü demak asandır, yerina ye tirmak isa asas şart­dir. Ona hala çox şey demali, çox şey başa sa/malısan. Bütün bunlara şübhasiz (şübha etmadan) inanmaq olar. Hafiz axşamüstü garak evda o 1 s u n k i , galib kitabiarı apara bi/ak. Mü x t a s a r cümla yalnız baş üzvlardan ibarat olur. Halalik heç kasa dema.

Modal söz kimi işiananlara aid misallar: G ö r ü n ü r , uşaq/ar ağır ha/dadır, gecikmak olmaz (Q.İlkin) . San da çatırsan, deyasan ? D e m ak, doktoru qonaq apardı/ar (S.Rahimov). D e m a l i , har şey öz qaydasmdadır, e/am i? O da, ş ü b h a s i z , bir alicanab kişinin oğlu idi. M üx tas ar, har cür geriliya son qoyulmalıdır. Görasa n, bu il h ansı komanda birinciliyi qazanacaq? D e m a , bu tamam ayrı adam imiş.

Modal sözlar bir sada va ya düzaltına sözdan ibaret olduğu kimi, iki va daha artıq sözdan da ibaret ola bilar. Sada va düzaltına söz­lara misal : doğrusu, albatta, şübhasiz, haqiqatan, aksina, düzü, görünür, görasan, ba/ka, deyasan, belalik/a va s.

Bağlayıcılarla birlikde işlananlar: albatta ki, yaqin ki, ehrimal ki, şübhasiz ki, demak ki, demali ki, olsun ki, gürnan ki, guya ki va s. 8dat­larla işlananlar; masal an: batka da, doğrudan da, doğrudan da ki va s .

Modal sözlar asas nitq hissetarindan arnala geldiktari üçün onlarla ( asas nitq hissalari ila) alaqasi ca hatdan da iki qisma ayrılır: 1 ) ismi modal söz lar; 2) fe li modal sözler.

İsmi modal sözlar isim, sifat, say, avazlik va zarfla alaqadardır. İsmi modal sözlara aşağıdakılan misal göstermak olar: taassüf ki, doğrusu, düzü, albatta, haqiqatan va s .

Feli modal sözlar manşa etibarila fellarla bağlıdır: görünür, deya­san, olsun ki, dema va s .

265

MODAL SÖZLaRİN M8NA NÖVLaRİ

Modal sözlarİn mana növlari gerçakliya qarşı münasibatin müx­talifliyindan ira li galir; yani modal sözlar cümlada ifade olunan fıkra qarşı müxtalifmünasibatlarin tazahür etdiricisi olduqlan üçün müx­talif növlara bölünür. Modal sözlarİn aşağıdakı mana növlari vardır:

1 . Gerçakliya münasibatin darecasini bildiranlar. Bela modal sözlar cümlada ifada olunan fıkrin gerçakliya uyğunluq darecasini göstarmaya xidmat edir. Gerçakliya uyğunluğun darecasini gösta­ran modal sözlar üç yera bölünür:

a) gerçakliya uyğunluğun adi darecasini göstaranlar: tabiidir, tabii ki, qaydadır va s . ;

b) gerçakliya uyğunluğun qati tasdiqini bildiranlar: albatta, haqi­qatan, şübhasiz, doğrudan, doğrudan da, doğrudan-doğruya, heç şübhasiz ki, doğrusu va s . Masa lan: D o ğ r u da n d a , yaxşı qızdır. a l b a t t a , Salmanda yalnız bu keyfiyyatlar olmasaydı, şübhasiz ki, heç bir qız Şirzad kimi casur, qoçaq bir adamı qoyub onu seçmazdi (M.İbrahimov). Doğrus u, yazıq arvada !ap ürakdan acıyıram (M.Hüseyn);

c) cümlada ifada olunan fikri gerçakliyina şübha, gürnan bildi­ranlar: halka, halka da, gürnan ki, ehtimal ki, olsun ki, deyasan, görü­nür ki va s. Masa lan: D ey a s a n , sadrin galinina göz di kan çoxdur (M.İbrahimov). B a l k a , avvalca bir stakan çay içalar (M.İbrahimov). Ç o x gü m a n , o galmasin. Kim bilir, b a l ka da , bu s as lar onun üra­yinda çoxdan susmuş teliari tarpadirdi (M. İbrahimov). E h t i m a l k i , sabah o buraya galacakdir (M.Hüseyn). G ü m a n k i , Vasili sahar gazintisindan bela mahrum edilacakdi (M.Hüseyn) .

2. Cümlada ifade olunan fıkra qarşı emosional münasibat (taas­süf, taaccüb, kadar) bildirenler: taassüfki, acabdir ki, taaccüblüdür ki, hayıfki, heyifki, qaribadir, dema va s. Masa lan: Ta a s s üf k i , na vaxt götürülacayini öyrana bilmamişik (M.Hüseyn). Kür qırağının acab seyrangahı var; Yaşı/baş sonası, h ay ıf k i , yoxdur! (Vaqif). Onun, h ay ıf k i , xozeyinlarla arası kökdür (M.Hüseyn). D e m a , qurdun böyüyü damda qalıbmış.

3 . Natica va davamiyyat bildiranlar: demali, demali ki, demak, demak ki, bir sözla, müxtasar, ümumiyyatla, belalikla, belalikla da, na hayat va s. Masa lan: D e m a l i , sizin fikriniza göra, man da orada

266

olmalıyam. D e m a k . sahara az qalırdı (M.Hüseyn). B e 1 a 1 i k 1 a , o, dikdira qa/xıb, atrafina boy/andı (M.Hüseyn). X ü 1 a s a , qonaq ayağa qalxaraq getmaya hazırlaşdı (M.Hüseyn). Mü x t a s a r , san in la üzlaş­mayin vaxtı çatıb.

4. Banzatma va müqayisa bildiranlar: sanki, guya, guya ki, efa bil, efa bil ki, deyardin va s . Masalan: Gülsanarn arvad efa baxırdı ki, s a n k i Tahir "Ha, bayanmaz " desaydi, hadsiz daracada kadarlana­cakdi (M.Hüseyn). Özü da efa qırılmışdı ki, s a n k i bu işi qasdan gör­müşdül ar (8.Valiyev) . 8şraf Molla Qurbanın yanından efa çıxdı ki, g uy a qapısı açılmış qafasdan tarlan uçub getdi (8.Valiyev). İştaham efa küsüb ki, e 1 a b i 1 bir qazan yağ içmişarn (8.Valiyev). E 1 a tutul­muşdu ki, bas deyirdin indi ağlayacaq.

Modal sözlerin cümlada işianma yeriari sarbastdir; onlar cümle­nin avvalinda, ortasında va sonunda işiana bilir.

267

XÜSUSİ NİTQ HiSSaLaRİ

Y AMSILAMALAR

Dilimizda bir sıra sözlar vardır ki, onlar tabiat va camiyyat hadi­salarinin tasiri ila insanda olan eşitma va görma tasavvürlarini ifada edir. Bu sözlar insanların, heyvanların çıxardığı tabii saslari va habela tabiat hadisalari ila alaqadar eşidilan saslari taqlid etmak, yamsıla­maq yolu ila yaranmışdır. Bu tabiatİndan çıxış edarak harnin sözlara y a m s ı l a m a 1 a r deyilir. Bela sözlar müxtalif di Içilik adabiyya­tında başqa-başqa terminlarla adlandınlmışdır. Bela ki, harnin söz­lar "mimemlar", "mimeoqrafık sözlar", "obrazlı sözlar" , "taqlidi sözlar" adı altında verilir, hatta bazi qrammatika kitabiarında taqlidi sözlarin tarkibina daxil olan bir qrupun adı ila "sas taqlidi sözlar" termini işladilir1 •

Tabiat, camiyyat hadisalari ila bağlı saslari taqlid etmak, yam­sılamaq yolu ila yaranan bu tipli sözlari öz tabiatİndan çıxış edarak "yamsılamalar" termini altında birlaşdirmak maqsadauyğundur. Dil vahidi kimi, taqlidi sözlar emosional-ekspressiv leksikaya daxil olub, orada xüsusi bir yer tutur.

Sernantİk müxtalifliyina göra yamsılamalar iki qrupda birlaşir: 1 . Sas yamsılamalan: vız, tıq, çaq, şırr, pırr, gurr, tıq-tıq, çıq­

çıq, şır-şır, xor-xor, taraq-turuq va s. 2. Görünüş yamsılamalan: bı/dır-bı/dır, gildir-gildir, puçur­

puçur, par-par, işım-işım va s. Sas yamsılamalan tabiat saslarinin, elaca da insanların qeyri­

iradi olaraq çıxardıqlan saslarin taqlid edilmesidir. Masalan, ağacın va ya bu tipli digar predmetlarin sınınasından alınan sasi bildirmak üçün şaraql/şarakl/şarrak sözü yaranmış olur. Eyni ila cik-cik - cüca­nin çıxardığı sasi, çık-çık - işiayan saatın sasini, öhö - insanın öskü­rak sasini, tıp-tıp ürayin döyünmasini ifada edir.

Görünüş yamsılamalan görma tasavvürü ila bağlı olub, zahiri görünüşün, işıq hadisalarinin (panltı) yaratdığı taassüratı ifada edir. Masalan: bı/dır-bı/dır gözdan axan yaşın alamatini, /ap-/ap göz qırpımını ifada edir.

Sas yamsılamalan ila görünüş yamsılamaları arasında bir sıra farqli va ümumi cahatlar vardır. Farqli xüsusiyyatlar bunlardır:

1 Bu haqda bax: M.İ .Adilov. Azarbaycan dilinda taqlidi sözler. Bakı, ADU naşriyyatı, 1 979.

268

1 . Sas yamsılamalan eşitma, görünüş yamsılamalan isa görma duyğulan ila bağlıdır.

2. Sas yamsılamalan ila tabiat hadisalari arasında müstaqim, bila­vasite alaqa özünü göstardiyi halda, görünüş yamsılamalan görma duyğulan va onlann fardi qavranılması ila bağlı olduğu üçün bela yamsılamalarla tabiat hadisalari (hadisa, vaziyyat, işıq) arasında bilavasite deyil, dolayı alaqa olur.

Sas yamsılamalan ila görünüş yamsılamalan arasında oxşar cahatlar aşağıdakılardır:

1 . Har ikisinda, adatan, sarnitlarİn yanaşı işlanmasi : zınq, vızz, gurp, şart, part, şarp, mırt, mqq, gumbur-gumbur, gildir-gildir, bı/dır-bı/dır va s .

2 . Takrar formada işlanmalari: gup-gup, mırt-mırt, vız-vız, parıl­parıl, işım-işım, gildir-gildir, puçur-puçur va s .

3. Qrammatik alaqa va sintaktik funksiyaca oxşarlığı : har ikisi­nin feli biriaşmalarda çıxış etmasi (vaq-vaq vaqqıldamaq, parıl-parıl parıldamaq, işım-işım işıldamaq va s .) va daha çox tarzi-harakat zarfliyi kimi işlanmalari .

Bütün bu sayılan xüsusiyyatlar bir daha göstarir ki, sas yam­sılamalan ila görünüş yamsılamalan arasında bir sıra farqlar olsa da, ümumi cahatlarin çoxluğunu nazara alaraq, onları "yamsılamalar" adı altında birlaşdirmak maqsadauyğundur.

Y arnsıl amalar dil da geniş şakilda yayılaraq, kommunikativ funk­siyanın hayata keçmasina xidmat edir. Lakin başqa sözlardan farqli olaraq, yamsılamalar dilda sarbast, yani aynca işlanmir, onlar yalnız cümla daxilinda yaşayırlar. Sas yamsılamalannın leksik-semantik mahiyyati va farqlandirici xüsusiyyati onların müxtalif saslari bila­vasite taqlid etmasidir.

Bazi yamsılamalar heç bir fonetik varianta düşmadan müxtalif tabiat seslarini ifada edir. Masalan: vız sözü iki başqa-başqa hadi­sani taqlid eda bilir. Birinci halda bu söz ağcaqanadın, yaxud digar milçak va başaratın uçarkan çıxardığı sasi bildirirse, ikinci halda har hansı bir aşyanı tullayarkan onun havada çıxardığı sasi ifada edir. İkinci manada vıy sözündan da istifada edilir ki, bu da sasin akustik xüsusiyyati va alınan taassüratla bağlıdır.

Eyni yamsılama müxtalif hadisalari bildirdiyi kimi, bazan eyni hadisa da müxtalif fonetik varianttı yamsılamalarla ifada oluna bilir. Saatın işiamasini bildirmak üçün ham çıq-çıq, ham da tıq-tıq sözün­dan istifada edilir. Masalan: Saat aramsız işlayir: ç ı q, ç ı q , ç ı q . . .

269

Çı q ::ç ı q, ç ı q - ç ı q çıqqıldayır saat (Y.Hasanbay). Ancaq divardakı

saat " t ı q - t ı q " vururdu (C.Cabbarlı). Müxtalif fonetik variantlann işianınasi ham da sasin özünün

müxtalifliyi ila bağlıdır. Yani har iki sasi çıxaran saat olsa da, har halda, bunlar başqa-başqa saatlardır: çıq-çıq qol saatının, tıq-tıq isa divar saatının sasini ifada edir.

Elaca da ürayin normal, adi qaydada döyünmasini göstermak üçün tıp-tıp sözündan istifada edildiyi halda, insanın qeyri-adi vaziyyatda olduğunu, ürayin taşvişini, narahatlığını ifada etmak üçün gup-gup . yamsılaması işladilir: G up - g up döyünüb d arıldı bağrım (M.8.Sabir). G up . . . Ürayim sanki dayandı.

Misallardan göründüyü kimi, müxtalif variantlarda işlenma yam­sılamalar üçün xarakterikdir. Bu isa onunla bağlıdır ki, ya harnin sasi çıxaran varlıqlar va ya onlann vaziyyati bir-birindan farqlanir, ya da bu tabii saslar müxtalif adamlar tarafından müxtalif tarzda qavra­nılıb ifada olunur. Belalikla, bu tabii saslar ayn-ayn fonetik variant­lara düşür. Sarçanin çıxardığı sas cik-cik, cük-cük, civ-civ, cip-cip va sair şekillarda öz ifadesini tapır. Masalan: Buiiki sarça bildirki sar­çaya c i k - c i k öyradir (Atalar sözü) . Quşların c ü k - c ü k sasi bağı doldurmuşdur (B .Adil). Dünyaya yenica göz açmış körpa/ar yuvada c i v - c i v civildayirdilar (S.Azari). Eyni hadisani bildiran yamsılama müxtalif fonetik şekillarda işianarkan onlarda ya ilk sas (masa lan: çıq-çıq//tıq-tıq, cız/lcız); ya son sas (masalan: cik-cik/lciv-civ/lcip­cip, ham-hamllhav-hav); ya da ortadakı sas, yani sait dayişir (masa­lan, cik-cik, cük-cuk, tık-tık//tak-tak), hatta avvalki sas qalmaqla son­rakı iki sas da dayişa bilir (masalan: cük-cükl/civ-civ, cip-cip).

Quruluş etibarila yamsılamalar iki yera bölünür: sada yamsıla­malar, mürakkab yamsılamalar.

S ada y am s ı l am a l ar birhecalı olub, adatan, iki (qa, qu, du, dü) va üç (vız, tap, tak, cız, fıs, qıj, cik) sasdan ibarat olur. Masalan: Qarğa edib qa, qondu budağa; Maşın siqnalı /ap yaxından eşidilmaya başladı : b ap (B.Adil). Yena nömralari yığdı, yena qulaq asdı, yena harnin saslar: d u . . . du . . . d u . . . (Elçin) . Tap . . . Tap . . . Damcılardı. Yanaqlarından yuvarlanıb yera düşan damcı/ar (G.Hüseynoğlu) . Qapının sakitca döyüldüyünü eşitdim: t a k .

Tabiatdaki mürakkab saslari ifada etmak üçün bir çox hallarda iki va ya üç sas has etmir va tabii ki, daha çox danışıq sesiarindan ibarat olan yamsılamalar yaranır; dınq, zınq, part, gurp, xırç, hort, xrıp, zırınq, ziring, dırınq, dirink, şaraq, şarraq va s. Masalan: Part!

270

Bir gü/la - bu san in. P a r t ! Bir gü/la - bu da Safarin (N .Abbasova) . Üstüna neca qışqırdımsa, sasini x ı rp kasdi, darhal oturdu (G.Hüseyn­oğlu) . Hayat qapısının zangi eşidi/di: z ı n q , z ı r ı n q (İ.8fandiyev). Ağa atama yanaşıb üzüna ş a r t bir s illa vurdu (C.Cabbarlı).

Bazan sada yamsılamalarda son sarnit iki dafa va ya daha çox tekrar olunur: pıqq, tapp, şapp, şırr, pırrl/pırr . . . gurrllgurr . . . va s. Bela hallarda yamsılama uzunmüddatlilik bildirir, yani onun ifada etdiyi sasin özü nisbatan sürekli, davamlı olur. Masalan: Bu zaman yaxmdakı kollar arasından h ansı quşdusa p ı r r elayib uçdu (M.Süley­manlı). Vuru/an silla otaqda aks-sada verdi: ş app (M.Hüseyn) .

İntensivlik, süreklilik, müxtalif emosional çalarlar ifada etmak üçün söz ortasında da sarnitlar qoşalaşır. Masalan bir r ila talaffüz olunan şaraq (şarak) sözündan farqli olaraq iki r ila talaffüz olunan şarraq (şar-rak) sözünda başqa bir emosional çalar (gurultu, sasin hark çıxması) vardır.

Müşahidalar gösterir ki, aksar yamsılamalarda söz sonunda farqlandirici alamat olaraq ya k, g, q, p, b, ç, t, y, z, r samidarindan biri , ya -ır, -ir, -ur, -ür; -ıl, -il, -ul, -ül; -dır, -dir, -dur, -dür stroktur ünsürlari işladilir: danq, zmq, diring, pıq, xırç, part, şart, şarp, gurup, şırr, pırr, pırıl, şırı!, bı/dır-bı/dır, gildir-gildir, gumbur­gumbur, puçur-puçur va s.

Mürakkab yam s ı l am a l ar başlıca olaraq iki sada taqlidi sözün takranndan yaranır: çak-çak, tak-tak, vaf-vaf, cik-cik, xırt-xırt, hort­hort, qa-qa, şırı/-şırıl, pırıl-pırıl, gildir-gildir, bı/dır-bı/dır. Masa lan: Cücalar c i k - c i k deya oxumağa başladılar (A.Şaiq). Saat aramsız olaraq işlayir: ç ı q - ç ı q - ç ı q . O isa hala da xayal alamindadir (B .Adil). Bu zaman hayatda it s asi eşidi/di: h a m - h a m (B.Bay­ramov ). Cannalali alindaki almanı x a r t - x a r t yeyib üzünü iç ari giranlara tutdu: Siz da xoş galmisiniz (N.Abbasova). Tahlükani hiss edan qazlar taşvişa düşdülar . . . qa-qa-qa (F.Safarov). Yağış yağır, şırıldayır nova/çalar ş ı r ı l - ş ı r ı l; Quşlar uçur budağından p ı r ı f ­p ı r ı l; Göyda iki qara bulud toqquşaraq; Şaqqıldayır ildırımlar ş a r a q - ş a r a q (M.Müşfıq). Qapı sürat la va aramsız döyülmaya başladı : tak- tak (M.Hüseyn). Ta ra q - turuq atlılar; Atları qanad­lılar (A.Şaiq) .

Mürakkab yamsılama sözün üç dafa, hatta dörd dafa takran ila da ifada oluna bilar. Masalan: öri Novruzun işarasi ila qapım üç dafa döydü: t a k - t a k - t a k (F.Safarov). Ta q - t a q - t a q . İşdan bir

27 1

qorxumuz yox (A.Şaiq). Saat aramZa işlayirdi: ç a q - ç a q , ç a q ­ç a q (B. Adil).

Tekrarlanan yamsılamalann ikinci tarafı müayyan dayişikliye da uğraya bilir: çaq-çuq, şap-şup, şarap-şurup va s .

Azarbaycan dilinda yamsılamalardan söz yaradıcılığında geniş şakilda istifada edilir.

Ya müayyan sözdüzeldi ci şakilçilarin artınlması, ya da tekrar yolu ila yamsılamalardan isim, fel, zarf düzaldilir.

Y amsılamalardan düzalan isimler: çap ik, qıdıq, xorultu, gurultu, fısıltı, narilti, pıçıltı, şaqqıltı, qaqqıltı, parıltı, qaqqanaq, çaqqanaq, tüfang, fişang, xortum, qurtum, şapşap, hop hop, çaxçax, düdük, tü tak, mığmığa, pişpişi, pıspısa, xirtdak, zurna, şapalaq va s .

Y amsılamalardan düzalan fellar: qıcamaq, zarımaq, şoqqumaq, fışqırmaq, partlamaq, xortlamaq (xortdamaq), fısı/damaq, pıçılda­maq, qaqqıldamaq, tıqqı/damaq, guru/damaq, şaqqıldatmaq, üjürmak, tüpürmak, gayirmak, bayirmak, asqırmaq, malamak va s .

Y amsılamalardan düzalan zarflar: guppadan, guruppadan, şarap­padan, lapdan va s.

Bazan yamsılamalar intensivlik ifade edarak, eyni kökdan düzal­miş fella birlikde işlanir: zar-zar zarımaq, fır-fır fırlamaq, par-par parıldamaq, şır-şır şırıldamaq, gur-gur guruldamaq, işım-işım işıl­damaq, fıs-fıs fısıldamaq va s .

Göründüyü kimi, yamsılamalar yeni mövqeda işlandikda yalnız kök etibarila taqlid manasını saxlayır, özünün bütün qrammatik saciy­yasi baxımından tarkibina daxil olduğu nitq hissesinin xüsusiyyat­larini daşıyır. Mahz bu cahatina göra da harnin sözlar artıq yamsılama olmaqdan çıxır.

Yamsılamalar badii adabiyyatda, xüsusan uşaqlar üçün yazılan asarlerin dilinda ekspressivlik, badii tesir yaratmaq üçün an çox isti­fada edilan vasitalardandir. Faktlar gösterir ki, yamsılamalar söz oyunu (kalambur), alliterasiya yaratmaq üçün çox mühüm manbalar­dandir. Xalq adabiyyatı nümunalarinda bela faktlann çoxluğu da bunu sübut edir. Masa lan: Şap efa bil ar şupdadır, şup ela bi/ar şapda­dır; Na şapdadır, na şupdadır; Yazıq şarap-şurupdadır (Masal). Taxçadan düşdü tapp e/adi; Gülsanarn onu happ e/adi (Tapmaca) .

M.8.Sabir, C .Mammadquluzada, Aşıq 8lasgar, M.Müşfıq va başqalan yamsılamalardan geniş istifada etmişler.

Bütün bunlar sübut edir ki, yamsılamalar dilde mühüm ahamiy­yati olan leksik-morfoloji kateqoriyadır.

272

NİDA

ÜMUMİ M8LUMAT

Cümlada qrammatik vazifa daşımayan nitq hissalanndan biri da nidalardır.

Anlaşma, bir-birini başa düşma ham aqli yolla - müstaqil söz­tarla, ham da hisslarla - nida söztari ila mümkün olur. Biz "başım ağnyır" cümlesinda ifada etdiyimiz fikri alimizi alnımıza qoyaraq "ufl " demakla da ifada eda bilarik. Ni dalar mathum bildirmir, başlıca olaraq, subyektin daxili alami ila bağlı olur va müxtalifhisslar - duy­ğular ifada edir ki, harnin hisslar - duyğular "ni daların manası" adlan­dınlır. Şifahi nitqda nidalann manası situasiya va intonasiya ila, yazılı nitqda isa matn, kontekst vasitasila müayyan edilir. Harakat, mimika va jestlar bu manalann çatdınlmasında yardımçı rol oyna­yır. İnsanın hiss-hayacanını, duyğulannı, istak va arzulannı, hiddat va nifratini, coşqunluğunu, naşa va kadarini bilavasite adlandırma­dan tazahür etdiran sözlar - nidalar, harnin xüsusi saciyyali sözlarİn birlaşdiyi söz kateqoriyası isa nida adlanır. Nitq hissala­rinin tasnifında malum leksik, morfoloji, sintaktik prinsiplarla da yanaşdıqda malum olur ki, nidalar, haqiqatan, xüsusi nitq hissasidir, onu na asas nitq hissalarina, na da kömakçi nitq hissalarina daxil etmak mümkün deyil .

Mana bildirmasina göra nidalar müstaqil sözlara banzayir. Bu cahatina göra nidalan asas nitq hissalarina daxil edanlar da vardır. Lakin ni dalann manası spesifikdir - hissiarta bağlıdır. Onlar adlan­dırma xüsusiyyatina malik deyil, özünemaxsus morfoloj i alamatleri yoxdur, söz yaradıcılığında iştirak etmir. Na nidalardan şakilçilar vasitasila yeni söz yaranır, na da başqa sözlardan şakilçilarla nida yaranır. N i dalar cümlada qrammatik vazifa daşımayan nitq hissa­sidir, suala cavab vermir, cümlada müayyan üzv yerinda işlanmirlar. Morfoloji va sintaktik xüsusiyyatlarina göra nidalar kömakçi sözlara oxşayır, lakin hissi yolla mana bildirdiyina, söz-cümla kimi çıxış etdi­yina, cümlaya ekvivalent olduğuna, sözlara, cümlalara alava mana çalarlığı, boya va rang vermadiyina, sözlar, cümlelar arasında alaqa yaratmadığına göra kömakçi nitq hissalanndan farqlanir. Ona göra nidalar anlaşmaya hisslar - duyğular vasitasila xidmat edan xüsusi nitq hissasidir.

273

Müasir Azarbaycan dilindaki nidalan indiki vaziyyatina göra iki qisma ayırmaq olar:

ı . Müstaqil manaya malik söz kökü kimi işiana bilmayan, ela yaranışından hiss va duyğulann ifadesina xidmat edan ni dalar: A ! 8! O! U! Ay! Ey! Oy! Uy! Ax! Ox! Ux! Oh! Ofl 8h! Bal Pa! Pi! Va! Fu! Eh! Hm! Aha! Oho! Ehe! Bay! Bıy! Boy! Buy! Bah! Bah! Pah! Pah! Tufl Tüfl Pufl Püfl Tfu! Vah! Vey! Xux! Xox! Ural Ehey! Bahey! Baho! Paho! Ay hay! Ay vay! Oybay! Paho ey! Oxay! Heyhat! va s .

Bu nidalardan müstaqil söz kökü kimi istifada etmak çetindir; bunlar ancaq nida kimi işlanir.

2. Müstaqil manaya malik söz kökü kimi, ham da nida kimi işla­nanlar: Vay! Aman! Harayi Can! Ah! Ay şahaşi va s .

İkinci qrupa daxil olan sözlar nida söztari olduğu kimi, dilimizde müstaqil manalı söz kimi da işlanir. Masalan: Bir qarib könül var, sani h a raylar; 8/indan sağala bu yara, halka (S .Vurğun). A m a n ­dı r, Teymur ağa, bujikirdan düş . . . (M.F.Axundzada). Qonaq darin­dan bir a h çakdi. Vurğunun a h 1 a r ı yüksa/ir göya (S . Vurğun).

NİDALARIN MaNACA NÖVLaRİ

Azarbaycan dilinda nidalan leksik cahatdan iki qrupa bölmak olar: 1 . E m o s i o n a l n i d a l a r . Bu qrupa sırf hissi nidalar (bunlann aksariyyati birhecalı olur) va bir sıra aqli-intellektual nidalar daxil olur. Emosional nidaların bir qismi müsbat: Ura! (sevinc, alqış), bir qismi yalnız manfı hisslar: Tfu! (nifrat), Tü! Fu! Fuş! (iyranma, narazılıq), Vaveyla! (qorxu, narahatlıq), bir qismi isa ham manfı, ham da müsbat hisslar ifada edir: O! (sevinc, taaccüb, ağrı, qorxu, şadlıq), Oho! (sevinc, şadlıq, taaccüb, heyrat, kinaya), Oj? (ağn, sevinc, taassüf).

2 . 8mr va mürac i a t b i l d i r a n n i d a l ar: A l 8! Ay! Ey! Hey! Xudaya! Parvardigara! İlahi! Sss! Tss! Çss! Şşş! Bis! Haydı ! Arşi Marş! Ay şahaşi

Sernantİk cahatdan nidalar takmanalı va çoxmanalı olur. "Çox­manalı nidalar" termini altında eyni sas tarkibina malik bir nidanın müxtalif hiss va duyğular ifada etmasi başa düşülür.

Nidalann manalan özlüyünda çox müxtalif va rangarangdir. Onlann bir qismi xitab sözlerindan avval galir, xitabla birga işlanir, xitaba çağınş manası artırır, ikisi birlikde, çağınş - xitab bildiran

274

nidalar hesab olunur. Masalan: Ey dövlatimin zavalı oğlum! Ey başz ağır balalı oğlum! Ey maktabii darsin aşinasz! Ey rişteyi-elm miibta­lasz! (M.a.Sabir) .

Bu nida sözlerinda yalnız çağınş va xitab manalan vardır. Harnin sözlara nasihat, teklif, sual, xahiş, inam, rahm, yazıqlıq, maslahat, nif­rat, qınama, taaccüb, etiraz, arzu, tarif, istehza va s . manalann alava edilmasi matndan, cümlenin öz daxili mazmunundan aydınlaşır.

Xitabsız işianan nidalar cümlaya hiss-hayacan, qorxu, kadar, ağrı, talaş, taaccüb, taassüf va s. manalar artınr. Nümuna üçün bir neçasini nazardan keçirak:

l . Vay, vay-vay, ey vay nidaları cümlaya qorxu, vahima, talaş, ağrı, azab, taassüf, nifrat, qüssa manalan verir. Masa lan: Vay - v ay ! Na yaman müşküla diişdii işim, Allah! (M.a.Sabir). Baş tutdu müal­limlarin iclası-siyezdi, ey - v ay , uçitellar yena darkar olacaqdzr! (M.a.Sabir). Başqa söz tapmıram, calladszmz siz, v ay öldüm, v ay öldüm, kömak ediniz (S .Rüstam).

2. Ah, ax, vah, ey vah nidalan cümlaya iztirab, ağrı, nifrat, qazab, şadlıq, arzu, razılıq, istehza, hasrat manalan vermaya xidmat edir. Masa lan: Etdim na yaman as ra tasadiif, aman ey v a h ! Molla, qovula, yani mü al/im gala, v a h - v a h (M.8.Sabir) . A x , ay keçan i/lar, nola bir da dolanaydın ! (M.a.Sabir) . A x , bu uşaqlar neca badzatdılar! (M.8.Sabir) . Va h !. . Bu imiş darsi-iisu/i cadid?! (M.a.Sabir) . A x, na yaxşı kişidir qonşumuz Ağcanın ari (M.a.Sabir). A h , na/ar duyuram onun sasinda; Bu e/lar qızmm xoş nafasinda (S . Vurğun) .

3 . Oho, paha, pah-pah-pah, pah-pah, bah-bah-bah, bah-bah, oxqay, can, ay can-ay can nidaları sevinc, şadlıq, istehza, taaccüb, tarif, zövq, naşa manalan bildirir. Masalan: Port-Artur, hürriyyati­Mancuriya, q a h - q a h ! . . b a h - b a h . . . yena b a h - b a·h . . . yena b a h - b a h , ye na b a h - b a h (M.a.Sabir) . Gül açılanda yaz olur, b a h - b a h - b a h ! Kadarim qamim az olur, b a h - b a h - b a h ! (Xalq mahnısı) . Düşdü bütün qazetlar qiymatdan, ay c a n - ay c a n ! Xal­qin canı qurtardı töhmatdan, ay c a n - ay c a n ! (M.a.Sabir). Pa h, na çoxdur bütün İranda laqab (8.Sabir). O x q ay , çoxdan arzuladığım bu idi ki, tapdım (8.Valiyev) . P a h o ! Xudaya, bu arvad niya gedib yatmır? (C .Mammadquluzada) . Ca n ! Na heybat/i qocasan ? Qapıçılar sani görmadi ("Kitabi-Dada Qorqud").

4. Haray, ay haray, aman, ay aman nidalan imdad, nifrat, qazab, istehza, çağınş, yalvanş kimi manalar ifade edir. Masalan: Ay

275

haray, bir neça şair kimi/ar; İstayir döndaralar Gancaya Şirvanı­mızı! (M.8.Sabir). A m a n , ay Molla dayı, bir kitab açdır, fala bax; Tapmas an çarasini san da de o rdan : ölüb a! . . Qorxdum, a y a m a n . yarıldı bağrım (M.8.Sabir).

5 . B ay ! B ı y ! (B oy ! B u y l) nidası taaccüb, sevin c, heyrat manalannı bildirir. Masa lan: B ay , b ay , yena bu ağa galdi, gözünü dikdi boğaz inaya (M.İbrahimov). B ı y , iraq canına, e la dema, ay qağa (İ.Şıxlı) . B oy ! San burda na gazirsan ? (Mir Calal). - B uy , xanım, heç sizi tanımadım (Ü.Hacıbayov).

6. Eh, ah nidası etiraz, tasalli, kadar, taassüf va s. manalar bildirir. Masalan: E h . . . Dünya vafasız, zamana amansız oldu (8.Valiyev) . E h , cahannama itib (M.İbrahimov). Vahima alini oynada-oynada: E h - e h - e h ! Bacım da durdu-durdu özüna kürakan tapdı (B.Bay­ramov). a h ! Cühudlar müqaddas Rusiyanı batırdılar (Y.V.Çaman­zaminli). Qorxutdum . . . a h , uşaqdır katibimiz ki (S.Dağh).

Bunlardan başqa, nidalann daha bir sıra mana növlari vardır. Quruluşuna göra nidalar sada va mürakkab olur. Birhecah nidala­

nn (a, a, ax, oy, oh, uy, of ox, bay, bıy, boy, buy, xox, na, tfu va s .) hamısı quruluşca sada nidalardır. Mürakkab nidalar eyni nidalann takran va ya müxtalifnidalann biriaşmasİ yolu ila arnala galir, biti­şik, ayrı va defısla yazıla bilir. Daha yüksak tonla, intonasiya ila talaf­füz olunduqda cümledan nida işarasi, qisman alçaq tonla talaffiiz edildikda isa vergülla aynlırlar. Onlar cümlenin avvalinda, orta­sında va sonunda işlanir. Masalan: A h a ! Almanı aparan bu imiş! (Azarb. nağıllan). O h o , bizim kandimizin kolxozu bu mahalda an qabaqcı/ kolxozdur (8.Valiyev) . A y - h ay , bela da meşa olar?! (8fqan). Etdim na yaman asra tasadüj aman, ey va h ! (M.8.Sabir) . Ey vay, tanrı! Yaman yerda axşam oldu! (M.F.Axundzada). A y ­h ay . . . Ağarza rişxandla alini havada oynatdı (V.Babanlı). Gülpari qışqırdı - Öldüm ay h a r ay 1 (S.Vurğun). Bir gün padşah gördü ki, p a h o , saqqalına dan düşüb, qam daryasına qarq oldu (Azarb. nağılları) . Hay - h ay ! - d eya Hatarn xan başını yırğaladı (S.Rahimov). - Pa h o ay! .. Baxır ki, Cavahiri yola saldım getdi (N.Vazirov). Bah. . . bah . . . bah . . . Ağzım dostdan yanmışdı, çay da qalanını bişirdi (B.Bayramov). Va ayy günüm va a a ay! . . va a a ­ayy . . . canım vaaaayy! . . v a x s ey öldüm vayy! . . (Mir Calal) . Pa, pa, p a l Lazzat na lazzat (N.Vazirov) . E h , işa düşdüm da? ! (S.8hmadov). Yaşasın bizim galacayimiz olan cavanlarımız, taza nasil! Vu r r ey ! Vu r r ey ! (S.Dağlı).

276

MÜND8RİCAT

GİRİŞ

Morfologiya haqqında ümuıni malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Sözün terkibi haqqında ümuıni malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Kök . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Şakilçi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 0 Nitq hissalari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 6

aSAS NİTQ HiSSaLaRİ

İsim Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 9 ismin manaca növlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 ismin quruluşca növlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Ümumi qrammatik kateqoriyalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

S if at

ismin kamiyyat kateqoriyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 ismin mansubiyyat kateqoriyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 ismin hal kateqoriyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 İsimlarda xabarlik kateqoriyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Sifatin quruluşca növlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Sifatin darecalari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Say Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Miqdar saylan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Sıra saylan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

avazlik Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Şaxs avazliyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

277

İşara avazliyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ı 07 Sual avazliyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l O Qeyri-müayyan avazlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ı l l Tayin avazliyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l 4 İnkar avazliyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 6 8vazliklarin dayişınasi va başga nitg hissalari ila alagesi . . 1 1 7

Fel Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 8 Felin guruluşca növlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ı ı 9 Felin inkarlıg kategoriyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 27 Felin tasirlik va tesirsizlik kategoriyası . . . . . . . . . . . . . . . . ı 29 Azarbaycan dilindaki tesirli va tesirsiz fellar haggındakı fikirterin xülasasi . . . . . . . . . . . . . 1 32 Pellarda növ kategoriyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 37 Felin zaman kategoriyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 48 Felin şaxs kategoriyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 54 Felin zaman, şaxs va şekil alametlerina göre dayişınasi (felin tasriflanan formalan) . . . . . . . . . . . . 1 62 Felin tasriflanmayan formalan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ı 78 Feli isim (masdar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 79 Feli sifat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 83 F eli bağlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 90

Zarf Ümumi maıumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Tarzi-harakat zarfı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Zaman zarfı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Yer zarfı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 l l Kamiyyat zarfı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 l 5

KÖMaKÇİ NİTQ HiSSaLaRi

Qoşma Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 8 Qoşmanın inkişafı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 ı 8 Qoşmanın mana növlari va goşulduğu hallar . . . . . . . . . . . . 220

278

Bağlayıcı Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Bağlayıcı ila qoşmanın farqi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Bağlayıcılann tasnifı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Quruluşuna göre bağlayıcılann tasnifı . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Sintaktik vazifesina göre bağlayıcılann tasnifı . . . . . . . . . . 23 1 Manasma göre bağlayıcılann tasnifı . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

9dat Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 adatın quruluşca növlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 adatın manaca növlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Modal sözlar Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Modal sözlerin mana növlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266

XÜSUSİ NİTQ HiSSaLaRi

Yamsılamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

Ni da Ümumi malumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .273 Nidalann manaca növlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

279

Muxtar Hüseyn oğlu Hüseynzada

MÜ ASİR AZaRBAYCAN DİLİ

III hissa

MORFOLOGİY A

"Şarq-Qarb" Bakı 2007

Buraxılışa masul : ôziz Gülaliyev

Texniki redaktor: Rövşan Ağayev

Kompyuter sahifalayicisi : Yalçın Şükürov

Korrektorlar: Farida Samadova Parinaz Musqızı

Yığılmağa verilmişdir 07.03 .2007. Çapa imzalanmışdır 24.07 .2007 .

Formatı 60x90 1 /1 6• Fiziki çap varaqi 1 7,5 . Ofset çap üsulu.

Tiraj ı 25000. Sifariş I 95.

DÜST 5773-90, DÜST 4.482-87

(,:!\ =t.l.CC"c:'\-�:i p TeUFad47 1S 04. Tol:447 75 OS

Kitab "CBS-PP" MMC matbaasinde çap olunmuşdur.

Bakı , Şarifzada küçasi, 3 .