1

UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU

WYDZIAŁ PEDAGOGIKI I PSYCHOLOGII

Agnieszka Sobolewska-Popko

ORIENTACJE ŻYCIOWE KOBIET DOŚWIADCZAJĄCYCH

MACIERZYŃSTWA W RÓŻNYM WIEKU

NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO

Praca doktorska napisana pod kierunkiem

Dr hab. Agaty Cudowskiej, prof. UwB

Białystok 2018

2

SPIS TREŚCI

WSTĘP….. ............................................................................................................................. 6

CZĘŚĆ I. TEORETYCZNO-METODOLOGICZNA ANALIZA

PROBLEMATYKI BADAWCZEJ .............................................................. 18

Rozdział 1. ORIENTACJA ŻYCIOWA JEDNOSTKI JAKO KATEGORIA

INTERDYSCYPLINARNA ............................................................................. 19

1.1. Pojęcie orientacji życiowej ........................................................................................... 19

1.2. Koncepcja orientacji życiowej Agaty Cudowskiej ....................................................... 26

1.3. Twórcze orientacje życiowe w aspekcie zdrowia i dobrostanu .................................... 28

1.4. Dialogiczny i tożsamościowy charakter orientacji życiowej ........................................ 34

1.5. Badania nad orientacjami życiowymi ........................................................................... 40

1.6. Podsumowanie .............................................................................................................. 50

Rozdział 2. WARTOŚCI I ASPIRACJE JAKO KOMPONENTY ORIENTACJI

ŻYCIOWEJ ....................................................................................................... 53

2.1. Wybrane koncepcje i typologie wartości ...................................................................... 54

2.2. Przegląd badań dotyczących wartości ........................................................................... 60

2.3. Aspiracje życiowe jednostki w wybranych koncepcjach i typologiach ........................ 63

2.4. Badania naukowe dotyczące aspiracji życiowych jednostki ......................................... 68

2.5. Podsumowanie .............................................................................................................. 80

Rozdział 3. MACIERZYŃSTWO W WYBRANYCH TEORIACH

I KONCEPCJACH ............................................................................................ 82

3.1. Rodzicielstwo jako przestrzeń ustawicznego rozwoju kobiety w cyklu jej życia ........ 83

3.2. Teoria konfliktu i facylitacji ról społecznych ............................................................... 88

3.3. Feministyczne ujęcie macierzyństwa ............................................................................ 95

3.4. Idea rodzicielstwa z perspektywy interakcjonizmu symbolicznego i teorii ról

społecznych ................................................................................................................ 100

3.5. Projektowanie macierzyństwa w koncepcjach kryzysu i teorii uczenia się

Alberta Bandury ......................................................................................................... 103

3.6. Rodzicielstwo na tle przemian demograficznych ....................................................... 107

3.7. Podsumowanie ............................................................................................................ 110

3

Rozdział 4. AKSJOLOGICZNO-FENOMENOLOGICZNE UJĘCIE

MACIERZYŃSTWA ...................................................................................... 113

4.1. Wartość roli matki w zmieniającej się rzeczywistości społecznej .............................. 114

4.2. Motywy współczesnych kobiet podejmowania decyzji o posiadaniu pierwszego

dziecka ........................................................................................................................ 117

4.3. Zjawisko odraczania macierzyństwa........................................................................... 120

4.4. Rodzicielstwo jako doświadczenie indywidualne w życiu kobiety ............................ 124

4.5. Podsumowanie ............................................................................................................ 128

Rozdział 5. METODOLOGICZNA KONCEPCJA BADAŃ WŁASNYCH ................... 130

5.1. Charakter badań własnych .......................................................................................... 130

5.2. Przedmiot i cele badań ................................................................................................ 138

5.3. Problemy i hipotezy badawcze.................................................................................... 142

5.4. Zmienne i wskaźniki ................................................................................................... 147

5.5. Metody, techniki i narzędzia badawcze ...................................................................... 152

5.6. Organizacja i przebieg badań ...................................................................................... 161

5.7. Rozpoznanie terenu badań oraz dobór próby .............................................................. 164

5.8. Procedura analizy danych ........................................................................................... 170

CZĘŚĆ II. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH ................................. 175

ROZDZIAŁ 6. CHARAKTERYSTYKA BADANEJ PRÓBY ....................................... 176

6.1. Cechy socjodemograficzne badanych kobiet .............................................................. 176

6.2. Rozumienie macierzyństwa przez badane kobiety ..................................................... 201

6.3. Preferencje badanych matek w zakresie orientacji życiowych ................................... 205

6.4. Motywy badanych kobiet podejmowania decyzji o posiadaniu pierwszego

dziecka w perspektywie ich orientacji życiowych ..................................................... 208

6.5. Podsumowanie ............................................................................................................ 215

Rozdział 7. UWARUNKOWANIA PREFERENCJI W ZAKRESIE ORIENTACJI

ŻYCIOWYCH BADANYCH MATEK ......................................................... 217

7.1. Wiek urodzenia pierwszego dziecka przez badane o różnych orientacjach

życiowych ................................................................................................................... 217

7.2. Cechy socjodemograficzne badanych matek o różnych typach orientacji

życiowych ................................................................................................................... 219

7.3. Wspomnienia badanych dotyczące relacji z rodzicami w kontekście preferencji

orientacji życiowych respondentek ............................................................................ 228

7.4. Podsumowanie ............................................................................................................ 232

4

Rozdział 8. WARTOŚCI I ASPIRACJE BADANYCH KOBIET ................................... 233

8.1. System wartości badanych kobiet ............................................................................... 233

8.2. Wiek urodzenia pierwszego dziecka w kontekście systemu wartości badanych ........ 238

8.3. Aspiracje zawodowe, rodzinne i osobiste badanych matek ........................................ 245

8.4. Wiek urodzenia pierwszego dziecka w kontekście aspiracji badanych ...................... 264

8.5. Podsumowanie ............................................................................................................ 281

Rozdział 9. DOŚWIADCZANIE MACIERZYŃSTWA W CODZIENNOŚCI PRZEZ

KOBIETY PREFERUJĄCE RODZINNĄ ORIENTACJĘ ŻYCIOWĄ ........ 282

9.1. Sylwetka Pani Magdy jako matki ............................................................................... 284

9.2. Sylwetka Pani Krystyny jako matki ............................................................................ 295

9.3. Sylwetka Pani Bogny jako matki ................................................................................ 302

9.4. Sylwetka Pani Beaty jako matki ................................................................................. 314

9.5. Sylwetka Pani Marty jako matki ................................................................................. 322

9.6. Przeżycia badanych matek preferujących orientację rodzinną ................................... 328

Rozdział 10. DOŚWIADCZANIE MACIERZYŃSTWA W CODZIENNOŚCI

PRZEZ KOBIETY PREFERUJĄCE POZARODZINNE ORIENTACJE

ŻYCIOWE ...................................................................................................... 332

10.1. Sylwetka Pani Darii jako matki ................................................................................ 332

10.2. Sylwetka Pani Katarzyny jako matki ........................................................................ 343

10.3. Sylwetka Pani Marii jako matki ................................................................................ 354

10.4. Sylwetka Pani Julity jako matki ................................................................................ 363

10.5. Sylwetka Pani Kamili jako matki .............................................................................. 372

10.6. Sylwetka Pani Edyty jako matki ............................................................................... 379

10.7. Sylwetka Pani Natalii jako matki .............................................................................. 387

10.8. Przeżycia badanych matek o różnych orientacjach życiowych ................................ 398

Rozdział 11. NIEFORMALNA GRUPA WSPARCIA MATEK ..................................... 406

11.1. Preferowana orientacja życiowa jako istotny komponent rozwoju osobistego

w ujęciu indywidualnym, rodzinnym i społecznym ................................................... 406

11.2. Propozycja organizacji cyklu warsztatów dla kobiet doświadczających

macierzyństwa o różnych orientacjach życiowych .................................................... 410

11.3. Efekty realizacji projektu w środowisku lokalnym ................................................... 412

WNIOSKI… ...................................................................................................................... 414

BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................... 427

5

SPIS FORM GRAFICZNYCH .......................................................................................... 439

Matryce .............................................................................................................................. 439

Rysunki .............................................................................................................................. 439

Sieci .................................................................................................................................... 439

Tabele ................................................................................................................................. 440

Wykresy ............................................................................................................................. 442

ANEKS….. ........................................................................................................................ 444

6

WSTĘP

Macierzyństwo od zawsze było naturalnie wpisane w biografię kobiety. I choć stanowi

ono jeden ze znaczących etapów w jej życiu, to współcześnie podejście do roli matki ulega

zmianie. Istotne znaczenie w spojrzeniu na kwestie związane z rodziną, w tym

z macierzyństwem, odegrało podjęcie przez feministki próby zakwestionowania istnienia

instynktu macierzyńskiego. Przekonują one, że nie każda kobieta go posiada, co oznacza, że

nie każda musi zostać matką1. Ponadto feministki zajmują stanowisko, że rodzicielstwo

prowadzi do zniewolenia kobiety i uniemożliwia jej zaspokajanie potrzeby samorealizacji,

bycie wolną i niezależną2. Rozwój nurtu feministycznego spowodował, że rodzina

odkrywana jest na nowo, a jej instytucjonalny charakter zostaje odczarowany poprzez

ukazanie jej w nieco krytycznej perspektywie. Myśl feministyczna otwiera przestrzeń

nowego rozumienia roli kobiety wskazując jej miejsce w społeczeństwie i podkreślając jej

podmiotowość3. Przedstawicielki płci pięknej nie muszą już godzić się wbrew sobie na

rezygnację z rozwoju zawodowego na rzecz opieki i wychowania dzieci. Potrafią łączyć

sferę życia rodzinnego z zawodowym lub świadomie decydują się na jedną z nich.

W związku z czym coraz częściej, otwarcie deklarują, w jakim czasie i ile planują posiadać

dzieci lub wręcz wyrażają niechęć do posiadania potomstwa i dobrowolnie rezygnują

z pełnienia roli matki. Takie ustosunkowanie się do roli matki jest bardzo wyraźnym

skrajnym stanowiskiem, które poniekąd deprywuje macierzyństwo. Z drugiej strony bycie

matką stwarza kobiecie przestrzeń niezwykłych, nowych doświadczeń, jest źródłem piękna

oraz stanowi wartość w aspekcie osobistym i społecznym4. Jest także okazją budowania

szczególnej relacji matka-dziecko, której podstawą jest bezinteresowna miłość, relacji, która

zapoczątkowuje pierwsze interakcje społeczne. Niektóre spośród współczesnych kobiet

dostrzegają ogromną wartość macierzyństwa, pragną być matkami, czynnie uczestniczyć

w rozwoju dziecka, opiece i wychowaniu, czasami wyłączając się z życia zawodowego na

okres kilku lat, zanim dziecko pójdzie do przedszkola. Kobiety coraz częściej, otwarcie

1 E. Badinter, Historia miłości macierzyńskiej, przeł. K. Choiński, Oficyna Wydawnicza Volumen Liga

Republikańska, Warszawa 1998, s. 260. 2 A. Maciarz, Macierzyństwo w kontekście zmian społecznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 19. 3 K. Slany (red.), Zagadnienia małżeństwa i rodzin w perspektywie feministyczno-genderowej, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 8. 4 E. Włodarczyk, Misja ‘mama’. Wyzwania i trudności, [w:] E. Włodarczyk (red.), W trosce o macierzyństwo,

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań, s. 60.

7

przyznają, że rola matki jest trudna, obciążająca. Matki chcą mówić o swoich emocjach

zarówno tych przyjemnych, jak i tych trudnych, jakie towarzyszą im w codzienności, kiedy

są same z dzieckiem. Chcą i potrzebują autentycznego obrazu współczesnej matki, bez lukru,

bez oszukiwania. W Polsce dopiero od kilku lat matki z większą pewnością i otwartością

mówią o tym, że są zmęczone, sfrustrowane, czasami nawet nieszczęśliwe. Inni bardzo

często tego nie dostrzegają, ponieważ kobiety udają szczęście, a pod sztucznym uśmiechem

skrywają zwykle swoje prawdziwe uczucia, niekiedy nawet są to stany depresyjne.

Ukrywają z obawy przed tym, co pomyśli i powie na to rodzina, znajomi, przyjaciele.

Uważają, że nie zostaną zrozumiane i nie otrzymają wsparcia, bo przecież, jak mogą czuć

się tak źle, niekomfortowo, skoro doświadczają cudu – bycia matką. Czasami boją się, że

ich tęsknota za przebywaniem po prostu wśród ludzi, za zwykłymi spotkaniami, za zdjęciem

brudnego dresu i włożeniu pięknej, kobiecej sukienki, posiedzeniu w ciszy bez płaczu

i krzyku dzieci, jest jakimś przestępstwem, że matka nie ma do tego prawa5. Kobiety z jednej

strony słyszą głosy i protesty feministek, z drugiej zaś odczuwają presję ze strony innych

matek, co staje się źródłem zagubienia i rozczarowania. Wyobrażenia własnego

macierzyństwa niekiedy boleśnie zderzają się z rzeczywistością, na co kobiety nie są

przygotowane.

Zmiany zachodzące we współczesnej rodzinie nie dokonały się w sposób

spontaniczny, a ich źródeł należy poszukiwać w procesach społecznych, które są poza

rodziną i w szczególności dotyczą przemian ekonomiczno-społecznych i kulturowych6.

Polacy doświadczają trzech procesów jednocześnie: globalizacji, transformacji

postkomunistycznej i integracji europejskiej7. W literaturze przedmiotu poświęconej

zagadnieniom rodziny, podkreśla się znaczenie industrializacji i urbanizacji, które

przyczyniły się do stopniowego zmniejszania się rodzin wielopokoleniowych8. Znane są trzy

podejścia do relacji między rodziną a społeczeństwem. Pierwsze z nich wskazuje, że rodzina

jest całkowicie zależna od procesów zachodzących w społeczeństwie, a tym samym jest

przez nie kształtowana. Drugie, całkowicie odmienne stanowisko głosi, że stanowi ona tzw.

mikroświat, przez co jest niezależna od zjawisk społecznych. Najbardziej powszechne jest

trzecie ujęcie, zgodnie z którym zarówno rodzina, jak i społeczeństwo są odrębne, ale

5 Ibidem, s. 60. 6 Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza

w Poznaniu, Poznań 2003, s. 20. 7 W. Danilewicz, Rodzina ponad granicami. Transnarodowe doświadczenia wspólnoty rodzinnej, Trans Humana, Białystok 2010, s. 11. 8A. Kwak, Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,

Warszawa 2005, s. 12.

8

jednocześnie tworzą się między nimi wzajemne powiązania9. Społeczeństwo ponowoczesne

doświadcza konfliktu pomiędzy tradycyjnym ujęciem i funkcjonowaniem rodziny,

a pojawiającymi się alternatywnymi formami życia rodzinnego. Cechy charakteryzujące

epokę ponowoczesności, takie jak: indywidualizm, dyferencjacja, racjonalność, ekonomizm

i ekspansywność, ujawniają się w zachowaniach współczesnych ludzi. Indywidualizm

oznacza, że człowiek sam może decydować o sobie, a tym samym bierze odpowiedzialność

za własne działania. Dyferencjacja zaś dotyczy sfery możliwych wyborów. Jednostka może

wybierać zawód, sposób życia, decydować o charakterze i stopniu zaangażowania w relacje

interpersonalne. Z powyższymi cechami koresponduje również racjonalność, która wyraża

się przede wszystkim w sekularyzacji, człowiek w wielu dziedzinach swojego życia

przestaje uwzględniać aspekt religijny, przykładem jest świadome planowanie potomstwa10.

Ponadto współcześni ludzie żyją w czasach konsumpcjonizmu i przestrzeni, w której

dokonuje się proces globalizacji. Zygmunt Bauman formułuje tezę, że „konsumpcjo-

nistyczna rewolucja” zapoczątkowała przejście od konsumpcji do konsumpcjonizmu11.

Silna potrzeba posiadania stała się sprawą niezmiernie ważną w życiu większości ludzi

i coraz częściej stanowi cel ludzkiej egzystencji12. Autor podkreśla, że konsumpcjonizm jest

atrybutem społeczeństwa, co oznacza, że potrzeby, pragnienia indywidualne muszą zostać

odłączone od jednostek i przetworzone w zewnętrzną siłę napędzającą „społeczeństwo

konsumentów”13. W literaturze zostało opisane współczesne społeczeństwo jako

społeczeństwo konsumpcyjne. Najważniejszym bohaterem takiego społeczeństwa jest

konsument, dla którego przyjemność wyznacza podstawę konstruowania rzeczywistości14.

Badacze zwracają również uwagę na zjawisko określane „syndromem opóźniania”.

Związane jest ono z przedłużającą się zależnością młodych ludzi od rodziców, która wynika

w dużym stopniu z ich potrzeby edukacji i ustawicznego samorozwoju. Powoduje to

w konsekwencji późniejsze zawieranie małżeństw i odraczanie rodzicielstwa15. Przemianom

9 L. Dyczewski, Rodzina a społeczeństwo, „Polityka Społeczna” 1993, nr 1, s. 15. 10 W. Danilewicz, Rodzina ponad…, op. cit., s. 17-18. 11 Z. Bauman, Konsumowanie życia, przeł. M. Wyrwas-Wiśniewska, Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 34. 12 Ibidem. 13 Ibidem, s. 36. 14 M. Matysek, Kim jest człowiek w społeczeństwie konsumpcyjnym? Propozycja Zygmunta Baumana,

[w:] A. Jawłowska, M. Kempny (red.), Konsumpcja – istotny wymiar globalizacji kulturowej, Wydawnictwo

IFiS PAN, Warszawa 2005, s. 37-38. 15 A. Kwak, Od i do małżeństwa i rodziny: „czas” rodziny – „czas” jednostki, [w:] A. Kwak, M. Bieńko (red.),

Wielość spojrzeń na małżeństwo i rodzinę, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012,

s. 42; por. K. Slany, Socjo-demograficzne aspekty „syndromu opóźniania i jego konsekwencje dla polityki

społecznej, [w:] A. Kotlarska (red.), Obrazy życia rodzinnego z perspektywy interdyscyplinarnej, seria:

9

podlega rodzina, a tym samym rodzi się nowe podejście do macierzyństwa. Proces stawania

się i bycia matką przestał być sferą prywatną, a stał się kwestią publiczną. W prasie kobiecej

coraz częściej pojawiają się tytuły artykułów takie jak „świadome rodzicielstwo”, czy

„nowoczesna matka”. Współczesna kobieta zwykle planuje, kiedy urodzi pierwsze dziecko.

Jeszcze przed okresem ciąży wyobraża sobie, jak jej życie będzie wyglądało, kiedy pojawi

się potomstwo. Z biologicznego punktu widzenia, proces stawania się i bycia matką jest

czymś naturalnym, określanym często jako potrzeba kobiety. Współczesne postrzeganie

zjawiska macierzyństwa przez pryzmat jedynie biologicznych uwarunkowań kobiety,

okazuje się niewystarczające, bowiem jest ono także uwarunkowane kulturowo16. Kobiety

często słyszą odmienne opinie w tej sprawie. Z jednej strony podkreśla się, że powinny one

rodzić dzieci, bo struktura demograficzna w Polsce jest zaburzona, społeczeństwo polskie

coraz bardziej starzeje się. Polki nie przejmują się jednak tym faktem, same chcą decydować

o tym, kiedy zostaną matkami. Z drugiej zaś strony eksponowane jest stanowisko, zwłaszcza

w prasie kobiecej, że wychowanie dziecka jest olbrzymim trudem i jednocześnie

koniecznością inwestowania w jego przyszłość. Potwierdzają to także badania

przeprowadzone przez Łucję Krzyżanowską i Marię Wiśnicką, których wyniki wskazują, że

matki doświadczają codziennych trudności, między innymi mają poczucie izolacji od

otoczenia, muszą pokonywać bariery architektoniczne, kiedy korzystają z komunikacji

miejskiej podróżując z dzieckiem, czy też, kiedy chcą zrobić zakupy, a wąskie wejścia do

sklepów uniemożliwiają im poruszanie się z wózkiem dziecięcym. Dodatkowe obciążenie

stanowią nieprzyjazne miejsca publiczne, często utrudniające nakarmienie dziecka.

Macierzyństwo wiąże się także z rezygnowaniem z własnych potrzeb na rzecz dziecka, a

także z poczuciem braku energii i znudzenia wykonywaniem tych samych czynności

każdego dnia17. W literaturze poświęconej macierzyństwu wciąż jednak można odnaleźć

podejście do tego zjawiska, jako etapu w życiu kobiety niezwykłego, wznoszącego kobietę

jako w pewnym sensie ideał, podmiot doskonały zwłaszcza z perspektywy małego dziecka,

bowiem „Dziecko w decydujących pierwszych latach swojego życia doświadcza swej matki

jako źródła życia, jako siły wszechogarniającej, chroniącej je i żywiącej. Matka jest

Roczniki Socjologii Rodziny, t. XVII, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza

w Poznaniu, Poznań 2006, s. 13-25. 16 M. Olcoń-Kubicka, Rola Internetu w powstawaniu nowego modelu macierzyństwa, [w:] M. Sikorska (red.)

Być rodzicem we współczesnej Polsce. Nowe wzory w konfrontacji z rzeczywistością, Wydawnictwo

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 34. 17 Ł. Krzyżanowska, M. Wiśnicka, Z wózkiem pod górkę, czyli o codziennych uciążliwościach macierzyństwa,

[w:] M. Sikorska (red.) Być rodzicem…, op. cit., s. 111-123.

10

pokarmem, miłością, ciepłem, ziemią...”18. Matka jest także bezpieczeństwem, domem, z

którego wychodzimy, naturą, głębią i oceanem, a jej miłość jest szczęściem, spokojem,

błogosławieństwem, niczym nie uwarunkowaną afirmacją życia dziecka i jego potrzeb19.

Współczesne kobiety doświadczają zatem wewnętrznego konfliktu, ponieważ z jednej

strony słyszą i obserwują, że rola matki to ogromny trud, poświęcenie, czasowa rezygnacja

z siebie. Z drugiej zaś, to nadzieja na przeżycie niezwykłej miłości w kategorii dawania

i otrzymywania, to także dopełnienie kobiecości i wewnętrzne poczucie bycia niezastąpioną.

To również tęsknota za czymś, co wzbudza lęk, strach, co wyzwala konieczność zmierzenia

się z własnymi możliwościami i ograniczeniami, a jednocześnie silna potrzeba by spróbować

przyjąć na siebie obowiązki i zadania wynikające z roli matki.

Analiza literatury dotyczącej przemian w obszarze funkcjonowania małżeństwa

i rodziny zainspirowała mnie do podjęcia próby określenia preferencji matek w zakresie

orientacji życiowych. Moim zdaniem, interesujące jest, rozpoznanie tej problematyki wśród

kobiet doświadczających macierzyństwa w wieku optymalnym, czyli rodzących pierwsze

dziecko między 20 a 34 rokiem życia i późnym, tzn. po 35 roku życia. Badacze coraz częściej

akcentują tendencję młodych ludzi do odraczania planów prokreacyjnych. Zjawisko

późnego macierzyństwa staje się wyzwaniem zarówno dla socjologów, demografów,

psychologów, medyków, jak i pedagogów. Z punktu widzenia socjologów czy demografów,

jest to trend niepokojący, gdyż będzie istotnie nasilał proces starzenia się społeczeństwa

polskiego. W ujęciu medycznym późne macierzyństwo wiąże się przede wszystkim ze

zwiększonym ryzykiem powikłań podczas ciąży i porodu, czy też urodzeniem dziecka

chorego20. Odkładanie w czasie planów prokreacyjnych jest wynikiem przemian, jakie

dokonały się w życiu rodziny. Zbigniew Tyszka zalicza do nich, między innymi przemiany

struktury rodziny, a wśród nich: a) rozpowszechnianie się kontroli urodzeń i tym samym

zmniejszanie się liczebności rodziny, b) wzrost rodzin dwupokoleniowych i rozluźnienie

więzi między krewnymi, c) wykonywane zadania przez członków rodziny nie są zależne od

płci, d) zmniejsza się autorytet ojca i męża, natomiast wzrasta znaczenie indywidualizmu i

wolności jednostki, e) wzrasta liczba rozwodów, f) młodzież uwalnia się spod arbitralnej

władzy rodziców przez co osłabia ich pozycję w rodzinie. Współczesne rodziny przeszły

zmianę od wielopokoleniowości do nuklearności. W związku z kontrolowaniem liczby

18 E. Fromm, Szkice z psychologii religii, przeł. J. Prokopiuk, Książka i Wiedza, Warszawa 1966, s. 45. 19 E. Włodarczyk, Misja’mama’…, op. cit., s. 57. 20 I. Jagielska, A. Kazdepka-Ziemińska, R. Janicki, i in., Ciąża po 35. roku życia – wyniki położnicze

w materiale własnym Kliniki Położnictwa Collegium Medicum w Bydgoszczy, „Przegląd Menopauzalny” 2012,

nr 1, s. 45.

11

urodzeń nie są to rodziny zdeterminowane biologiczne, a rodziny planowane. Tradycyjna

rodzina była nastawiona na wspólne dobro, cel służył wszystkim członkom. W dzisiejszych

czasach, w wielu rodzinach większą uwagę przywiązuje się do zaspokajania potrzeb

indywidualnych jej członków. Ponadto współczesne relacje małżeńskie charakteryzuje

egalitaryzm21, a zatem dążenie do równości partnerskiej w relacjach małżeńskich, czy

kohabitacyjnych, a tym samym dzielenie obowiązków rodzinnych, domowych oraz

zawodowych przez kobietę i mężczyznę. Obecnie, preferowany jest model rodziny

nuklearnej, w której aktywność zawodową podejmuje zarówno mężczyzna, jak i kobieta.

Dominują rodziny nieprodukcyjne, oparte na nieekonomicznych podstawach, w których

kontrolowanie urodzeń stało się czymś normalnym i akceptowanym. Szczególnie

akcentowana jest interakcja oraz ekspresja osobowości poszczególnych jej członków niż

dostosowanie się do norm i ról rodzinnych. Charakterystyczny jest także zanik dystansu

między mężem i żoną, a także ocieplenie relacji między rodzicami a dziećmi. Stopniowo

zanika specjalizacja ról męża i żony. Istotna stała się przede wszystkim więź osobista,

szczególnie pielęgnowana jest funkcja emocjonalna rodziny22.

Badacz dokonując wyboru problematyki badawczej, obszaru dociekań naukowych

kieruje się zwykle konkretnymi motywami. Zazwyczaj są to motywy naukowe, społeczne

i osobiste. W moim przypadku motywem naukowym było stwierdzenie braku badań

dotyczących diagnozy preferencji kobiet doświadczających macierzyństwa w zakresie

orientacji życiowych. Istnieją badania dotyczące samych orientacji życiowych, ale nie były

one adresowane do matek. Teresa Hejnicka-Bezwińska23 przeprowadziła badania dotyczące

tej problematyki w grupie młodzieży, podobnie jak Bożena Olszak-Krzyżanowska24

i Wanda Jakubaszek25. Rozpoznania orientacji życiowych w grupie studentów dokonała

Agata Cudowska26. Autorka dokonała także diagnozy orientacji życiowych w dymensji

twórcze versus zachowawcze wśród młodzieży akademickiej trzech uczelni wyższych27.

21 Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym…, op. cit., s. 24-32. 22 Ibidem, s. 26. 23 T. Hejnicka-Bezwińska, Orientacje życiowe młodzieży, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy,

Bydgoszcz 1991, s. 44-51. 24 B. Olszak-Krzyżanowska, Młodzież wobec nowych wyzwań. Wartości, orientacje i cele życiowe

zielonogórskich maturzystów, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego w Zielonej

Górze, Zielona Góra 1992, s. 86. 25 W. Jakubaszek, Orientacje życiowe młodzieży. Na przykładzie badań własnych Ośrodku Szkolenia

i Wychowania Ochotniczych Hufców Pracy w Krakowie, Impuls, Kraków 2010, s. 56-87. 26 A. Cudowska, Orientacje życiowe współczesnych studentów, Trans Humana, Białystok 1997, s. 86-89;

A. Cudowska, Kształtowanie twórczych orientacji życiowych w procesie edukacji, Trans Humana, Białystok

2004, s. 168-169. 27 A. Cudowska, Kształtowanie twórczych…, op. cit., s. 168.

12

W badaniach prowadzonych od 2006 roku przez studentów w ramach przygotowywanych

prac magisterskich pod kierunkiem Agaty Cudowskiej, dotyczących twórczych orientacji

życiowych, uczestniczyli nie tylko studenci, ale także młodzież gimnazjalna, ucząca się

w liceach i technikach oraz nauczyciele pracujący w szkołach podstawowych i gimnazjach

na Podlasiu28. Badania dotyczące orientacji aksjologicznych studentów w aspekcie przemian

współczesnego świata przeprowadziła Anna Krasnodębska29 oraz Krzysztof Lisowski30.

W literaturze przedmiotu nie odnalazłam badań dotyczących preferencji orientacji

życiowych kobiet doświadczających macierzyństwa. Uważam, że podjęta przeze mnie

problematyka, wypełni lukę w badaniach dotyczących nie tylko orientacji życiowej

jednostki, ale także macierzyństwa jako jednego z ważniejszych etapów w życiu kobiety.

Motywem społecznym wyboru problematyki badanej są przemiany społeczno-

kulturowe i zmiany demograficzne w Polsce i na świecie. W Stanach Zjednoczonych

Ameryki w roku 1994, kobiety rodzące po 35 roku życia stanowiły 11,00% wszystkich

rodzących, natomiast w 1985 roku tylko 6,5%, co wskazuje, że udział kobiet w tym wieku

wzrasta w grupie rodzących. Podobna skala zjawiska występuje w Anglii i Australii31.

W wyniku przeanalizowania danych statystycznych, dostrzegam istotne zmiany w obrębie

małżeństwa i postaw prokreacyjnych Polaków. Pomimo odnotowania w 2011 roku

dodatniego przyrostu naturalnego ludności, od ponad dwudziestu lat obserwuje się brak

prostej zastępowalności pokoleń. Od 1989 roku mówi się o tzw. depresji urodzeniowej.

Współczynnik dzietności jest wyższy na wsi niż w mieście, w 2010 roku w mieście wynosił

0,6‰, zaś na wsi 1,4‰. Współcześnie nadal uważa się, że nie można mówić o optymalnej

dzietności w Polsce, czyli takiej która umożliwiłaby stabilny rozwój demograficzny, gdyż

obecny jej poziom jest o ok. 0,75 pkt. niższy od wartości optymalnej. Przemiany

demograficzne, które miały początek w latach dziewięćdziesiątych spowodowały

przesunięcie wieku rodzenia przez kobiety pierwszego dziecka z 20-24, na 25-29 lat32.

Nastąpiło również podwyższenie, szczególnie gwałtowne po 2000 roku mediany wieku

kobiet rodzących dziecko, która w 2013 roku wyniosła nieco ponad 29 lat wobec 26 lat

28 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe w dialogu edukacyjnym. Studium teoretyczno-empiryczne, Trans

Humana, Białystok 2014, s. 97. 29 A. Krasnodębska, Orientacje aksjologiczne młodzieży akademickiej, Wydawnictwo Uniwersytetu

Opolskiego, Opole 1997, s. 35. 30 K. Lisowski, Orientacje aksjologiczne młodzieży miasta przygranicznego, Uniwersytet Zielonogórski,

Zielona Góra, 2004, s. 7-11. 31 K. C. Windridge, C. Berryman, C. Psychol, Women’s Experience Women’s Experiences of Giving Birth After

35, „Birth” 1999, nr 1, s. 16. 32 J. Stańczak, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych http://www.stat.gov.

pl/cps/rde/xbcr/gus/l_podst_inf__o__syt_demograficznej_2011.pdf [dostęp: 26.02.2013].

13

w roku 2000. W tym okresie zwiększyła się także mediana wieku urodzenia pierwszego

dziecka z niespełna 24 lat w 2000 roku do nieco ponad 27 lat obecnie33. W Polsce liczba

kobiet rodzących pierwsze dziecko po 35 roku życia znacząco wzrosła. W 1980 roku takich

kobiet było 1351, zaś w 2005 było ich już 4306. Liczba rodzących po 35 roku życia wzrosła

w ostatnich dziesięciu latach o 100%34. Niewątpliwie wpływ na to zjawisko mają przemiany

społeczno-kulturowe, w tym zmiany gospodarcze kraju, miedzy innymi: duży odsetek

bezrobocia, brak stabilnej pracy zawodowej, konieczność podejmowania pracy na kilku

etatach, podejmowanie pracy bez umowy o pracę, a tym samym bez gwarancji świadczeń

np. urlopu macierzyńskiego. Warto zaakcentować, iż zabezpieczenie społeczne nie spełnia

w tym przypadku swojej funkcji, gdyż w naszym państwie brakuje, adekwatnej do potrzeb

rodziców polityki prorodzinnej. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na zbyt małą

liczbę żłobków i przedszkoli, przez co nie są one dostępne dla wszystkich dzieci. Wprawdzie

pojawia się coraz więcej tego typu placówek prywatnych, ale koszty, jakie muszą ponosić

comiesięcznie rodzice, przerastają często ich możliwości finansowe.

Ponadto dane prezentowane przez Departament Badań Demograficznych Głównego

Urzędu Statystycznego wskazują na wzrost liczby kobiet wykształconych. Od początku lat

dziewięćdziesiątych do 2010 roku wzrost był siedmiokrotny, co wiąże się ze zmianami

postaw Polaków. Coraz więcej młodych ludzi w pierwszej kolejności dąży do uzyskania

stabilizacji zawodowej, tym samym ekonomicznej i dopiero później decyduje się na

założenie rodziny. Kobiety deklarują, że chcą być aktywne zawodowo także po urodzeniu

dziecka. Współcześnie młodzi ludzie stawiają na indywidualizm i samorealizację35. Na

decyzje związane z rodzicielstwem niewątpliwie wpływa przesunięcie w czasie zawierania

małżeństw. Coraz bardziej powszechny staje się pogląd, że ślub warto wziąć dopiero

wówczas, gdy kobieta dowiaduje się o ciąży. Wzrasta również liczba urodzeń

pozamałżeńskich. Obserwuje się także większy udział w strukturze społecznej rodzin

niepełnych, choć obecnie, nie powinno się w ten sposób określać rodziców samotnie

wychowujących dzieci, ponieważ ma to charakter pejoratywny, poza tym dość często

samotni rodzice tylko w deklaracjach wychowują dzieci w pojedynkę, zaś w rzeczywistości

33 J. Stańczak, K. Stelmach, M. Urbanowicz, Małżeństwa oraz dzietność w Polsce Główny Urząd Statystyczny,

Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Warszawa 2016, http://www.stat.gov.pl/down

load/gfx/.../pl/.../5468/23/.../malzenstwa_i_dzietnosc_w_polsce.pdf, [dostęp: 15.09.2017]. 34 K. Olszak-Wąsik, W. Rozmus-Warcholińska, A. Włoch i in., Późne macierzyństwo, „Ginekologia

i Położnictwo” 2012, nr 1, s. 36. 35 J. Stańczak, Główny Urząd Statystyczny Departament Badań Demograficznych, http://www.stat.gov.pl/

cps/rde/xbcr/gus/PUBL_L_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl.pdf [dostęp: 25.02.2013]; M. Lesińska-Sawicka,

Późne macierzyństwo. Studium socjomedyczne, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008, s. 9.

14

często mieszkają z partnerami, od których w tym zakresie otrzymują wsparcie pomocowe

i finansowe36. Współcześnie kobiety żyjące ze swoimi partnerami w związkach

nieformalnych, nie planują ślubu, ponieważ chcą mieć status samotnej matki i korzystać

z różnych przywilejów, jak np. z pierwszeństwa w przyjęciu ich dzieci do żłobków,

przedszkoli, czy też innych świadczeń socjalnych z tytułu samotnego sprawowania opieki

i wychowywania dzieci, co wzbudza wiele kontrowersji i dość silnie uderza w rodziny,

których podstawą jest małżeństwo. Ponadto coraz więcej młodych ludzi decyduje się na tak

zwaną bezdzietność z wyboru, czyli wolność od dziecka. Przemiany w sferze życia

rodzinnego obejmują m.in. wiek inicjacji seksualnej, czas opuszczania domu rodzinnego,

rozpowszechnianie się kohabitacji, kryzysy małżeńskie, przesunięcie w czasie zawierania

małżeństw, wzrost urodzeń pozamałżeńskich, wzrost rozwodów i zawieranie małżeństw

powtórnych, a także rozpowszechnianie się antykoncepcji37.

Do podjęcia tematu skłoniły mnie również motywy osobiste. Chciałam bowiem

połączyć zawód położnej z wykształceniem pedagogicznym, zainteresowania medyczne

z wiedzą na temat wychowania i rozwoju człowieka. Podczas studiów na kierunku

położnictwo, wielokrotnie uczestniczyłam w cudzie narodzin, widziałam różne emocje,

jakie towarzyszyły wówczas kobietom. Byłam świadkiem zarówno wzruszenia, radości

kobiet, jak i lęku, strachu, smutku, czy niepewności. Przede wszystkim jestem również

matką dwójki dzieci. Sama doświadczyłam dwukrotnie procesu stawania się i bycia matką

i można powiedzieć, że cały czas uczę się roli matki na nowo podczas kolejnych etapów

rozwoju dzieci, gdyż każdy okres rozwojowy dziecka przynosi nowe wyzwania. Każdy krok

milowy w dzieciństwie córki i syna motywuje mnie do ciągłej pracy nad sobą, nad

kształtowaniem cierpliwości i wytrwałości. Uczę się także łączenia ról rodzinno-

zawodowych, co nie zawsze jest łatwym zadaniem, które wymaga ode mnie dobrej

organizacji, szybkiego podejmowania decyzji i elastyczności. Zatem podjęta problematyka

jest mi bliska.

Kobieta decydując się na dziecko zazwyczaj ma w jakiś sposób ukształtowaną

hierarchię wartości. Nawet jeśli ciąża jest nieplanowana, to bardzo często matka dokonuje

przewartościowania życia. Oczywiście inaczej doświadcza macierzyństwa piętnastoletnia

matka, a inaczej kobieta w wieku trzydziestu, czy czterdziestu lat. Zasadne zatem wydaje

36 W. Śmigielski, Modele życia rodzinnego. Studium demograficzno-społeczne na przykładzie łódzkiej

młodzieży akademickiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014, s. 73. 37 K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Zakład Wydawniczy

Nomos, Kraków 2008, s. 70.

15

się rozpoznanie preferencji badanych kobiet doświadczających macierzyństwa w różnym

wieku w zakresie orientacji życiowych, ponieważ wraz z przemianami społeczno-

-kulturowymi, dokonały się zmiany sytemu wartości, aspiracji młodych ludzi, a tym samym

ich orientacji życiowych.

Praca, którą prezentuję, składa się z dwóch części. Pierwsza dotyczy teoretyczno-

metodologicznej analizy problematyki badawczej, którą tworzy pięć rozdziałów, z czego

pierwszy poświęcony jest kategorii orientacji życiowej jednostki, w którym przywołuję

definicję orientacji życiowej, prezentuję koncepcję orientacji życiowej Agaty Cudowskiej,

w oparciu o literaturę dokonuję charakterystyki orientacji życiowej w dymensji twórcze

versus zachowawcze w kontekście zdrowia i dobrostanu. Akcentuję także dialogiczny

i tożsamościowy charakter orientacji życiowej W przedostatnim podrozdziale rozdziału

pierwszego opisuję badania nad orientacjami życiowymi. Rozdział pierwszy zamyka

podrozdział podsumowujący wszystkie poruszane kwestie. W rozdziale drugim dokonuję

charakterystyki dwóch komponentów orientacji życiowej jednostki, jakimi są wartości

i aspiracje. Prezentuję w nim wybrane koncepcje i typologie, a także przywołuję badania

naukowe w tym obszarze. W ostatnim podrozdziale, w celu większej przejrzystości tekstu,

czynię krótkie podsumowanie rozdziału drugiego. Dwa kolejne rozdziały poświęcone są

teoretycznemu ujęciu macierzyństwa. W rozdziale trzecim opisuję proces stawania się matką

w nawiązaniu do rozwoju kobiety w ciągu życia, w perspektywie teorii konfliktu i facylitacji

ról społecznych. Omawiam zjawisko macierzyństwa także z perspektywy feministycznej

oraz interakcjonizmu symbolicznego i teorii ról społecznych. W celu głębszego poznania

tego zjawiska, wykorzystuję również koncepcję kryzysu oraz teorię uczenia się Alberta

Bandury. Opisuję macierzyństwo w kontekście przemian demograficznych. Rozdział

czwarty dotyczy aksjologiczno-fenomenologicznego ujęcia macierzyństwa. Poruszam

w nim kwestię ewolucji wartości roli matki w zmieniającej się rzeczywistości. Opisuję

motywy współczesnych kobiet podejmowania decyzji o posiadaniu dziecka. Omawiam

także zjawisko odraczania rodzicielstwa i akcentuję znaczenie macierzyństwa w życiu

kobiety jako indywidualnego doświadczenia w jej życiu. Oba rozdziały zamykają krótkie

podrozdziały podsumowujące. Metodologiczną koncepcję badań własnych opisuję

w rozdziale piątym. Uwzględniam w nim charakterystykę podjętych badań, określam

przedmiot badań i ich cele, formułuję problemy i hipotezy badawcze, wyróżniam zmienne

i wskaźniki, opisuję metody, techniki i narzędzia, jakie zastosowałam w badaniach. Opisuję

organizację i przebieg badań, a także dokonuję rozpoznania terenu badań i przedstawiam

zasady doboru próby oraz prezentuję procedurę analizy danych. W części drugiej pracy

16

opisuję wyniki badań pierwszego etapu, dokonuję zatem analizy danych ilościowych, a także

wyniki badań drugiego etapu, czyli prezentuję opis indywidualnych przypadków. Część

dotycząca analizy wyników badań własnych składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale

szóstym charakteryzuję próbę badanych ze względu na jej cechy socjodemograficzne,

prezentuję sposób rozumienia macierzyństwa przez badane, a także przedstawiam wyniki

badań własnych dotyczące rozpoznania preferencji badanych w zakresie orientacji

życiowych, w kontekście typologii Agaty Cudowskiej. Akcentuję także motywy badanych

matek podejmowania decyzji o posiadaniu pierwszego dziecka w perspektywie

zróżnicowanych preferencji w zakresie orientacji życiowych. Rozdział siódmy poświęcony

jest wybranym uwarunkowaniom wyborów życiowych kobiet w zakresie orientacji

życiowych. Koncertuję się w nim na takich predykatorach preferencji orientacji życiowych

badanych kobiet, jak: wiek urodzenia przez nie pierwszego dziecka, cechy soocjo-

demograficzne badanych, wspomnienia respondentek dotyczące ich relacji z rodzicami.

W rozdziale ósmym opisuję cenione przez respondentki wartości oraz ich aspiracje

zawodowe, osobiste i rodzinne. Ze względu na obszerną pracę, rozdziały szósty, siódmy

oraz ósmy kończę podrozdziałami podsumowującymi. Natomiast w rozdziałach dziewiątym

i dziesiątym przedstawiam studia indywidualnych przypadków kobiet ukierunkowane na

przeżycia, jakie towarzyszyły im w procesie stawania się i bycia matką. Fenomenologiczne

ujęcie łączę ze specyfiką ich preferencji w zakresie orientacji życiowych. Ostatni, jedenasty

rozdział nawiązuje do sformułowanych przeze mnie w części metodologicznej pracy, celów

praktycznych, w którym wskazuję na znaczenie preferencji w zakresie orientacji życiowych

badanych matek w rozwoju osobistym, w ujęciu indywidualnym, rodzinnym i społecznym.

Prezentuję również założenia projektu warsztatów dla kobiet o zróżnicowanych orientacjach

życiowych, doświadczających macierzyństwa, a także opisuję zamierzone efekty realizacji

tego projektu w środowisku lokalnym. W końcowej części dysertacji prezentuję wnioski,

bibliografię, która posłużyła mi do przygotowania, zwłaszcza części teoretyczno-

metodologicznej rozprawy, spis form graficznych, takich jak: matryce, rysunki, sieci, tabele

i wykresy. Aneks zaś zawiera narzędzia badawcze, które wykorzystałam do

przeprowadzenia badań.

We wnioskach odwołuję się przede wszystkim, do postawionych w części

metodologicznej mojej pracy problemów badawczych i hipotez, a także odnoszę się do

sformułowanych celów teoretycznych i praktycznych. Wskazuję także na potrzebę

i motywację własną do kontynuowania badań dotyczących tej problematyki badawczej.

17

W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować Pani Promotor, dr hab. Agacie

Cudowskiej, prof. UwB za inspiracje, okazane wsparcie merytoryczne, cenne uwagi,

sugestie, za poświęcony czas, wyrozumiałość oraz cierpliwość okazaną mi podczas

powstawania tej pracy. Podziękowania kieruję także do moich Najbliższych, szczególnie do

Rodziców, Męża i Dzieci, którzy we mnie nigdy nie zwątpili i motywowali, kiedy pojawiały

się trudności. Dziękuje również wszystkim kobietom, które zgodziły się na udział w moich

badaniach, bez nich ta praca nie mogłaby powstać.

18

CZĘŚĆ I.

TEORETYCZNO-METODOLOGICZNA ANALIZA PROBLEMATYKI

BADAWCZEJ

19

Rozdział 1.

ORIENTACJA ŻYCIOWA JEDNOSTKI JAKO KATEGORIA

INTERDYSCYPLINARNA

Świadomość preferowanej orientacji życiowej jednostki pozwala na zdefiniowanie

siebie, jest kluczowa w konstruowaniu własnej tożsamości, pozwala przyjrzeć się

uznawanym wartościom, a także posiadanym aspiracjom życiowym. Jest też istotna

w otwieraniu się na relacje interpersonalne, które stanowią przestrzeń do poznawania ludzi

o zróżnicowanych orientacjach życiowych. Orientacja życiowa stanowi znaczący

komponent w rozwoju indywidualnym, rodzinnym i społecznym jednostki.

1.1. Pojęcie orientacji życiowej

Orientacja życiowa jest pojęciem trudnym do zdefiniowania, które w literaturze

naukowej na gruncie polskim pojawiło się na początku XX wieku. Analizowanie

i interpretowanie uwarunkowań przemian orientacji życiowej jednostki należy rozpocząć od

operacjonalizacji samego pojęcia orientacji, które zgodnie z definicją Słownika języka

polskiego wyjaśniane jest jako rozeznanie się przez podmiot w swoim położeniu, w celu

skłaniania się ku jakiemuś kierunkowi38. Pojęcie orientacji życiowej w literaturze naukowej

jest wieloznaczne i często stosowane zamiennie do pojęć bliskoznacznych. Podstawą

rozumienia samego pojęcia orientacja jest położenie, ukierunkowanie. W szerszym

rozumieniu kategoria ta zawiera w sobie takie komponenty, jakim jest zdolność do

poprawnego i sprawnego określania danych zewnętrznych oraz tych, które dotyczą samej

jednostki, a także kierunek celowego działania. W psychologicznym ujęciu, orientacja

życiowa oznacza orientację na cel39.

Wielu badaczy inspirowało się modelem całościowej orientacji Marka Ziółkowskiego,

w którym określił on ją jako „pewną zgeneralizowaną tendencję do postrzegania,

wartościowania, odczuwania i reagowania na rzeczywistość społeczną”40. Orientację tworzą

zarówno jasne, wyraźne i uświadamiane przekonania, jak i takie, które nie do końca są

38 A. Karwowski (red.), Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1972, s. 234. 39 M. Mikut, Orientacja życiowa, [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 5,

Wydawnictwo, „Żak”, Warszawa 2003, s. 912. 40 M. Ziółkowski, Orientacje indywidualne a system społeczny, [w:] J. Reykowski, K. Skarżyńska,

M. Ziółkowski (red.), Orientacje społeczne jako element mentalności, Wydawnictwo Nakom, Poznań 1990,

s. 57.

20

uświadamiane, czyli przeczucia i odczucia usytuowane często na progu nieświadomości41.

Orientacja wyraża holistyczny stosunek człowieka do otaczającego świata i zawiera w sobie

takie komponenty, jak: a) wartości, rozumiane tutaj jako pewne subiektywne ideały, stany

i procesy pożądane, uznane za właściwe, słuszne pod względem moralnym; b) potoczną

wiedzę o otaczającej rzeczywistości, która w szczególności odnosi się do postaw, zachowań

własnych i innych ludzi. Stanowi ona komponent poznawczy orientacji; c) ocenę rozumianą

jako ewaluację własnego życia w odniesieniu do uznawanych wartości, preferowanych

postaw. Człowiek dokonuje wartościowania własnego życia w wyniku porównania

percypowanego obrazu rzeczywistości z tym, co sam uznaje za właściwe. Ewaluacja jest

zatem komponentem emocjonalno-oceniającym orientacji; d) dyspozycje do zachowań,

czyli komponent behawioralny42.

Rozumienie tej kategorii opisowej może być różne w zależności od tego, jaką

koncepcję przyjmie badacz, czy uzna, że orientacja życiowa jest po prostu systemem

wartości, czy też uzna, że wartość jest jej komponentem43. W badaniach własnych przyjmuję

drugi sposób ujmowania tej kategorii opisowej. Koncepcje orientacji życiowych można

zsyntetyzować w dwie grupy: pierwszą, w której typ orientacji życiowej charakteryzujący

jednostkę utożsamiany jest z jej systemem wartości, drugą, w której wartości traktowane są

jako element składowy orientacji życiowej człowieka44. Samo pojęcie orientacji można

rozumieć, jako umiejętność oceny sytuacji i odbioru informacji o otaczającym świecie,

a także jako skłanianie się ku czemuś i podejmowanie działań zgodnie z określonymi

potrzebami45. Andrzej Janowski ujmuje orientację życiową jednostki jako układ jej aspiracji

i dążeń, przy czym podkreśla, że w badaniach naukowych należałoby wyodrębnić kilka,

a może nawet kilkanaście typów orientacji życiowej dla badanej populacji46. Pojęcie

orientacji życiowej jednostki zarówno w języku potocznym, ale także w badaniach

naukowych może być określane również jako „preferowany styl życia”, „model życia”,

„wzór sukcesu”, „postawa wobec życia”, czy „orientacja na wartości”47. Kategoria orientacji

41 Ibidem. 42 Ibidem, s. 57-58. 43 A. Cudowska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 27-29. 44 A. Cudowska, Metodologiczne konteksty orientacji życiowych współczesnych studentów, Trans Humana,

Białystok 1999, s. 57. 45 W. Jakubaszek, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 16. 46 A. Janowski, Aspiracje młodzieży szkół średnich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977,

s. 39-40. 47 Ibidem, s. 40.

21

życiowej jednostki pojawia się przede wszystkim na płaszczyźnie badań psychologicznych

i socjologicznych48.

Zgodnie ze stanowiskiem Stanisława Gerstmanna49, pojęcie orientacji życiowej

pojawiło się najwcześniej na gruncie polskim w pracach psychologicznych Stefana

Błachowskiego, z których wynika, że rozumiał on tę kategorię jako dyspozycję pierwotną

uformowaną w wyniku ewolucji. Człowiek bez orientacji życiowej nie jest zdolny do życia.

Autor ten rozróżnił dwa nastawienia. Pierwsze pierwotne (ekstrospektywne), które związane

jest z tym, że człowiek zwraca się na zewnątrz, w kierunku otoczenia, w którym dokonuje

się aktywność, dzięki czemu pojmuje świat jako realny. Drugie zaś wtórne (introspektywne),

które człowiek wypracowuje w ciągu rozwoju. Jednostka uświadamia sobie, że wszelkie

treści wynikające z aktywności, działania w życiu wiążą się z przeżyciami50. Stanisław

Gerstmann wyodrębnił trzy rodzaje orientacji: 1) ogólną, która wskazuje jednostce cele dla

niej ważne oraz sposoby ich realizacji, kształtowana jest ona w okresie dzieciństwa w

wyniku socjalizacji; 2) sytuacyjną, która jest bardzo istotna, gdyż od niej zależy skuteczność

wszelkich działań, jakie podejmuje człowiek; 3) typologiczno-sytuacyjną, wskazującą

podmiotowi, jakie cele i określone z nimi działania musi zrealizować w kontekście

funkcjonowania w grupie społecznej, której jest członkiem, co pozwala na uświadomienie

sobie przez jednostkę społecznej ważności swojej osoby. Uogólnianie doświadczeń

wynikających z orientacji sytuacyjnej prowadzi do zmian w orientacji typologiczno-

sytuacyjnej oraz ogólnej51. Inne rozumienie tego pojęcia przyjmuje Stefan Szuman, który

pojmuje orientację jako uświadomienie sobie przez człowieka konieczności wystąpienia

warunków podmiotowych, zewnętrznych, a także sposobów i środków działania, aby

wytyczone przez niego zadanie mogło zostać rozwiązane, a wytyczony cel osiągnięty. Zatem

Autor ten wiąże orientację życiową bardzo ściśle z ludzkim działaniem52.

Podobne stanowisko zajmuje Andrzej Lewicki, który określa ją, jako podstawę

działania jednostki. Autor ten wyróżnił orientację w otoczeniu, orientację w wartości oraz

orientację w działaniu, przy czym ta pierwsza odnosi się do poznawania, które związane jest

zarówno z odzwierciedlaniem danego stanu rzeczy, ale także musi zawierać ujęcie wartości

48 T. Hejnicka-Bezwińska, Orientacje życiowe… op. cit., s. 16. 49 S. Gerstmann, Podstawy psychologii konkretnej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987,

s. 73. 50 S. Błachowski, Nastawienia i spostrzeżenia. Studium psychologiczne, Polskie Towarzystwo Filozoficzne,

Lwów 1917, s. 88. 51 S. Gerstmann, Podstawy psychologii…, op. cit., s. 84-109. 52 S. Szuman, Rola działania w rozwoju umysłowym małego dziecka, Zakład Imienia Ossolińskich.

Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1955, s. 24.

22

tych zjawisk oraz komponent działania, które człowiek powinien wykonać w konkretnej

sytuacji w celu utrzymania swojej równowagi wewnętrznej. Pojęcie orientacji w otoczeniu

pozwala w mowie potocznej określić z jaką sprawnością dana jednostka wykonuje

powierzone jej zadanie. Działanie zaś jest niezbędne, aby poznać dane zjawisko i odnaleźć

w nim wartość53. Najczęściej orientacja życiowa jest definiowana jako „układ celów

życiowych i środków ich realizacji”54. Agata Cudowska w jednej ze swoich książek

przywołuje stanowisko Charlotte Bühler, która wyróżniła orientację na zaspokojenie

potrzeb, na samoorganizowanie się, na rozwój twórczy oraz na utrzymanie ładu

wewnętrznego55. Natomiast ujęcie Roberta Mertona dotyczące orientacji nawiązuje do teorii

ról społecznych. Istotne jest tutaj nastawienie jednostki do pełnionych ról. Przyjmuje się, że

sposoby pełnienia ról wynikają z czynników historycznych i kulturowych, jednak istnieją

pewne odstępstwa od oczekiwań, co do sposobu ich wypełniania. W tych odmiennościach

zdaniem Autora wyrażają się orientacje życiowe56. Bez względu, jakie stanowisko

przyjmiemy, punktem wyjścia jest zawsze wartość, stąd przyjmuje się, że człowiek

w procesie socjalizacji w wyniku wpływu środowiska społecznego, w którym żyje dokonuje

wyboru wartości, ich hierarchii, a następnie preferuje określony typ orientacji życiowej57.

Człowiek dokonuje wyboru wartości pod wpływem otaczającego środowiska, następnie

poprzez nadanie im rangi, tworzy hierarchię wartości, co w konsekwencji prowadzi do

wyboru typu orientacji życiowej. Takie ujecie charakterystyczne jest dla filozofii i pedago-

giki. Warto zaakcentować, że wzajemna współzależność komponentu wartościującego

i egzystencjalnego tworzy orientacje wartościujące58. Pierwszy raz pojęcia orientacji

wartościującej użył Clyde Kluckhohn, który określił ją jako wpływ człowieka na

zachowanie wobec natury, wobec jego miejsca w przyrodzie, a także wobec relacji

człowiek-człowiek59. Czesław Matusewicz odnosząc się do powyższego ujęcia orientacji

wartościującej, stwierdził, że pojęcie to „oddaje nie tylko preferencje w określonej sytuacji

lub powtarzalność preferencji w tego typu sytuacjach, lecz ukierunkowanie sprzężonych,

zharmonizowanych dążeń jednostki lub grupy do osiągnięcia określonego celu lub celów

53 A. Lewicki, Procesy poznawcze i orientacja w otoczeniu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

1960, s. 153-174. 54 T. Hejnicka-Bezwińska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 17, 27. 55 A. Cudowska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 27. 56 Ibidem, s. 28; R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, przeł. E. Morawska, J. Wertenstein-

-Żuławski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 435. 57 A. Cudowska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 26. 58 Ibidem, s. 27. 59 C. Kluckhohn, Values and Value-Orientations in the Theory of Action. An Exploration in Definition and

Classification, [w:] T. Parsons, E. Shils (red.), Toward a General Theory of Action, Harvard University Press,

Cambidge 1951, s. 411.

23

ujmowanych z punktu widzenia różnych wartości, zharmonizowanych w subiektywnie

niesprzeczną całość”60. Istotnym określeniem orientacji jest dymensja. Orientacje

wartościujące można analizować w takich wymiarach, jak: a) dymensja modalności, czyli

pozytywne i negatywne; b) składnik treści, np. estetyczne, poznawcze i moralne;

c) intuicyjność, czyli ekspresja lub instrumentalne; d) ogólność, np. monotematyczne

i politematyczne; e) intensywność ze względu na stopień dążenia przez jednostkę, a zatem

ważne, wskazane, hipotetyczne i utopijne; f) wyrazistość, czyli explicite, co oznacza jasny,

sprecyzowany lub implicite – domyślny, domniemany; g) zakres, który odnosi się do

orientacji jednostkowej lub grupowej; h) organizacja, a zatem punktem odniesienia jest

hierarchiczny układ wartości61. W toku analizy opisanych powyżej dymensji w odniesieniu

do orientacji wartościującej, może wzbudzać pewną wątpliwość wymiar ogólności,

ponieważ, jak z samej definicji wynika, orientacja wartościująca dotyczy ogólnych wartości.

Nie mniej jednak Clyde Kluckhohn dążył do tego, aby uzyskać kombinację wartości

kulturowych, moralnych, sądów zarówno o ludziach, jak i społeczeństwie, bowiem rozumiał

on orientację wartościującą, jako odrębne dążenia jednostki uwarunkowane raczej

kulturowo i społecznie, niż biopsychicznie62.

Ciekawą koncepcję orientacji życiowej jednostki przedstawił Dariusz Doliński, który

wprowadził pojęcie orientacji sprawczej, wyrażającej się w świadomym i aktywnym

wpływie człowieka na własne życie, co przeciwstawia się postawie bierności i apatii, a tym

samym orientacji defensywnej. Autor traktuje orientację życiową jako kategorię zmienną w

zależności od sytuacji63. Człowiek przejawia preferencje orientacji sprawczej, kiedy jest

zmotywowany i próbuje podejmować działania, które mają wpływ na zdarzenia w jego

życiu, zaś upodobanie orientacji defensywnej oznacza rezygnację z wszelkiej działalności,

a tym samym z wpływu na własne życie. Dariusz Doliński podkreśla jednak, że człowiek

może rezygnować z określonej aktywności na rzecz ochrony własnej wartości i w celu

uniknięcia zagrożeń. Niepewność jutra, brak poczucia pewności siebie sprzyjają przyjęciu

przez jednostkę orientacji defensywnej. Autor zauważa, że może ona uchronić człowieka

przed nieprzyjemnymi konsekwencjami załamania się orientacji sprawczej64. Orientacje

życiowe rozwijają się w miarę, jak jednostka nabywa coraz nowe dyspozycje życiowe.

60 Cz. Matusewicz, Psychologia wartości, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Warszawa – Poznań, 1975, s. 43. 61 C. Kluckhohn, Values and…, op. cit., s. 413-414. 62 Ibidem, s. 415. 63 D. Doliński, Orientacja defensywna, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1993, s. 13, 14-

-15. 64 Ibidem.

24

Warunkiem koniecznym i niezbędnym do ich powstawania jest świadomość dokonywanych

przez jednostkę wyborów65. Orientacja życiowa stanowi stały i spójny wewnętrznie system

poglądów i przekonań jednostki dotyczących jej potrzeb, dążeń i celów życiowych66.

Kategoria ta stanowi zasadniczy komponent subiektywnego „sposobu życia, przy czym jest

obiektywnie uwarunkowana, co oznacza, że jest skutkiem i czynnikiem regulacji stosunków

z otoczeniem. Zawiera w sobie trzy elementy: 1) poznawczy, 2) afektywny oraz 3)

dyrektywny. Orientacja życiowa jednostki stanowi historycznie zmienny sposób widzenia

wartości i sensu życia67. Zatem może ona stanowić wskaźnik sensu życia, a jednocześnie

warunek i skutek tego sensu w świadomości jednostki. Na podstawie badań nad orientacją

życiową można dokonać rekonstrukcji sensu życia i wnioskować o szansach rozwoju

badanych osób68. Orientacje życiowe podlegają zmianom w ciągu całego życia człowieka,

w zależności od wewnętrznych uwarunkowań jego funkcjonowania, do których zalicza się

predyspozycje intelektualne, osobowościowe, psychiczne i somatyczne, temperament, a

także uzdolnienia. W przemianach orientacji istotną rolę mogą pełnić również warunki

zewnętrzne, w jakich żyje człowiek, do których zalicza się przede wszystkim rodzinę,

środowisko lokalne, szerszy kontekst społeczny, sytuację ekonomiczną, polityczną,

społeczną, pozycję socjoekonomiczną, a także położenie geograficzne i środowisko

przyrodnicze. Duże znaczenie w zmianach preferencji w zakresie orientacji życiowych

odgrywają doświadczenia, jakie jednostka zdobywa i gromadzi w ciągu swojego życia69.

W literaturze dotyczącej tej problematyki można również odnaleźć pojęcie orientacji

globalnej, inaczej określanej jako poczucie koherencji. Termin ten wprowadził Aaron

Antonovsky. Utożsamił on poczucie koherencji z pojęciem orientacji ogólnej, która wyraża

stopień, w jakim człowiek ma dominujące, trwałe, a także dynamiczne przekonanie

o przewidywalności środowiska zewnętrznego i wewnętrznego oraz o tym, że istnieje duże

prawdopodobieństwo, iż sprawy przyjmą pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na

podstawie racjonalnych przesłanek70. Zdaniem Autora jednostki o silnym poczuciu

koherencji wykazują tendencję do zachowań prozdrowotnych, przy czym poczucie

koherencji składa się z trzech skorelowanych ze sobą komponentów: poczucia

zrozumiałości, czyli rozumienia w sposób uporządkowany i spójny odbieranych przez

65 A. Cudowska, Kształtowanie twórczych…, op. cit., s. 129. 66 A. Cudowska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 29. 67 T. Hejnicka-Bezwińska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 27. 68 Ibidem, s. 28. 69 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe w dialogu…, op. cit., s. 15. 70 A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Fundacja IPN, Warszawa 1996, s. 11.

25

człowieka bodźców ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego ; poczucia zaradności,

rozumianego jako stopnia, w jakim jednostka określa dostępne zasoby jako wystarczające ,

aby sprostać wymaganiom, jakie stawiają napływające bodźce oraz poczucia sensowności,

które wyraża motywację człowieka do działania71.

Tematyką orientacji życiowych w szerokim kontekście zajmuje się Agata Cudowska.

Autorka definiuje orientację życiową jako kategorię interdyscyplinarną, która jest

zjawiskiem złożonym, zarówno w płaszczyźnie interpersonalnej, jak i intrapersonalnej

w odniesieniu do wyborów dokonywanych przez jednostkę w ciągu całego życia. Orientację

życiową człowieka warunkuje wiele czynników takich, jak: doświadczenia życiowe, zakres

i rodzaj wiedzy, motywacja, umiejętności działania, typ osobowości, styl poznawczy

jednostki, nastawienie oceniająco-wartościujące oraz czynniki środowiskowe72. Przemiany

orientacji życiowych mają charakter rozwojowy lub wsteczny. Podstawą procesu tworzenia

orientacji jest wartościowanie tego, co jest lub ma zostać przedmiotem orientacji. Od oceny

jednostki zależy nastawienie do czegoś. Może być ono pozytywne, negatywne lub neutralne.

Przy czym warto zwrócić uwagę, że wartościowanie nie musi być zjawiskiem

autonomicznym, gdyż zależy między innymi od stopnia rozwoju jednostki, od poziomu

wiedzy na temat przedmiotu, który podlega ocenie oraz wielu innych czynników73. Agata

Cudowska, nawiązała do koncepcji Aarona Antonovskyego i wykorzystała w swoich

badaniach adresowanych do studentów pierwszego roku, drugiego stopnia, kierunku

pedagogika Uniwersytetu w Białymstoku, Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 tego

Autora74. Wyniki jej badań pokazały, że prawie 49% badanej młodzieży akademickiej

posiada silne poczucie koherencji. Najsilniejszym poczuciem koherencji odznacza się

8,40% badanych osób75, co wskazuje, że ta grupa badanych posiada przekonanie, że bodźce

pochodzące ze środowiska zewnętrznego i oddziaływujące na ich życie są ustrukturyzowane

i przewidywalne i dają się wyjaśnić. Związane jest to także ze świadomością własnych

zasobów, które pozwalają na przezwyciężanie trudności, wynikających z działania bodźców

zewnętrznych. Nieliczna grupa badanej młodzieży uważa, że podejmowane wyzwania są

warte wysiłku i zaangażowania76.

71 Ibidem, s. 31-34. 72 A. Cudowska, Kształtowanie twórczych…, op. cit., s. 129. 73 A. Gańczarczyk, Orientacje życiowe młodzieży w warunkach transformacji ustroju, Wydawnictwo

Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1994, s. 33. 74 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe. Zdrowie i dobrostan, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białym-

stoku, Białystok 2017, s. 146. 75 Ibidem, s. 164. 76 Ibidem.

26

1.2. Koncepcja orientacji życiowej Agaty Cudowskiej

W literaturze przedmiotu istnieje wiele typologii orientacji życiowej jednostki.

W swojej pracy przyjmuję koncepcję orientacji życiowej Agaty Cudowskiej. Autorka uznaje

wartości za podstawę określania orientacji życiowej jednostki i wyodrębnia jej typy zarówno

w kontekście teoretycznym, jak i metodologicznym. Autorka opracowała typologię

orientacji życiowej, której podstawę stanowi ujęcie aksjologiczne i wyróżniła: 1) Typ

orientacji rodzinnej (R), osoby preferujące ten typ zorientowane są na rodzinę, jej dobro,

trwałość, więzi emocjonalne między jej członkami. Rodzina stanowi najwyższą wartość

o wymiarze egzystencjalnym. Osoby takie w rodzinie upatrują możliwości zaspokajania

swoich potrzeb, w szczególności akceptacji, miłości i bezpieczeństwa; 2) Typ orientacji

personalistycznej (P) charakterystyczny dla indywidualistów, osoby takie niechętnie

podporządkowują się innym, przez życie wolą iść samotnie, cenią sobie możliwość

zaspokajania własnych pragnień i rozwijanie własnych zainteresowań. Podejmują starania

na rzecz samodoskonalenia się, głównie w aspekcie rozwoju psychicznego. Wartością

najwyższą jest człowiek jako jednostka; 3) Typ orientacji hedonistycznej (H), osoby takie

cenią przyjemne spędzanie czasu wolnego. Chcą osiągnąć cel minimalnym wysiłkiem, nie

są zbyt wytrwałe w realizacji zadań zwłaszcza, gdy napotykają trudności. Lubią poszukiwać

nowych, ekscytujących rzeczy. Cenią sobie zabawę i wesołe towarzystwo; 4) Typ orientacji

przywódczej (PD), w której najwyższą wartość stanowi władza. Osoby takie nie potrafią

i nie chcą podporządkowywać się innym. Przyjemność czerpią z faktu panowania nad

sytuacją, z możliwości sterowania zachowaniami innych. Motorem do działania jest

wywieranie wpływu na zdarzenia. Lubią podejmować decyzje i „walczyć” o swoje racje;

5) Typ orientacji zawodowej (ZKP), osoby te cenią sobie pracę, która jest źródłem

satysfakcji i decyduje o zadowoleniu z życia; najważniejsza jest aktywność zawodowa i to

ona determinuje zachowania w innych sferach życia. W jej obrębie Autorka wyróżniła dwa

podtypy orientacji: a) zorientowaną na pracę, w której praca stanowi wartość samoistną

niezależnie od rodzaju i korzyści; b) zorientowaną na karierę, w sytuacji, kiedy staje się ona

środkiem do osiągnięcia kolejnych szczebli kariery zawodowej i nie jest wartością samą

w sobie; 6) Typ orientacji społecznej (S), charakteryzujący osoby, które cenią

zaangażowanie w sprawy środowiska i wspólnoty, w której żyją, przy czym zakres poczucia

więzi ze środowiskiem może być bardzo różny. Najwyższą wartość dla jednostki stanowi

godność i dobro ogółu; 7) Typ orientacji obserwacyjnej (O) cechuje jednostki, które nie lubią

angażować się w działalność społeczną ani w żadną inną. Stoją na uboczu w charakterze

27

widza, nie dają się porwać żadnej idei, boją się zmian i nowości. Najwyższą wartością jest

dla nich spokój i stabilizacja77.

Uważam, że istotne jest zdiagnozowanie preferencji badanych matek w zakresie

orientacji życiowych z tego względu, że współcześnie kobiety muszą dokonywać wyboru

pomiędzy różnymi wartościami, np. między rodziną, a rozwojem osobistym i zawodowym.

Ponadto mają zróżnicowany poziom aspiracji życiowych, o czym świadczy świadome

planowanie macierzyństwa poprzez wybieranie najlepszego czasu na założenie rodziny.

Dopełnieniem, a zarazem rozwinięciem opisanej powyżej koncepcji jest wzbogacenie

jej przez Agatę Cudowską o wątek twórczości. Koncepcja twórczych orientacji życiowych

została opisana przez Autorkę w aspekcie transgresyjnej perspektywy, w kontekście

samorealizacji oraz w odniesieniu do wyobraźni jednostki istotnej w konstruowaniu

osobistego doświadczenia78. Człowiek, który posiada twórcze orientacje życiowe jest

bogatszy wewnętrznie, ponieważ wykracza poza to, co jest dla niego znane, a zatem w pełni

realizuje swój rozwój w rozumieniu holistycznej wizji jednostki. Podmiot zwiększa szanse

swojego rozwoju zwłaszcza, jeśli potrafi przewidywać własną przyszłość. Nie jest to proste

zadanie, ponieważ otaczający świat jest zmienny, nieprzewidywalny, dlatego tak ważna jest

postawa twórcza jednostki. Dzięki twórczemu podejściu człowiek z większą motywacją

i wiarą podchodzi do różnych wyzwań79. Działania twórcze podejmowane przez podmiot

uwarunkowane są różnymi czynnikami, między innymi: zaciekawieniem, chęcią poznania,

zadziwieniem, podążaniem do ideału, czy też satysfakcją i dumą z możliwości przekraczania

tego, czego nikt jeszcze nie zdołał przekroczyć80. Twórcze orientacje życiowe kształtują się

pod wpływem wielu czynników, wśród których są zarówno korzystne, jak i niekorzystne.

Dość istotnym bodźcem jest stres, który jednych może motywować do sięgania po coś

więcej, wykraczania poza to, co jest znane i oczywiste, innych może zaś blokować.

Niewątpliwie istotnym napędem, który przyczynia się do ukształtowania twórczego

stosunku do otaczającego świata jest życie w środowisku wielokulturowym, co przyczynia

się do otwartości na Innego, do wzbogacenia o nowe doświadczenia. Z drugiej zaś strony

człowiek funkcjonujący w wielu religiach, w różnych systemach wartości, obserwujący

różne postawy, często odmienne wobec różnych zjawisk, może odczuwać pewnego rodzaju

77 A. Cudowska, Metodologiczne konteksty…, op. cit., s. 37-39. 78 A. Cudowska, Kształtowanie twórczych…, op. cit., s. 99, 99-119. 79 Ibidem, s. 99-100. 80 Ibidem, s. 101.

28

blokadę, może czuć się zahamowany w twórczym rozwoju ze względu na pozbawienie

zakorzenienia w świecie i poczucia własnej tożsamości81.

Istotnym obszarem urealnienia twórczości i kreatywności ludzkiej jest dążenie do

samorealizacji, albowiem człowiek, który odczuwa i zaspokaja potrzebę samospełnienia

niejednokrotnie musi przekraczać to co zastane, jasne i czytelne. Często sam kreuje własną

przyszłość, co wymaga od niego elastyczności i pomysłowości. Twórczy stosunek do życia

wpisuje się w przestrzeń autokreacji, która motywuje jednostkę do samorealizacji82.

Twórczy rozwój osobowości dokonuje się poprzez samospełnienie, które można rozumieć

zarówno jako proces perspektywiczny, usprawniający możliwości jednostki, jako proces

permanentnego doskonalenia siebie, prowadzący do własnego ideału, a także jako rezultat

aktywności podejmowanej w celu przekształcania świata83.

1.3. Twórcze orientacje życiowe w aspekcie zdrowia i dobrostanu

Koncepcja twórczych orientacji życiowych Agaty Cudowskiej znajduje swoje

zastosowanie w procesie osiągania zdrowia i dobrostanu. Orientacja życiowa jednostki

zespala różne sfery ludzkiego życia. Uwzględnia zarówno psychiczne, osobowościowe

właściwości jednostki, jej funkcjonowanie w aspekcie społecznym, a także pełnione role

rodzinno-zawodowe i realizowane w społeczności lokalnej, jak również działania, które

podmiot podejmuje na rzecz rozwoju osobistego, środowiska przyrodniczego i społecz-

nego84. Twórcze nastawienie do życia należy postrzegać jako zasób jednostki, którego

urealnieniem jest jej potencjał rozwojowy i stanowi źródło siły, niezbędnej do radzenia sobie

z przeciwnościami życiowymi85. Podmiot preferujący twórczą orientację życiową czerpie

siłę, która motywuje go do działania skierowanego na własny rozwój, a także

przekształcania środowiska społecznego w zgodzie z systemem wartości86. Zgodnie

z ujęciem Heleny Radlińskiej osoby o twórczym ustosunkowaniu się do życia, są

jednostkami, które opisała, jako czołowych przedstawicieli, motywujących innych, a także

jako wychowawców i działaczy, podejmujących inicjatywę z powołania i pasji87. Ludzi

81 Ibidem. s. 104-105. 82 Ibidem, s. 108-109. 83 W. Łukaszewski, Szanse rozwoju osobowości, Książka i Wiedza, Warszawa 1984, s. 253. 84 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe. Zdrowie…, op. cit., s. 213. 85 Ibidem, s. 203. 86 Ibidem, s. 20. 87 H. Radlińska, Pisma pedagogiczne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich: na zlec. Komitetu Nauk

Pedagogicznych i Psychologicznych Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1961, s. 63.

29

o twórczych orientacjach życiowych charakteryzuje „wysokie poczucie zrozumiałości,

zaradności i sensowności, a więc silne poczucie koherencji, które sprzyja zdrowiu

i dobrostanowi człowieka, a także podejmowaniu aktywności na rzecz szerszej

społeczności”88.

Kategorię sił ludzkich można również odnieść do koncepcji empowerment, która

oznacza wzmocnienie. W naukach społecznych stanowi proces zwiększania zdolności

duchowych, politycznych, społecznych i ekonomicznych człowieka i społeczności. Owe

wzmocnienie jest nie tylko procesem, ale także celem. W znaczeniu pierwszym,

empowerment należy rozumieć jako pomaganie jednostce i dawanie jej wsparcia, kiedy

podejmuje ważne życiowe decyzje, prowadzące do zmiany oraz promowanie jej zdolności

do pełnej adaptacji społecznej. Natomiast, wzmocnienie jako cel, wyraża stan ostateczny,

którym jest uzyskanie niezbędnej pomocy. Empowerment jest formą pracy socjalnej, której

głównym założeniem jest pomoc jednostce poprzez pobudzenie do aktywności przez

wykorzystanie jej zasobów, potencjału, możliwości. Dzięki czemu zmniejsza się ryzyko

uzależnienia potrzebujących od instytucjonalnej pomocy. Koncepcja ta zakłada współpracę

i współdziałanie osoby wspierającej z podopiecznym. Ważnym komponentem, który

zwiększa efektywność pracy osoby pomagającej na rzecz odbiorcy, jest postrzeganie siebie

przez radzącego się jako podmiot sprawczy, zdolny do podejmowania trudu i działań na

rzecz zmiany w swoim życiu89. Motywację do działania zwiększa świadomość posiadania

określonych zasobów własnych. Pojęcie zasobów ludzkich jest głównie eksponowane

w teorii zarządzania, polityce społecznej oraz administracji. W odniesieniu do perspektywy

pedagogicznej ujmowane są one przede wszystkich w nawiązaniu do środowiska

rodzinnego, wychowawczego oraz szeroko rozumianego wsparcia społecznego90.

Twórczy stosunek do życia może być traktowany jako potencjał własny jednostki,

sprzyjający jej poczuciu koherencji, które jest komponentem zdrowia i odczucia jej

dobrostanu. Oczywiście w preferowaniu twórczej orientacji istotne znaczenie odgrywają

również inne czynniki indywidualne i środowiskowe w procesie zdobywania doświadczeń

i holistycznego rozwoju człowieka. Niewątpliwie czynnikiem sprzyjającym kształtowaniu

twórczego stylu życia, jest udział jednostki w życiu kulturalnym poprzez korzystanie

z bogactw kultury takich, jak: teatry, kina, filharmonie, galerie, stanowiące źródło cennych

88 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe. Zdrowie…, op. cit., s. 204. 89 A. Weissbrot-Koziarska, Empowerment, [w:] A. Weissbrot-Koziarska, P. Sikora (red.), Słownik metod,

technik i form pracy socjalnej, opiekuńczej i terapeutycznej, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego,

Opole 2012, s. 48-50. 90 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe. Zdrowie…, op. cit., s. 207.

30

doświadczeń. To one rozwijają w człowieku wrażliwość na piękno, estetykę i motywują do

aktywnego i kreatywnego działania91.

Podstawowym środowiskiem socjalizacji dziecka, istotnym w procesie kształtowania

twórczej orientacji życiowej jest dom rodzinny i panująca w nim atmosfera. Kreatywnemu

podejściu do życia z pewnością sprzyja stopniowe włączanie dziecka w uczestniczenie

w żuciu kulturowym. Bogata biblioteczka domowa, wspólne, rodzinne wyjścia do teatru,

czy galerii sztuk pięknych, motywują dziecko do poznawania piękna otaczającego świata,

sprzyjają rozwijaniu dziecięcych talentów. Młodzi ludzie poprzez obserwowanie

i naśladownictwo swoich rodziców, powielają zachowania w relacjach z innymi ludźmi.

Fundamentem niezbędnym do rozwijania twórczego stosunku do życia i do siebie samego

jest niewątpliwie ufność, a następnie zaufanie, kształtowane od najwcześniejszych etapów

rozwoju człowieka. Kolejnym istotnym aspektem jest nauczenie dziecka szacunku do

drugiego człowieka, okazywanie wzajemnego wsparcia. Temu wszystkiemu sprzyja także

poczucie bezpieczeństwa, stanowiące bardzo pierwotną i jedną z podstawowych potrzeb

człowieka, a także akceptacja potomstwa ze wszystkimi jego mocnymi i słabymi stronami92.

Agata Cudowska zwraca uwagę na fakt, że osoby o twórczej orientacji życiowej to

zazwyczaj nauczyciele, studenci oraz młodzież ucząca się w szkołach średnich, których

jedno lub dwoje rodziców posiada wykształcenie wyższe93. Dzieci wychowywane

w rodzinach, w których ceniło się wiedzę i kreatywność oraz wspierało samodzielność

i autonomię, w większym stopniu były otwarte na świat, z większą odwagą podejmowały

decyzje i nie bały się nowych wyzwań94.

Drogę do ukształtowania twórczego stylu życia opisał Erik Erikson w psycho-

społecznej teorii rozwoju człowieka. Zdaniem Autora, człowiek w ciągu swojego życia musi

pokonać osiem kryzysów rozwojowych. Pomyślne rozwiązanie każdego z nich motywuje

jednostkę do zmierzenia się z kolejnymi. W tym procesie ważnymi środowiskami

wspierającymi podmiot są rodzina, szkoła i grupa rówieśnicza, a także ogólnie relacje

interpersonalne. Podstawowym krokiem w osiągnięciu twórczego stosunku do świata jest

rozwinięcie ufności, co jest możliwe w kochającej się, wspierającej rodzinie95. Dziecko,

któremu udało się ukształtować ufność, ufa sobie i innym. Z czasem, w kolejnym etapie

91 Ibidem, s. 208. 92 Ibidem, s. 209. 93 Ibidem, s. 210. 94 Ibidem. 95 E.H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, przeł. P. Hejmej, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2000,

s. 257-261.

31

rozwoju jednostka potrzebuje przestrzeni do doświadczania samodzielności, chce być

autonomiczna i pragnie, aby jego wolność spotkała się z akceptacją, początkowo, rodziców.

Przeciwieństwem autonomii jest wstyd, niepewność i zwątpienie96. Dziecko w wieku 4-6 lat

potrzebuje warunków do bycia inicjatorem wydarzeń, aktywności, chce mieć

przynajmmniej w jakimś stopniu, poczucie sprawstwa. W przeciwnym wypadku rozwinie

się w nim poczucie winy97. Kolejnym ważnym kryzysem do rozwiązania, jaki przypada na

okres szkolny jest pracowitość versus poczucie niższości. W tym okresie ważna jest pomoc

dziecku w odkryciu jego pasji, zainteresowań, talentów, których rozwijanie i doskonalenie

pozwoli na wypracowanie systematyczności i pracowitości, a także do doskonalenia

kreatywności i twórczości98.

Trudnym, pod względem wychowawczym, okresem rozwojowym jest etap

dojrzewania inaczej adolescencji. Młody człowiek stopniowo wkracza w świat dorosłych.

Tempo zmian zachodzących w jego organizmie jest imponujące. Nastolatek może mieć

trudności w zaakceptowaniu siebie. Może doświadczać poczucia chaosu i bezsensu życia.

Pytania typu: kim jestem?, jaki chcę być?, dokąd zmierzam?, jak postrzegają mnie inni?,

mogą wzbudzać niepokój i przerażenie. Kluczową kwestią w tym czasie jest ukształtowanie

własnej tożsamości, co współcześnie, jest bardzo trudnym zadaniem. Podmiot wkraczający

w dorosłość może nie posiadać jasności, co do ról, jakie ma pełnić w swoim życiu i jak ma

to czynić. Niejednokrotnie presja, jaką odczuwa ze strony rodziców, w szkole i wśród

rówieśników, a także przenikający realne życie, świat wykreowany wirtualnie, mogą

stanowić zagrożenie dla tożsamości młodego człowieka i predysponować do zjawiska, które

Erik Erikson określił jako dyfuzja ról, niepewność roli99.

Natomiast młodzież stojąca u progu dorosłości musi się zmierzyć z kryzysem, jakim

jest intymność a izolacja. Jak już wcześniej wspomniałam, człowiek dzisiaj konstruuje

tożsamość pogranicza, tożsamość poszukującą, co w pewnym stopniu może wiązać się

z poczuciem osamotnienia. Zbudowanie intymnej relacji partnerskiej możliwe jest wówczas,

gdy jednostka posiada ukształtowaną własną tożsamość, nawiązuje dialog z drugim

człowiekiem i jest gotowa otworzyć się na tożsamość Innego. Nie jest możliwe wejście

w trwałą relację z Innym, kiedy jest się nieufnym, gdy w dzieciństwie wszyscy

uniemożliwiali doświadczanie