ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตร A STUDY OF INSIGHT MEDITATION PRACTICE

IN JHĀṆA SUTTA

พระสหชาต อธปญโ (ก าชามา)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๖๑

ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตร

พระสหชาต อธปญโ (ก าชามา)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

A Study of Insight Meditation Practice in Jhāṇa Sutta

Phra Sahachat Adhipañño (Kumchama)

A Reserch Paper Submitted in Partial Fulfillment of

the Requirements for the Degree of

Master of Arts

(Vipassana Meditation)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University

C.E. 2018

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชอสารนพนธ : ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตร

ผวจย : พระสหชาต อธปโ (กาชามา)

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา)

อาจารยทปรกษาสารนพนธ

: พระครพพธวรกจจานการ, ดร., ศน.บ. (ศาสนาปรชญา),

M.A. (PaliLiterature), Ph.D. (Pali & Buddhist Studies) วนเสรจสมบรณ : ๒๕ กมภาพนธ ๒๕๖๒

บทคดยอ

สารนพนธเรองนมวตถประสงค ๒ ประการ คอ ๑) เพอศกษาเนอหาสาระสาคญใน

ฌานสตร ๒) เพอศกษาหลกการเจรญวปสสนาภาวนาทปรากฏในฌานสตร เปนการวจยเชงเอกสาร โดย

การศกษาขอมลจากคมภรพทธศาสนาเถรวาท คอ พระไตรปฎก อรรถกถา และคมภรอน ๆ ทเกยวของ

เชน คมภรวสทธมรรค เปนตน ตรวจสอบโดยอาจารยทปรกษา ปรบปรงแกไข เรยบเรยง บรรยาย

เชงพรรณนา จากการศกษาพบวา

ฌานสตรเปนพระสตรทแสดงถง บคคลผมศรทธา มศล เปนพหสต กลาแสดงธรรม เปน

ผทรงวนย อยปาเปนวตรและอยในเสนาสนะอนสงด ไดฌาน ๔ ทาใหแจงเจโตวมตต ปญญาวมตต

อนไมมอาสวะ เพราะสนไปดวยปญญา เปนผบรบรณดวยองคธรรม ๑๐ ประการน ชอวาเปนผ

กอใหเกดความเลอมใสไดรอบดาน กลาวคอมกายกรรม วจกรรมทนาเลอมใสและเปนผบรสทธดวย

อาการทงปวง

การเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตรเกดจากการเจรญสมาธจนจตตงมนแนวแนเปน

อปจารสมาธ อปนาสมาธ บรรลถง ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตถฌาน เปนตน โดยเลอก

กรรมฐานกองใดกองหนงจาก ๔๐ กอง มความชานาญเขาออกจากฌานจนเปนวส แลวยกอารมณ

ขนสวปสสนาดวยการกาหนดตามแนวสตปฏฐาน ๔ โดยพจารณาเหนความเกดขนตงอยและดบไป

ความไมคงท แปรปรวนของขนธ ๕ หรอรปนาม จนเกดปญญาญาณ คลายความยดมนถอมนใน

ขนธ ๕ ดาเนนไปสอรยมรรคมองค ๘ บรรลมรรค ผล พระนพพาน เขาถงความเปนอรยบคคล

สามารถประหานกเลส ใหขาดลงได ไมตองกลบมาเวยนวายตายเกดอก แตถงกระนน ผทยงไม

บรรลถงความเปนพระอรหนต กจะมปญญาประคบประคองตนเองใหพนจากกเลส โลภะ โทสะ

โมหะ สงผลใหสามารถปดอบายภมได เกดอกแค ๗ ชาตเทานน ไมตองมาเกดอก จะเหนไดวาการ

เจรญวปสสนาในฌานสตรไดเรมตนจากสมาธกอนจนเปนฌานแลวคอยยกขนสวปสสนาจงมความ

สอดคลองกบการเจรญวปสสนาแบบ สมถยานก

ข

Research Paper Title : A Study of Insight Meditation Practice in Jhāṇa Sutta

Researcher : Phra Sahachat Adhipañña (Kumchama)

Degree : Master of Arts (Vipassanā Meditation)

Research Paper Supervisor

: Phrakhru Pipithvarakijjanukarn, Dr., B.A. (Religion and

Philosophy), M.A. (Pali Literature), Ph.D. (Pali & Buddhist Studies)

Date of Completion : February 25, 2019

Abstract

This researches paper has 2 objectives; 1) to study of contents and dhamma principle in Jhānasutta and 2) to study of Vipassana practice in Jhānasutta. Method of study was documentary research. Research data has been collected from primary sources; Tipitaka, its commentaries and other concerned texts such as Visuddhimagga etc. then previewed by supervisor, corrected and finally composed in descriptive style. From the study, it was found that Jhānasutta deals with the absorption owner appearing in Anguttaranikāya, Dasakanipāta Anisansavagga. It involves with concluded teachings supporting insight development and realization to attaining Nibbana. This discourse is part of advantages or results of good deeds. It said that these virtues; absorption, confidence, morality, wisdom, Three Common Characteristics, 5 aggregates and liberation cause the accomplishment and advantages or happiness in present life and enlightenment to those who followed. Jhāna-sutta for insight development revealed that insight development is wisdom improvement process divided into 2 types; Samathayānika and Vipassanāyānika. In the discourse, meditator must follow three trainings principle, that is, following confidence, moral deeds, learning, preaching, associating with Buddhist community, being discipline and residing in solitude place, these virtues was called as moral code. After that, one would practice 4 trances as using the trance state as a base of insight until the mind became profound happy, living peacefully at the present, this is mental training. At such state, he should contemplate on 5 aggregates observing what is happening into Three Common Characteristics for mental liberation and wisdom liberation without latent dispositions because all latent dispositions extinguish by wisdom. He still remains at the present. This is wisdom training.

ค

กตตกรรมประกาศ

เกลาฯ ขอประทานโอกาสกราบขอบพระคณพระเดชพระคณเจาประคณสมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ, ศาสตราจารยพเศษ, ป.ธ. ๙, M.A., Ph.D.) รองอธการบด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม เจาคณะใหญหนกลาง เจาอาวาสวดพชยญาตการาม ทไดเมตตาเปดการเรยนการสอน หลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวปสสนาภาวนา และศนยปฏบตธรรม “ธรรมโมล” ท าใหนสตมโอกาสไดปฏบตวปสสนาภาวนาตอเนองเปนเวลา ๗ เดอน และยงสงผลใหมการปฏบตวปสสนาภาวนาเปนทแพรหลายไปทวประเทศ ดงเปนทประจกษชดในปจจบน

ขอกราบขอบพระคณ พระราชสทธาจารย (หลวงปทองใบ ปภสสโร), พระภาวนาพศาลเมธ (ประเสรฐ มนตเสว), พระพทธบตร ชวโน และพระวปสสนาจารยจากส านกมหาสศาสนเยกตา สหภาพเมยนมาร ทมเมตตาใหการฝกอบรมในการปฏบตวปสสนาภาวนาตลอดระยะเวลา ๗ เดอน

ขอกราบขอบพระคณ พระมหาสมบรณ วฑฒกโร, ดร. คณบดบณฑตวทยาลย, พระเทพสวรรณเมธ, ดร. ผชวยอธการบดฝายวชาการ รกษาการผอ านวยการหลกสตรบณฑตศกษา, พระมหาโกมล กมโล, ผศ. ผอ านวยการวทยาลยสงฆ, พระมหาณรงคฤทธ ธมมโสภโณ ผอ านวยการวทยาเขต, พระครพพธวรกจจานการ, ดร. อาจารยทปรกษาสารนพนธ, ดร.ชยชาญ ศรหาน ผแปลบทคดยอภาษาองกฤษ และคณาจารยผ ใหความรดานวชาการ ท เมตตาใหค าแนะตาง ๆ จนท าให สารนพนธฉบบนเสรจสมบรณ

ขอกราบขอบพระคณ เจาหนาทตรวจรปแบบ พระประเทอง ขนตโก, พระสคนธ ปญญาธโร พรอมทงเจาหนาทบรรณารกษหองสมดทอ านวยความสะดวกในการสบคนขอมลท าสารนพนธ และเจาหนาทวทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ทกฝาย ทกทานทชวยประสานงานดานตาง ๆ ตลอดจนกลยาณมตรเพอนนสต วปสสนาภาวนารน ๑๒ ทกรป/คน ทใหความชวยเหลอจนท าใหสารนพนธฉบบนเสรจสมบรณ

ขออนโมทนาบญและขอบคณ คณโยมทก ๆ ทาน ทใหการสนบสนนอปถมภคาใชจายในการศกษาเลาเรยนมาโดยตลอด ขออานสงสผลบญทเกดจากการศกษาพระสจธรรม และการปฏบตวปสสนาภาวนา ตลอดจนประโยชนอนเกดจากสารนพนธฉบบน ผวจยขอนอมสกการบชาคณพระศรรตนตรย คณบดามารดา คณครอปชฌายอาจารย และทานผมพระคณทงหลาย ขอบญกศลนจงเปนพลวปจจยใหทกทานประสบแตความสขความเจรญยง ๆ ขนไปจนเขาถงความพนทกขดวยเทอญ

พระสหชาต อธปญโ (ก าชามา) ๒๐ มกราคม ๒๕๖๒

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ข

กตตกรรมประกาศ ค

สารบญ ง

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ช

บทท ๑ บทน า ๑ ๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑.๒ ค าถามวจย ๓ ๑.๓ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑.๔ ขอบเขตการวจย ๓ ๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๔ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๔ ๑.๗ วธด าเนนการวจย ๙ ๑.๘ ประโยชนทไดรบจากการวจย ๙

บทท ๒ เนอหาและสาระส าคญในฌานสตร ๑๐ ๒.๑ ความเปนมาและความหมายของฌานสตร ๑๐ ๒.๒ เนอหาสาระของฌานสตร ๒๒ ๒.๓ หลกธรรมทปรากฏในฌานสตร ๒๓ ๑) ศรทธา ๒๓ ๒) ศล ๒๖ ๓) ปญญา ๒๘ ๔) ไตรลกษณ ๓๐ ๕) ขนธ ๕ ๓๑ ๖) วมตต ๓๖ ๒.๔ สรปทายบท ๓๙

จ

บทท ๓ หลกการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตร ๔๐ ๓.๑ ความหมายการเจรญวปสสนาภาวนา ๔๐ ๓.๑.๑ ความหมายของวปสสนา ๔๐ ๓.๑.๒ ความหมายของภาวนา ๔๒ ๓.๒ แนวทางการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตร ๔๔ ๓.๒.๑ การเจรญสมถปพพงคมวปสสนา ๔๕ ๓.๒.๒ การเจรญสมถภาวนาเบองตน ๔๗ ๓.๓ อารมณวปสสนา ๕๗ ๑) ขนธ ๕ ๕๗ ๒) อายตนะ ๑๒ ๕๘ ๓) ธาต ๑๘ ๕๘ ๔) อนทรย ๒๒ ๕๙ ๕) อรยสจ ๔ ๕๙ ๓.๔ การยกอารมณขนสวปสสนา ๖๑ ๓.๔.๑ สภาวะรป-นามในอารมณฌาน ๖๒ ๓.๔.๒ วธยกอารมณฌานขนสวปสสนา ๖๕ ๓.๕ การก าหนดรปนามในการเจรญฌาน ๖๙ ๓.๕.๑ สงทเปนปฏปกษตอการเจรญวปสสนาภาวนา ๗๐ ๓.๕.๒ การละวปลาส ๔ ๗๑ ๓.๕.๓ การก าหนดลกษณะรปนาม ๗๖ ๓.๖ สรปทายบท ๘๖

บทท ๔ สรปการวจยและขอเสนอแนะ ๘๗ ๔.๑ สรปผลการวจย ๘๗ ๑) สาระส าคญในฌานสตร ๘๗ ๒) การเจรญวปสสนาภาวนาทปรากฏในฌานสตร ๘๘ ๔.๒ ขอเสนอแนะ ๘๙ ๑) ขอเสนอแนะเชงนโยบาย ๘๙ ๒) ขอเสนอแนะส าหรบการวจยครงตอไป ๘๙

ฉ

บรรณานกรม ๙๐

ภาคผนวก ๙๓

ภาคผนวก ก พระไตรปฏก ฌานสตร ภาษาบาล ฉบบ มจร. ๙๔ ภาคผนวก ข พระไตรปฏก ฉบบ มจร. ๙๖ ภาคผนวก ค พระไตรปฏก อรรถกถาของฌานสตร ฉบบ มจร. ๙๙

ประวตผวจย ๑๐๑

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

อกษรยอในสารนพนธฉบบน ใชอางองจากคมภรพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ พทธศกราช ๒๕๓๙ ชด ๔๕ เลม สวนคมภรอรรถกถาแปลภาษาไทย ใชฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พมพครงท ๑/๒๕๕๒ คมภรฎกาภาษาบาล ใชฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และใชฉบบมหาจฬาฎกา เปนฉบบทสมบรณ สวนภาษาไทยมพมพเผยแผ ๒ เลม คอ คมภรสารตถทปนฎกาพระวนย และคมภรวสทธมรรคมหาฎกา

การอางองพระไตรปฎก จะระบ เลม/ขอ/หนา หลงค ายอชอคมภร เชน ท.ส. (บาล) ๑/๒๗๖/๙๗, ท.ส. (ไทย) ๙/๒๗๖/๙๘. หมายถง ทฆนกาย สลกขนธวคคปาล ภาษาบาล เลม ๙ ขอ ๒๗๖ หนา ๙๗ ฉบบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐, ทฆนกาย สลขนธวรรค ภาษาไทย เลม ๙ ขอ ๒๗๖ หนา ๙๘ ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙

สวนคมภรอรรถกถา จะระบชอคมภร ล าดบเลม (ถาม)/หนา เชน ท.ส.อ. (บาล) ๑/๒๗๖/๒๔๐ หมายถง ทฆนกาย สมงคลวสาสน สลกขนธวคคอฏฐฃกถา ภาษาบาล เลม ๑ ขอ ๒๗๖ หนา ๒๔๐ ฉบบมหาจฬาอฏฐฃกถา

สวนคมภรฎกา จะระบชอคมภร ระบเลม/ขอ/หนา หลงค ายอชอคมภร เชน ท.ส.ฏกา (บาล) ๑/๒๗๖/๓๗๓ หมายถง ทฆนกาย ลนตถปปกาสน สลกขนธวคคฏกา ภาษาบาล เลม ๑ ขอ ๒๗๖ หนา ๓๗๓ ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ตามล าดบดงน

๑. ค าอธบายค ายอในภาษาไทย

ก. ค ายอชอคมภรพระไตรปฎก

พระวนยปฎก ค ายอ ชอคมภร ภาษา

ว.มหา. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก ค ายอ ชอคมภร ภาษา

ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย)

ซ ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ส .น. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ส .ข. (บาล) = สตตนตปฏก ส ยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล) ส .สฬา. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) ส .ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) อง.เอกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ปญจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) อง.ฉกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ฉกกนบาต (ภาษาไทย) อง.นวก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย นวกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย) อง.เอกาทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกาทสกนบาต (ภาษาไทย) ข.ธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ข.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย) ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ข.อป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปทาน (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก ค ายอ ชอคมภร ภาษา

อภ.สง. (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณปาล (ภาษาบาล) อภ.สง. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย) อภ.ป. (ไทย) = อภธรรมปฎก ปคคลบญญต (ภาษาไทย)

ข. ค ายอชอคมภรปกรณวเสสและฎกา

ปกรณวเสส

ค ายอ ชอคมภร ภาษา วสทธ. (ไทย) = วสทธมรรคปกรณ (ภาษาไทย)

ฌ

ฎกาปกรณวเสส

ค ายอ ชอคมภร ภาษา วสทธ.ฏกา (บาล) = ปรมตถมญชสา วสทธมคคมหาฏกา (ภาษาบาล)

ค. ค ายอชอคมภรอรรถกถา

อรรถกถาพระวนยปฎก

ค ายอ ชอคมภร ภาษา ว.มหา.อ. (ไทย) = สมนตปาสาทกา มหาวภงคอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระสตตนตปฎก

ค ายอ ชอคมภร ภาษา ท.ส.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลขนธวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ท.ม.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปญณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มชฌมปญณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) ส .ข.อ. (ไทย) = สงยตตนกาย สารตถปกาสน ขนธวารวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ส .ม.อ. (ไทย) = สงยตตนกาย สารตถปกาสน มหาวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.ตก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ตกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.ทสก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ทสกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.เอกาทสก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกาทสกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ป.อ. (ไทย) = ขททกนกาย สทธรรมปกาสน ปฏสมภทามรรคอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระอภธรรมปฎก

ค ายอ ชอคมภร ภาษา อภ.ว.อ. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค สมโมหวโนทนอรรถกถา (ภาษาไทย)

บทท ๑

บทน า

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

การปฏบตธรรมตามหลกพระพทธศาสนากคอการเรยนรจากธรรมชาตของตวเราเองเพอใหเหนความจรงของธรรมชาตวาชวตของเราทกคนขนอยกบกฎของธรรมชาตคอกฎของกรรมบคคลสรางเหตใดไวยอมไดรบผลของการกระท านนวบากอกศลของกรรมตาง ๆ ทเคยท าไวในอดตนนสามารถปรบปรงแกไข ดวยกรรมปจจบนกลบแมนไมสามารถกลบไปแกไขลบลางอกศลกรรมทเปนตนเหตไดแตกสามารถสรางกรรมปจจบนเพอเจอจางวบากอกศลกรรมนนใหออนก าลงลงไดดวยการอบรมศลและอบรมจตและเจรญปญญานนคอการเจรญสมาธภาวนา

จดมงหมายทแทจรงของการเจรญภาวนา คอ การเขาถงจดหมายสงสด คอ การบรรล มรรค ผล และนพพาน ซงพระพทธองคทรงคนพบวธนนนคอ การเจรญวปสสนาภาวนา ทสามารถปฏบตใหเหนผลจรงไดในปจจบน ซงมพระอรยเจาสามารถพสจนใหทราบ จนเหนประจกษแจงแลวน ามาเผยแผสบทอดตอกนมาจนถงปจจบน๑ กลาววา ฌาน ขนมาเมอใด ผทไดยนไดฟงสวนมากมกพากนเขาใจวา เปนเรองของอทธฤทธ เหาะเหนเดนอากาศ หรอมคณวเศษในการมองเหตการณ ทงในอดตและอนาคตไดเหมอนแลเหนดวยตาเนอธรรมดา บางทกเขาใจวาฌานเปนเรองของศาสนาพราหมณ หรอเปนเรองของฤาษชไพรไปเลย ยงผทเรยนพระอภธรรมดวยแลว เปนตองกลวนกหนาวา ถาจตของตนมฌานประกอบแลว กจะพาใหโงเขลาเบาปญญากนหมดสน ซงไมนาจะเขาใจไปถงเชนน และตามทศกษาขอมลในพระไตรปฎกซงไดกลาวถงบคคลผบรรลฌาน ลกษณะของผบรรลฌานทกอใหเกดความเลอมใสและสามารถรแจงเจโตวมต ปญญาวมต อนหาอาสวะไมไดซงปรากฏอยหลายพระสตรดวยกนดงน

ในอนปทสตรพระสมมาสมพทธเจาไดตรสถงพระสารบตรใหภกษทงหลายฟงวา พระสารบตรนนมปญญามาก เหนแจงธรรมตามล าดบบทได สงดออกจากกาม อกศลธรรมทงหลายแลวบรรล

๑ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๙๘/๒๓๕, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๒/๓๖๙.

๒

ปฐมฌานทมวตก วจาร ปต และสข อนเกดจากวเวกอย พระสารบตรก าหนดตามล าดบบทไดแลว รแจงแลว ยอมเกดขน ตงอย ดบไป๒

ในฌานาภญญสตร วาดวย ฌานและอภญญา พระสตรนไดกลาวถงการบรรลฌานและ ไดอภญญา สามารถแสดงฤทธไดหลายอยาง รแจงเจโตวมต ปญญาวมต ตณหาอาสวะไดของ พระสมมาสมพทธเจาเองททานไดตรสแกภกษทงหลายทกรงสาวตถ๓

ในปฐมนานากรณสตรทวาดวยเหตทท าใหบคคลตางกน เปนพระสตรทเกยวกบบคคล ๔ จ าพวกทไดบรรลฌาน ๔

ในปฐมฌานสตรไดกลาวเกยวกบการเขาถงปฐมฌาน ถาภกษยงละธรรม ๕ ประการไมได กไมอาจบรรลปฐมฌานอยได๕ ในทตยฌานสตรกไดกลาวไวเชนเดยวกน

ในฌานสตร วาดวย ฌาน พระสตรนพระสมมาสมพทธเจาไดตรสวา “อาสวะทงหลายสนไปไดเพราะอาศยฌาน”๖

ในฌานสตร วาดวย ภกษผมฌาน พระสตรนพระสมมาสมพทธเจาไดตรสแกภกษทงหลายเกยวกบธรรม ๑๐ ประการทกอใหเกดความเลอมใสไดรอบดานและเปนผบรบรณดวยอาการทงปวง๗

การศกษาค าสอนเรองการเจรญฌาน ซงพระผมพระภาคทรงแสดงไวตามทตาง ๆ รวมทงค าอธบายจากคมภรทเกยวของ น ามาศกษาใหละเอยดในทกแงมม เพอใหเหนถงแกนแทของฌาน และความเชอมโยงกบหมวดธรรมอนในกระบวนการปฏบตธรรม โดยเฉพาะวปสสนาภาวนา ในยคสมยทแตกตางกน เพอใหผสนใจทศกษาเกยวกบฌานสตรไดมความรความเขาใจความหมายและความส าคญของฌานมากขนตามหลกธรรมค าสอนของพระพทธเจา ทไดกลาวตรสแกภกษในพระสตร เพอเปนการสงเสรมการประพฤตปฏบตธรรมตามค าสงสอน พระพทธองค ซงมเนอหา และสาระส าคญ และหลกการเจรญวปสสนาแบบสมถะยานกอนเปนแนวทาง แหงการ

๒ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๙๓/๑๑๐. ๓ ส .น. (ไทย) ๑๖/๑๕๒/๒๕๐. ๔ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๘๗/๑๒๓. ๕ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๒๕๖/๓๙๕. ๖ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๓๖/๕๐๘-๕๑๓. ๗ อง.เอกาทสก. (ไทย) ๒๔/๘/๑๒.

๓

บรรลมรรค ผล และกระท าใหแจงซงพระนพพาน๘ เพอเปนการเสรมสรางองคความรทสามารถนอมน ามาเปนบาทฐานและเปนแนวทางในการเจรญวปสสนาแบบสมถะยานก และสามารถตอบค าถามของผปฏบตธรรมเกยวกบการเจรญวปสสนาแบบสมถะยานกไดอยางถกตองตรงตามความเปนจรง อนเปนประโยชนเกอกลแกพระพทธศาสนาสบตอไป

จากความเปนมาและปญหาทกลาวมาแลวน ผศกษามความสนใจทจะศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตร ซงมเนอหา สาระส าคญเกยวกบฌานตาง ๆ ซงเปนเครองมอตอการเจรญวปสสนาและหลกการเจรญวปสสนาภาวนาอนเปนแนวทางแหงการบรรลมรรค ผล และกระท าใหแจงซงพระนพพาน เพอเปนการเสรมสรางองคความรทสามารถนอมน ามาเปนบาทฐานและเปนแนวทางในการเจรญวปสสนาภาวนา และสามารถตอบค าถามของผปฏบตธรรมเกยวกบการเจรญวปสสนาภาวนาไดอยางถกตองตรงตามความเปนจรง อนเปนประโยชนเกอกลแกพระพทธศาสนาสบตอไป

๑.๒ ค าถามวจย

๑.๒.๑ เนอหาสาระส าคญในฌานสตรเปนอยางไร ๑.๒.๒ หลกการเจรญวปสสนาภาวนาทปรากฏในฌานสตรเปนอยางไร

๑.๓ วตถประสงคของการวจย

๑.๓.๑ เพอศกษาเนอหาสาระส าคญในฌานสตร ๑.๓.๒ เพอศกษาหลกการเจรญวปสสนาภาวนาทปรากฏในฌานสตร

๑.๔ ขอบเขตการวจย

การศกษาวจยครงน ใชระเบยบวธวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) และ เชงพรรณนา (Descriptive Research) โดยแบงขอบเขตของการวจย ดงตอไปน

๑.๔.๑ ขอบเขตดานเอกสาร

ผวจยใชเอกสารขอมลชนปฐมภม (Primary Sources) จากคมภรพทธศาสนา เถรวาท ทงภาษาบาล และภาษาไทย ไดแก พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตรปฏก ๒๕๐๐ พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาสรกตต

๘ พระภาวนาพศาลเมธ ว, (พระมหาประเสรฐ มนตเสว), วปสสนาภาวนา ทไมถกเขยนไวในพระไตรปฎก,

(กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๘), หนา ๓๙๗.

๔

พ.ศ.๒๕๓๙ อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏ กถา อรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ปกรณวเสส วสทธมรรคภาษาบาล ฉบบมหามกฏราชวทยาลยหลกสตรเปรยญธรรม วสทธมรรคภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ฎกาวสทธมรรคใชปรมตถมญชสาฉบบแปลโดยสร เพชรไชย และเอกสารขอมลชนทตยภม (Secondary Sources) ใชหนงสอแปลและหนงสอทแตงโดยพระเถระ นกปราชญ นกวชาการ เอกสารประกอบการเรยนหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาวปสสนาภาวนา บทความในวารสารทางวชาการ สออเลกทรอนกสและรายงานการวจยทเกยวของ

๑.๔.๒ ขอบเขตดานเนอหา

ผวจยก าหนดขอบเขตเนอหาทจะศกษาออกเปน ๒ สวน คอ ๑) ศกษาเนอหาสาระส าคญในฌานสตรในประเดน ความเปนมา ความหมาย ความส าคญ หลกธรรมทปรากฏ ประโยชนทไดจากการศกษาและปฏบตตามหลกธรรมในพระสตร เปนตน ๒) ศกษาหลกปฏบตวปสสนาภาวนาในฌานสตร ในประเดน ความหมายของวปสสนา หลกธรรมทเกอกลตอการปฏบตวปสสนาภาวนา หลกการและวธการปฏบตวปสสนาภาวนา หลกธรรมในฌานสตรทเกอกลสนบสนนสงเสรมการปฏบตวปสสนาภาวนา เปนตน

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑.๕.๑ ฌานสตร หมายถง พระสตรทวาดวยรแจงธรรมตามล าดบบทได, วาดวย ฌานและอภญญา ลกษณะของบคคลทตางกนท าใหเกดความเลอมใส และธรรมทขดขวางการบรรลธรรมคอการตระหน และเกยวกบธรรม ๑๐ ประการทกอใหเกดความเลอมใสไดรอบดานและเปนผบรบรณดวยอาการทงปวง

๑.๕.๒ การเจรญวปสสนาภาวนา หมายถง การเจรญภาวนาเพอความรแจงเหนจรงตามความเปนจรงของสงทงหลายใหเกดปญญาเพอรรป นามตามความเปนจรง คอเหนความไมเทยง ความเปนทกข ความเปนอนตตา

๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ

ในการท าวจยครงน ผวจยจะด าเนนการวจยโดยศกษาขอมลทเปนหลกฐานจาก พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรคเปนล าดบ และจากเอกสารทผทรงคณวฒไดศกษาคนควาแลวเผยแพรปรากฏอยในปจจบน ในเบองตนผวจยไดส ารวจเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของดงตอไปน

๕

๑.๖.๑ เอกสารชนปฐมภม (Primary Source) ทเกยวของ

๑) คมภรพระไตรปฎก พระสตตนตปฎก องคตตรนกาย ในทสกนบาต แสดงฌานสตรไวใจความตอนหนงวา “ภกษทงหลาย ภกษเปนผมศรทธาและมศล แตไมเปนพหสต เปนพหสตแตไมเปนธรรมกถก ฯลฯ อยางน เธอชอวาเปนผไมบรบรณดวยองคนน เธอพงบ าเพญองคนนใหบรบรณดวยคดวา “ทางทด เราควรเปนผมศรทธา มศล เปนพหสต เปนธรรมกถก” ฯลฯ๙

๒) คมภรอรรถกถา ไดอธบายฌานสตรไววา เหตตงแหงพระสตร ม ๔ อยาง คอ เกดเพราะอธยาศยของตน, เกดเพราะ อธยาศยของผอน, เกดดวยอ านาจ ค าถาม, เกดเพราะเหตเกดเรอง เปนตน๑๐

๓) คมภรวสทธมรรค ไดบรรยายเรองฌานไวในปฐวกสณนทเทส ความตอนหนงวา พงทราบวาปฐมฌานละองค ๕ ดวยการละนวรณ ๕ เหลาน คอ กามฉนทะ พยาปาทะ ถนมทธะ อจธจจกกกจจะ และวจกจฉา ดงจะเหนไดวา เมอผเพยรปฏบตยงไมก าจดนวรณเหลาน ฌานกเกดขนไมได ดวยเหตนน นวรณเหลานจงชอวาเปนองคส าหรบละของปฐมฌานดงกลาว๑๑

๑.๖.๒ ต าราทางวชาการและเอกสารทเกยวของ

๑) สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถร) อธบายเรองการเจรญภาวนาไวในหนงสอ “อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหงพระอรยเจา” วา ผทยนดในการเจรญภาวนาแลวปฏบตวปสสนาจนเหนแจงอรยสจ ๔ ดวยมรรคปญญา ยอมบรรลมรรคผลและนพพาน เปนพระอรหนตผละกเลสไดโดยสนเชง สามารถระงบความโศกเศรา และความคร าครวญ ดบทกขทางกายและโทมนสทางใจในภพนไดแลว เมอไดปรนพพานแลวกไมเวยนวายตายเกดในภพใหมไดรบทกข และโทมนสอก เปนผบรรลมรรคญาณ๑๒

๒) พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) ไดอธบาย ไวในหนงสอ “พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ” วา เมอสตจบอยกบสงทตองการก าหนดอยางเดยว และสมปชญญะ รเขาใจสงนนตามทมนเปน ยอมเปนการควบคมกระแสการรบรและความคดไวใหบรสทธ ไมมชองท

๙ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๘/๑๗. ๑๐ อง.เอกาทสก.อ. (ไทย) ๓/๘/๔๔๒. ๑๑ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ),พมพ

ครงท ๑๐, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๑๐๙. ๑๒ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถร), อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหง พระอรยเจา,

(กรงเทพมหานคร: ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๔), หนา ๒๐๘.

๖

กเลสตาง ๆ จะเกดขนได และในเมอวเคราะหมองเหนสงเหลานน เพยงแคตามทมนเปน ไมใสใจความรสก ไมสรางความคดค านง ตามความโนมเอยงและความใฝใจตาง ๆ ทเปนสกวสย ลงไป กไมมความยดมนถอมนตาง ๆ ไมมชองทกเลสทงหลายเชนความโกรธจะเกดขนได เปนวธก าจด อาสวะเกา และปองกนอาสวะใหมไมใหเกดขน๑๓

๓) พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ) ไดอธบายเรองสมถะ ในหนงสอ “วปสสนากรรมฐาน” วา สมถะแปลวา สงบธรรมะทหยาบ ๆ มวตก เปนตน องคฌานทง ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา น ถาจะวาตามอ านาจแหงธรรมชนสงขนไปกวาน คอ ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน และปยจมฌาน แลวยงนบวาเปนธรรมะหยาบอย ครน เจรญฌานสง ๆ ขนไป องคฌานเหลานกสงบลง เพราะฉะนน สมถะ จงไดแปลวา สงบค าทหยาบ ๆ๑๔

๔) พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) ไดอธบายเรองการเจรญวปสสนาของสมถยานก ไวในหนงสอ “วปสสนานย เลม ๑” วา ภกษผบรรลปฐมฌานกอนจะเจรญวปสสนาเพอใหฌานเปนบาท เมอออกจากฌานแลวจงเจรญวปสสนาตอมาแมการหยงเหนกเปนการก าหนดรขนธ ๕ ซงปรากฏในปฐมฌานนน ผทบรรลรปฌาน กควรปฏบตตามนยนเชนเดยวกน แมในพระบาลอนกกลาววาผบรรลฌานตองเขาฌานกอนแลวออกจากฌาน หลงจากนนจงก าหนดรรปนามทปรากฏในฌานนน ๆ๑๕

๕) พระภททนตะ อาสภมหาเถระ แสดงแนวทางการเจรญวปสสนาไวในหนงสอ วปสสนาทปนฎกาวา หลกในการเจรญวปสสนานน พงเรมแตสงทเหนไดงายและชดตอรป ในอารมณทก าหนดนน นามเปนอารมณทละเอยดประณต เหนไดยากยงกวารป ดงนนในระยะเรมแรกของวปสสนายานกบคคล พงใหก าหนดรปกอน๑๖

๑๓ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ.ปยตโต) , พทธธรรม ฉบบปรบขยาย , พมพครงท ๔๘,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๖๐), หนา ๘๑. ๑๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ , ป.ธ.๙) , วปสสนากรรมฐาน , พมพครงท ๓ ,

(กรงเทพมหานคร: บรษท ประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๘๘๒. ๑๕ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา, วปสสนานย เลม ๑, แปลและเรยบเรยงโดย พระคนธสาราภวงศ,

(นนทบร: บรษทไทยรมเกลา จ ากด, ๒๕๔๘), หนา ๑๕๓. ๑๖ พระภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ ดร., วปสสนาทปนฎกา ฉบบพมพรวม

เลมใน ๑๐๐ ป อคคมหากมมฏฐานาจรยะ, (กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทรพรนตง แอนด พบลชชง จ ากดมหาชน, ๒๕๕๔), หนา ๒๓๑.

๗

๖) ศรศากยอโศก (พทธทาสภกข) ไดอธบาย ไวในหนงสอ “หลกการฝกสมาธภาวนา ตามรอยพระพทธองค” ไววา การเจรญสมถภาวนามบญญตเปนอารมณ อาศยนมตเปนอารมณบญญตในการเรมบรกรรมภาวนา นมต หรอ นมตอารมณเครองหนวงแหงจต หมายถง สงทเปนหลกยดถอของจตเพอใหตงมนบงเกดเปนสมมาสต และสมมาสมาธ ทงทเปนรปธรรมและไมใชรปธรรม๑๗

๗) ธนต อยโพธ ไดอธบายไวในหนงสอ “วปสสนานยม” ไววา “อนจจาทววธาการโต ทสสนตเถน วปสสนา สงขาตานญจ” เรยกวา วปสสนา เพราะเหนโดยอาการตาง ๆ มความไมเทยง เปนตน๑๘

๘) รศ.ดร .สจตรา ออนคอม ไดอธบายไว ในหน งสอ “การฝกสมาธ” ไว ว า เนวสญญานาสญญายตนะ คอ ฌานอนเขาถงภาวะมสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช๑๙

๑.๖.๓ งานวจยทเกยวของ

๑) พระสจจวฒณ วชร าโณ (ฉตรไทยแสง) ศกษาวจยเรอง “ศกษาการปฏบตกรรมฐานแบบสมถปพพงคมนยตามค าสอนของ พระธรรมสงหบราจารย (จรญ ฐฃตธมโม)” พบวา การเจรญสมถปพพงคมนย คอการเจรญวปสสนาโดยมสมถในเบองตน เมอไดสมาธระดบอปจารสมาธ หรอ อปนาสมาธ จตมความเปนเอกคคตารมณไมฟงซานดวยอ านาจแหงเนกขมมะแลว สมถยานกยอมเจรญวปสสนาในนามธรรม หรอเมอออกจากฌานสมาบตแลวพจารณาสภาวธรรมทงหลายทเกดขนทางอายตนะทง ๖ โดยความเปน อนจจง ทกขง อนตตา๒๐

๒) พระมหานรญ ชตมาโร (บ าเรอสงค) ศกษาวจยเรอง “ศกษาพทธวธการสอนวปสสนาภาวนาทปรากฏในคมภรพทธศาสนาเถรวาท” พบวา หลกวปสสนาภาวนาทตรสไวในรปของสตปฏฐานเปนค าสอนทครอบคลมหลกธรรมอน ๆ ทเกยวกบวปสสนาทงหมด เพราะสตปฏฐาน

๑๗ ศรศากยอโศก, หลกการฝกสมาธภาวนา ตามรอยพระพทธองค, (กรงเทพมหานคร: บรษท อนเตอร

เทค พรนตง จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๓๙๘. ๑๘ ธนต อยโพธ, วปสสนานยม, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๔๐), หนา ๓๗๘. ๑๙ รศ.ดร.สจตรา ออนคอม, การฝกสมาธ, พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพดอกหญา,

๒๕๕๓), หนา ๓๗. ๒๐ พระสจจวฒณ วชรญาโณ (ฉตรไทยแสง), “ศกษาการปฏบตกรรมฐานแบบสมถปพพงคมนยตามค าสอน

ของพระธรรมสงหบราจารย (จรญ ฐฃตธมโม)”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘), บทคดยอ.

๘

เปนหลกธรรมทพระพทธเจาตรสยนยนไววา เปนทางสายเดยว ทเปนไปเพอความบรสทธของสตวทงหลาย เปนไปเพอกาวพนเขตแดนแหงความเศราโศกคร าครวญร าพน เพอความตงอยไมไดแหงความทกขโทมนส เปนไปเพอการบรรลธรรมเพอความรยง และเปนไปเพอนพพาน๒๑

๓) พระคณน โสทโร (เมองเกด) ศกษาวจยเรอง “ศกษาการพฒนาปญญาเพอการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท” พบวา ปญญา หมายถง การรแจงตามความเปนจรง เปนการรเทาทนรปนามตามความเปนจรงจนเหนอาการเกดดบ (พระไตรลกษณ) รชดตามภาวะของตน เพอคลายความยดมนถอมน จดเปนเจตสกเรยกวา ปญญาเจตสก เปนเจตสกทหลดพนไปจากตณหาทฏฐ สามารถขจดกเลสไดอยางสมบรณปรากฏในมหาสตปฏฐานสตร พระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงไววา การปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ เปนแนวทางทท าใหจตบรสทธหมดจด พนจากทกข กาวสการบรรลเปนพระอรยบคคลม ๔ ประเภท คอ พระโสดาบน, พระสกทาคาม พระอนาคาม และ พระอรหนต๒๒

๔) Bhikkhu Varamonkkalo ศกษาวจยเรอง “ศกษาการยกอารมณขนสวปสสนาของผปฏบตธรรมแบบสมถปพพงคมนย” พบวา การยกอารมณขนสวปสสนาภาวนาของผปฏบตแบบสมถปพพงคมนยนนเปนการปฏบตวปสสนาของสมถยานกบคคล โดยเจรญสมถภาวนาเบองตนจนไดสมาธระดบอปจารสมาธ หรอ อปปนาสมาธ ส าหรบผบรรลปฐมฌานกอนเพอใหฌานเปนบาท ออกจากฌานแลวดวยความเปนวส ใชแคขณกสมาธ ยกอารมณขนสวปสสนาพจารณาก าหนดรสภาวธรรมทงหลายทเกดขนทางอายตนะทง ๖ มธรรมทเปนอารมณ๒๓

๕) นางสาวศภากร วงวฒภญโญ ศกษาวจยเรอง “ศกษาลกขณปฌานในการเจรญวปสสนา” พบวา ลกขณปนชฌาน จงท าใหศาสนาของพระองคเปนศาสนาทแตกตางจากศาสนาอนโดยสนเชง จงกลาวไดวา ลกขณปนชฌาน เปนฌานทท าใหเกดปญญาอนน าไปสความสนไป

๒๑ พระมหานรญ ชตมาโร (บ าเรอสงค), “ศกษาพทธวธการสอนวปสสนาภาวนาทปรากฏในคมภรพทธศาสนา

เถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย, ๒๕๕๖), บทคดยอ.

๒๒ พระคณน โสทโร (เมองเกด), “ศกษาการพฒนาปญญาเพอการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗), บทคดยอ.

๒๓ Bhikkhu Varamonkkalo, “ศกษาการยกอารมณขนสวปสสนาของผปฏบตธรรมแบบสมถปพพงคมนย”,,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๘), บทคดยอ.

๙

แหงอาสวกเลสทงหลายได ดงพทธพจนวา “ฌานยอมไมมแกผไมมปญญา ปญญากยอมไมมแกผไมมฌาน ผมทงฌาน และปญญา นนแล จงนบวาอยใกลพระนพพาน”๒๔

จากการศกษาทบทวนเอกสารงานวจยทเกยวของ ไมมงานวจยทเกยวกบการเจรญวปสสนาภาวนาเพอเปนกระบวนการทเปนไปในสวนของการช าแรกกเลสในพทธศาสนาโดยตรง พบแตรายงานการวจยทมเนอหาเกยวของบางสวนเทานน ซงกเพยงพอตอการวจยครงน ท าใหผวจยไดอาศยหลกการ แนวคด เพอเปนฐานในการศกษาเนอหาและสาระส าคญทเกยวกบการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตรตามหลกสตปฏฐานสบตอไป

๑.๗ วธด าเนนการวจย

การศกษาวจยครงน ผวจยไดก าหนดวธด าเนนการวจย ดงตอไปน ๑.๗.๑ ศกษาและรวบรวมขอมลทเกยวของจากเอกสารชนปฐมภมและทตยภม ๑.๗.๒ เรยบเรยงขอมล จดล าดบเนอหาแลวตรวจสอบความสอดคลองกบคมภรพระไตรปฎก ๑.๗.๓ สรปเรยบเรยงขอมลโดยการบรรยายเชงพรรณนา ๑.๗.๔ เสนออาจารยทปรกษาและผเชยวชาญตรวจสอบความถกตองสมบรณ ๑.๗.๕ แกไขปรบปรงและน าเสนอผลงานเปนสารนพนธ

๑.๘ ประโยชนทไดรบจากการวจย

๑.๘.๑ ท าใหทราบเนอหาและสาระส าคญในฌานสตร ๑.๘.๒ ท าใหทราบหลกการเจรญวปสสนาภาวนาทปรากฏในฌานสตร

๒๔ นางสาวศภากร วงวฒภญโญ, “ศกษาลกขณปปนชฌานในการเจรญวปสสนาภาวนา”, วทยานพนธ

พทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘), บทคดยอ.

บทท ๒

เนอหาและสาระส าคญในฌานสตร

พระธรรมค าสอนของพระพทธองคทปรากฏในพระไตรปฎกนน ม ๓ สวน คอ ปรยต ปฏบต และปฏเวธ เปนธรรมทเนองกนลวนหยงลงในอรยสจทง ๔ การทจะรอรยสจจธรรมทง ๔ ไดนน จะตองมการศกษามการปฏบตตามล าดบ คอ ตองประกอบดวยความรความเขาใจตามนยดงกลาวแลวทง ๓ ขน คอสจจญาณ ไดแก ปรยต ซงจะตองรดวยการศกษา สวนกจญาณเปนการปฏบต คอตองลงมอก าหนดรทกข เมอทกขทก าหนดกรแลว ตณหากละแลว นโรธกแจงแลว มรรคกเจรญแลว เชนน เปนกตญาณ เรยกวา ปฏเวธ ทชอวา ญาณทสสนวสทธ ลกษณะปรยต ปฏบต ปฏเวธ ดงกลาวน มปรากฏมากมายในหลายพระสตร ในการศกษาครงน ก าหนดศกษา ฌานสตร โดยก าหนดประเดนศกษาดงน

๒.๑ ความเปนมาและความหมายของฌานสตร ๒.๒ เนอหาสาระของฌานสตร ๒.๓ หลกธรรมทปรากฏในฌานสตร ๒.๔ สรปทายบท

๒.๑ ความเปนมาและความหมายของฌานสตร

ฌานสตรมปรากฏอย ๒ แหง คอ ฌานสตรเปนพระสตรวาดวยฌาน ปรากฏในองคตตรนกาย นวกนบาต ปฐมปณณาสก มหาวรรค๑

และตางวาดวยภกษผมฌานปรากฏในองคตตรนกาย ทสกนบาต ปฐมปณณาสก อานสงสวรรค ๒

๑ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, บทน า พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลยเลมท ๒๓, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา [๑๗]. ๒ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, บทน า พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลยเลมท ๒๔, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา [๑๗].

๑๑

โดยทงสองแหง มเนอความตางกน ดงนน ผศกษาจะน าเสนอฌานสตร ตามนยแหง ทสกนบาต ปฐมปณณาสก อานสงสวรรค ซงเปนการรวมหลกธรรมทเกอหนนตอการปฏบตวปสสนาและเกดปญญารแจงแทงตลอดจนเขาสพระนพาน ซงในอานสงสวรรค เปนวรรควาดวยอานสงส หรอผลอนสบเนองจากรรมด ชอนตงตามสาระส าคญของพระสตรท ๑-๕ ซงวรรคนจะม ๑๐ พระสตร ไดแก

๑. กมตถยสตรวาดวยค าถามเกยวกบผลแหงศล ๒. เจตนากรณยสตรวาดวยกรรมทไมตองท าดวยความตงใจ ๓. ปฐมอปนสสตรวาดวยธรรมมเหตใหถกขจด สตรท ๑ ๔. ทตยอปนสสตรวาดวยธรรมมเหตใหถกขจด สตรท ๒ ๕. ตตยอปนสสตรวาดวยธรรมมเหตใหถกขจด สตรท ๓ ๖. สมาธสตรวาดวยการไดสมาธของภกษ ๗. สารปตตสตรวาดวยพระสารบตรตอบปญหาพระอานนท ๘. ฌานสตรวาดวยภกษผมฌาน ๙. สนตวโมกขสตรวาดวยสนตวโมกข ๑๐. วชชาสตรวาดวยวชชา

ฌานสตร เปนพระสตรในล าดบท ๘ ในอานสงสวรรค วาดวยภกษผมฌาน

ในทางพระพทธศาสนาเถรวาท ฌาน หมายถง การเพง หรอ เผา เปนกระบวนการในการท าสมาธทส าคญยง ผปฏบตเพอตองการบรรลฌานนน จะตองเจรญกมมฏฐานแนวสมถะ โดยการเลอกเพงอารมณสมถกมมฏฐานอยางใดอยางหนง ทเหมาะกบจรตของตน เพงอารมณสมถกมมฏฐานจนจตเปนสมาธ ถงขนอปปนาสมาธ สมาธจตขนอปปนาเปนสมาธทแขงกลา บรสทธผดผอง สงบยงนก เมอจตเปนสมาธธรรมอนเปนขาศกคอนวรณไมสามารถครอบง าได เพราะฉะนน ฌานจงเปนผลของการท าสมาธ ค าวา “ฌาน” ซงมรปศพทเปนค ากรยาในภาษาบาลวา “ฌายต” แปลวา ยอมเพง หรอวา ยอมเผา ในคมภรพระไตรปฎก มการกลาวถงฌานไวในทตาง ๆ ดงน

ฌาน หมายถง การเผา ดงความในพทธพจนวา เนกขมมะยอมเผา เพราะเหตนนจงชอวาฌาน เนกขมมะยอมเผากามฉนทะใหไหม เพราะเหตนน จงชอวา ฌาน อรหตตมรรค ยอมเผา เพราะเหตนน จงชอวาฌาน อรหตตมรรคยอมเผากเลสทงปวงใหไหม เพราะเหตนนจงชอวา ฌาน๓ โดยสรปสภาวธรรมใด ๆ เผาท าลายกเลส เรยกวา ฌาน

๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๑/๖๐๘.

๑๒

ฌานมความส าคญมากดงพระพทธองคทรงตรสใหภกษเปนผมฌานวา

ภกษพงเปนผมฌาน ไมพงเปนผมเทาอยไมสข พงเวนจากความคะนอง ไมพงประมาทและพงอยในทนงทนอนทมเสยงนอย” ค าวา พงเปนผมฌาน หมายถง มปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน ฯลฯ เปนผยนดในฌาน ขวนขวายในความเปนผมจตมอารมณหนงเดยว หนกในประโยชนของตน๔

ในฌานสตร๕ พระองคทรงแสดงวาอาสวะทงหลายสนไปไดเพราะอาศย ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน ฯลฯ เพราะอาศยสญญาเวทยตนโรธ แลวทรงน ามาตกาแตละบทมาตงเปนค าถามวา เพราะเหตไรจงทรงกลาวอยางนน จากนนทรงอธบายขยายความแตละมาตกาอยางละเอยด

ในสมพาธสตร๖ วาดวยวธหาทางออก (ชอง) ในทแคบ ทแคบส าหรบผบ าเพญฌาน ไดแกนวรณ ๕ วธออกทางชองวาง หมายถงความหลดพน กลาวคอภาวะทท าใหเกดชองวางหรอทปลอดจากกเลสตาง ๆ เปรยบเสมอน “ทแคบ” หมายเอา รปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ และสญญาเวทยตนโรธ ๑ แตละภาวะสามารถท าใหเกดความวางหรอทปลอดจากกเลสตางกน จดเปนค ๆ ดงน

๑) ปฐมฌาน วางจาก กามคณ ๕ และนวรณ ๕ ๒) ทตยฌาน วางจาก วตกและวจาร ๓) ตตยฌาน วางจาก ปต ๔) จตตถฌาน วางจาก สขและทกข ๕) อากาสานญจายตนฌาน วางจาก รปสญญา ๖) วญญาณญจายตนฌาน วางจาก อากาสานญจายตนสญญา” ๗) อากญจญญายตนฌาน วางจาก วญญาณญจายตนสญญา” ๘) เนวสญญานาสญญายตนฌาน วางจาก อากญจญญายตนสญญา” ๙) สญญาเวทยตนโรธ วางจาก เนวสญญานาสญญายตนสญญา และกเลสทงหลาย

ในคมภรอภธรรมทรงแสดงกระบวนการเขารปฌานและอรปฌานไวโดยพสดาร และทรงแสดงเหตปจจยทจะท าใหไดฌาน เปนตนวา ผทตองการจะไดฌานจะตองถงพรอม ดวย ศล ๔ ประเภทเหลานคอ ปาตโมกขสงวรศล อาชวปารสทธศล อนทรยสงวรศล และปจจยสนนสสตศล พรอมทงจะตองถงพรอมดวยสตสมปชญญะ อาศยอยทเงยบสงดแลวลงมอปฏบต เพอละนวรณอน

๔ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๖๐/๔๔๖. ๕ ดรายละเอยดใน อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๓๖/๕๐๘–๕๑๓. ๖ ดรายละเอยดใน อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๔๒/๕๓๓–๕๓๖.

๑๓

เปนปฏปกขกบฌาน ทานไดแบงฌานออกเปน ๕ ขน เรยกวาฌานปญจนย๗ ไดแก ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน ปญจมฌาน ความจรงฌาน ๕ ในคมภรอภธรรม กคอฌาน ๔ นนเอง เพยงแตขยายรายละเอยดขององคแหงฌาน

ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตกวจาร มปตและสขอนเกดแตวเวกอย บรรลทตยฌาน มความผองใสแหงจตในภายใน เปนธรรมเอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตกวจารสงบไป มปตและสขเกดแตสมาธอย มอเบกขา มสตสมปชญญะ เสวยสขดวยนามกายเพราะปตสนไป บรรลตตยฌานทพระ อรยะสรรเสรญวา ผไดฌานน เปนผมอเบกขา มสต อยเปนสข บรรลจตตถฌาน ไมมทกข ไมมสข เพราะละสขละทกขและดบโสมนสโทมนสกอน ๆ ไดมอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย๘

พราหมณ เราปรารภความเพยร ไมยอหยอน มสตต งมน ไมหลงลม มกายสงบ ไมกระสบกระสาย มจตแนวแนเปนสมาธ๙

ดงนนฌาน เปนการเพงอารมณจนใจแนวแนเปนอปปนาสมาธ มภาวะจตสงบประณต ซงมสมาธเปนองคธรรมหลก ฌานมหลายขน ยงเปนขนสงขนไปเทาใด องคธรรมตาง ๆ ทเปนคณสมบตของจตกยงลดนอยลงไปเทานน ในคมภรพระพทธศาสนา ไดแบงฌานตามลกษณะของการเพงพนจตามพระอรรถกถาจารยม ๒ ประเภท คอ อารมมณปนชฌาน(เขาไปเพงอารมณ) และ ลกขณปนชฌาน (เขาไปเพงลกษณะ) มลกษณะ ๒ ระดบใหญ ๆ คอ๑๐

๑. อารมมณปนชฌาน หมายถง การเขาไปเพงอารมณโดยยดถอเอากสณมาเปนอารมณ เปนสมถกมมฏฐานโดยตรง มจดมงหมาย คอ สมาธระดบฌาน มก าลงของสมาธ ๒ ระดบ คอ (๑) อปจารสมาธเปนสมาธจวนจะแนวแน สมาธทยงไมดงถงทสด เปนขนท าใหกเลสมนวรณระงบไดชวคราว กอนจะเปนอปปนาสมาธ คอถงฌาน (๒) อปปนาสมาธ เปนสมาธแนวแน จตตงมนดงนง แนวแน เปนสมาธในฌาน เปนการเพงอารมณ ไดแกสมาบต ๘ คอ รปฌาน ๔ อรปฌาน ๔

๒. ลกขณปนชฌาน หมายถง เปนการเพงลกษณะ ไดแก วปสสนา มรรค และ ผล เปนวปสสนากมมฏฐานโดยตรง กลาวคอ เปนฌานของวปสสนา

วปสสนา ชอวาลกขณปนชฌาน เพราะพนจสงขารโดยไตรลกษณ

๗ ดรายละเอยดใน อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๖๒๕/๔๑๔. ๘ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๔๑/๖๙. ๙ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๑/๕. ๑๐ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท ๓๑,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๘), หนา ๗.

๑๔

มรรค ชอวาลกขณปนชฌาน เพราะยงกจแหงวปสสนานนใหส าเรจ

ผล ชอวาลกขณปนชฌาน เพราะเพงนพพานอนมลกษณะเปนสญญตะ อนมตตะ และอปปณหตะ อยางหนง และเพราะเหนลกษณะอนเปนสจจภาวะของนพพานอยางหนง ฌานทแบงเปน ๒ อยางน มมาในคมภรชนอรรถกถา

ในพระสตรนไดกลาวถงฌานไว ๔ ระดบตามองคฌานทอยและระงบไป เชน ปฐมฌาน คอ ฌานท ๑ มองคฌาน ทเปนอารมณปรากฏภายใน ๕ อยางคอ วตก วจาร ปต สข และเอกคคตา ถาขนสฌานสงขนไปองคฌานนนกยงจะลดนอยลงตามล าดบสดทายจะเหลอเพยงเอกคคตาจตเพยงอยางเดยว ม ๒ ประเภท คอ รปฌาน ๔ และ อรปฌาน ๔

๑) รปฌาน ๔ คอฌานมรปธรรมเปนอารมณ หรอฌานทเปนรปาวจร ม ๔ อยาง ไดแก ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตถฌาณ๑๑

ปฐมฌาน (ฌานท ๑) คอ สงดแลวจากกาม สงดแลวจากอกศลธรรม มองคประกอบ ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

(๑) วตก คอ การก าหนดจตนกคดใหอยใหอยกบอบายทท า ดวยความตรก โดยอาการตาง ๆ ความด าร ความทจตแนบแนนใน อารมณ ความทจตแนบสนทในอารมณ ความยกจตขนสอารมณ

(๒) วจาร คอ ความตรกตรอง ตามพจารณาเขาไปพจารณา ทจตสบตออารมณความทจตเพงอารมณ

(๓) ปต คอ อาการของจตม ความอมเอบ ความปราโมทย ความยนดอยางยงความบนเทง ความราเรง ความรนเรง ความปลมใจ ความตนเตน ความทจตชนชมยนด เมอผานวตก วจาร แลวจะเกดอาการอมเอม ชมชนใจ

(๔) สข คอ ความสขอนละเอยดออน สขทงทางกายและจตอยางประณต แบบทไมเคยรสกมากอน เปนความส าราญทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทส าราญเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทส าราญเปนสข อนเกดแตเจโตสมผส

(๕) เอกคคตา คอ มอารมณเปนหนง ตงมนในอารมณทง ๔ ประการ ขางตน เปนความตงอยแหงจต ความด ารงอย ความตงมน ความไมซดสาย ความไมฟงซาน ความทจตไมซดสาย ๑๒

๑๑ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๙๙/๑๘๕. ๑๒ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๘๘/๔๒.

๑๕

ในการท าสมาธ เมอถงขนปฐมฌาน จตและกายของเราจะแยกจากกนไดเลกนอย หจะรบรถงเสยงตาง ๆ ได แตอารมณจะนงเปนหนง ไมรสกร าคาญกบเสยงทไดยน วธงาย ๆ ในการวดผลวาสมาธขนสปฐมฌานหรอยง สามารถใชเสยงเปนตวชวดได ถาเราท าสมาธแลวเกดเสยงดงภายนอกเขามากระทบห แตยงสามารถทรงสมาธไวได และมอารมณเปนหนงกบองคฌาน แสดงวาเราถงปฐมฌาน หรอฌานขนท ๑ แลว

อยางไรกตาม ฌานคอสงทพฒนาใหเขมแขงขนได แตขณะเดยวกนกสามารถเสอมลงไดเชนกน และปจจยหลกอนเปนเหตใหฌานเสอม เปนเหมอนศตรของฌาน กคอ นวรณ ๕ อนไดแก

กามฉนทะ ความพอใจในรป รส กลน เสยง สมผส พยาบาท ความโกรธเคอง คดจองลางจองผลาญ ถนมทธะ ความงวงเหงา ซมเซาทเกดขนขณะปฏบต อทธจจกกกจจะ ความคดฟงซาน หงดหงด ร าคาญ วจกจฉา ความลงเลสงสย

อปสรรคทง ๕ ประการน เปนเครองกนความเจรญ เปรยบเสมอนมารทคอยขดขวางการปฏบตของเรา แตเมอใดกตามทเราสามารถท าฌานใหเกดขนได นวรณเหลานจะหายไป และในทางกลบกน เมอใดกตามทนวรณ ๕ ปรากฏในจตใจ ฌานของเรากจะหายไปดวย ส าหรบผเรมปฏบตในชวงแรก จตจะเขาสปฐมฌานไดเพยงชวงสน ๆ เพยงครเดยวจากนนจตจะถกนวรณรบกวนจนหลดจากสมาธ ซงปรากฏการณเชนนถอวาเปนเรองธรรมดาททกคนจะตองประสบพบเจอ ครบาอาจารยทานจงสอนใหเพยรปฏบตไปเรอย ๆ ฝกฝนสมาธไปเรอย ๆ เพราะเมอเราท าบอยมากขน มชวโมงบนสงขน เมอนนก าลงแหงฌานกจะพฒนาแขงแกรงขนเรอย ๆ นวรณทเปนอปสรรคทงหลายกจะเบาบางลง แตการเบาบางในทนกมใชวานวรณจะถกท าลายราบคาบ เพยงแคออนก าลงเทานนเมอสบโอกาสยอมเขามารบกวนฌานสมาธของเราอก วงจรการปฏบตจะหมนเวยนไปเชนน จนกระทงเมอใดกตามทเราขนสโลกตตรฌาน หรอบรรลพระโสดาบนขนไป จงจะสามารถเอาชนะนวรณ ๕ ไดอยางแทจรง

โลกตตรฌานกคอ การไดฌานโลกยแลวเจรญวปสสนาญาณ จนบรรลธรรมเปน พระอรยบคคลขนโสดาบน นวรณธรรมทง ๕ ทเปนอปสรรคตวรายจะรบกวนพระโสดาบนไดเพยงเลก ๆ นอย ๆ เทานน แตไมสามารถเขาครอบง าจตใจของทานได

กเลสในเรองรป รส กลน เสยง สมผส และความโกรธเคองนนพระโสดาบนและ พระสกทาคามยงคงมอยอยางเบาบาง คอเปนเพยงนวรณทมารบกวนแคเพยงในความคดเทานน จะไมเขาครอบง าถงขนกระตนใหลงมอท าความชว

๑๖

สวนพระอนาคาม๑๓ นน นวรณขอกามฉนทะและพยาบาทไดดบลงสนทแลวยงเหลอเพยงมความคดฟงซานอยบาง แตสวนใหญกจะเปนการคดฟงซานในทางกศล ซงไมเกดโทษ ผทปฏบตจนเขาถงอารมณฌานจะมใบหนาสดใส แชมชน ผวพรรณผดผองยงกวาการบ ารงดวยเครองส าอางใด ๆ เพราะเปนความงามทเกดจากคณความดภายใน และหากเสยชวตลงขณะทก าลงทรงฌานอย กจะไปเกดในพรหมโลกทนท โดยถาอยในปฐมฌานหยาบจะเกดเปนพรหมชนท ๑ ปฐมฌานกลางจะเกดเปนพรหมชนท ๒ และปฐมฌานละเอยดจะเกดเปนพรหมชนท ๓

นอกจากนน เมอเราไดปฐมฌานแลว เรายงสามารถใชอ านาจแหงฌานนเปนฐานก าลงใหแกวปสสนาญาณในการก าจดกเลสใหเปนสมจเฉทปหานคอตดกเลสอยางสนเชง และบรรลอรหตตผลในทนท ฉะนนแลว แมวาปฐมฌานจะเปนเพยงฌานขนตน แตกทรงไวซงอานภาพ นกปฏบตทงหลายจงมอาจจะมองขามไดเลย๑๔

เมอจะขนสทตยฌานควรทจะท าฌานใหเกดอาการ ๕ ประการนกอน หมายถง สามารถใครครวญองคฌานไดอยางคลองแคลว สามารถเขาฌานไดตามความตองการ เมอเขาฌานแลวสามารถด ารงอยในฌานไดตามความปรารถนา เมอจะตองการออกตอนไหนเวลาไหนกสามารถก าหนดไดและสดทายสามารถพจารณาองคฌานไดอยางคลองแคลว นนเปนอาการท ฌานลาภบคคลจ าตองปรารถนา เพราะเปนเหตใหสามารถขนสฌานเบองสงได ในการสงสมวสนน ไดปรากฏหลกฐานในพระสตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค วา วสม ๕ อยางดงน๑๕

๑. อาวชชนาวส (ช านาญในการค านงถง) ๒. สมาปชชนวส (ช านาญในการเขา) ๓. อธฏฐานวส (ช านาญในการอธษฐาน) ๔. วฏฐานวส (ช านาญในการออก) ๕. ปจจเวกขณาวส (ช านาญในการพจารณา)

ทตยฌาน (ฌานท ๒) มองคประกอบ ๓ คอ ปต สข เอกคคตา มความผองใสแหงจต ณ ภายใน เปนธรรมเอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตก วจาร สงบไป มปตและสขซงเกดแตสมาธอย๑๖ เมอขนสฌาน ๒ จะเหลอองคฌานแค ๓ องค โดยสองสงแรกคอ วตกและวจาร จะหายไป ซง

๑๓ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๘/๓๐๗. ๑๔ พศน อนทรวงค, สมถะเทาขวา วปสสนาเทาซาย, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: อมรนทร

พรนตงแอนดพบลชชง, ๒๕๕๕), หนา ๔๔–๔๖. ๑๕ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๘๕/๑๔๓. ๑๖ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๑/๕.

๑๗

สภาวะในการปฏบตนน เมอเรมตน จตจะจดจออยทวตก คออยทการบรกรรมภาวนาตามอบายทไดเรยนมาแตกตางกนไป แลวจตกจะจดจอดวาการภาวนานถกตองหรอไม ซงกคอ วจาร หลงจากนนจงเกดปต เกดความสข และเกดเอกคคตา เหลานคอองคฌานในปฐมฌาน และถาทรงสมาธตอไป เรอย ๆ แมขณะหลบตากจะเหมอนมใครจดเทยนมาวางใกล ๆ ในขณะนเองทวตกและวจารจะหายไป คอจตจะหยดการบรกรรมภาวนาไปเฉย ๆ และรสกนงสบายกวาชวงทภาวนามาก ลมหายใจจะคอย ๆ ออนลง หไดยนเสยงภายนอกแตเบาลงกวาเดม จตดงลงสความเงยบสงดเมอถงจดน นกปฏบตบางคนทรสกตววาหยดบรกรรมอาจจะตกใจจนท าอะไรไมถก แตการทจตตดวตก วจาร ทงค าบรกรรมนแหละคอประตสทตยฌานถงตรงนถาใครทรงสมาธไวไมได จตจะตกลงสปฐมฌานตามเดม หรอบางคนอาจตกลงสอารมณธรรมดาเลยกม

เมอจตเขาสทตยฌาน จตจะละทงค าภาวนา และบงเกดความสข สดชนอยางประณตละเอยดกวาปฐมฌานมาก เพราะการบรกรรมภาวนาจะตองคอยประคบประคอง ค าบรกรรมไวตลอด เมอละทงปลอยวางค าบรกรรมลงได จตจงพบกบอ านาจแหงปตสขอนละเอยดออน

อยางทรกนวาอปสรรคของปฐมฌานคอเสยง ถาจตไปยงพวพนกบเสยงปฐมฌานกเสอม แตส าหรบทตยฌานแลว สงทจะเปนอปสรรคขดขวางกคอ วตก วจาร เพราะเมอขนสฌานขนทสองแลว จตมกจะคอยกลบไปหาค าบรกรรม ไหลลงสฌานขนท ๑ เสมอ วธแกกคอ ตองหมนฝกอยเสมอเพอใหจตเกดความเคยชน

อ านาจแหงทตยฌาน เปนฐานก าลงใหวปสสนาญาณในการก าจดกเลสสการเปน พระอรหนตไดเชนเดยวกบปฐมฌาน แตทตยฌานจะมก าลงอานภาพมากกวาปฐมฌานหลายเทาตว ชวยใหวปสสนาญาณก าจดกเลสไดดกวาและรวดเรวกวามาก

ตตยฌาน๑๗ (ฌานท ๓) เปนฌานทพระอรยะทงหลายสรรเสรญวา เปนผมอเบกขา มสต มสขอยดวยนามกาย มองคประกอบ ๒ คอ สข เอกคคตา เพราะปตสนไป ในฌานขนท ๓ นจะเหลอเพยง ๒ องคฌานคอ สขและเอกคคตาเทานน สวน วตก วจาร และปตจะหายไป เหลอแตสขซงเปนความสขละเอยดออนทางใจลวน ๆ ไมมความสขทางกาย และเอกคคตา คอ อารมณทเปนหนงไมหวงกายอก เพราะเมอเขาถงตตยฌานแลว จตกบกายจะแยกกนไดเดดขาด

ผทเสยชวตขณะทอยในตตยฌานจะไปเกดในพรหมโลกชนทสงขนไป ตตยฌานหยาบจะน าไปเกดเปนพรหมชนท ๗ ตตยฌานกลางจะน าไปเกดเปนพรหมชนท ๘ ตตยฌานละเอยดจะน าไปเกดเปนพรหมชนท ๙ และถาเราใชอ านาจแหงตตยฌานเปนฐานก าลงใหวปสสนาญาณในการก าจด

๑๗ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๑/๕.

๑๘

กเลสกจะสามารถท าไดดกวาทตยฌานหลายเทาตว ชวยใหวปสสนาญาณก าจดกเลสไดดกวา และรวดเรวกวามากนก

อปสรรคของฌาน ๓ หรอตตยฌานกคอปต ถาหากทรงฌาน ๓ อยแลวเกดปตขน แสดงวาสมาธตกลงสฌาน ๒ แลว และถามค าบรกรรมเกดขนดวย นนแสดงวาจตตกไปถงฌาน ๑ แลว ดงนนจงตองประคบประคองฌานสมาธอยางระมดระวง

จตตถฌาน (ฌานท ๔) มองคประกอบ ๒ คอ อเบกขาเอกคคตา จตตถฌาน เราไดบรรลจตตถฌาน ไมมทกขไมมสข เพราะละสขละทกขและดบโสมนส โทมนส กอน ๆ มอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย๑๘ ฌานขนท ๔ จะมแค ๒ องคฌาน เหมอนในฌาน ๓ แตจะแตกตางกนตรงทฌาน ๓ มสขและเอกคคตารมณ แตในฌาน ๔ ความสขจะเปลยนเปนอเบกขา หรอการวางเฉยเขามาแทนท

ลกษณะส าคญของการปฏบตในฌาน ๔ คอ ลมหายใจ คอจะรสกเหมอนไมมลมหายใจ แตผรบางทานยนยนวาลมหายใจยงมอย เพยงแตวาละเอยดมากจนรสกวาไมม ใน คมภรวสทธมรรคจงกลาวถงคนทไมมลมหายใจไววา มอยในบคคล ๔ ประเภท คอ คนตาย คนด าน า เดกในครรภมารดา และคนทเขาฌาน ๔

ในสภาวะเชนน นกปฏบตบางคนอาจตกใจกลววาจะเสยชวต เพราะไมมลมหายใจแลว บางคนจงพยายามมองหาลมหายใจตนเอง ท าใหตกฌาน ๔ และพบวาลมหายใจกลบมาอกครง อารมณของฌาน ๔ นนจงเปนอารมณทเงยบสงดจรง ๆ สงภายนอกไมสามารถเขากระทบได จตและกายจะตดขาดจากกนสนเชง จงไมไดยนเสยง ไมมความรสกสขทกข ไมรบร ความรสกทางกายใด ๆ

คณประโยชนของฌาน ๔ นมมากมาย ถาเราทรงฌาน ๔ ได เราจะมอารมณแชมชนตลอดเวลา และสามารถแกปญหาตาง ๆ ไดอยางนาอศจรรยเพราะทงพลงของฌาน ๔ นมมากมหาศาล เมอท าจนช านาญแลว สามารถใชเปนบาทฐานในการฝกวชชา ๓ อภญญา ๖ และใชฌาน ๔ เปนก าลงของวปสสนาญาณเพอก าจดกเลสกจะบรรลธรรม

สวนอปสรรคของฌาน ๔ คอลมหายใจ ซงผปฏบตตองตงสตใหมนคงวาในฌาน ๔ น ลมหายใจของเราจะหายไป ถาเรากลบมารสกถงลมหายใจเมอไหร นนแสดงวาสมาธของเราตกจากฌาน ๔ แลว๑๙

๒) อรปฌาน ๔ คอ ฌานทมอรปธรรมเปนอารมณ หรอฌานทเปนอรปาวจร ม ๔ อยาง ไดแก (๑) อากาสานญจายตนะ คอ ฌานอนก าหนดอากาศคอชองวางหาทสดมไดเปนอารมณ

๑๘ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๒-๑๓/๖. ๑๙ พศน อนทรวงค, สมถะเทาขวา วปสสนาเทาซาย, หนา ๕๐.

๑๙

ภกษบรรลอากาสานญจายตนฌานโดยก าหนดวา อากาศหาทสดมได เพราะลวงรปสญญา ดบปฏฆสญญา ไมก าหนดนานตตสญญาโดยประการทงปวง ภกษนนยอมเหนประจกษชดดงนวา “แมอากาสานญจายตนฌานนแลกถกปรงแตงแลว สงใดสงหนงทถกปรงแตงแลว ส งนนไมเทยง มความดบไปเปนธรรมดา” ภกษนนด ารงอยในธรรมนนแลว ฯลฯ และเปนทบรรลธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะอนยอดเยยม ทยงไมบรรลโดยล าดบ

(๒) วญญาณญจายตนะ คอ ฌานอนก าหนดวญญาณทสดมไดเปนอารมณ

วญญาณญจายตนฌานโดยก าหนดวา วญญาณหาทสดมได ภกษนนยอมเหนประจกษชดดงนวา แมวญญาณญจายตนฌานนแลกถกปรงแตงแลว สงใดสงหนงทถกปรงแตงแลว สงนนไมเทยง มความดบไปเปนธรรมดา ภกษนนด ารงอยในธรรมนนแลว ฯลฯ และเปนทบรรลธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะอนยอดเยยมทยงไมบรรลโดยล าดบ๒๐

(๓) อากญจญญายตนะ คอ ฌานอนก าหนดภาวะทไมมอะไร ๆ เปนอารมณ

อากญจญญายตนฌานโดยก าหนดวา ไมมอะไร ภกษนนยอมเหนประจกษชดดงนวา ‘แมอากญจญญายตนฌานนแลกถกปรงแตงแลว กสงใดสงหนงทถกปรงแตงแลว สงนนไมเทยง มความดบไปเปนธรรมดา’ภกษนนด ารงอยในธรรมนนแลว ยอมบรรลความสนไปแหงอาสวะทงหลาย หากยงไมบรรลความสนไปแหงอาสวะทงหลาย กจะเปนโอปปาตกะเพราะ โอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการสนไปดวยความยนดเพลดเพลนในธรรมนน ๆ จกปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก๒๑

(๔) เนวสญญานาสญญายตนะ คอ ฌานอนเขาถงภาวะมสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช ๒๒

บคคลลวงเนวสญญานาสญญายตนฌานโดยประการทงปวง บรรล สญญาเวทยตนโรธอย นเปนวโมกขประการท ๘ วโมกข ๘ ประการนแล ผเขาวโมกข ๘ ประการน โดยอนโลมบาง โดยปฏโลมบางทงโดยอนโลมและปฏโลมบาง เขาหรอออกไดตามโอกาสทตองการ ตามชนดสมาบตทตองการ และตามระยะเวลาทตองการ ท าใหแจงเจโตวมตต ปญญาวมตตอนไมมอาสวะเพราะ

๒๐ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๐/๒๒. ๒๑ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๑/๒๓. ๒๒ รศ.ดร.สจตรา ออนคอม, การฝกสมาธ, พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพดอกหญา,

๒๕๕๓), หนา ๓๗.

๒๐

อาสวะสนไป ดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน ภกษนเราเรยกวา ผเปนอภโตภาควมต อานนท อภโตภาควมตตอยางอนทดกวาหรอประณตกวาอภโตภาควมตตน ไมม๒๓

นโรธฌาน ฌานท ๙ หรอนโรธสมาบต ทางคมภรพระไตรปฏกเรยกวา เวทยตนโรธ ดงมพระด ารสปรากฏไววา “บคคลผลวงเนวสญญานาสญญายตนฌานโดยประการทงปวง บรรล สญญาเวทยตนโรธอย นเปนวโมกขประการท ๘”๒๔ เปนภาวะทสญญาและเวทนาดบ คอหยดปฏบตหนาท และเปนความสขขนสงสด๒๕ เมอเขาสองคฌานล าดบท ๙ น กายสงขารและจตตสงขารจะระงบไป คอแทบไมมลมหายใจ ไมมความรสกทางกายและทางใจ แตกไมใชพระนพพาน ส าหรบคณสมบตของผทสามารถเขา "นโรธสมาบต" ไดนน พระบาลระบวา “ตองเปนพระอนาคามและพระอรหนต” เทานน ต ากวานนไมสามารถเขาได พระบาลหลายแหงยงระบอานสงสของการเขาฌานสมาบตไวอกวา “เปนการพกผอนของพระอรยเจา” สามารถระงบทกขเวทนาทางกาย ฌานสมาบตนสามารถเขาไดนานสดเพยง ๗ วน เพราะรางกายของคนเราจะทนอดทนกลนไมกนขาว ไมหายใจ ไมรบรอะไรเลยนน ฝนธรรมชาตไดเพยง ๗ วน และเมอพระอรยบคคลทานนนออกจากฌานสมาบตแลว กจะเกดความหวขนมา(เพราะวาอดขาวมาหลายวน) บคคลผใดไดใหอาหารแกพระอรยบคคลผแรกออกจากฌานสมาบตเชนน จะไดรบอานสงสใหญหลวง เทยบเทาระดบจกรพรรดสมบต มสวรรคและพระนพพานเปนเบองหนา

สญญาเวทยตนโรธ (๑) สญญาเวทยตนโรธสมาบตเกดมไดอยางไร กอนจะเขาสญญาเวทยตนโรธ ภกษได

อบรมจตทจะนอมไปเพอความเปนจตแท ธรรม ๒ อยาง คอ สมถะ ๑ วปสสนา ๑ มอปการะมากแกสญญาเวทยตนโรธสมาบต

(๒) บคคลลวงเนวสญญานาสญญายตนฌานโดยประการทงปวงแลว เขาสญญาเวทยตนโรธอย เพราะเหน ดวยปญญา อาสวะจงเปนอนสนไป เธอยอมมสตออกจากสมาบตนน ครนแลวยอมพจารณาเหนธรรมทลวงแลว ดบแลว แปรปรวนไปแลววา ดวยประการ น เปนอนวา ธรรมทไมมแกเรา ยอมม ทมแลว ยอมเสอมไป เธอไมยนด ไมยนราย อนกเลสไมอาศย ไมพวพน พนวเศษแลว พรากไดแลวในธรรมนน ๆ มใจอนกระท าใหปราศจากเขตแดนไดแลวอย ยอมรชดวา ยงมธรรม เครองสลดออกยงขนไปอยและมความเหนตอไปวา ผทท าเครองสลดออกนนใหมากกมอย

๒๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๓๐/๗๖. ๒๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๒๙/๗๕. ๒๕ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๔๘, (กรงเทพมหานคร:

ส านกพมพผลธมม, ๒๕๖๐), หนา ๓๓๒.

๒๑

เมอภกษเขาสญญาเวทยตนโรธ วจสงขารดบกอน ตอจากนนกายสงขารกดบ จตตสงขารดบทหลงภกษผเขาสญญาเวทยตนโรธ กายสงขารดบสงบ วจสงขารดบสงบ จตตสงขารดบสงบ แตยงไมสนอาย ไออนยงไมสงบ อนทรยผองใส สวนคนทตายแลว มกายสงขารดบสงบ มวจสงขารดบสงบ มจตตสงขารดบสงบ มอายสนไป ไออนสงบ อนทรยแตกกระจาย ภกษผออกจากสญญาเวทยตนโรธสมาบต มไดมความคดอยางนวา เราจกออกจากสญญาเวทยตนโรธสมาบต วาเราออกจากสญญาเวทยตนโรธสมาบตแลว แตความคดอนน าเขาไปเพอความเปนอยางนน ทานใหเกดแลวแตแรก เมอภกษออกจากสญญาเวทยตนโรธสมาบต จตตสงขารเกดขนกอน ตอจากนนกายสงขารกเกดขน วจสงขารเกดขนทหลง ผสสะ ๓ ประการ ยอมถกตองภกษผออกแลวจากสญญาเวทยตนโรธสมาบต คอ

ผสสะชอสญญตะ (รสกวาวาง) ผสสะชออนมตตะ (รสกวาไมมนมต) และผสสะชออปปณหตะ (รสกวาไมมทตง) ภกษผออกแลวจากสญญาเวทยตนโรธสมาบต มจตนอมไปในวเวก โอนไปในวเวก เอนไปในวเวก

(๔) เนวสญญานาสญญายตนสมาบต ๑ สญญาเวทยตนโรธ ๑ ตางอาศยกน อายตนะ ๒ ประการน อนภกษผเขาฌานผฉลาดในการเขาสมาบต และฉลาดในการออกจากสมาบต เขาแลว ออกแลว พงกลาวไดโดยชอบ

สรป ฌานในพระสตรทมปรากฏอย ๒ สวน คอ รปฌานและอรปฌาน รปฌานนน หมายถง ฌานทอาศยรปเปนอารมณ ม ๔ ระดบตามความละเอยดของจตทมสมาธ มอารมณ ๔๐ ประการ ซงเปนอารมณส าหรบใหเปนเครองผกจตใหเปนสมาธ ผปฏบตเลอกอารมณไปปฏบตใหตรงกบจรตของตน และฌานทไมตองอาศยรปเปนอารมณทเรยกวา อรปฌาน ม ๔ ระดบของความละเอยดของจตเหมอนรปฌาน ซงอรปฌานไมตองอาศยสงทเรยกวา รป เปนอารมณแตอาศยสงทไมใชรปเปนอารมณ รปฌาน มองคฌาน คอ วตก วจาร ปต สข และเอกคคตา องคฌานทงหลายเหลานจะลดนอยลงเมอระดบฌานสงขน สวนอรปฌาน มองคฌาน คอ อเบกขาและเอกคคตา ทง ๔ ระดบของอรปฌานกจะมองคฌานเหมอนกน ไมลดลงเหมอนรปฌาน แตมการเพงเปลยนไปตามอรปฌานนน ๆ เชน อรปฌานท ๑ เพงอากาศ อรปฌานท ๒ เพงวญญาณ เปนตน แตละระดบเรยกชอตามสงทเพง ไมไดเรยกตามล าดบของการบรรลถงเหมอนรปฌาน นนเปนฌานในพระสตร

๒๒

๒.๒ เนอหาสาระของฌานสตร

เนอหาสาระในฌานสตร๒๖ ปรากฏขอความทวาดวย ภกษผมฌาน ในพระสตรน ปรากฏขอความดงนวา “ภกษทงหลาย ภกษเปนผมศรทธา แตไมมศลอยางน เธอชอวาเปนผไมบรบรณดวยองคนน เธอพงบ าเพญองคนนใหบรบรณดวย คดวา “ทางทด เราควรเปนผมศรทธา มศล” เมอใด ภกษเปนผมศรทธา มศล เมอนน เธอจงชอวาเปนผบรบรณดวยองคนนอยางน”

ภกษทงหลาย ภกษเปนผมศรทธาและมศล แตไมเปนพหสต ฯลฯ เปนพหสตแตไม เปนธรรมกถก ๑ เปนธรรมกถกแตไมเขาไปสบรษท เขาไปสบรษทแตไมแกลวกลาแสดงธรรมแกบรษท แกลวกลาแสดงธรรมแกบรษทแตไมทรงวนย ทรงวนยแตไมอยปาเปนวตร และไมอยในเสนาสนะอนสงด อยปาเปนวตร และอยในเสนาสนะอนสงดแตไมไดฌาน ๔ อนมในจตยง ๑ ซงเปนเครองอยเปนสขในปจจบน ตามความปรารถนา ไดโดยยาก ไดโดยล าบาก ไดฌาน ๔ อนมในจตยง ซงเปนเครองอยเปนสขในปจจบนตามความปรารถนา ไดโดยไมยาก ไดโดยไมล าบาก แตไมไดท าใหแจงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนไมมอาสวะ เพราะอาสวะสนไปดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน อยางน เธอชอวาเปนผไมบรบรณดวยองคนน เธอพงบ าเพญองคนนใหบรบรณดวยคดวา “ทางทด เราควรเปนผมศรทธา มศล เปนพหสต เปนธรรมกถก เขาไปสบรษท แกลวกลาแสดงธรรมแกบรษท ทรงวนย อยปาเปนวตร และอยในเสนาสนะอนสงด ไดฌาน ๔ อนมในจตยงซงเปนเครองอยเปนสขในปจจบนตามความปรารถนา ไดโดยไมยาก ไดโดยไมล าบาก และท าใหแจงเจโตวมตต ปญญาวมตตอนไมมอาสวะ เพราะอาสวะสนไปดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน”

เมอใด ภกษเปนผมศรทธา ๑ มศล ๑ เปนพหสต ๑ เปนธรรมกถก ๑ เขาไปสบรษท ๑ แกลวกลาแสดงธรรมแกบรษท ๑ ทรงวนย ๑ อยปาเปนวตร และอยในเสนาสนะอนสงด ๑ ไดฌาน ๔ อนมในจตยงซงเปนเครองอยเปนสขในปจจบนตามความปรารถนา ไดโดยไมยาก ไดโดยไมล าบาก ๑ ท าใหแจงเจโตวมตต ปญญา วมตตอนไมมอาสวะ เพราะอาสวะสนไปดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน เมอนน เธอจงชอวาเปนผบรบรณดวยองคนน อยางน

ภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๑๐ ประการนแล จงชอวาเปนผกอใหเกดความเลอมใสไดรอบดาน และเปนผบรบรณดวยอาการทงปวง

สรปไดวา พระผมพระภาคทรงแสดงถง บคคลผมศรทธา แตถายงขาดธรรมอน ๆ กชอวายงไมบรบรณ ควรบ าเพญธรรมนนใหบรบรณดวย จงทรงแสดงเพมขนทละขอ ๆ จนถง ๑๐ ขอ คอ

๒๖ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๘/๑๗.

๒๓

๑. เปนผมศรทธา ๒. เปนผมศล ๓. เปนพหสต ๔. เปนธรรมกถก ๕. เปนผเขาไปสบรษท ๖. เปนผแกลวกลาแสดงธรรมแกบรษท ๗. เปนผทรงวนย ๘. เปนผอยปาเปนวตรและอยในเสนาสนะอนสงด ๙. เปนผไดฌาน ๔ ๑๐. เปนผไดเจโตวมตต ปญญาวมตต

ผมองคธรรม ๑๐ ประการน ชอวาเปนผกอใหเกดความเลอมใสไดรอบดาน กลาวคอมกายกรรม วจกรรมทนาเลอมใสและเปนผบรสทธดวยอาการทงปวง

๒.๓ หลกธรรมทปรากฏในฌานสตร

จากทไดศกษาเนอหาของฌานสตรแลว สามารถประมวลไดวา ในพระสตรนมหวขอธรรมทวาดวยฌานอยในขอท ๙ ซงเปนทมาของชอพระสตร มหลกธรรมทปรากฏในพระสตรดงน (๑) ศรทธา (๒) ศล (๓) ปญญา (๔) ไตรลกษณ (๕) ขนธ ๕ (๖) วมตต

๑) ศรทธา

หมายถง ความเชอถอ๒๗ ความเชอทประกอบดวยเหตผล๒๘ ปรมตถธรรม เปนเจตสกฝายด คอเปนเจตสก ทเกดรวมกบโสภณจตทกประเภท ศรทธาจงเปรยบเหมอนสารสมหรอแกวมณทท าใหน าใสสะอาดไมขนมว เพราะเหตวาเมอศรทธาเจตสกเกดขน อกศลธรรมทงหลายซงเปรยบเหมอนกบโคลนตมยอมจมลง คอเกดขนไมได ดงนน เมอศรทธาเกดขนอกศลธรรมประการตาง ๆ จะเกดรวมไมไดเลย เพราะศรทธาเปนธรรมฝายดจะไมเกดรวมกบอกศลจต

คมภรพระอภธรรม มการกลาวถงสทธา ในลกษณะทเปนเจตสก (คอ ธรรมชาตทอาศยจตเกด) เรยกวา สทธาเจตสก ๒๙ มลกษณะดงน คอ

มความเชอในกศลธรรม เปนลกษณะ มความเลอมใส เปนกจ มความไมขนมว เปนผล

๒๗ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๒๑,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖), หนา ๓๘๙. ๒๘ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๑๘๑. ๒๙ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๒, พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร:

หจก. ทพยวสทธ, ๒๕๕๔), หนา ๓๘.

๒๔

มวตถอนเปนทตงแหงความเชอ เปนเหตใกล

สทธานจดเปนธรรมเบองตน ในอนทจะท าใหบคคล ไดประกอบคณงามความด เปนบญกศลขนมา และสทธาทจะเกดขนไดนน ยอมตองอาศยวตถอนเปนทตงแหงความเชอ ไดแก พระรตนตรย ผลของกรรม เปนตน สทธานนเมอเกดขนยอมท าใหเกดความผองใส ไมขนมว สามารถด าเนนไปจนเขาถงปตได

เหตอนเปนทตงแหงความเลอมใสศรทธา ไดแก รปปปมาณ เลอมใสศรทธาเพราะเหนรปสมบตสวยงาม ลขปปมาณ เลอมใสศรทธาเพราะเหนความประพฤตเรยบรอยเครงในธรรมวนย โฆสปปมาณ เลอมใสศรทธาเพราะไดฟงเสยงอนไพเราะ ธมมปปมาณ เลอมใสศรทธาเพราะไดสดบฟงธรรมของผทฉลาดในการแสดง ดงท

ปรากฏขอความเกยวศรทธาไววา “ศรทธาเปนเพอนของบรษ”๓๐

ศรทธาม ๔ อยาง คอ (๑) อาคมนย-ศรทธา คอ ความเชอในปญญาตรสรของพระพทธเจา (๒) อธคมศรทธา คอ ความเชอ ศรทธา ทเกดจากการบรรลธรรม (๓) ปสาทศรทธา คอ ความเชอ ศรทธา เกดขนเมอไดยนวา พระพทธ พระธรรม

พระสงฆ เปนความเชอเลอมใส ในพระรตนตรย (๔) โอกปปนศรทธา คอ ความเชอ ศรทธาทเกดจากความปกใจเชอ

บรรดาศรทธาทง ๔ นนอาคมนยศรทธา ยอมมแกพระโพธสตวผสพพญญ อธคมปสาท

ศรทธา ยอมมแกพระอรยบคคลทงหลาย สวนเมอเขาวา พทโธ ธมโม สงโฆ กเลอมใส ชอวา ปสาทศรทธา สวนความปกใจเชอ ชอวา โอกปปน-ศรทธา

สภาพธรรมทเปน สทธา สทธาเจตสก เปนสงขารธรรม ทจะตองเกดขน และดบไปเสมอ เมอเหตปจจยพรอม กเกดขน ดงนน ขณะใดท จตทดเกดขน จะตองมสทธาเจตสกเกดรวมดวยเสมอ และ สทธาเจตสกนนกตองดบไป เสอมไปเปนธรรมดา ซงเหตใหเกดศรทธา ศรทธา จะเกดเพมขนได กตองมเหต นนคอ อาศยการฟงพระธรรม จากสตบรษ มการไดอาน ไดฟงพระธรรมทพระพทธเจาทรงแสดง ยอมจะเปนเหตปจจยใหเกด ความศรทธา เลอมใสในพระพทธศาสนาเพมขน เพราะเหตวา การไดฟงพระธรรม ศกษาพระธรรม อนเปนเหตใหเกดศรทธาเพมขนนน เพราะการฟงศกษา

๓๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๕๔/๑๑๕.

๒๕

พระธรรม เปนปจจยใหเกดปญญา เกดความเขาใจทถกตอง เพราะอาศยความเขาใจถก ใน พระธรรมทพระพทธเจาทรงแสดง ท าใหละคลายกเลส ละความไมร และคดถกตองตามความเปนจรงในชวตประจ าวนมากขน ซงกจะท าใหเหนพระพทธคณ หรอ คณของพระพทธเจาตามความเปนจรงวา พระองคทรงแสดงพระธรรมทถกตอง และทรงมพระปญญา จงเกดความเลอมใสใน พระพทธเจาเพราะอาศยปญญาทเกดจากการศกษา ฟงพระธรรมเปนส าคญ

เมอเขาใจถกในพระธรรมทไดศกษา กเกดความเลอมใส เกดศรทธาเพมขนในพระธรรม ท าใหเหนประโยชน ในคณคาของการไดศกษาพระธรรม และศกษาพระธรรมตอไปกมศรทธาในพระธรรมเพมขน เพราะปญญาทเพมขน และเมอมความเขาใจพระธรรมเมอเหนพระภกษ กเกดความเลอมใส ในพระภกษ โดยไมไดจ าเพาะ เจาะจงวาทานจะมกรยา อาการอยางไร แตนอมนกถงคณของพระสงฆทปฏบตด ปฏบตชอบ กเกดความเลอมใสในพระสงฆดวย นแสดงถง เหตใหเกดศรทธา ในพระพทธศาสนา คอ การไดฟงพระธรรม ศกษา พระธรรม และเกดปญญาของตนเอง กจะท าใหศรทธาเพมขน และทละเอยดลงไปอกในสภาพธรรมทเปนศรทธา คอ ศรทธา เปนสภาพธรรมทเกดกบจตทด เชน กศลจตดงนนขณะใดทกศลจตเกด กมศรทธาเกดรวมดวยเสมอ เพราะฉะนนกศลทก ๆ ประการ คอ ทาน ศล การฟงธรรม เจรญปญญา มศรทธาเกดรวมดวยในขณะนน ยงกศลจต เกดขนมากเทาไหร ศรทธากมมากเทานน กศลจตจะเกดขนไดกดวยการเกดขนของปญญา กกลบมาทเหตใหเกดปญญา และศรทธา กคอ การฟงธรรม ศกษาพระธรรม จนเกดปญญาและเขาสการบรรลธรรมเปนอรยบคคล ดงทปรากฏในพระไตรปฎกดงน

บคคลผเปนสทธานสาร สทธนทรยของบคคลใดผปฏบตเพอท าใหแจงโสดาปตตผล มประมาณยง บคคลนนยอมเจรญอรยมรรคอนมศรทธาเปนตวน า มศรทธาเปนประธาน บคคล นเรยกวา ผเปนสทธานสาร บคคลผปฏบตเพอท าใหแจงโสดาปตตผลชอวาผเปนสทธานสาร บคคลผตงอยในผลชอวาผเปนสทธาวมตตะ๓๑

จตใจเชอมนในเหตผลเลอมใสในสงทดงาม มนใจในคณธรรม ภาวะจตนสมพนธกบความประพฤตในเวลานนดวย ศรทธามความประพฤตดงามรองรบอยเชนน จงน าไปสปราโมทยตอไป๓๒

สรป ศรทธา คอ ความเชอถอ ทประกอบดวยเหตผล เปนธรรมฝายดจะไมเกดรวมกบอกศลจต ศรทธาม ๔ อยาง คอ (๑) อาคมนยศรทธา (๒) อธคมศรทธา (๓) ปสาทศรทธา (๔) โอกปปนศรทธา

๓๑ อภ.ป. (ไทย) ๓๖/๒๘/๑๕๓. ๓๒ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๕๑๙.

๒๖

๒) ศล

ศล โดยศพทแปลวา ความปกตกายวาจา กลาวคอความปกตตามระเบยบวนย , ปกตมารยาททสะอาดปราศจากโทษ, ขอปฏบตในการเวนจากความชว, ขอปฏบตในการฝกหดกายวาจาใหดยงขน, ความสจรตทางกายวาจาและอาชพ และยงมกใชเปนค าเรยกอยางงายส าหรบค าวา "อธศลสกขา" อนไดแกขอปฏบตขนตนเพอการฝกตนในทางพระพทธศาสนาดวย

ดงนน ศล หมายถง ความประพฤตดทางกายและวาจา, การรกษากายและวาจาใหเรยบรอย, ขอปฏบตส าหรบควบคมกายและวาจาใหตงอยในความดงาม, การรกษาปกตตามระเบยบวนย, ปกตมารยาททปราศจากโทษ ความประพฤตดงามสจรต รกษาระเบยบวนย มอาชวบรสทธ๓๓

ระดบของศลในทางพระพทธศาสนา

ศล แบงเปน ๓ ระดบ คอจลศล (ศลอยางนอย) ไดแก คหฏฐศลทง ๒ คอ ศล ๕ และ อาชวฏฐมกศล มชฌมศล (ศลอยางกลาง) ไดแก บรรพชาศลทง ๒ คอไดแกอฏฐศล และทสศล มหาศล (ศลอยางสง) ไดแก อปสมบททง ๒ คอ ภกษณวนย และภกษวนย

๑) ปญจศล (ศล ๕) หรอเรยกวานจจศล (คอถอเนองนจจ) ๒) อาชวฏฐมกศล (ศลกศลกรรมบท ๑๐) หรอเรยกวาอาทพรหมจรยาศล (หรอเรยกอก

อยางวา นวศล) ๓) อฏฐศล (ศล ๘) หรอเรยกวาอโบสถศล (ศลอโบสถ) ๔) ทสศล (ศล ๑๐) ๕) ภกษณวนย (ศล ๓๑๑) ๖) ภกษวนย (ศล ๒๒๗)

ระดบแหงศลทตางกน เพราะระดบของสมมาอาชวะตางกน

กลาวคอระดบของศลคอระดบขนของการใชปจจยบรโภค เทาทจ าเปนในการด าเนนชวต ๑) ศล ๕ คอเสพโดยไมเบยดเบยน ๒) อาชวฏฐมกศล แสวงหาทรพยอยางไมเปนเหตใหผอนเดอดรอนจากการแสวงหาทรพยนน ๓) อโบสถศล คอ การไมเสพกามคณ เพราะมนษยไมเสพกามคณ กไมเสยชวตเพราะอดตาย ๔) ทสศล คอ การด ารงชวต อยางนกบวชแทจรง คอไมสะสมลาภมเงนและทอง ดจ

ฆราวาส แตด ารงชวตไดดวยการขอ อนเปนเหตใหระวงการปฏพฤตใหด ใหสมกบทชาวบานให

๓๓ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๓๒๔.

๒๗

๕) ภกษณวนย และ ภกษวนย คอการด ารงคชวตทประหยด เหมาะสม คมคา ไมเดอดรอนทายกผให รกษาปจจยททายกใหแลว พอเพยงเทาทม มระเบยบทไมหนกใจผให

๖) ธดงค แมจะไมจดเปนศลหรอวนย เพราะไมใชสงทพระพทธองคทรงบงคบใหท า แตกไมทรงหาม เพราะเปนสงทปฏบตไดยากและล าบาก ทรงสรรเสรญผปฏบต จดเปนการควบคมการใชปจจยสงทอกฤตทสด

ประโยชนของศลในขนพนฐานคอท าใหกาย วาจา ใจ สงบไมเบยดเบยนตนเองและผอน ท าใหสามารถทจะท าใหจตสงบไดงายในการท าสมาธ ในระดบของบรรพชต ศลจะมจ านวนมาก เพอก ากบใหพระภกษสงฆสามเณรสามารถครองตนในสมณภาวะไดอยางสมบรณ และเออตอการประพฤตพรหมจรรยในขนสงตอไปได

ปารสทธศล ๔๓๔ คอ ความประพฤตใหบรสทธ ไดแก

๑) ปาฏโมกขสงวรศล หมายถง ความส ารวมรกษาศลพระปาฏโมกขเวนขอทพระพทธเจาหาม ท าตามขอทพระพทธองคทรงอนญาต ประพฤตเครงครดในสกขาบททงหลาย๓๕ ดวยการ “เจตนาในการส ารวมระวงตนใหประพฤตดงามทางกายและวาจา เพอตนจะไดพนทกข”

๒) อนทรยสงวรศล ไดแก ศลคอความมสตส ารวมในอนทรยทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กายและใจ ระวงไมใหเกดความยนดยนรายในเวลาเหนรป ไดยนเสยง ดมกลน ลมรส สมผส และรอารมณทางใจ ระวงไมใหบาปอกศลธรรมครอบง า๓๖

๓) อาชวปารสทธศล ไดแก ศลคอการเลยงชพโดยบรสทธส าหรบพระภกษสามเณรตองเวนจาก อเนสนา คอการแสวงหาปจจย ๔ ในทางไมสมควรไมถกตองตามพระวนยบญญต การรกษาความบรสทธแหงอาชพ เลยงชวตโดยทางชอบธรรม

๔) ปจจยสนนสตศล ไดแก ศลอาศยปจจย ๔ หมายถง ศลในการบรโภคใชสอยปจจย ๔ ดวยความมสตก าหนดพจารณาโดยโยนโสมนสการ เชน ในการบรโภคอาหาร ในการใชไตรจวร ส าหรบพระภกษสามเณร และใชสอยเสอผาส าหรบฆราวาส ในการเขาอยอาศยเสนาสนะทอยอาศย และในการใชเภสชนเยยวยารกษาโรคใหเปนไปเพอประโยชน ไมบรโภคดวยตณหา๓๗

๓๔ ส .ม.อ. (ไทย) ๓/๓๘๗-๓๘๘/๓๙๓. ๓๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๓๖. ๓๖ ธนต อยโพธ, วปสสนานยม, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๔๐), หนา ๑๐๕. ๓๗ ธนต อยโพธ, วปสสนานยม, หนา ๑๐๖.

๒๘

สรป ศลในขนพนฐานคอท าใหกาย วาจา ใจ สงบไมเบยดเบยนตนเองและผอน จตสงบไดงายเหมาะในการท าสมาธจนมก าลงแกกลา สงผลท าใหเกดฌานและเปนบาทฐานในการยกขนสวปสสนา ศล แบงเปน ๓ ระดบ คอจลศล มชฌม และทสศล มหาศล ระดบแหงศลทตางกน เพราะระดบของสมมาอาชวะตางกน ศลทเออตอการประพฤตพรหมจรรยในขนสงตอไป คอ ปารสทธศล ๔ (ความประพฤตใหบรสทธ) ไดแกปาฏโมกขสงวรศล อนทรยสงวรศล อาชวปารสทธศล ปจจยสนนสตศล

ดงนน ในฌานสตรนมการเจรญสมาธภาวนา จนเกดก าลงแกกลาแลวเกดฌานนนไดอาศย อนทรยสงวรศล คอ มการส ารวมระวงในอนทรยทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กายและใจไมใหเกดความยนดยนรายในเวลาเหนรป ไดยนเสยง ดมกลน ลมรส สมผส และรอารมณทางใจเพอใหสมาธแนวแนและแกกลาพฒนาจนถงขนสงสดของฌาน

๓) ปญญา

ปญญาในการเจรญฌาน “ปญญาทเรยกวา ธ ไดแก ความรทว กรยาทรชด ความวจย ความเลอกเฟน ความสอดสองธรรม ความก าหนดหมาย ความเขาไปก าหนด ความเขาไปก าหนดเฉพาะ ภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรอยางแจมแจง ความคดคน ความใครครวญ ปญญาดจแผนดน ปญญาเครองท าลายกเลส ปญญาเครองน าทาง ปญญาเครองเหนแจง ความรด ปญญาดจปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาดจดวงประทป ปญญาดจดวงแกว ความไมหลงงมงาย ความเลอกเฟนธรรม สมมาทฏฐ ชอวานกปราชญ เพราะประกอบดวยปญญานน”๓๘

ปญญา หมายถง ความรทว , ปรชาหยงรเหตผลความรเขาใจชดเจน, ความรเขาใจหยงแยกไดในเหตผล ดชว คณโทษประโยชนมใชประโยชน รสงทควรเวน และรทจะจดแจง จดสรร จดการ ด าเนนการ ท าใหลผล ลวงพนปญหา, ความรอบรในกองสงขารมองเหนตามความเปนจรง๓๙ เปนธรรมทคอยก ากบศรทธา เพอใหเชอประกอบดวยเหตผล ไมใหหลงเชออยางงมงาย และเปนการรแจงตามความเปนจรง เปนการรเทาทนรปนามตามความเปนจรงจนเหนอาการเกดดบ (พระไตรลกษณ) รชดตามภาวะของตน เพอคลายความยดมนถอมน จดเปนเจตสกเรยกวา ปญญาเจตสก เปนเจตสกทหลดพนไปจากตณหาทฏฐ สามารถขจดกเลสไดอยางสมบรณปรากฏใน มหาสตปฏฐานสตร พระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงไววา การปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔

๓๘ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๐/๕๔. ๓๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๓๑.

๒๙

เปนแนวทางทท าใหจตบรสทธหมดจด พนจากทกข กาวสการบรรลเปนพระอรยบคคลม ๔ ประเภท คอ พระโสดาบน, พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนต๔๐

ลกษณะของปญญา คอ รอบร เขาใจ หายสงสย ไมตดใจ ตด ท าใหเกดความสวางปญญาท าใหเกดได ๓ วธ คอ

(๑) โดยการสดบรบฟง การศกษาเลาเรยน (สตมยปญญา ปญญาทเกดจากการฟง) (๒) โดยการคดคน การตรกตรอง (จนตามยปญญา ปญญาทเกดจากการคด) (๓) โดยการอบรมจต การเจรญภาวนา (ภาวนามยปญญา ปญญาทเกดจากการ

เจรญสมาธและวปสสนา และเปนบญทส าเรจจากการอบรม ภาวนาแปลวาการอบรมใหเจรญขน ใหมขน ขณะทเขาผลสมาบต ผลจตเกดตดตอกนนนกคอ ภาวนาอบรมใหเจรญมากขนจากผลจตขณะเดยวใหมตดตอกน๔๑

เมอใดททฏฐกลายเปนสมมาทฏฐ เมอนนกจดเปนปญญา แมวาในขนแรกเรมสมมาทฏฐนนจะยงเปนเพยงความเหนหรอความเชออย ทงนเพราะความเหนหรอความเชอนนสอดคลองกบความเปนจรง มความเขาใจตามสภาวะหรอตามเหตปจจยเปนทอางอง เรมเดนหนาออกจากอ านาจครอบง าของอวชชาและตณหา

ตอจากนนไป แมวาความเหนหรอความเชอนนจะกลายเปนความรความเขาใจอยางชดเจนแจมแจงทเรยกวา ญาณแลว กยงคงเรยกดวยชอเดมวาสมมาทฏฐไดเรอยไป เพอสะดวกในการมองเหนความเจรญเตบโตหรองอกงามทตอเนองกน

โดยนยน สมมาทฏฐจงมความหมายกวางขวาง คลมตงแตความเหนและความเชอถอทถกตอง ไปจนถงความรความเขาใจตามสภาวะทเปนจรง

สรปปญญา คอ ความรอบร เขาใจ หายสงสย ไมตดใจ ตด ท าใหเกดความสวาง เกดได ๓ วธ คอ สตมยปญญา ปญญาทเกดจากการฟง จนตามยปญญา ปญญาทเกดจากการคดภาวนามยปญญา ปญญาทเกดจากการเจรญสมาธและวปสสนา ในฌานสตรนเปนปญญาจากการเจรญภาวนามยปญญา

๔๐ พระคณน โสทโร (เมองเกด), “ศกษาการพฒนาปญญาเพอการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท”,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗), บทคดยอ.

๔๑ อภ.ว.อ. (ไทย) ๒/๒/๕๘๓.

๓๐

๔) ไตรลกษณ

พระวนยปฎก ไดกลาวถงค าสอนไตรลกษณวา “ครงนนพระผมพระภาคไดตรสกบภกษ ปญจวคคยวา ภกษทงหลาย รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณเปนอนตตา”๔๒

ไตรลกษณ หมายถง ลกษณะ ๓ อาการทเปนเครองก าหนดหมาย ๓ อยาง อนใหรถงความจรงของสภาวธรรมทงหลาย ทเปนอยางนน ๆ ตามธรรมดาของมน

ลกษณะของไตรลกษณ

(๑) อนจจตา ความเปนของไมเทยง (๒) ทกขตา ความเปนทกข (๓) อนตตตา ความเปนของไมใชตน

ลกษณะทง ๓ น มแกสงทงหลายเปนสามญเสมอเหมอนกน คอ ทกอยางทเปนสงขตะ เปนสงขาร ลวนไมเทยง (อนจจา) คงทนอยไมได (ทกขา) เสมอเหมอนกนทงหมด ทกอยางทเปนธรรม ทงสงขตะคอสงขาร และอสงขตะคอวสงขาร ลวนมใชตน ไมเปนอตตา (อนตตา) เสมอกนทงสน จงเรยกวา สามญลกษณะ หรอ สามญลกษณ

พระผมพระภาคตรสวา “ภกษทงหลาย รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกขสงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา สงใดเปนอนตตา สงนนเธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา เมอเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางน จตยอมคลายก าหนด หลดพนจากอาสวะทงหลายเพราะไมถอมน”๔๓

เมอสรรพสงตกอยในอ านาจไตรลกษณ คอ เกดขน ตงอย ดบไป ไมเทยง เปนทกข และเปนอนตตา ไมสามารถบงคบได เราตองไมประมาท ตงอยในคณงามความด ตงหนาตงตาท าแตความด ละเวนชว และท าใจใหผองใส

สรปไตรลกษณ คอ ลกษณะ ๓ อาการทเกดขน ตงอย ดบไป ไมเทยง เปนทกข และเปนอนตตา ไมสามารถบงคบได เรยกวา สามญญลกษณะ

๔๒ ว.ม. (ไทย) ๔/๒๐/๒๗. ๔๓ ว.ม. (ไทย) ๔/๒๑/๒๘.

๓๑

๕) ขนธ ๕

หมายถง กองแหงรปธรรมและนามธรรม ๕ หมวดทประชมกนเขาเปนหนวยรวม ซงบญญตเรยกวา สตว บคคล ตวตน เรา-เขา เปนตน สวนประกอบ ๕ อยางรวมเขาเปนชวต ไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ๔๔

ธรรมชาตของขนธ ๕

ขนธ ๕ หรอรปและนาม เปนองคประกอบทใหสตวเวยนวายอยในภพ ๓ ไมวาจะเกดเปนมนษย หรอแมละจากโลกนไปเปนเทวดา พรหม อรปพรหม กลวนประกอบดวยขนธ ๕ แมแตไปเกดในอบายภม เปนสตวนรก เปรต อสรกาย สตวเดรจฉาน หรอแมแตสตวนรกในโลกนต กประกอบดวยขนธ ๕

สตวทเวยนวายตายเกดในวฏสงสารลวนประกอบดวยขนธทงสน แตแตกตางกนท ความละเอยดและความประณตของรปและนามเทานน ซงธรรมชาตของขนธ ๕ มดงน

๑) มการเกด-ดบ อยตลอดเวลาเนองจากรปและนามน มการเกดและดบอยตลอดเวลา ท าใหขนธ ๕ มลกษณะเปลยนแปลงไปตามเหตและปจจยตาง ๆ ตลอดเวลา มความเสอมอย ดงนนแมแตรปเอง กมธรรมชาตเสอมอยตลอดเวลา สวนนามขนธทง ๔ กมการเกดดบตลอดเวลาดวยเชนกน

๒) มสภาวะเปนไตรลกษณ คอ เปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตาเนองจากขนธ ๕ มลกษณะเปลยนแปลงตลอดจากเหตปจจยทเขามา ท าใหมสภาวะทไมเทยง และเพราะเหตทขนธ ๕ มความเสอมอยตลอดเวลา ท าใหเปนทกข ทงทกขทางกาย ทกขทางใจ สลบไปมาตลอด ซงเราไมสามารถบงคบบญชาใหขนธ ๕ ไมเสอม หรอใหขนธ ๕ นคงสภาวะเดมได ดงนนจงเปนอนตตา ไมใชตวตนของเรา

สวนประกอบ ๕ อยางทรวมเขาเปนชวต

รปขนธ๔๕ คอ กองรป สวนทเปนรป รางกาย พฤตกรรม และคณสมบตตาง ๆ ของสวนทเปนรางกาย สวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด สงทเปนรางพรอมทงคณและอาการ หรอสสาร พลงงานฝายวตถ พรอมทงคณสมบต และพฤตการณตาง ๆ ของสสารพลงงานเหลานน

๔๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๑๖๒. ๔๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๒๙๙.

๓๒

เวทนาขนธ คอ กองเวทนา สวนทเปนการเสวยรสอารมณ ความรสก สข ทกข หรอเฉย ๆ ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจ

สญญาขนธ คอ กองสญญา สวนทเปนความก าหนดหมายใหจ าอารมณนน ๆ ได ความก าหนดไดหมายรในอารมณ ๖ เชนวา ขาว เขยว ด า แดง อนเปนเหตใหจ าอารมณ นน ๆ ได

สงขารขนธ๔๖ คอ กองสงขาร สวนทเปนความปรงแตง สภาพทปรงแตงจตใหดหรอชวหรอเปนกลาง ๆ คณสมบตตาง ๆ ของจต มเจตนาเปนตวน า ทปรงแตงคณภาพของจตใหเปนกศล อกศล อพยากฤต

วญญาณขนธ คอ กองวญญาณ สวนทเปนความรแจงอารมณ ความรอารมณ ทาง อายตนะ ทง ๖ มการเหน การไดยน ไดแกวญญาณ ๖

องคประกอบของขนธ ๕ มอย ๕ อยาง ดงตอไปน

๑) รปขนธ คอ กองแหงธรรมชาตทจะตองแตกสลายไปดวยเหตตาง ๆ มหนาวและรอน เปนตน เชน หนาวจด เยนจด จนเกนขด หรอถกรอนจนเกนขด ยอมแตกสลายไปรป คอ สงทเหนไดดวยตาบาง เหนไมไดดวยตาบาง ซงกคอรางกายและสงทอาศย เกดจากกาย รปบางอยางเปนรปทพย มความละเอยดมาก เหนไดดวยตาทพย เชน รปของเทวดา พรหม เปนตน

๒) เวทนาขนธ หมายถง การเสวยอารมณ การรบอารมณ การรอารมณ เวทนาเมอแยกแบงได ๓ อยาง คอ

(๑) สขเวทนา เปนความรสกสข คอ สบายกาย สบายใจ (๒) ทกขเวทนา เปนความรสกทกข คอ ไมสบายกาย ไมสบายใจ (๓) อทกขมสขเวทนา เปนความรสกไมสขไมทกข เฉย ๆ๔๗

เวทนาเกดจากการทมวตถภายนอกมากระทบประสาทสมผสทง ๕ แลวสงไปใหใจ ใจรบเอาไวแลวจงเกดเปนความรสกขนมา เชน มรปมากระทบ ประสาทตาสงไปใหใจ ใจรบเอาไว คอ เหน เมอเหนแลวกเกดความรสกวา รปนสวย จงเกดความสบายใจ หรอไปเหนสนขเนา ทงตว จงไมสบายใจ เปนทกข หรอเหนคนทหนาตาธรรมดา จงเกดความรสกเฉย ๆ

เมอมเสยงมากระทบห ประสาทหสงไปใหใจ ใจรบเอาไว เรยกวา ไดยน เมอไดยนแลวกอาจจะสข เพราะวาเสยงนนเปนเสยงชม อาจจะทกข เพราะวาเปนค านนทา อาจจะเฉย ๆ

๔๖ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๐. ๔๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๐/๓๑๓.

๓๓

เพราะวาไมรวาเขาพดเรองอะไร ในขณะก าหนดวา “ไดยนหนอ” สภาวธรรม ๕ อยาง คอ โสตประสาทเสยง (สททารมณ) โสตวญญาณ ผสสะทางห หรอเวทนาทเกดจากผสสะทางหยอมปรากฏในขณะนน ๆ ตามสมควร๔๘

เมอมกลนมากระทบจมก ประสาทจมกสงไปใหใจ ใจกรบเอาไว เรยกวา ไดกลน เมอไดกลนแลวกเกดเวทนา เชน ถาหอมกเกดความสบายใจ ถาเหมนกเกดความทกข หรอมกลนนด ๆ หนอย ๆ จงไมไดรสกอะไร เฉย ๆ ในขณะก าหนดวา “รหนอ” เมอไดกลน สภาวธรรม ๕ อยาง คอ ฆานประสาท กลน (คนธารมณ) ฆานวญญาณ ผสสะทางจมก หรอเวทนาทเกดจากผสสะทางจมก ยอมปรากฏในขณะนน ๆ ตามสมควร๔๙

เมอรสมากระทบลน ประสาทลนกสงไปใหใจ ใจกรบเอาไว เรยกวา ลมรส เมอลมรสกเกดเวทนาขนทนท ถาอรอยสขเวทนากเกดทนท ถาเผดหรอเคม ทกขเวทนากเกดหรอไมกเฉย ๆ

เมอมวตถมากระทบกาย ประสาทกายสงใหใจ ใจกรบเอาไว เมอรบเอาไวกเกดเวทนาขนมาวา เยน รอน ออน แขง นง กระดาง

๓) สญญาขนธ หมายถง ความจ าไดหมายร คอ จ ารป จ าเสยง จ ากลน จ ารส จ าสมผส เกดขนเพราะกลไกการท างานของใจทสามารถจ าหรอบนทกขอมลไวได ทงภาพ ทงเสยง ทงกลน ทงรส ทงสมผสทางกาย และบนทกไดแมกระทงอารมณทเกดกบใจ พดงาย ๆ วาเพราะใจมกลไกในการจ า หรอบนทกขอมลได จงเกดสญญาความจ าได หรอระลกถง รป รส กลน เสยง สมผส และอารมณทเคยประสบมาได

๔) สงขารขนธ หมายถง ความคดปรงแตง คอ เมอรปกระทบตา ประสาทตากรบเอาไว กอใหเกดเวทนา การรบอารมณแลวสงไปใหสวนจ าอารมณทเกดขน จากนนจงสงมาใหสวนทท าหนาทคด ปรงแตงจตใหคดไปในเรองตาง ๆ ซงแบงเปน ๓ ประเภท คอ

(๑) ความคดด เรยกวา กศลสงขาร (๒) ความคดชว เรยกวา อกศลสงขาร (๓) ความคดไมดไมชว เปนกลาง ๆ เรยกวา อพยากฤตสงขาร

สงขารขนธมความส าคญตอความรสกนกคดของมนษยมาก เปนตวส าคญในพวกเจตสก เพราะมอานภาพปรงแตงใหคนเปนไปไดตาง ๆ จตของคนจะดจะชวกเพราะสงขารเปนตวปรงแตง)

๔๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนานย เลม ๑, (นนทบร: บรษทไทยรมเกลา จ ากด), หนา ๑๘๓. ๔๙ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนานย เลม ๑, หนา ๑๘๔.

๓๔

สงขารขนธมดงน คอ ผสสะ เจตนา วตก วจาร ปต ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ชวตนทรย การละนวรณ อโลภะ อโทสะ หร โอตตปปะ ปสสทธ ฉนทะ อธโมกข อเบกขา มนสการ โลภะ โทสะ โมหะ มานะ ทฏฐ อทธจจะ กกกจจะ วจกจฉา โกสชชะ อหรกะ อโนตตปปะ และเจตสกธรรมอน ๆ ยกเวนเวทนาและสญญาแลว นอกจากนนเปนสงขารขนธ เพราะเวทนาและสญญาเปนสวนทอยในขนธ ๕ เชนเดยวกบสงขาร รวมความแลวสงขารจะหมายถงเฉพาะกเลสและคณธรรมทงปวง

๕) วญญาณขนธ๕๐ หมายถง ธรรมชาตท รอารมณ ความรแจงอารมณ ความรบรเรองราว ตาง ๆ ได คอ ความรแจงทางทวารทง ๖ ไดแก ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย และทางใจ หรอเปนความรทเกดขนเมออายตนะภายในและอายตนะภายนอกกระทบกน

วญญาณมอย ๒ อยาง คอ วญญาณธาต และวญญาณขนธ วญญาณธาต หมายถง จต วญญาณขนธ หมายถง อาการของจต

ดงนน วญญาณในขนธ ๕ จงหมายถง การรบรอารมณทผานเขามาทางตา ห จมก ลน กาย และใจ มอย ๖ อยาง เรยกชอตามชองทางทผานเขามาดงน

(๑) รรปโดยอาศยตา เรยกวา จกขวญญาณ (๒) รเสยงโดยอาศยห เรยกวา โสตวญญาณ (๓) รกลนโดยอาศยจมก เรยกวา ฆานวญญาณ (๔) รรสโดยอาศยลน เรยกวา ชวหาวญญาณ (๕) รสมผสโดยอาศยกาย เรยกวา กายวญญาณ (๖) รอารมณทเกดขนทางใจ เรยกวา มโนวญญาณ

สวนประกอบตาง ๆ ของสรรพสงทงหมดในโลกนลวนประกอบขนมาดวยธาต คอ ธาตดน ธาตน า ธาตลม และธาตไฟ สงทไมมชวต ประกอบดวยธาต ๔ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตลม และธาตไฟ สงทมชวตโดยเฉพาะคนและสตวประกอบดวยธาต ๖ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตลม ธาตไฟ อากาสธาต และวญญาณธาต

ประเภทของขนธ ๕

ขนธ ๕ เมอจดแบงเปนประเภท สามารถแยกไดเปน ๒ ประเภท ไดแก

๕๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๐.

๓๕

๑) ขนธ ๕ ทประกอบดวยอปาทาน อปาทานน เปนเหตทท าใหเกดความทกข๕๑ เปนทกขทท าใหตองเวยนวาย ตายเกดในวฏสงสาร ซงเรยกวา อปาทานขนธ เปนขนธของปถชน หรอแมแตพระอรยเจาทยงไมหมดกเลสทงหมด กยงมอปาทานขนธนอย แตเบาบางมาก การทมอปาทานเกดขนเพราะเขาไปยดมนถอมนในตวขนธ ๔ อยาง คอ

(๑) กามปาทาน ธรรมชาตทยดมนอยในกามคณ ๕ คอ กามตณหา (๒) ทฏฐปาทาน ธรรมชาตทยดมนอยในทฏฐ คอ ความเหนผด (๓) สลพพตตปาทาน ธรรมชาตทยดมนอยในการปฏบตผด (๔) อตตวาทปาทาน ธรรมชาตทยดมนอยในรปนามขนธ ๕ วาเปนตวเปนตน

ขนธทมอปาทานเขาครอบง าจตใจน ท าใหกลายเปนตวเปนตน เปนสตว เปนบคคล เปนเรา เปนเขาขนมา ท าใหเกดความเขาใจวา ความเปนอยตาง ๆ ทปรากฏแกตน เชน การท า การพด การคดนก ความสบาย ความไมสบาย ความดใจ ความเสยใจ และการเปลยนแปลงไปตาง ๆ ของรางกาย เปนเรองของตวเรา หรอสงทเนองกบตวเรา เราจงใชค าพดกนจนชนวา เราท า เราพด เราคด เราสบาย เราไมสบาย เราดใจ เราเสยใจ เราแก เราหนม เราสวย เราไมสวย และถาเรองเหลานเกดขนกบผอน เรากใชค าวา ผนน ผน เปนอยางนนอยางน รวมความแลวทกสงทกอยางในโลก มเรา มเขา ลวนแตเปนอตตทฏฐ (ความเหนวามตวตนอนเปนความเหนผด) ไปทงสน กลายเปนโมหะ ความโงหลง ขาดปญญา ไมรเทาทนตามความเปนจรง

๒) ขนธ ๕ ทไมประกอบดวยอปาทาน ขนธ ๕ นเปนขนธของพระอรหนตเทานน คอ พระอรหนตนนสามารถละกเลสไดทงหมด จงละอปาทานไดทงหมดเชนกน พระอรหนตนนปราศจากการยดมนถอมนในขนธ ๕ แลว ตดเหตปจจยทจะท าใหเกดขนธ ๕ แลว ท าใหขนธ ๕ ของทานในภพตอไปไมม เมอละสงขารแลวกเขาสนพพาน

ขนธ ๕ นเปนของหนก ทานจงไดยนยนตามพระบาลวา ภารา หเว ปญจกขนธา๕๒ ขนธทง ๕ เปนของหนก ภารหาโร จ ปคคโล บคคลผน าขนธ ๕ ทหนกนนไป ภาราทาน ทกข โลเก การถอมนในเบญจขนธทง ๕ นนหนกเปนทกขในโลก ภารนกเขปน สข สละขนธ ๕ ปลอยขนธ ๕ วางขนธ ๕ ทงขนธ ๕ เสยไดเปนสข นกขปตวา คร ภาร การทงภาระทหนกอนนนเสยไดแลว

อญ� ภาร อนาทย ไมถอเอาของหนกอนอกตอไป

๕๑ ว.ม. (ไทย) ๔/๑๔/๒๑. ๕๒ ส .ข. (บาล) ๑๗/๕๑/๓๒.

๓๖

สมล ตณห อพพยห ชอวาเปนผถอนตณหาทงรากได นจฉาโต ปรนพพโต หมดกระหาย ไปนพพานได หมดกระหาย หมดรอน หมด

กระวนกระวาย ไปนพพานได ใหทงขนธ ๕ เสย ทงขนธ ๕ เสยไดแลว

สรปไดวา ขนธ ๕ คอกองรปนาม เมอขยายออกแลวจะประกอบไปดวย ๕ สวนทเรยกวา เบญจขนธ คอ ๑. รปขนธ สวนทเปนรางกาย ๒. เวทนาขนธ ความรสกตอสงทถกรบร ๓. สญญาขนธ การจ าอารมณ ๔. สงขารขนธ การปรงแตงจต ๕. วญญาณ การรแจงอารมณ ซงเกยวเนองกบนามขนธอน ๆ ทงหมด

๖) วมตต

ในอรรถกถาอธบายวา วมตต หมายถง อรหตตผล หรอ ผลญาณ ดวยการพจารณาทบทวน มรรค ผล นพพาน กเลสทละ๕๓ ดงทปรากฏใน วมตตายตนสตร๕๔ วาดวยเหตแหงวมตต

“ภกษทงหลาย เหตแหงวมตต ๕ ประการน ซงเปนเหตใหจตของภกษ ผไมประมาท มความเพยร อทศกายและใจอย ทยงไมหลดพน ยอมหลดพน อาสวะ ทยงไมสนไป ยอมถงความสนไป หรอเธอยอมบรรลธรรมอนเปนแดนเกษมจาก โยคะอนยอดเยยมทยงไมไดบรรล”

วมตต เปนการหลดพนจากกเลสเปนระดบชนไป ม ๕ ระดบ คอ

(๑) ตทงควมตต คอ ความหลดพนชวคราว หมายถง การพนจากอกศลอยางหนงดวย

ธรรมทเปนคปฏปกษกน ไดแก อนปสสนา ๗ มอนจจานปสสนา เปนตน คอ พจารณาความไมเทยง ท าใหพนจากนจจสญญา ความส าคญหมายวาเปนของเทยง โดยก าหนดตดดวยอ านาจทเปนขาศกตอธรรมนน ๆ เอง เปนตน วมตตตามความหมาย ๒ อยางแรกน เปน โลกยวมตต

(๒) วกขมภนวมตต หลดพนดวยการสะกดไว ระงบอ านาจกเลสไวดวยอ านาจของก าลงฌาน เมออยในฌาน ไดแก วมตตของผไดฌาน ๘

(๓) สมจเฉทวมตต หลดพนอยางเดดขาด หลดพนดวยอ านาจอรยมรรคตดขาดจากกเลสผบรรลโสดาปตตมรรค, อรหตตมรรค

๕๓ อง.ทสก.อ. (ไทย) ๓/๑/๓๑๘. ๕๔ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๒๖/๓๒.

๓๗

(๔) ปฏปสสทธวมตต หลดพนอยางสงบ พนกเลสตอจากอรหตตมรรคถงอรหตตผล ไมตองพยายามก าจดกเลสอกเพราะกเลสระงบไมเกดอกแลวในขณะผลนน ๆ

(๕) นสสรณวมตต หลดพนดวยออกไป หลดพนกเลสอยางยงยน ไดแกวมตตคอนพพาน

วมตต สองอยางแรก คอ ตทงควมตต กบวกขมภนวมตต จดเปน โลกยวมตตและวมตตสามอยางหลง คอ สมจเฉทวมตต, ปฏปสสทธวมตตและนสสรณวมตต จดเปน โลกตตรวมตต

ผปฏบตธรรมทประสบความส าเรจจะตองบรรลวมตและวมตตญาณทสสนะขนสงสด จงจะเปนการศกษาทส าเรจและเปนอเสกขะบคคล วมตตม ๓ อยางคอ

(๑) เจโตวมตต๕๕ คอหลดพนดวยอ านาจแหงสมาธเปนหลก ผปฏบตผมนสยวาสนาทางเจโตวมตต จะบรรลธรรมไดดวยตนเองอยางวเศษอศจรรย แมผนนจะไมไดศกษาทางปรยตมาเลย เมอฝกอบรมจตใหตงมนเปนสมาธไดแลว จะสามารถรธรรมเหนธรรมเขาใจธรรมในขณะจตเปนสมาธอยนนอยางแจมแจงโดยไมตองถามใคร สตปญญาศรทธาความเพยรจะแกกลาขนเปนล าดบ

บางครงกเกดความรพเศษอศจรรยซงเปนฌานโลกยเกดขน เชนหทพย ตาทพย มฤทธทางใจอน ๆ เกดขน ผมนสยทางเจโตวมตต จตจะรวมเปนสมาธเรวและมนมตมาก กเลสตาง ๆ และธรรมเครองแกกเลสจะรไดเหนไดจากการพจารณานมต อยากเหนอะไรอยากรอะไรกก าหนดดในสมาธ จนรชดเหนชดเขาใจชดโดยไมตองถามใคร เมอความรรอบคอบครบวงจรอรยสจ ๔ กสามารถบรรลมรรคผลนพพานได

ขอควรระวงของผมนสยวาสนาทางเจโตวมตต คอการหลงความร (ฌาน) โดยเฉพาะความรทเกดจากฌานโลกยขอตน ๆ มนอศจรรยนาตดใจหลงใหลมาก ถาไมมครบาอาจารย ทรจรงเหนจรงคอยควบคมดแล อาจเกดวปลาสได หรออาจหลงใชฌานโลกยไปในทางผดศล ผดธรรม ท าใหฌานเสอมกอนฌานทโลกตรธรรม คออาสะวกขยะญาณจะเกดขนมขน นกบวช นกปฏบตทเสยคนไปเพราะหลงญาณโลกยมจ านวนมาก ตองระวงใหด

(๒) ปญญาวมตต๕๖ คอหลดพนดวยอ านาจแหงปญญา ผมนสยวาสนาทางปญญาวมตตตอนเรมฝกสมาธจตมกฟงซาน ไมรวมลงงาย ๆ เมอรวมเปนสมาธแลวกไมคอยมนมต

๕๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๕๙/๔๙๗. ๕๖ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๑๐/๘๒, ท.ส.อ. (ไทย) ๓๗๓/๒๘๑.

๓๘

เกดขน บางคนไมเหนนมตอะไรเลย ไดยนสายเจโตพดกนวาเกดนมตบอกวาอยางนนอยางน กอยากจะเหนกบเขาบาง ซงยงอยากกยงไมเหนไมเปน ท าใหลงเลสงสยวาตนเองไมมวาสนาพอทจะรธรรมเหนธรรมบรรลธรรม เลกการปฏบตธรรมไปเสยกม นกปฏบตสายปญญาวมตตอาศยสมาธเพยงเลกนอยกพจารณาทางปญญาได ไมจ าเปนตองใหจตรวมลกเปนอปจารสมาธ กสามารถรธรรมเหนธรรมบรรลธรรมได

กรรมฐานทเหมาะกบคนจรตนคอ กรรมฐานตามรและวปสสนากรรมฐานเมอท าจตใหสงบจดจออยกบเรองใดเรองหนงเพยงเรองเดยวไดแลว ใหพจารณาสงตาง ๆ ใหเหนนามรป เหนไตรลกษณ เหนโทษภย เหนความเสอมสลายของสงขารทงหลาย จนเกดนพพทาญาณ แลวพจารณาสงขารทงหลายทมอยใหเหนสวนละเอยด โยงเขาสอรยสจ ๔ ทกข สมทย นโรธ มรรค วมตต วมตตญาณทสนะ โดยอาศยความจ าทมอยเหนอยตามปกตในชวตประจ าวนเปนฐานในการพจารณา กลบไปกลบมาหลาย ๆ ครง ความรจะละเอยดขนเรอย ๆ จนรแจงแทงตลอดในเรองนนโดยเหตโดยผลตามความเปนจรง รจกเหตปจจยของสงตาง ๆ แจงชดและสดทายจะรจกวธท ากเลสใหสนไดเชนเดยวกน แตไมคอยเปนทนยมเหมอนสายเจโตวมตต

(๓) อภภะโตภาควมตต๕๗ คอผหลดพนไดทงสองแบบ เจโตวมตตกได ปญญาวมตตกได สวนใหญจะเปนนสยวาสนาของผเคยบ าเพญพทธภมมากอน ช านาญในการฝกจตมาแลวทงสองแบบ เมออธษฐานกกลบ คอเปลยนใจสละพทธภม มาปรารถนาความหลดพนแบบสาวกภม กสามารถรธรรมเหนธรรมเขาใจธรรมไดงายไมวาจะด าเนนตามแนวไหน เจโตวมตตหรอปญญาวมตต มกจะเปนผมอทธฤทธและปฏสมภทา มกจะเปนผมจตใจกวางขวางไมต าหนผใด เปนครเปนอาจารยแนะน าแนวทางปฏบตธรรมใหแกลกศษยไดหลายจรตนสย ใครไดพบไดเหนครอาจารยผมอปนสยวาสนาสายอภภะโตภาควมตต มกจะประสบความส าเรจในการปฏบตธรรมคอ สามารถรธรรมเหนธรรมเขาใจธรรมบรรลมรรคผลนพพานตามทปรารถนา ใครไดพบครอาจารยสายนจงเปนโชคดของคนนน

ดงนน วมตต คอ อรหตตผล หรอ ผลญาณ ดวยการพจารณาทบทวน มรรค ผล นพพาน เปนการหลดพนจากกเลสเปนระดบชนไป ม ๕ ระดบ คอ ตทงควมตต หลดพนชวคราว, วกขมภนวมตต หลดพนดวยอ านาจของก าลงฌาน เมออยในฌาน, สมจเฉทวมตต หลดพนอยางเดดขาด หลดพนดวยอ านาจอรยมรรค, ปฏปสสทธวมตต หลดพนอยางสงบ กเลสระงบไมเกดอกแลวในขณะผลนน ๆ, นสสรณวมตต หลดพนดวยออกไป หลดพนกเลสอยางยงยน ไดแกวมตตคอ

๕๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๓๐/๗๖.

๓๙

นพพานพระอรยบคคลผรธรรมเหนธรรมบรรลมรรคผลในระดบทเทากนไมวาด าเนนการปฏบตมาสายไหน ความบรสทธแหงจตมเทากน คอละกเลส พนทกขไดเทากน แตความคลองแคลวช านช านาญ ความละเอยดรอบคอบอาจจะแตกตางกน ความเหนบางอยางอาจไมเหมอนกนเสยทเดยว

๒.๔ สรปทายบท

จากการศกษาพบวา ฌานสตรเปนพระสตรทมเนอความแสดงถง บคคลผมศรทธาความเชอถอทประกอบดวยเหตผล มศล เปนขอปฏบตส าหรบควบคมกายและวาจาใหตงอยในความดงาม เปนพหสตไดยนไดฟงมามาก สามารถกลาวสอนธรรมแกพทธบรษททงหลายได ดวยความไมเกอเขน องอาจ กลาแสดงธรรม เปนผทรงวนย อยปาเปนวตรและอยในเสนาสนะอนสงด ไดฌาน ๔ อนมในจตยงซงเปนเครองอยเปนสขในปจจบนตามความปรารถนา ท าใหแจงเจโตวมตต ปญญาวมตตอนไมมอาสวะ เพราะอาสวะสนไปดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน เปนผบรบรณดวยองคธรรม ๑๐ ประการน ชอวาเปนผกอใหเกดความเลอมใสไดรอบดาน กลาวคอมกายกรรม วจกรรมทนาเลอมใสและเปนผบรสทธดวยอาการทงปวง

ดงนนผทประกอบไปดวยความเลอมใส จงเปนผทนาศรทธา นาเคารพนบถอ เปน สปฏปนโน เพราะประกอบดวยองคธรรม ๑๐ ประการน จะเหนไดวาผทมองคธรรมดงกลาวจะเปนผมเหตผล มนคงในพระรตนตรย กระท าแตคณงามความด ปญญา ดวยการใหทาน ศล การฟงธรรม เจรญปญญา รอบรในกองสงขาร ขนธ ๕ พจารณาถงความเปนไตรลกษณ จตยอมคลายก าหนดน าไปสความหลดพนจากกเลส เปนวมตต

บทท ๓

หลกการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตร

จากหลกฐานทกลาวมาแลวในบทท ๒ วาฌานนน สามารถยกจตขนสการเจรญวปสสนา จนเหนประจกษแจงในไตรลกษณ ซงเปนการอบรมปญญาเพอใหรเหนตามความเปนจรงเกดสมมาทฏฐ ละออกจากความเหนผดทเคยเปนมจฉาทฏฐ ละคลายอปทานความยดมนถอมนในขนธ ๕ ทงหลายจนหมดสนอาสวะเขาสความหลดพนคอพระนพพาน

ผวจยจงก าหนดหวขอในการวจยไว ดงตอไปน ๓.๑ ความหมายการเจรญวปสสนาภาวนา ๓.๒ แนวทางการเจรญวปสสนาภาวนาในในฌานสตร ๓.๓ อารมณวปสสนา ๓.๔ การยกอารมณขนสวปสสนา ๓.๕ การก าหนดรปนามในการเจรญฌาน ๓.๖ สรปทายบท

๓.๑ ความหมายการเจรญวปสสนาภาวนา

๓.๑.๑ ความหมายของวปสสนา

วปสสนา คอ “วปสสนาทเจรญแลวยอมใหส าเรจประโยชนใหปญญาโดยละอวชชาได”๑ วปสสนาทานเรยกวาปญญา เพราะเปนไปในธรรมประการตาง ๆ มความไมเทยง๒ เปนปญญาทเหนสภาวธรรม ตาง ๆ มอนจจลกษณะเปนตนในสงขาร

๑ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๓๒/๗๖. ๒ พระมหาสมปอง มทโต แปลและเรยบเรยง, คมภรอภธานวรรณนา, พมพครงท ๒ (กรงเทพมหานคร:

ประยรวงศพรนตง, ๒๕๔๗), หนา ๒๐๕.

๔๑

ในสงคตสตร มขอความปรากฏวา วปสสนา คอ ความเหนแจง๓ เปนปญญาทหยงรสภาวะ (ปรากฏการณ) ของสภาวธรรมอารมณ ภายในกายใจ หรอรปนามตามความเปนจรงวา สภาวธรรมทงหลายไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมใชสตว ไมใชบคคล

ในธมมสงคณ มขอความปรากฏวา วปสสนาทเกดขนในสมยนนเปนไฉน คอ ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความก าหนดหมาย ความเขาไปก าหนด ความเขาไปก าหนดเฉพาะ ภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรอยางแจมแจง ความคนคด ความใครครวญ ปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองท าลายกเลส ปญญาเครองน าทางความเหนแจง ความรด ปญญาเหมอนรตนะ ความไมหลงงมงาย ความเลอกเฟนธรรม สมมาทฏฐ ในสมยนน นชอวา วปสสนา๔

คมภรอรรถกถาปฏสมภทามรรค ใหความหมายวา วปสสนา คอ การเหนแจงหรอวธท าใหเกดการเหนแจง มบทบาลวเคราะหวา อนจจาทวเสน ววเธน อากาเรห ธมเม ปสสตต วปสสนา๕ ปญญาใด ยอมเหนสงขตธรรมมขนธ เปนตน ดวยอาการตาง ๆ มความไมเทยง เปนตน ฉะนน ปญญานน ชอวาวปสสนา

ในพทธธรรม มค าอธบายไววา วปสสนา แปลวา การเหนแจงหรอวธท าใหเกดการเหนแจง หมายความวา ขอปฏบตตาง ๆ ในการฝกฝนอบรมปญญาใหเกดความเหนแจงรชดสงทงหลายตรงตอสภาวะของมน คอใหเขาใจตามความเปนจรงหรอตามทสงเหลานนมนเปนของมนเอง รแจงชด เขาใจจรง จนถอนความหลงผดรผด และยดตดในสงทงหลายได ๖

สรป วปสสนา คอการเจรญภาวนาเพอความรแจงเหนจรงตามความเปนจรงของสงทงหลายใหเกดปญญาเพอรรป นามตามความเปนจรง คอเหนความไมเทยง ความเปนทกข ความเปนอนตตา การเหนประจกษแจงในไตรลกษณ ของรปนาม เปนวธการปฏบตทสามารถเขาถงสภาวะความ เกด ดบ สงบเยน (นพพาน) ไดอยางถาวรแท เปนความสขสงบผองใสทไมตองกลบมาทกขอก (สมจเฉทวมตต)

๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๓/๒๕๖. ๔ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๕๕/๓๖. ๕ ดรายละเอยดใน ข.ป.อ. (ไทย) ๑/๒๕/๑๗๖. ๖ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๔๘, (กรงเทพมหานคร:

ส านกพมพผลธมม, ๒๕๖๐), หนา ๔๒๖.

๔๒

๓.๑.๒ ความหมายของภาวนา

คมภรปฏสมภทามรรค พระธรรมเสนาบดสารบตร ใหความหมายของค าวา ภาวนาไว ๔ ประการ คอ

๑) ตตถ ชาตาน ธมมาน อนตวตตนฏเ น ภาวนา แปลวา ธรรมชาตทท าใหธรรมทงหลายทเกดขนในตน ไมลวงเลยกนและกน เชน เมอพระโยคาวจรละความพอใจในกามไดแลวทนทนนเอง ธรรมทงหลายทเกดดวยอ านาจแหงการหลกออก เวนออกจากกามกยอมเกดขนไมลวงเลยกนและกน

๒) อนทรยาน เอกรสฏเ น ภาวนา แปลวา ธรรมชาตทท าใหอนทรยทงหลายมรสเปนอยางเดยวกน เชน เมอละกามฉนทะแลว อนทรยทง ๕ มรสเปนอยางเดยวกนดวยอ านาจแหงการหลกออกจากกาม

๓) ตทปควรยวาหนฏเ น ภาวนา แปลวา ธรรมชาตทน าความเพยรทสมควรแกธรรมนน ๆ เขาไป เชน เมอละกามฉนทะแลว ยอมน าความเพยรดวยอ านาจแหงการหลกออกจากกามเขาไป เมอละพยาบาทแลวยอมน าความเพยรดวยอ านาจแหงความไมพยาบาทเขาไป

๔) อาเสวนฏเ น ภาวนา แปลวา การปฏบตเนอง ๆ เชน เมอละกามฉนทะแลวยอมปฏบตเนอง ๆ ซงความออกจากกาม เมอละพยาบาทแลว ยอมปฏบตเนอง ๆ ซงความไมพยาบาท๗

พระอรรถกถาจารยไดวเคราะหค าวา ภาวนา ไวในอรรถกถาปฏสมภทามรรค วา ภาวยต วฆฒยตต ภาวนา ธรรมชาตใดอนพระโยคบคคล อบรมอย เจรญอย ฉะนน ธรรมชาตนน ชอวา ภาวนา ไดแก ธรรมควรเจรญ คอ ใหเกดในสนดาน๘

คมภรปรมตถทปน ใหความหมายไว ๒ ประการคอ (๑) ภาเวตพพาต ภาวนา แปลวา ธรรมทบคคลควรเจรญ

๗ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒๘/๔๑, ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๖๐/๒๔-๒๕๒. ๘ ดรายละเอยดใน ข.ป.อ. (ไทย) ๑/๓/๒๔.

๔๓

(๒) ภาเวนต จตตสนตาน เอตาทห ภาวนา แปลวา ธรรมทเปนเครองอบรมกระแสจต๙

และใหความหมายอกวา ภาวนา คอ เจตนาทท าใหกศลเจรญขน หมายความวา ท าใหเกดกศลทยงไมเกดขน และท าใหกศลทเกดขนแลวเจรญเพมพนขน๑๐

ค าวา ภาวนา เปนค าภาษไทยทยกมาจากภาษาบาล พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน นยามไววา ถาเปนค านาม หมายถง การท าใหมขนใหเปนขนทางจตใจถาเปนกรยา หมายถง ส ารวมใจใหแนวแนเปนสมาธ เชน สวดมนตภาวนา ส ารวมใจ ตงความปรารถนา เชน นงภาวนาขอใหพระชวย๑๑

สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถร) อธบายเรองการเจรญภาวนาไววา ผทยนดในการเจรญภาวนาแลวปฏบตวปสสนาจนเหนแจงอรยสจ ๔ ดวยมรรคปญญา ยอมบรรลมรรคผลและนพพาน เปนพระอรหนตผละกเลสไดโดยสนเชง สามารถระงบความโศกเศรา และความคร าครวญ ดบทกขทางกายและโทมนสทางใจในภพนไดแลว เมอไดปรนพพานแลวกไมเวยนวายตายเกดในภพใหมไดรบทกข และโทมนสอก เปนผบรรลมรรคญาณ๑๒

ภาวนา เรยกอกอยางวา กรรมฐาน จดเปนการฝกอบรมทางดานจตใจ เพราะค าวา กรรมฐาน แปลวา ทตงแหงการท างานหรอการกระท า๑๓ หมายความวา ทตงของความเจรญ อตสาหะ ทเรยกวาการปรารภความเพยร หมายถง รปธรรมมอารมณ คอ วงกสณ เปนตน และนามธรรมมการเจรญกสณ เปนตน อกนยหนง กรรมฐาน คอ การกระท าอนเปนทตงของความสข

สรป ภาวนา เปนธรรมชาตทท าใหธรรมทงหลายทเกดขนในตนไมลวงเลยกนมรสเปนอยางเดยวกน และน าความเพยรทสมควรแกธรรมเขาไป ภาวนาหรอเรยกอกอยางวา กรรมฐาน คอ การฝกอบรมจตใจโดยการปฏบตเนอง ๆ ดวยการปรารภความเพยรเพอใหเกดกศลจตขนจนเปนสมาธจนกระทงเกดปญญารแจงตามความเปนจรงในสงทงหลาย

๙ พระอนรทธะ และ พระญฃาณธชะ, อภธมมตสงคหะและปรมตถทปน, แปลโดย พระคนธสาราภวงศ,

(กรงเทพมหานคร: หจก.ไทยรายวน กราฟฟคเพลท, ๒๕๔๖), หนา ๗๖๐. ๑๐ เรองเดยวกน, หนา ๔๗๘. ๑๑ ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, (กรงเทพมหานคร :

บรษท นานมบคส พบลเคชน จ ากด, ๒๕๔๖), หนา ๘๒๑. ๑๒ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถร), อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหงพระอรยเจา,

(กรงเทพมหานคร: ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๔), หนา ๒๐๘. ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๒๑,

(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖), หนา ๑๓.

๔๔

๓.๒ แนวทางการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตร

การฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจงตามความเปนจรง พระไตรปฎกไดกลาวถงการเจรญวปสสนาภาวนา ไว ๔ แบบ๑๔ ดงน

๑) สมถปพพงคมวปสสนาภาวนา เรยกยอวา สมถปพพงคมนย คอ การเจรญวปสสนาโดยมสมถน าหนา เปนการเจรญสมถภาวนาในเบองตน ไดสมาธระดบอปจารสมาธ หรอ อปปนาสมาธ ความทจตเปนเอกคคตารมณ ไมฟงซานดวยอ านาจแหงเนกขมมะ เจรญวปสสนาภายหลง พจารณาองคฌานมปต สข เปนตน ทเกดในสมาธนนโดยความไมเทยง โดยความเปนทกข โดยความเปนอนตตา สมถจงมมากอน วปสสนามภายหลง

๒) สมถวปสสนายคนทธภาวนา๑๕ เปนการปฏบตทผสมผสานสลบกนระหวางสมถะกบวปสสนา เชน อาจเรมตนปฏบตตามแนวทางของสมถยานก จนกระทงไดปฐมฌานจงใชปฐมฌานเปนบาทฐานพจารณาสภาวธรรมอนเปนรปนาม วาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา จนบรรลเปนพระอรยบคคลชนตน แลวเปลยนมาปฏบตตามแนวทางสมถะ จนไดทตยฌานแลวใชทตยฌานเปนบาทฐานเจรญวปสสนาเพอบรรลมรรคผล เบองสงตอไป

๓) ธมมทธจจวคคหตมานส๑๖ เรยกยอวา ธมมทธจจปหานนย เปนวธปฏบตเมอจตถกชกใหเขวดวยธรรมธจจ หมายถง ความฟงซานธรรม หรอตนธรรม ความฟงซานดวยส าคญผดในธรรม ความฟงซานเนองจากเกดวปสสนปกเลสอยางใดอยางหนงจากการเจรญสมถภาวนา แลวส าคญผดวาตนบรรลธรรม ความเขาใจผดยดเอาผลทประสบในระหวางวาเปนมรรค ผล นพพาน๑๗

๔) วปสสนาปพพงคมสมถภาวนา เรยกยอวา วปสสนาปพพงคมนย คอ การเจรญสมถะโดยมวปสสนาน าหนา เปนการเจรญวปสสนาภาวนาในเบองตน ก าหนดรสภาวธรรมโดยความไมเทยง ก าหนดรสภาวธรรมโดยความเปนทกข ก าหนดรสภาวธรรมโดยความเปนอนตตาก าหนดรสภาวธรรมทงหลายทเกดในวปสสนานนเปนอารมณ และสภาวะทจตเปนเอกคคตารมณไมฟงซาน เปนวปสสนาสมาธเกดขนกอน สมถะเกดตามมาภายหลง

แนวทางการเจรญวปสสนา ทง ๔ ประเภททกลาวมาน คอ สมถปพพงคมวปสสนาภาวนา การเจรญวปสสนาโดยมสมถน าหนา, วปสสนาปพพงคมสมถภาวนา การเจรญสมถโดยมวปสสนา

๑๔ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒-๖/๔๑๔-๔๒๕. ๑๕ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕/๔๑๙. ๑๖ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕/๔๑๔. ๑๗ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๖/๔๒๕.

๔๕

น าหนา, สมถวปสสนายคนทธภาวนา การปฏบตทผสมผสานสลบกนระหวางสมถกบวปสสนา และธมมทธจจวคคหตมานส เจรญวปสสนาลวน ๆ สามารถยอลงใหสนได เปน ๒ ประเภทใหญ ๆ คอ ๑) สมถยานก ๒) วปสสนายานก

ดงนนผวจยไดท าการศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาในฌานสตร อนมสมถภาวนาเปนบาทฐานตามทไดอธบายมาแลว ซงจะสอดคลองกบ สมถยานก เพราะวาเปนการเจรญสมถภาวนาในเบองตน ไดสมาธระดบอปจารสมาธ หรอ อปปนาสมาธ ความทจตเปนเอกคคตารมณ ไมฟงซานดวยอ านาจแหงเนกขมมะ จดไดวาเปนอปปนาฌาน ขนชอได ฌาน แลวน าฌานมาเปนบาทฐานยกขนสวปสสนา ซงเปนการเจรญวปสสนาทสอดคลองกนกบงานวจยน

๓.๒.๑ การเจรญสมถปพพงคมวปสสนา

การเจรญสมถปพพงคมวปสสนาภาวนา คอ การเจรญวปสสนาโดยมสมถะน าหนา๑๘ เปนการเจรญสมถภาวนาในเบองตน ไดสมาธระดบอปจารสมาธ หรอ อปปนาสมาธ จตมความเปนเอกคคตารมณ ไมฟงซานดวยอ านาจแหงเนกขมมะแลว ยกจตขนเจรญวปสสนา พจารณาสภาวธรรมทเกดในสมาธนนตามความเปนจรง มองคฌานทง ๕ เปนตน หรอ เมอออกจากฌานสมาบตแลวพจารณาสภาวธรรมทงหลายทเกดขนทางอายตนทง ๖ โดยความไมเทยง เปนอนจจง โดยความเปนทกข โดยความเปนอนตตา

ในองคตตรนกาย นวกนบาต กลาวถงการปฏบตของสมถยานกวา “ภกษในศาสนาน สงดแลวจากกามคณ สงดแลวจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌานทมวตก มวจาร มปต และสข เกดแตวเวกอย เธอยอมหยงเหนธรรมเหลานน คอ รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ในขณะเกดปฐมฌานนนวาไมเทยง เปนทกข เหมอนโรค เหมอนฝ เหมอนหนาม ไมดงาม เปนสภาพอน ๆ (จากตวตน) แตกสลาย วางเปลา ไมใชตวตน”๑๙

พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) อธบายรายละเอยดวา ผบรรลปฐมฌานแลว ควรเขาปฐมฌานกอนจะเจรญวปสสนาเพอใหฌานเปนบาท เมอออกจากฌานแลวจงเจรญวปสสนาตอไป แมการหยงเหนกเปนการก าหนดรขนธ ๕ ซงปรากฏในปฐมฌานนน ผบรรลรปฌานอนหรอ

๑๘ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒/๔๑๔. ๑๙ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๓๖/๓๔๗.

๔๖

อรปฌาน ควรปฏบตตามนยนเชนเดยวกน ผบรรลฌานตองเขาฌานกอนแลวออกจากฌาน หลงจากนนจงก าหนดรรปนามทปรากฏในฌานนน ๆ๒๐

การยกอารมณขนสวปสสนาภาวนาของผปฏบตแบบสมถปพพงคมนยนนเปนการปฏบตวปสสนาของสมถยานกบคคล โดยเจรญสมถภาวนาเบองตนจนไดสมาธระดบอปจารสมาธ หรอ อปปนาสมาธ ส าหรบผบรรลปฐมฌานกอนเพอใหฌานเปนบาท ออกจากฌานแลวดวยความเปนวส ใชแคขณกสมาธ ยกอารมณขนสวปสสนาพจารณาก าหนดรสภาวธรรมทงหลายทเกดขนทางอายตนะทง ๖ มธรรมทเปนอารมณ๒๑

การเจรญวปสสนาโดยมสมถในเบองตน เมอไดสมาธระดบอปจารสมาธ หรอ อปนาสมาธ จตมความเปนเอกคคตารมณไมฟงซานดวยอ านาจแหงเนกขมมะแลว สมถยานกยอมเจรญวปสสนาในนามธรรม หรอเมอออกจากฌานสมาบตแลวพจารณาสภาวธรรมทงหลายทเกดขนทางอายตนะทง ๖ โดยความเปน อนจจง ทกขง อนตตา๒๒

สรป การเจรญวปสสนาในนามธรรมยอมมแกสมถยานกเปนสวนใหญ การก าหนดรองคฌานและสมปยตตธรรม คอ จตพรอมดวยเจตสก ก าหนดสภาวะลกษณะทเปนลกษณะพเศษของธรรมนน ๆ และหนาท ไมใชการรบรชอ รปรางสญฐาน หรอจ านวน พระพทธองคสอนการก าหนดรโดยใหก าหนดรรปธรรมกอนนามธรรม แตถานามธรรมปรากฏชดในบางขณะ กอาจก าหนดนามธรรมไดเชนกน เมอก าหนดรนามธรรมเปนเปนหลกแลว แมจะไมก าหนดรปธรรมกจดวาไดก าหนดรปและนามทงสองอยางไดโดยปรยาย

๒๐ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา, วปสสนานย เลม ๑, แปลและเรยบเรยงโดย พระคนธสาราภวงศ,

(นนทบร: บรษทไทยรมเกลา จ ากด, ๒๕๔๘), หนา ๑๕๓. ๒๑

Bhikkhu Varamonkkalo, “ศกษาการยกอารมณขนสวปสสนาของผปฏบตธรรมแบบสมถปพพงคมนย”,วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๘), บทคดยอ.

๒๒ พระสจจวฒณ วชรญาโณ (ฉตรไทยแสง), “ศกษาการปฏบตกรรมฐานแบบสมถปพพงคมนยตามค าสอนของ พระธรรมสงหบราจารย (จรญ ฐฃตธมโม)”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘), บทคดยอ.

๔๗

๓.๒.๒ การเจรญสมถภาวนาเปนเบองตน

สมถะ คอ การเพงอารมณเพอใหจตตงมน สงบอยในอารมณเดยว และสามารถท าใหกเลสนวรณสงบระงบลงได๒๓

คมภรปรมตถทปน อธบายความวา สมถะ คอ สภาพธรรมทระงบกเลส หรอ ธรรมหยาบอยางอนม วตก วจาร เปนตน หมายถงฌานสมาธ ทเรยกวา เอกคคตาจต๒๔

สมถะ แปลวา สงบธรรมะทหยาบ ๆ มวตก เปนตน องคฌานทง ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา น ถาจะวาตามอ านาจแหงธรรมชนสงขนไปกวาน คอ ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน และปยจมฌาน แลวยงนบวาเปนธรรมะหยาบอย ครน เจรญฌานสง ๆขนไป องคฌานเหลานกสงบลง เพราะฉะนน สมถะ จงไดแปลวา สงบค าทหยาบ ๆ๒๕

ค าวา สมถะ จงแปลวา สงบ มความหมาย ๓ ประการ คอ ๑) สงบจากนวรณ ธรรมใดท าธรรมทเปนขาศกมกามฉนทะนวรณ เปนตน ใหสงบ

ลง เหตนน ธรรมนน ธรรมนน ชอวา สมถะ ไดแก สมาธ ๒) สงบตงมนอยในอารมณเดยว ไมซดสายฟงซานไปในอารมณหลากหลาย เพง

ก าหนดอยแตในอารมณเดยว ดวยอ านาจสมาธ ๓) สงบลงจากองคฌานชนดหยาบ ธรรมใดทยงมองคฌานชนดหยาบ มวตก เปน

ตน ใหสงบไมเกดขน เหตนนชอวา สมถะ๒๖

การเจรญภาวนาโดยมสมถะเปนเบองตน มองคประกอบ ดงน ๑) อารมณของสมถภาวนา ๒) ฌานสมาธ ๓) องคฌาน

และมรายละเอยดดงตอไปน

๒๓ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๐๓/๓๔๕. ๒๔ พระอนรทธะ และ พระญฃาณธชะ, อภธมมตถสงคหะ และปรมตถทปน, แปลโดย พระคนธสาราภวงศ,

พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖), หนา ๗๕๘. ๒๕ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ, ป.ธ.๙), วปสสนากรรมฐาน, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร:

บรษท ประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๘๘๒. ๒๖ วสทธ. (ไทย) ๓/๓๘/๑๓๓.

๔๘

๑) อารมณของสมถภาวนา เรยกวา กรรมฐาน ๔๐ สงเคราะหไวเปน ๗ หมวด ดงน (๑) กสณกมมฏฐาน ๑๐๒๗ (๒) อสภกมมฏฐาน ๑๐๒๘ (๓) อนสตกมมฏฐาน ๑๐๒๙ (๔) พรหมวหารกมมฏฐาน ๔๓๐ (๕) อารปปกมมฏฐาน ๔๓๑ (๖) สญญากมมฏฐาน๓๒ ความหมายรในอาหารโดยเปนสงนาเกลยด (๗) จตธาตววตถานกมมฏฐาน๓๓ การก าหนดแยกคนออกเปนธาต ๔

ในกมมฏฐาน ๔๐ ประการน โดยอารมณของฌานนน มอรรถาธบายดงน

กสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ อานาปานสต ๑ กายคตาสต ๑ รวม ๒๒ กมมฏฐานน มปฏภาคนมตเปนอารมณ

อนง วปพพกอสภะ ๑ โลหตกอสภะ ๑ ปฬวกอสภะ ๑ อานาปานสต ๑ อาโปกสณ ๑ เตโชกสณ ๑ วาโยกสณ ๑ และอารมณทเปนดวงแสงอาทตยเปนตนทฉายเขาไปขางในทางชองหนาตาง เปนตน ในอาโลกกสณ ๑ รวม ๘ กมมฏฐานน มอารมณเคลอนไหวได เปนการเคลอนไหวไดในเบองตนกอนแตปฏภาคนมตเทานน เมอปฏภาคนมตเกดขนแลว อารมณจะไมเคลอนไหว สงบนงเหมอนกบกมมฏฐานอน

อนสสต ๑๐ ยกเวนอานาปานสตกบกายคตาสต อาหาเรปฏกลสญญา ๑ จตธาต -ววตถาน ๑ และ วญญาณญจายตนะ ๑ เนวสญญานาสญญายตนะ ๑ รวม ๑๒ กมมฏฐานน มสภาวธรรมเปนอารมณ

พรหมวหาร ๔ อากาสานญจายตนะ ๑ อากญจญญายตนะ ๑ รวม ๖ กมมฏฐานน มอารมณทพดไมถก (คอใชสภาวธรรมและไมเปนนมต)๓๔

๒๗ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๔/๒๑๗-๒๑๙, วสทธ. (ไทย) ๕/๓๐๑-๓๐๙. ๒๘ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๖/๓๑๕-๓๑๗. ๒๙ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๗/๓๓๔-๔๗๘. ๓๐ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๙/๔๘๑-๕๕๘. ๓๑ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๑๐/๕๘๙. ๓๒ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๑๑/๖๐๙. ๓๓ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๑๑/๖๑๗. ๓๔ วสทธ. (ไทย) ๓/๑๘๙.

๔๙

การเจรญสมถภาวนาน สมถยานกสามารถเลอกอารมณกรรมฐานใหเหมาะสมแกจรยา๓๕ (จรต) ของแตละบคคลทมความแตกตางกน มอรรถาธบายดงน

อสภ ๑๐ กายคตาสต ๑ เหมาะสมแกคนราคจรต พรหมวหาร ๔ วรรณกสณ ๔ เหมาะสมแกคนโทสจรต อนสสต ๖ ขางตน เหมาะสมแกคนศรทธาจรต อานาปานสต ๑ เหมาะสมแกคนโมหจรตและคนวตกจรต มรณสต ๑ อปสมานสสต ๑ จตธาตววตถาน ๑ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ เหมาะสมแกคนพทธจรต กสณกมมฏฐานทเหลอ ๖ อารปปกมมฏฐาน ๔ เหมาะสมแกคนทกจรต

พระผมพระภาคตรสแสดงไวใน เมฆยสตร วา “พงเจรญอสภกมมฏฐานทงหลายเพอประหานเสยซงราคะ พงเจรญเมตตาเพอประหานเสยซงพยาบาท พงเจรญอานาปานสตเพอก าจดเสยซงมจฉาวตก พงเจรญอนจจสญญาเพอถอนเสยซงอสมมานะ”๓๖

ในกมมฏฐาน ๔๐ ประการน โดยความตางกนแหงฌาน๓๗ มอรรถาธบายดงน กสณ ๑๐ อานาปานสต ๑ ยอมใหส าเรจไดทง ๔ ฌาน อสภ ๑๐ กายคตาสต ๑ ยอมใหส าเรจเพยงปฐมฌานอยางเดยว พรหมวหาร ๓ ขางตน ยอมใหส าเรจฌาน ๓ ขางตน อเบกขาพรหมวหาร ๑ อารปปกมมฏฐาน ๔ ยอมใหส าเรจฌานท ๔ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ จตธาตววตถาน ๑ อนสสตกมมฏฐาน ยกเวน กายคตาสตกบ

อานาปานสต น ามาซงอปจารฌาน

๒) ฌานสมาธ

ฌาน แปลวา การเพง ภาวะจตทเพงอารมณจนแนวแน เปนภาวะจตทมสมาธ หรอ แปลวา เพง พนจ ครนคด เอาใจจดจอ๓๘ คมภรอรรถกถาแบงฌานออกเปน ๒ จ าพวก คอ

(๑) การเพงอารมณแบบสมถะ เรยกวา อารมมณปนชฌาน ไดแก ฌานสมาบต (๒) การเพงพนจใหเหนไตรลกษณ ตามแบบวปสสนา เรยกวา ลกขณปนชฌาน๓๙

ในกรณน มรรค ผล สามารถเรยกวาฌานไดเพราะ เขาไปก าหนดรแจงไตรลกษณ มอนจจลกษณะ

๓๕ วสทธ. (ไทย) ๓/๑๙๑. ๓๖ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๓/๔๓๔. ๓๗ วสทธ. (ไทย) ๓/๑๘๕. ๓๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๕๖๐/๕๐๔. ๓๙ ว.มหา.อ. (ไทย) ๑/๑๙๗.

๕๐

เปนตน มคคญาณ ไดชอวา ลกขณปนชฌาน เพราะเปนผท าใหกจทรแจงไตรลกษณของวปสสนาญาณส าเรจลง สวนผลญาณ ไดชอวาลกขณปนชฌาน เพราะเขาไปรแจงลกษณะอนแทจร งของนโรธสจจะ

ลกขณปนชฌาน เปนฌานทท าใหเกดปญญาอนน าไปสความสนไปแหงอาสวกเลสทงหลายได ดงพทธพจนวา “ฌานยอมไมมแกผไมมปญญา ปญญากยอมไมมแกผไมมฌาน ผมทงฌาน และปญญา นนแล จงนบวาอยใกลพระนพพาน๔๐

กลาวโดยอารมณ อารมมณปนชฌาน มสมถกรรมฐาน เชน ปฐวกสณ คอ บญญต เปนตน เปนอารมณ สวนลกขณปนชฌานนน มวปสสนากรรมฐาน คอ รป-นาม ไตรลกษณ สงขตธรรมเปนอารมณ และ มรรคญาณ ผลญาณ ม อสงขตธรรม คอ นพพาน เปนอารมณ

สมาธ คอ ภาวะทอารมณเปนหนงเดยวของกศลจต หมายถง การด ารงจตและเจตสกไวในอารมณหนงเดยว๔๑

ในอภธรรมปฎก ไดใหความหมายของค าวา สมาธ ไววา การตงอยแหงจต ความด ารงอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบ สมาธนทรย สมาธพละ ความตงใจชอบ นชอวา สมมาสมาธ๔๒

สมาธในการเจรญสมถภาวนา ม ๒ ประเภท ดงน

(๑) อปจารสมาธ ความทจตตงมนในอารมณบญญต แตไมถงระดบฌาน เปนสมาธทอยในขนมหากศล มอคคหนมตเปนอารมณ ทงนวรณตาง ๆ สงบเงยบ ดงนน ผทเขาถงอปจารสมาธ นจงเรยกวา ไดอปจารฌาน

(๒) อปปนาสมาธ ความทจตตงมนแนวแนในอารมณบญญตถงระดบฌาน เปนสมาธทอยในขนมหคคตกศล มปฏภาคนมตเปนอารมณ นวรณถกประหานเปนวกขมภนปหาน๔๓

๔๐ นางสาวศภากร วงวฒภญโญ, “ศกษาลกขณปปนชฌานในการเจรญวปสสนาภาวนา”, วทยานพนธ

พทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘), บทคดยอ. ๔๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๐๑. ๔๒ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๐๕/๑๗๒. ๔๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒๔/๒๘.

๕๑

เมออปปนาสมาธเกดขน เปนอปปนาฌาน องคฌาน๔๔ ทงหลายจะมก าลงแลว จตตดภวงควาระเดยวแลวยอมตงอย เปนไปตามทางแหงกศลชวนะโดยล าดบตลอดทงคนทงวน

ฌานสมาบต เปนสภาวธรรมของจตอนเปนสมาธ จนบงเกดความสงบทางกายและทางใจ (ปสสทธ) จากอกศลกรรมทงหลาย ดวยอ านาจของสมถะ

สมาบต คอ ภาวะสงบประณตซงพงเขาถง๔๕

สมาบตมหลายอยาง เชน ฌานสมาบต ผลสมาบต อนปพพวหารสมาบต เปนตน ในทนจะกลาวถง สมาบต ๘ ตามล าดบวาโดย รปฌาน ๔๔๖ ตามจตกกนย และอรปฌาน ๔ ดงน

๑) รปฌาน คอ สภาวธรรมของจต อนเปนสมาธจนบงเกดความสงบทางกาย และทางใจจากอกศลกรรมทงหลาย ดวยอ านาจของสมถะของจต หรอ อารมณเครองหนวงแหงจต อนไดแก สภาวธรรมทเรยกวา รป ม ๔ ระดบ ดงน

(๑) ปฐมฌาน๔๗ คอ สภาวธรรมของจตอนตงมนดวยสมมาสมาธ สมมาสต บงเกดความสงบทางกายและใจ (ปสสทธ) เพราะความสงดจากกามและอกศลธรรมทงปวง อนมนวรณ ๕ เปนตน โดยอาศยองคธรรม ๕ ประการนเปนทตงอาศย คอ

วตก คอ สภาวธรรมในการยกจตขนสอารมณกรรมฐาน วจาร คอ สภาวธรรมในการด ารงรกษาความตอเนองของการยกจตขนสอารมณ

(วตก) ซงเปนสภาวธรรมทตอเนองกน เราจงมกเรยกตอเนองกนวา “วตกวจาร” ปต คอ ความอมเอมใจทแผซานไปทวสรรพางคกาย สข คอ ความส าราญใจเพราะจตเสวยความสงบจากสมาธในขนปฐมฌาน เอกกคคตา คอ ความตงมนแหงจตไมสนไหวอยในปฐมฌาน หรอความเปน

ธรรมเอกแหงจตในปฐมฌาน

(๒) ทตยฌาน๔๘ คอ สภาวธรรมของจตอนตงมนดวยสมมาสมาธ สมมาสต บงเกดความสงบทางกายและใจ (ปสสทธ) เพราะความสงดจากกามและอกศลธรรมทงปวง อนมนวรณ ๕ เปนตน โดยอาศยองคธรรม ๓ ประการนเปนทตงอาศย คอ

๔๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๗๔. ๔๕ เรองเดยวกน, หนา ๔๐๓. ๔๖ อางแลว, หนา ๓๔๗. ๔๗ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๙๔/๑๑๑. ๔๘ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๙๔/๑๑๑.

๕๒

ปต คอ ความอมเอมใจทแผซานไปทวสรรพางคกาย สข คอ ความส าราญใจเพราะจตเสวยความสงบจากสมาธในขนทตยฌาน เอกกคคตา คอ ความตงมนแหงจตไมสนไหวอยในทตยฌาน หรอความเปน

ธรรมเอกแหงจตในทตยฌาน

(๓) ตตยฌาน คอ สภาวธรรมของจตอนตงมนดวยสมมาสมาธ สมมาสต บงเกดความสงบทางกายและใจ (ปสสทธ) เพราะความสงดจากกามและอกศลธรรมทงปวง อนมนวรณ ๕ เปนตน โดยอาศยองคธรรม ๒ ประการนเปนทตงอาศย คอ สข คอ ความส าราญใจเพราะจตเสวยความสงบจากสมาธในขนตตยฌาน

เอกกคคตา คอ ความตงมนแหงจตไมสนไหวอยในตตยฌาน หรอความเปนธรรมเอกแหงจตในตตยฌาน

(๔) จตตถฌาน คอ สภาวธรรมของจตอนตงมนดวยสมมาสมาธ สมมาสต บงเกดความสงบทางกายและใจ (ปสสทธ) เพราะความสงดจากกามและอกศลธรรมทงปวง อนมนวรณ ๕ เปนตน โดยอาศยองคธรรม ๒ ประการนเปนทตงอาศย คอ

อเบกขา คอ ความวางใจเปนกลาง ไมหวนไหวเอนเอยง ดวยความชอบ หรอ ชง วางเฉยตอความยนดยนรายไมหวนไหวอยในจตตถฌาน

เอกกคคตา คอ ความตงมนแหงจตไมสนไหวอยในจตตถฌาน หรอความเปนธรรมเอกแหงจตในจตตถฌาน

๒) อรปฌาน คอ สภาวธรรมของจตอนเปนสมาธจนบงเกดความสงบทางกายและทางใจจากอกศลกรรมทงหลายดวยอ านาจของสมถะของจต หรออารมณเครองหนวงแหงจตอนซงเปนสภาวธรรมทไมใชรป จงเรยกวา อรปฌาน ม ๔ ระดบ ดงน

(๑) อากาสานญจายตนฌาน ก าหนดความวางเปลาเปนอารมณ (๒) วญญาณญจายตนฌาน ก าหนดวญญาณไมมทสนสดเปนอารมณ (๓) อากญจญญายตนฌาน ก าหนดภาวะไมมสงใดเหลออยเปนอารมณ๔๙ (๔) เนวสญญานาสญญายตนฌาน ไมก าหนดสงใดเปนอารมณ ไมมสญญาไมมเวทนา๕๐

๔๙ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๙๔/๑๑๒-๑๑๔. ๕๐ วสทธ. (ไทย) ๑๐/๖๐๓.

๕๓

๓) องคฌาน

คอ องคประกอบของฌาน องคธรรมทงหลายทประกอบกนเขาเปนฌานขนหนง ๆ องคฌานมทงหมด ๖ อยาง ดงน

(๑) วตก ความตรก หมายถง การยกจตขนสอารมณกรรมฐานอยางแมนย า ตลอดจน การตงจตไวใหมนคงอยกบอารมณนน

(๒) วจาร ความตรอง หมายถง การพนจ พจารณา หลงจากทวตกน าจตเขาถงอารมณ และจบอยทอารมณแลวเขาไปเคลาคลงอยกบอารมณนนอยางทวพรอมตอเนอง

(๓) ปต ความอมใจ หมายถง สภาวะในจตอนหนงทประกอบดวยความสข ความยนด และพอใจ แลวยงประกอบดวยความสามารถในการแทรกซมเขาไปในสภาวจตอน ๆ ท าใหเกดความรสกยนดเปนสข และความพอใจอยางลกซง

ปตม ๕ ประเภท๕๑ ดงน (๑) ขททกาปต ปตเลก ๆ นอย ๆ เปนความรสกเยนซา ขนลก เกดขนในตอน

เรมปฏบตเมอจตปลอดจากนวรณไปไดสกระยะหนง (๒) ขณกาปต ปตชวขณะ เปนปตทเกดขนเปนชวงสน ๆ เหมอนฟาแลบ และ

รนแรงกวาประเภทแรก (๓) โอกกนตกาปต ปตทวมทน เปนอาการทท าใหหวใจเตนเรว รสกตนตน และ

สงสยวาเกดอะไรขน (๔) อพเพงคาปต ปตโลดโผน เปนความรสกตวเบาเหมอนตวลอยขนจากพน (๕) ผรณาปต ปตซาบซาน เปนปตทมความรนแรงมากทสด เปนความแผซานไป

ในรางกายทกขมขน

ปตสามประเภทแรกเรยกวา ปราโมทย หรอ ปตอยางออน ปตสองประเภทหลงสมควรแกชอปต หรอ ความอมใจอยางแรงกลา ปตสามประเภทแรกเปนสาเหตหรอทางผานเพอไปสปตแรงกลาสองประเภทหลง

วธเดยวทจะท าใหปตเกดได คอ โยนโสมนสการ๕๒ การระลกรโดยแยบคายในการก าหนด ท าใหเกดความคดและสภาวะจตทเปนกศล และเปนสมาธอนน ามาซงความสงบและปต โดยเฉพาะอยางยง โยนโสมนสการในคณของ พระพทธ พระธรรม พระสงฆ

๕๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๔๓. ๕๒ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๖๑๙-๖๖๖.

๕๔

๔) สข ความสข หมายถง ความสข หรอความพอใจกบการปฏบตเปนอยางมากทเกดจากความสงบ

๕) อเบกขา ความมจตเรยบสมดลเปนกลาง หมายถง ความวางใจเปนกลาง ไมทกข ไมสข ความวางเฉยไดไมยนดยนราย

๖) เอกคคตา ความมอารมณหนงเดยว หมายถง การทจตแนวแนรวมเปนหนง ตงมนอยในอารมณเดยวกบสงทเกดขนโดยไมฟงซานหรอซดสาย ปราศจากการขมดวยความเพยรทงหลาย๕๓

การเจรญสมถภาวนามบญญตเปนอารมณ อาศยนมตเปนอารมณบญญตในการเรมบรกรรมภาวนา นมต หรอ นมตอารมณเครองหนวงแหงจต หมายถง สงทเปนหลกยดถอของจตเพอใหตงมนบงเกดเปนสมมาสต และสมมาสมาธ ทงทเปนรปธรรมและไมใชรปธรรม๕๔ มดงน

(๑) นมตอารมณท เปนรปธรรม ไดแก สงของ วตถ เชน กสณ กายคตาสต ลมหายใจ (อานาปานสต) อสภกรรมฐาน เปนตน

(๒) นมตอารมณทเปนนามธรรม ไดแก พระรตนตรย พระคณบดามารดา อรยกศล (พระนพพาน) พรหมวหาร ๔ อรปฌาน ๔ เปนตน

วธการบรกรรมใหนมตบงเกดขน

การเจรญปฐวกสณ โดยน าดนสแดงมาท าใหเกลยงเปนวงกลมโตประมาณเสนผาศนย กลาง ๑ คบกบ ๔ นว ขดใหเรยบเปนเงาควรแกการทจะเพง น าไปตงไวทหนาตงใหเหมาะแกสายตา ส าหรบนงบรกรรมภาวนา แลวพงนงขดสมาธ ตงกายใหตรง ตงจตและสตลงตรงหนา ลมตาเพงไปทนมต คอ กสณนน บรกรรมวา ปฐว ๆ ๆ หรอ ดน ๆ ๆ นเรยกวา บรกรรมนมต เมอเหนนมตไดแจมชดแลว พงหลบตาใหเหนในใจเหมอนกบลมตา จนกระทงนมตกสณนนแจมชด ทงหลบตาและลมตา นมตทปรากฏขนนเรยกวา อคคหนมต จตรเหนเฉพาะนมตเทานนไมไปนกคดอยางอนเลย เปนนมตตดตา เมอก าหนดตอไปในกสณนน นมตจะมรศมสดใสดจแกวมณ นกขยายใหญหรอยอใหเลกไดตามจตปรารถนา นมตทปรากฏแจมชดเชนนวา ปฏภาคนมต การเจรญกสณ

๕๓ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๒๐๑. ๕๔ ศรศากยอโศก, หลกการฝกสมาธภาวนา ตามรอยพระพทธองค , (กรงเทพมหานคร: บรษท

อนเตอร-เทค พรนตง จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๓๙๘.

๕๕

อนกเปนไปในท านองเดยวกน คอเพงทนมตกสณ และบรกรรม ทเรยกวาบรกรรมนมต จนกระทงปรากฏเปนปฏภาคนมตในทสด๕๕

เมอไดเจรญภาวนาเพงนมตจนถงปฏภาคนมตแลว ผปฏบตพงฝกฝนจนช านาญเปนวสดวยอ านาจแหงองคฌานทง ๕ คอ วตก นกถงนมตดน วจาร พจารณาประคองวตกใหรเฉพาะนมตดนจนมปต อมใจในนมตดนนน และเอกคคตาจตรนมตดนนนเปนอารมณเดยว เปนความสขอนยอดเยยมฝายโลกยฌาน กลาวคอ ผปฏบตเจรญเพงนมตปฐวกสณเปนตนน จนเขาถงอปจารสมาธใกลความเปนอปปนาสมาธ รเฉพาะนมตดนอยางเดยวมนคง จนบรรลปฐมฌาน มวตก วจาร ปต สข เอกคคตาประกอบเขาบรบรณ เมอภาวนาตอไป ละวตก การนกถงนมต ละวจาร การประคองรนมตเสยได บรรลทตยฌาน มเพยง ปต สข เอกคคตา ภาวนาตอไปจนละปต ความอมใจในนมตเสยได บรรลตตยฌาน คงเหลอแตสขกบเอกคคตาเปนองคประกอบ แลวผปฏบตย งคงเจรญกรรมฐานตอไป เปลยนจากสขเวทนาในนมตนนเปนอเบกขาเวทนา ความไมทกขไมสขในนมตนนกบเอกคคตาจตแนวแนเปนอารมณเดยว บรรลจตตถฌาน

เมอบรรลจตตถฌานแลว ผปฏบตเจรญกรรมฐานตอไป ละนมตนนเสย กลบมาเพงอากาศ ความวางเปลา (ความวางไมมทสนสด) จนบรรลถงอากาสานญจายตนะฌาน ท าการเจรญภาวนาตอไปดวยการเพงสญญาละเอยดยงขนจนบรรลอรปฌาน ๔ เปนทสด

อานาปานสต อาศยลมหายใจเขาออกยาวสนเปนนมตอารมณ โดยก าหนดทเปนจดกระทบของลมหายใจเรมตนเขาในรางกายคอบรเวณปลายจมก ส าหรบจดสนสดของลมหายใจนนจะก าหนดหรอไมก าหนดกได เพราะเนองจากคนเราตองมการหายใจออกหลงจากการหายใจเขาเปนปกต การก าหนดจดเรมตนของการหายใจเขานน เพราะเปนทก าหนด ความหมายของนมตในกรรมฐาน เมอสภาวธรรมของจตมความละเอยดออนขน จะไมสามารถก าหนดการสมผสของ ลมหายใจไดชดเจน แตจะสามารถรบรการมอยของลมหายใจเขาออกยาวสนไดจากการเคลอนไหวของทรวงอกและหนาทอง ซงมอาการขนลง หรอ อาการพอง-ยบ๕๖

การก าหนดลมหายใจนสามารถก าหนดอาการพอง-ยบของทรวงอก หรอหนาทองเพอการก าหนดลมหายใจเปนนมตอารมณกรรมฐานเปนจดก าหนดนน ยอมประกอบไปดวย

๕๕ ศรศากยอโศก, กรรมฐานและฌานสมาบต, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๕๓),

หนา ๑๑๐. ๕๖ ศรศากยอโศก, หลกการฝกสมาธภาวนา ตามรอยพระพทธองค, หนา ๔๐๒.

๕๖

สมปชญญะ คอ ความรตวทวพรอมในอาการพอง-ยบของทรวงอกหรอหนาทอง ซงมความชดเจนมากกวาการตดตามลมหายใจเขาออกยาวสนตลอดสาย

การก าหนดดวยค าบรกรรม “พทโธ” พรอมกบการก าหนดรลมหายใจเขาออก หรอการก าหนดดวยค าบรกรรม “พอง-ยบ” ของอาการพอง-ยบของทรวงอกหรอหนาทอง ยอมจกท าใหบงเกดความชดเจนของการก าหนดเอาลมหายใจเปนนมตอารมณ เพราะการบรกรรมก าหนดยอมไมท าใหความคดฟงซานออกไป และยอมจกบงเกดความตงมนของสมมาสมาธไดโดยงาย มสมมาสตตงมนอยทลมหายใจ หรออาการพองยบ มสภาวธรรมเปนบรกรรมนมต ขณกสมาธยอมบงเกดขนเพราะสมมาสตเปนเหตปจจย การเจรญอานาปานสตสามารถบรรลจตตถฌานเปนทสด๕๗

ขนตอนความสงบทางจตเกดขนจากเหตและปจจยแกกนและกนเปนกระบวนการตามล าดบ การเจรญสมถภาวนาใหจตตงมน โดยหนวงนมตเพอเปนอารมณกรรมฐาน สงใดกตามทงทเปนรปธรรมและมใชรปธรรม เพออาศยเปนเครองก าหนดวาระจตใหตงมนเปนสมมาสมาธ ผปฏบตก าหนดนมตนน เมอจตมความตงมนขน นมตอารมณมการแปรเปลยนสภาวธรรมทหยาบเปนละเอยดขน จากบรกรรมนมตเปนอคคหนมต และเปนปฏภาคนมต ซงปรากฏแจมชดภายในมโนวญญาณ หรอการมองเหนทางใจ เมอหลบตาเจรญปฐวกสณ เปนตน การก าหนดนคอการยกจตขนสอารมณกรรมฐานภาวนาอยางตอเนอง

ความสงบของจตเกดขนไดดวยองคฌานสองประการแรก คอ วตก และ วจาร วตก หมายถง การยกจตขนสนมตอารมณเครองหนวงแหงจต หรอการยกจตขนสอารมณกรรมฐาน เปนลกษณะการบงคบหรอขมจตใหบงเกดความตงมนเปนสมมาสตโดยอาศยนมตอารมณเปนหลกยดถอ มความตงใจในการปฏบตกรรมฐาน วจาร หมายถง ความตอเนองในการยกจตขนสอารมณกรรมฐานโดยมนมตอารมณเปนหลกยดถอ เปนสภาวธรรมทตอเนองมาจาก วตก ความตงมนของสตยอมบงเกดขน เมอจตปกไปทอารมณกรรมฐาน จดจออยกบสภาวะและเขารบรอารมณอยางแมนย า ทวพรอม ตอเนองเปนธรรมชาตทก ๆ ขณะ จตจะมความบรสทธขนตามล าดบแลวนน๕๘

อาการนเรยกวา วเวก หมายถง ความสงด หรอความปลกออก จตจะสงบสงดจากนวรณ๕๙ วเวกมใชองคฌาน แตเปนลกษณะของจตทผองใส สงดจากความขนมวทงปวง เมอจต

๕๗ ศรศากยอโศก, หลกการฝกสมาธภาวนา ตามรอยพระพทธองค, หนา ๔๐๓-๔๐๔. ๕๘ เรองเดยวกน, หนา ๔๑๕. ๕๙ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒๔/๓๔.

๕๗

สงดจากนวรณทงหลายแลว จตจะรบรปต ความอมใจ ปลาบปลมกบสงทก าลงเกดขน ปตอาจแสดงออกทางรางกาย เชน ขนลก อาการเหมอนกบตกจากทสง หรอความรสกตวลอยขนจากพน และเบาสบาย จากนนความ สข ความพอใจจะเกดตามมา องคฌานทสามและองคฌานทสนเกดขนจากความสงดจากนวรณทงหลาย จงเรยกวา วเวกช ปตสข อนหมายถง ความปลาบปลมยนด และความสขทเกดจากความสงบ

เมอองคฌานทง ๔ ปรากฏวาจตจะเขาสความสงบและสนตโดยอตโนมต จตเปนอเบกขาวางใจเปนกลางสมดล อนเปนองคฌานทหา ท าใหสามารถตงมนอยกบสงทก าลงเกดขนโดยไมฟงซานหรอซดสาย การทจตรวมเปนหนงน เปนองคของฌานประการทหก กลาวคอ สมาธ (เอกคคตา) หรอการทจตตงมนอยในอารมณเดยว

สรป สมถะ คอ การเพงอารมณเพอใหจตตงมน สงบอยในอารมณเดยวโดยมอารมณกรรมฐาน ๔๐ กอง ค อ กส ณ ๑๐ อส ภ ๑๐ อนสต ๑๐ พรหมว หารก มม ฏฐาน ๔ อารปปกมมฏฐาน ๔ อาหารเรปฏกลสญญา จตธาตววตถาน เลอกกองใดกองหนงใหตรงจรต น ามาบรกรรมภาวนาใหเกดสมาธ จนเขาสอปจารสมาธ อปปนาสมาธ เปนก าลงอปปนาฌานตอไป แลวบรรลปฐมฌาน องคฌาน ประกอบดวย วตก วจาร ปต สข เอกคคตา อเบกขา เปนลกษณะของจตทยกขนสอารมณกรรมฐาน เปนการบงคบจตหรอขมจตใหเกดความตงมน โดยอาศยนมตอารมณเปนหลก แลวฝกก าหนดเขาออกฌานจนช านาญคลองแคลวจนเปนวส แลวเลอนเปนทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌานตอไป ตามล าดบ

๓.๓ อารมณวปสสนา

ในการเจรญวปสสนาภาวนาอารมณของวปสสนา เรยกวาวปสสนาภม ธรรมดาการท างานใด ๆ กตองมสถานทท างานหรอการจะเพาะปลกพชพนธธญญาหารใด ๆ นน กตองมพนทเพาะปลก เชน การปลกขาวกตองมพนทนา ฉนใดกด การเจรญวปสสนานกตองอาศยภมพนทเพาะปลกเพอใหวปสสนาเจรญขนนน เรยกวาวปสสนาภม ฉะนน วปสสนาภม หมายถง พนทท าวปสสนาหรออารมณของวปสสนา กลาวคอ การเจรญวปสสนานนตองก าหนดรอยทวปสสนาภม วปสสนาภม ๖ คอ ทเกดของวปสสนา ๖ อยาง ไดแก ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ ปฏจจสมปบาท ๑๒

๕๘

อารมณ หมายถง เครองยดเหนยวจต สงหนวงเหนยวจต สงทยดจตไว, โดยทวไปหมายถง ความรสกนกคดหรอจตใจทแปรปรวนเปลยนแปลงไปแตละชวงเวลา เชน อารมณด อารมณเยน ไมมอารมณ เปนตน๖๐

อารมณแหงวปสสนา นน แบงเปนหมวด ๆ ไดตอไปดงน

๑) ขนธ ๕ แปลวา กอง ไดรวมสงทเปนธรรมชาตทงปวงเขาดวยกน มปรากฏการณรวมกน ๑๑ ประการ๖๑ คอ ๑. เปนสภาพทเปนมาแลวในอดต ๒. เปนสภาพทเปนไปในอนาคต ๓. เปนสภาพทมอยในปจจบน ๔. เปนสภาพทมอยภายใน ๕. เปนสภาพทมอยภายนอก ๖. เปนสภาพทหยาบ ๗. เปนสภาพทละเอยด ๘. เปนสภาพทไกล ๙. เปนสภาพทใกล ๑๐. เปนสภาพเลว ๑๑. เปนสภาพทประณตของรป นาม รวม ๑๑ ประการนเปนกองหนง

(๑) รปขนธ กองรป ไดแก ธรรมชาตทงปวงทมปรากฏขนมาแลวกตองเสอมสลายไปและสนไป ดวยวโรธปจจย คอปจจยทไมถกกน ไดแก ความรอน ความเยน เปนตน ในสวนองคธรรมอนไดแก รป ๒๘๖๒

(๒) เวทนาขนธ กองเวทนา มหนาทเสวยอารมณ ม ๓ คอ สข ทกข อเบกขา ในสวนขององคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ในจต ๘๙ หรอ ๑๒๑๖๓

(๓) สญญาขนธ กองแหงสญญา มหนาทจ าอารมณตาง ๆ ในสวนองคธรรมไดแก สญญาเจตสก ในจต ๘๙ หรอ ๑๒๑

(๔) สงขารขนธ กองแหงสงขาร มหนาทปรงแตงจตใหคดท ากศล หรอใหท าอกศล และใหบ าเพญอรปญาณ ม ๓ คอ ปญญาภสงขาร ปรงแตงจตใหท ากศล อปญญาภสงขาร ปรงแตงจตใหท าอกศล และอเนญชาภสงขาร ปรงแตงจตใหคดบ าเพญอรปฌาน มองคธรรม ไดแก เจตสก ๕๐ (เวนเวทนา, สญญา) ทประกอบในจต ๘๙ หรอ ๑๒๑

(๕) วญญาณขนธ กองแหงวญญาณ มหนาทรอารมณ รแจงเปนลกษณะ โดยองคธรรม ไดแก จต ๘๙ หรอ ๑๒๑๖๔

๖๐ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๓๕๐. ๖๑ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๘๖/๙๘. ๖๒ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๓/๑๑๗. ๖๓ อภ.สง. (บาล) ๓๔/๖๐/๓๑. ๖๔ อภ.สง. (บาล) ๓๔/๖๔/๓๒.

๕๙

สรปไดวา ขนธ ๕ ไดแก รปขนธ เปนรป เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เปนนาม

๒) อายตนะ ๑๒ ไดแก อายตนะภายใน ๖ และอายตนะภายนอก ๖ จดเปนคไดดงน ตากบรป, หกบเสยง, จมกกบกลน, ลนกบรส, กายกบโผฏฐพพารมณ, มโนกบธมมารมณ, เปนทงรปและนาม๖๕

๓) ธาต ๑๘ ไดแกจกขธาต รปธาต จกขวญญาณธาต ฯลฯ เปนทงรปและนาม๖๖

๔) อนทรย ๒๒ ไดแก จ กขนทรย ง โสตนทรย ง ฆานนทรย ง ชวหนทรย ง กายนทรยง มนนทรยง ฯลฯ เปนทงรปและนาม๖๗

๕) อรยสจ ๔ คอความจรงของชวตเมอรแลวท าใหละกเลสได ความจรงดงกลาวนน ม ๔ ประการ๖๘ ไดแก

(๑) ทกขอรยสจ คอความทกข ไดแก การเกด การแก การตาย การประสบกบสงอนไมเปนทรก การพลดพรากจากสงทรก ความปรารถนาทไมสมหวง เปนทกขทงสน ดงท พระพทธองคทรงชใหเหนวาทกขอรยสจนเปนธรรมทควรก าหนดร อนไดแก ขนธ ๕ คอควรศกษาใหรใหเขาใจทกข ตามสภาพทเปนจรงวาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา

(๒) ทกขสมทยอรยสจ คอเหตแหงความทกข ไดแก ตณหา ๓ คอ กามตณหา ความรกใครพอใจในกาม, ภวตณหา ความอยากไดอยากมอยากเปน, วภวตณหา ความไมอยากม ไมอยากเปน ซงเปนสาเหตท าใหเกดในภพใหมอก พระพทธองคทรงชใหเหนวา ทกขสมทยอรยสจเปนธรรมทควรละ คอควรก าจดตณหาอนเปนเหตทท าใหเกดทกขใหหมดสนไป

(๓) ทกขนโรธอรยสจ คอความดบทกข ไดแก การดบตณหาไมใหเหลอดวยมรรค คอวราคะ สละคน ไมพวพน พระพทธองคทรงชใหเหนวา ทกขนโรธอรยสจเปนธรรมทควรท าใหแจง เพอความหมดจดจากกเลส

(๔) ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ คอ ขอปฏบตอนเปนทางสายกลาง ไดแก มรรค มองค ๘ คอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ พระพทธองคทรงชใหเหนวา ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจเปนธรรมท

๖๕ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๕๔-๑๖๑/๑๑๒-๑๑๖. ๖๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๘๓- ๑๘๔/๑๔๒-๑๔๖. ๖๗ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๑๙-๒๒๐/๑๙๗-๒๐๒. ๖๘ ว.ม. (ไทย) ๔/๑๓/๒๐-๒๔.

๖๐

ควรเจรญ คอศกษาปฏบตใหเขาใจในมรรคมองค ๘ แลวท าตามมรรคนนซงจะเปนทางน าไปสจดหมาย เพอบรรลถงนพพานในทสด๖๙ ไดแก ทกข สมทย นโรธ มรรค เปนทงรปและนาม

๖) ปฏจจสมปบาท ๑๒๗๐ หมายถง การทธรรมทงหลายอาศยกนเกดขนเพราะอาศยอวชชาเปนปจจย สงขารจงมเพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และ อปายาสจงม ความเกดขนแหงกองทกขทงมวล มดวยประการฉะน เปนทงรปและนาม

วปสสนาภม ๖ หรออารมณของวปสสนาภม ๖ น เมอสงเคราะหแลวเหลอเพยงแต รปกบนามเทานน ผทเจรญวปสสนาตองก าหนดรปนามกอน เพราะวารปนามนนเปนสภาวธรรมทตองพสจนดวยวปสสนาปญญา เมอผเจรญวปสสนาปฏบตจนเกดปญญาแลว จะพสจนไดดวยตนเองวารปนามน ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เปนปญญาทเหนประจกษแจงความจรง ซงเรยกวา “วปสสนาปญญา” เมอวปสสนาเกดขนแลว จะเขาไปท าลายอาสวะกเลสทงหลายลงได ท าใหความทกขเบาบาง เมอผปฏบตเจรญวปสสนาไปจนถงมคคญาณ กจะเกดปญญาไปปหานกเลสไดอยางเดดขาด ท าใหกเลสและความทกขหมดสนไปในทสด

องคคณของวปสสนาภาวนา

ในการเจรญวปสสนาภานาทอาศยหลกการ แหงสตปฏฐาน ๔ นน มใชมแตเพยงสต อยางเดยว ตองมธรรมอนมาประกอบรวม อนไดแก วรยะ และปญญา มธรรม ๓ ประการทเกดขนรวมกนกบสต อาตาป สมปชาโน สตมา มความเพยรเผากเลส มปญญาหยงเหน มสต

การเจรญสตปฏฐาน ๔ เพอเปนการท าลายอภชฌา (ความยนด) และโทมนส (ความยนราย) ในขณะเวลาปฏบต ไมไดใชสตเพยงอยางเดยว๗๑ แตตองมธรรมขออน ๆ ควบคอยดวยธรรมทไมบงถงไวกคอสมาธ ซงจะมอยดวยอยางนอยในขนตน ๆ ส าหรบในการปฏบตวปสสนานสวนองคธรรมทกลาวไว ไดแก องคของวปสสนา ๓ ประการ คอ

๑) อาตาป มความเพยร ค าวา อาตาป แปลวา มความเพยรเผากเลส คอ มความเพยรชอบท เ รยกวา สมมปปธาน ๔ คอ เพยรเพ อละอกศลเกา เพยรเพ อไมท าอกศลใหม เพยรเพอท ากศลใหม และเพยรเพอเพมพนกศลเกา ทกขณะทนกปฏบตเจรญสตระลกรสภาวธรรม

๖๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๙๑/๘๖, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๘๑/๕๙๓. ๗๐ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๒๕-๒๔๒/๒๑๙-๒๒๓. ๗๑ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๓๓๐.

๖๑

ปจจบน ไดชอวาสงสมสต สมาธ และปญญาใหเพมพนมากขน ผปฏบตเพยรพยายามตงใจก าหนดอยางตอเนอง มความรอบคอบก าหนดสภาวะตาง ๆ อยางถถวน๗๒

๒) สมปชาโน มสมปชญญะ (รพรอม) ค าวา สมปชาโน แปลวา มปญญาหยงเหน หมายความวา หยงเหนสภาวธรรมตามความเปนจรง คอเหนลกษณะเฉพาะตวของรปนาม แตละอยางทรปนามอนไมม และลกษณะทวไปของรป นามคอความไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน๗๓

๓) สตมา มสต ค าวา สตมา แปลวา มสต คอ มสตอยางตอเนองไมขาดชวงตงแตตนนอนจนถงหลบสนท๗๔ การเจรญสตมประโยชนคอท าใหจตตงมนเปนสมาธเพอการพฒนาปญญา การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ อนม อาตาป สมปชาโน สตมา เปนองคคณทจะท าใหเหนสภาวธรรมทงหลายทปรากฏตามความเปนจรง ยอมสามารถก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได นคอองคคณในการปฏบตวปสสนาภาวนา อนง อารมณทเกดขนกบใจ หมายถง การพจารณาในขณะนน ๆ วามธรรมอะไรเกดขนในจตของตน กรชดในธรรมเหลานน ธรรมทตองพจารณาในการเจรญวปสสนาตามแนวมหาสตปฏฐานสตรนน ไดแก นวรณปพพะ คอ นวรณ ๕๗๕

คอ เครองหาม เครองกน หมายถง ธรรมทกนจตไมใหบรรลความด ม ๕ ประการคอ (๑) กามฉนทะ ความรกใครพอใจในกาม (๒) พยาปาทะ ความพยาบาท ความโกรธ ความเกลยด (๓) ถนมทธะ ความหดห ความเซองซม ความงวง (๔) อทธจจกกกจจะ ความฟงซาน ความร าคาญใจ ความรอนใจ (๕) วจกจฉา ความลงเลสงสย

พงทราบวาปฐมฌานละองค ๕ ดวยการละนวรณ ๕ เหลาน คอ กามฉนทะ พยาปาทะ ถนมทธะ อจธจจกกกจจะ และวจกจฉา ดงจะเหนไดวา เมอผเพยรปฏบตยงไมก าจดนวรณเหลาน ฌานกเกดขนไมได ดวยเหตนน นวรณเหลานจงชอวาเปนองคส าหรบละของปฐมฌานดงกลาว๗๖

๗๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, พระคนธสาราภวงศ

แปลและเรยบเรยง, (กรงเทพมหานคร: ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๓๐. ๗๓ เรองเดยวกน, หนา ๓๑. ๗๔ อางแลว, หนา ๓๓. ๗๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๓๕/๓๐๑, อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๖๔/๕๔๙, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๔๑/๕๙๕. ๗๖ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), พมพครง

ท ๑๐, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๑๐๙.

๖๒

สรป อารมณวปสสนา คอ เครองยดเหนยวจต สงหนวงเหนยวจต สงทยดจตไว พจารณาใหเกดปญญา เปนสงทตองก าหนดร ไดแก ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ ปฏจจสมปบาท ๑๒ ในการทจะระลกรสภาวธรรมใหเกดปญญาจะตองมองคธรรมทควบคไปกนไป คอ อาตาป สตมา สมปชาโน

๓.๔ การยกอารมณขนสวปสสนา

ในการปฏบตวปสสนาภาวนา อารมณของวปสสนาภาวนา อนเรยกวา วปสสนาภมนน ถอวาเปนหวใจส าคญ ในการปฏบตใหถกตองและมการก าหนดรอารมณ ในวปสสนาภมนน อนหมายถง การยกอารมณขนสวปสสนาภาวนา ในการยกอารมณนนประกอบดวย สภาวะรปนามในอารมณฌาน และวธยกอารมณฌานขนสวปสสนาภาวนา มรายละเอยดดงน

๓.๔.๑ สภาวะรป-นามในอารมณฌาน

สภาวะรปในอารมณฌาน สภาวะรปของรปฌานแตละระดบมความละเอยดแตกตางกน อาการเคลอนไหวขนลงของทรวงอก หรอทองนอย และลมหายใจเขาออกยาวสน ผเจรญกรรมฐานในปฐมฌานยงสามารถสมผสได เมอก าลงของฌานมความละเอยดขนถงจตตถฌานยอมสมผสไดโดยยาก โดยเฉพาะลมหายใจเขาออกยาวสน จนกลาวไดวา สมผสไมได อาการเคลอนไหวของทรวงอกหรอทองนอยกเชนกน ยอมแผวเบาละเอยด แตการก าหนดสมผสได เพราะอาศย “สมปชญญะ” ก าหนดรปได นเปนรปนมตอารมณกรรมฐาน

สภาวะรปในอารมณอรปฌานจะไมม อาการเคลอนไหวของทรวงอกหรอชองทอง มลมหายใจแผวเบาจนยากทจะก าหนดได เพราะไดลวงรปสญญาเสย มไดอาศยรปนมตเปนอารมณกรรมฐานตงแตการบรรลตตยฌานสบมาแลว

สภาวะนามในอารมณฌาน เมอการเจรญสมถภาวนา มสตก าหนดรอยแตอารมณบญญตนน ๆ เพงอยในอารมณเดยวโดยไมใสใจในอารมณอนใดทงสน จนจตแนวแนมอารมณเปนเอกคคตาจต เปนสมาธจตถงอปปนาสมาธขนปฐมฌานเปนอยางนอย๗๗ ประกอบดวยองคฌาน ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา๗๘ เมอถงขนน สามารถเจรญฌานตอไปจนถงจตตถฌาน ตาม จตตกนย หรอสมาบต ๘ ไดเพอความบรสทธแหงจต จากนนยอนกลบมาพจารณาฌานธรรม

๗๗ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๗๑/๒๖๗. ๗๘ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๕๘/๒๔๓.

๖๓

ฌานสมปยตตธรรม สมาปตตธรรม สมาปตตสมปยตตธรรม จต และเจตสกทเกดในฌาน๗๙ ก าหนดรทองคธรรม คอ วตก (ความตรก) วจาร (ความตรอง) ปต (ความอมใจ) สข (ความสข) จตเตกคคตา (ความทจตมอารมณเดยว) และธรรมทงหลายทประกอบดวยองคของฌานนน มผสสะ (ความถกตอง) เวทนา (ความเสวยอารมณ) สญญา (ความหมายร) เจตนา (ความจงใจ) วญญาณ (ความรแจง) ฉนทะ (ความพอใจ) อธโมกข (ความนอมใจเชอ) วรยะ (ความเพยร) สต (ความระลกได) อเบกขา (ความวางเฉย) มนสการ (ความใสใจ) โดยลกษณะ และรส (หนาท) เปนตน ของธรรมนน ๆ ธรรมทงหมดทกลาวมานเปน “นาม” อนสมปยตกบจต ดวยการตามเหนความเปนไตรลกษณ ซงเปนจตตสงขาร

พระสารบตรก าหนดรอารมณแหงการก าหนดโดยสนเชง๘๐ คอ ธรรมในปฐมฌาน ๑๖ ประการ ไดแก

เขา-ออกปฐมฌานก าหนดวตก รชดวา วตกมลกษณะยกจตเขาไปสอารมณ เขา-ออกปฐมฌานก าหนดวจาร รชดวา วจารมลกษณะเคลาคลงอารมณ เขา-ออกปฐมฌานก าหนดปต รชดวา ปตมลกษณะชนชมยนดในอารมณ เขา-ออกปฐมฌานก าหนดสข รชดวา สขมลกษณะเสวยอารมณทนายนด เขา-ออกปฐมฌานก าหนดเอกคคตา รชดวา เอกคคตามลกษณะไมซดสาย เขา-ออกปฐมฌานก าหนดผสสะ รชดวา ผสสะมลกษณะกระทบอารมณ เขา-ออกปฐมฌานก าหนดเวทนา รชดวา เวทนามลกษณะเสวยอารมณ เขา-ออกปฐมฌานก าหนดสญญา รชดวา สญญามลกษณะหมายรอารมณ เขา-ออกปฐมฌานก าหนดเจตนา รชดวา เจตนามลกษณะตงใจ เขา-ออกปฐมฌานก าหนดจต รชดวา จตมลกษณะรอารมณ เขา-ออกปฐมฌานก าหนดฉนทะ รชดวา ฉนทะมลกษณะตองการจะท า เขา-ออกปฐมฌานก าหนดอธโมกข รชดวา อธโมกขมลกษณะตดสน เขา-ออกปฐมฌานก าหนดวรยะ รชดวา วรยะมลกษณะพากเพยร เขา-ออกปฐมฌานก าหนดสต รชดวา สตมลกษณะระลกได เขา-ออกปฐมฌานก าหนด รชดวา มนสการมลกษณะใสใจ

๗๙ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๔๘๓. ๘๐ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ) ตรวจช าระ, พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย

(ประเสรฐ มนตเสว) รวบรวมและเรยบเรยง, อานาปานสตภาวนา ลาดบการบรรลธรรมของพระพทธเจา , (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕), หนา ๑๐๙-๑๑๐.

๖๔

เขา-ออกทตยฌานก าหนด. รชดวา มลกษณะ (เหมอนปฐมฌาน) จนกระทงเขา-ออกเนวสญญานาสญญายตนฌานไดไมมก าหนด จงก าหนดรดวยกลาปสมมสนนย (อนมานวปสสนา)๘๑ รเหนธรรมดงกลาวพรอมกน มไดเหนทละอยางเหมอนฌานตน ๆ เพราะเปนธรรมทละเอยด

การก าหนดรสภาวธรรมน พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) อธบายวา การบรรลมรรคผล ไมจ าเปนตองหยงเหนรป-นามทงหมดตามทพระไตรปฎกและอรรถกถาพรรณาไว เพราะแตละบคคลมการสงสมบารมมาตางกน จงหยงเหนดวยญาณทเหมาะสมแกตน ผมปญญาแกกลา ทเรยกวา ตกขบคคล แมจะเปนพระมหาสาวกกไมอาจหยงเหนรป-นามโดยพศดารตามทปรากฏในพระอภธรรมปฎก มเพยงพระสารบตรเทานนทสามารถก าหนดรธรรม ๑๖ ประการน และมเพยง

พระผมพระภาคเจาพระองคเดยวก าหนดรไดละเอยดยงกวา สวนผทมปญญาไมแกกลาทเรยกวา มนทบคคล ยอมบรรลมรรคผลดวยการหยงเหนรป-นามบางสวนเทานน ในสฬายตนสงยต กลาวถงการบรรลธรรมของพระอรหนต ๔ องค โดยแตละองคกลาว ถงการปฏบตของตนไวแตกตางกนตามล าดบ๘๒ ดงน

พระอรหนตองคแรกไดกลาววา “ทานผมอาย เมอใด ภกษหยงรความเกดขน และดบไปของอายตนะ (ภายใน) อนเปนเหตเกดแหงผสสะทง ๖ เมอนน ภกษยอมรเหนไดหมดจดดดวยการหยงรเพยงเทาน”

พระอรหนตองคท ๒ ไดกลาววา “ทานผมอาย เมอใด ภกษหยงรความเกดขน และดบไปของอปาทานขนธ ๕ เมอนน ภกษยอมรเหนไดหมดจดดดวยการหยงรเพยงเทาน”

พระอรหนตองคท ๓ ไดกลาววา “ทานผมอาย เมอใด ภกษหยงรความเกดขน และดบไปของมหาภตรป ๔ เมอนน ภกษยอมรเหนไดหมดจดดดวยการหยงรเพยงเทาน”๘๓

พระอรหนตองคท ๔ ไดกลาววา “ทานผมอาย เมอใด ภกษหยงรวา ธรรมอยางใดอยางหนงมสภาพเกดขน ธรรมทงหมดนนมสภาพดบไป เมอนน ภกษยอมรเหนไดหมดจดดดวยการหยงรเพยงเทาน”๘๔

๘๑ ดรายละเอยดใน ม.อ. (ไทย) ๑๔/๙๕/๘๐. ๘๒ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ) ตรวจช าระ, พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย

(ประเสรฐ มนตเสว) รวบรวมและเรยบเรยง, อานาปานสตภาวนา ลาดบการบรรลธรรมของพระพทธเจา, หนา ๑๐๗-๑๐๙. ๘๓ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๔๕/๑๘๐. ๘๔ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๔๕/๑๘๑.

๖๕

การก าหนดรอายตนะภายในทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ มไดก าหนดรอายตนะภายนอกทง ๖ คอ รป รส กลน เสยง สมผส และธรรมารมณ แมการก าหนดอายตนะภายในกก าหนดรเพยงรป ๕ ทาง ม ตา ห จมก ลน กาย มไดก าหนดรรปอน ๆ และก าหนดรใจ หรอ จตเทานน มไดก าหนดรเจตสก การก าหนดรอายตนะภายในน เปนการก าหนดรอายตนะภายนอกโดยปรยาย การก าหนดรอปาทานขนธ ๕ การก าหนดรมหาภตรป ๔ การก าหนดรความเกดดบของธรรมารมณ ผก าหนดรลกษณะนจงเปนผเจรญสตก าหนดรรป-นามทงหมด พระบาลกลาวถงการ

ก าหนดโดยยอ และโดยพศดาร ตามอธยาศยของแตละบคคลในแตละโอกาส โดยมตองก าหนดรรป-นามทงหมดจงสามารถบรรลธรรมได

๓.๔.๒ วธยกอารมณฌานขนสวปสสนา

ผทเจรญสมถภาวนาจนเกดฌานจตอนมปฐมฌาน เปนตน เรยกวา ฌานลาภบคคล มล าดบการเจรญภาวนา ดงน

ในวาระแรก อาศยการเจรญสมถะ หรอสมาธภาวนาเพอความตงมนของสมมาสต และสมมาสมาธ (ขณกสมาธ, อปจารสมาธ, อปปนาสมาธ) ดวยองคธรรมหลก คอ วตก และวจาร

ในวาระตอมา อาศยสมมาสมาธในการเจรญอนปสสนา เมอออกจากฌานสมาบตนน ๆแลว โดยอาศยก าลงของฌานสมาบต ในขณะนนสมาธมความตงมนเปนเอกคคตาจตอย ตามพจารณาก าหนดรสภาวธรรมทเกดขน เปนการตามดฌานธรรม และฌานสมปยตตธรรม ตามเหน พจารณาสภาวธรรมนน ๆ ตามความเปนจรงโดยไมมการปรงแตงใด ๆ

ในวาระตอมา อาศยสมมาสมาธในการเจรญวปสสนา การบงเกดขนของวปสสนาญาณ หยงรพรอมเฉพาะซงความรแจงแหงจต พจารณาก าหนดรธรรมารมณดวยธมมานปสสนาสตปฏฐานเหนสภาวธรรม ความเปนไตรลกษณ เขาใจอรยสจ เพอความดบทกขอยางถองแท วปสสนาญาณกาวหนาขนเปนล าดบ

การพจารณาก าหนดรเพอเขาถงความจรงโดยสบคนหาเหตผลไปตามล าดบจนถงตนเหต แยกแยะองคประกอบจนมองเหนสภาวะ และความสมพนธแหงเหตปจจย หรอตรกตรองใหรจกสงทด สงทชว ยงกศลธรรมใหเกดขนโดยอบายทชอบ ซงจะมใหเกดอวชชา และตณหาน เรยกวา โยนโสมนสการ โยนโสมนสการน เปนองคธรรมส าคญหลกของสมมาสมาธในการเจรญสมถวปสสนาภาวนา

๖๖

โยนโสมนสการในสมถภาวนา หมายถง การนอมใจโดยแยบคาย การนอมใจโดยมวเวกเปนทตงอาศย มวราคะเปนทตงอาศย มความดบทกขเปนทตงอาศย (ละทงอปาทาน)๘๕

การเจรญฌานสมาธ ในสมคคตสตร๘๖ โดยมนสการนมต ๓ ประการ (๑) มนสการสมาธนมต (นอมใจไปในความทจตเสวยอารมณเดยว คอ สมมาสมาธ) (๒) มนสการปคคาหนมต (นอมใจท าความเพยรยกจตขนสสภาวธรรมอาจหาญแชมชน) (๓) มนสการอเบกขานมต (นอมใจไปในความตงมนของสภาวธรรมแหงจต ไมสน

ไหวตามกศลธรรม หรอ อกศลธรรม) ตามกาลอนควร ถามนสการอเบกขานมตมาก จตจะไมนอมส ความสนไปแหงอาสวะทงหลาย หรอ นอมไปสวปสสนา

วธการโยนโสมนสการ ยกจตขนเจรญวปสสนา ตามล าดบ ดงน

(๑) อบรมสมาธภาวนาอยเนอง ๆ เพอให สมมาสมาธ ทบงเกดขนฝงรากหนาแนนกลาย เปนความทรงจ าแหงใจ หรอเปนสญญาในทางพทธศาสนาวา สมาธญาณ หมายถง ความหยงรพรอมเฉพาะซงสมมาสมาธนน ๆ

(๒) การนอมจตโดยแยบคายไปในสมาธ นอมจตไปในสญญาของความสงบวเวกทอยภายในจตจากการบ าเพญสมาธภาวนาอยเนอง ๆ ความสงบวเวกจะบงเกดขนโดยไมจ าเปนตองนงสมาธเลย เรยกวา มนสการโดยมความสงบวเวกเปนทตงอาศย การนอมใจโดยมความสงบวเวกเปนทตงอาศย ซงเปนวหารธรรมของพระอรยสงฆทงหลาย

(๓) การนอมจตโดยแยบคายสมมาสตไปในสญญาของความไมก าหนดยนดในวตถกาม และกเลสกาม คอ สญญาของวราคะ เรยกวา มนสการโดยมความสงบวเวก และวราคะ และนโรธ เปนทตงอาศย

(๔) การนอมจตโดยแยบคายไปในความไมยดมนถอมนตอสงขารธรรมทงปวง แมแตความสงบวเวก วราคะ และนโรธ (ละทงอปาทานในสงขารธรรมทงปวง) เรยกวา มนสการโดยมความไมยดมนถอมนสงขารธรรมทงปวงเปนทอาศย เหนแจงในความเกดและความเสอมโดยความเปนไตรลกษณ

๘๕ ศรศากยอโศก, หลกการฝกสมาธภาวนา ตามรอยพระพทธองค, หนา ๓๒. ๘๖ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๑๐๓/๓๔๕, อง.ตก.อ. (ไทย) ๒/๑๐๓/๓๔๕.

๖๗

ฌานลาภบคคล เมอประสงคจะเจรญวปสสนาหลงจากออกจากฌานสมาบต สามารถใชสมาธแขงกลา สบทอดมาจากก าลงฌานสมาบตนน พจารณาสงขารทงหลายในฌาน (ฌานธรรม และฌานสมปยตธรรม) หรอสมาบตทตนเพงออกมา จนเหนไตรลกษณ มวธการเจรญภาวนา ๓ วธ ดงน

(๑) ปาทกฌานวาท๘๗ หมายถง การเขาฌานทเปนบาทเบองตนแหงการเจรญภาวนานนเปนส าคญ คอ กอนทฌานลาภบคคลจะเจรญวปสสนานน ไดเขาฌานกอน จะเปนฌานในระดบใดกตาม ทงนเพอใหเกดเปนเอกคคตาจต สมาธมก าลงด ฌานทเปนบาทฐานนเรยกวา ปาทกฌาน เมอออกจากปาทกฌาน พจารณาองคฌานม ปต สข อเบกขา เอกคคตาจต โดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา หรอพจารณาสงขารธรรมรป-นามทนอกจากองคฌาน โดยความเปน อนจจงทกขง อนตตา ตอไป

ถาฌานลาภบคคลปฏบตจนแจงพระไตรลกษณ และบรรลถงมรรคผลน ปาทกฌานทฌานลาภบคคลเขาเปนปฐมฌานมรรคจต ผลจตทเกดขนนเรยกวา ปฐมฌานโสดาปตตมรรค โสดาปตตผล ส าเรจเปนปฐมฌานโสดาบนบคคล ถาเขาทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน เปนปาทกฌาน มรรคจตทเกดขนเปนปฐมมรรค เรยกไปตามขนของฌาน เชน ทตยฌานโสดาปตตมรรคจต ตตยฌานโสดาปตตมรรคจต เปนตน การปฏบตเพอมรรคจตผลจตเบองสง อนมสกทาคามมรรค สกทาคามผล อนาคามมรรค อนาคามผล อรหตตมรรค อรหตตผล เปนท านองเดยวกบปฐมฌานโสดาปตตมรรคจตนนเอง เพราะถอฌานทเปนบาทเบองตนนนเปนใหญเปนส าคญ

(๒) สมมสตฌานวาท ฌานลาภบคคลผเจรญวปสสนาภาวนานน พจารณาฌาน ทตนเคยไดมาแลว จะเปนฌานขนใดกตาม พจารณาฌานนน โดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา จะเขาฌานกอน หรอจะไมเขาฌานกอนกได ไมถอการเขาฌานเปนส าคญ แตถอการพจารณาฌานนนเปนใหญ เชน การเขาปญจมฌาน ครนเวลาทพจารณาโดยความเปนไตรลกษณนน พจารณาปฐมฌาน มรรคจตทเกดขนเปนปฐมฌานมรรคจต โดยท านองเดยวกน เวลาเขา เขาทตยฌาน แตเวลาพจารณากลบไปพจารณาจตตถฌาน มรรคจตทเกดขนเปนจตตถฌานมรรคจต

(๓) บคคลชฌาสยวาท หมายถง ความปรารภ ความประสงค ความปรารถนา ของฌานลาภบคคลผเจรญวปสสนานนเปนส าคญ เชน ปรารภตตยฌานมรรคจต จะตองเจรญภาวนาอยางใดอยางหนงใน ๒ อยางน คอ

(๑) ตองเขาตตยฌาน ซงเปนขนทตรงตามความประสงคของผปฏบต เมอออกจากตตยฌานแลว พจารณารปนามทเปนนามธรรม โดยความเปน อนจจง ทกขง อนตตา

๘๗ ม.ม.อ. (ไทย) ๒/๑/๘๓, วสทธ. (ไทย) ๓/๓๑๒-๓๑๔.

๖๘

(๒) หรอพจารณาองคฌานของตตยฌาน โดยความเปน อนจจง ทกขง อนตตา เมอพจารณาจนมรรคจตปรากฏ มรรคจตนนเปนตตยฌานมรรคจต

ปกรณวเสสวสทธมรรคอธบายวา ผมจตตถฌานเกดแลว ใครจะเจรญกรรมฐานโดยวธ สลลกขนา (วปสสนา) ก าหนดพจารณาเฉพาะนามในฌาน ก าหนดอปาทานขนธ ๕ ไดชดทนปจจบน เหนแจงพระไตรลกษณ และววฏฏนา (มรรค) ปฏบตใหโพธปกขยธรรม องคธรรมแหงการตรสร ๓๗ ประการเขารวมกนเปนอาการตดกเลสของมรรค นบตงแตวราคะเปนตนไปจนกระทงถงขณะแหงมรรค๘๘ ไดแก มรรค ๔ มโสดาปตตมรรค เปนตน แลวบรรลปารสทธ (ผล) บรรลผลของ

การตดกเลส ทเรยกวา วมตต ในขนทเปนสมจเฉทวมตต ไดแก ผล ๔ มโสดาปตตผล เปนตนวธปฏบตหลงจากทผลเกดแลว ไดแก ปจจเวกขณญาณ พจารณาในความสนไปแหงกเลส๘๙

สมถยานกยอมท าฌานนนใหถงความเปนวสดวยอาการ ๕๙๐ แคลวคลอง เมอผปฏบตนนออกจากฌานสมาบตแลว ยอมเหนไดวา กรชกายและจตดวย เปนสมทยแหงลมอสสาสะปสสาสะทงหลาย เปรยบเหมอน เมอเตาสบของชางทองถกชกสบอย ลมทถกชกสบอย และความพยายามแกการนนของบรษประกอบกน ลมนนยอมเขาออกไดฉนใด ลมหายใจกอาศยกายและจตประกอบกนเขาออกไดเหมอนกนฉนนน ยอมก าหนดลงไดวา ลมหายใจและกายเปนรป จต และธรรม ทสมปยตกบจตนน เปนนาม

ครนเมอผปฏบตก าหนดรป-นามอยางนไดแลว พจารณาเหตปจจยของรป-นามตอไปวา รป-นามในอดตเกดขนเพราะเหตน แมรป-นามในอนาคตกเกดขนเพราะเหตน ไมมบคคล ตวเรา ของเรา ไมมผเนรมตรปนาม เมอกาวขามความสงสยปรารภความเปนไปแหงรป-นามในกาลทง ๓ เสยได ยกอารมณขนสไตรลกษณ โดยพจารณาเปนกลาป ละวปสสนปกเลส ๑๐ อนมโอภาส เปนตน อนเกดขนในเบองตนแหงอทยพพยนปสสนาเสย ก าหนดเหนปฏปทาญาณอนพนจากอปกเลสแลววาเปนทางแหงการปฏบตทถกตอง ละการพจารณาขางเกดแลว ถงภงคานปสสนาพจารณาแตขางดบ แลวเบอหนาย คลายความยดถอมนในสงขารทงปวงทปรากฏโดยความเปนของนากลว เพราะเหนแตขางดบ หาระหวางมได ด าเนนไปถงอรยมรรค ๔ ตามล าดบ ตงอยในอรหตผล ถงทสดแหงปจจเวกขณญาณ๙๑

๘๘ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒๓/๓๒. ๘๙ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๖๕/๑๐๖. ๙๐ ดรายละเอยดใน พระพทธโฆสาจารย, คมภรวสทธมรรค, หนา ๒๗๑. ๙๑ วสทธ. (ไทย) ๒๒/๑๑๓๗.

๖๙

วธยกจตขนสวปสสนาหลงจากออกจากอานาปานสตฌานของพระโพธสตวกอนตรสร ทรงออกจากจตตถฌานก าหนดลมหายใจเขา-ออก ทรงเพงพนจในขนธ ๕ ทรงเหนลกษณะ ๕๐ ถวน คอ เหนความเกดขน แหงขนธ ๕ ในธมมานปสสนา ๒๕ ประการเมอเหนความเสอมแหงขนธ ๕ ในธมมานปสสนา ๒๕ ประการ ดวยสามารถความเกดและความเสอม ทรงเจรญวปสสนาจนกระทงถงโคตรภญาณแลว ทรงแทงตลอดพทธคณ ทงสนดวยอรยมรรค ในปจฉมยามทรงออกจากจตตถฌานก าหนดลมหายใจเขา-ออก๙๒ ทรงเพงพนจในขนธ ๕ ทรงปรารภการเหนแจงความเกดและความเสอม

เมอวปสสนาญาณเจรญแลวตามล าดบ จตไมยดมนเพราะไมเกด ยอมพนจากกเลสทงหลายกลาวคอ อาสวะดบสนทดวยอนปาทนโรธ จตนนชอวายอมพนในขณะมรรค ชอวาพนแลวในขณะผล ดวยเหตเพยงเทานแล พระมหาบรษทรงพนแลวจากเครองผกมดทงปวง๙๓

สรป การยกอารมณขนสวปสสนา ดวยการเจรญสมถภาวนาจนเกดฌานจตอนมปฐมฌาน เปนตน เรยกวา ฌานลาภบคคล โดยอาศยการเจรญสมถะ หรอสมาธภาวนาเพอความตงมนของสมมาสต และสมมาสมาธ ดวยองคธรรมหลก คอ วตก และวจารอาศยสมมาสมาธในการเจรญอนปสสนา พจารณาก าหนดรธรรมารมณดวยธมมานปสสนาสตปฏฐานเหนสภาวธรรม ความเปนไตรลกษณ เขาใจอรยสจ พจารณาก าหนดรเพอเขาถงความจรงโดยสบคนหาเหตผลไปตามล าดบจนถงตนเหต ดวยการโยนโสมนสการเปนองคธรรมส าคญหลกของสมมาสมาธในการเจรญสมถวปสสนาภาวนาดวยการ ละทงอปาทาน เจรญฌานสมาธ โดยมนสการนมต ๓ ประการ

๓.๕ การกาหนดรปนามในการเจรญฌาน

การก าหนดรปนาม ในการเจรญฌาน โดยอาศย สภาวะรปในอารมณฌาน มความละเอยดทแตกตางกนจงตองอาศยการก าหนดรปนาม ในการเจรญฌาน ดงปรากฏในคมภรวสทธมรรค มหาฏกา ไดกลาวไววา “ยถาปากฏ วปสสนาภนเวโส” “พงเจรญวปสสนาตามอารมณทปรากฏชด”๙๔

๙๒ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๖๕/๑๓๗. ๙๓ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๑/๒๓๓. ๙๔ วสทธ.ฏกา (บาล) ๒/๔๓๒.

๗๐

ดวยเหตผลดงน จงกลาวไดวา วปสสนา และสตปฏฐานเปนสงเดยวกน โดยความเปนเหตเปนผลกน คอ วปสสนาญาณจะมขนไมไดเลยหากขาดกระบวนการ พจารณาธรรมตามแนว สตปฏฐาน ๔๙๕

๓.๕.๑ สงทเปนปฏปกษตอการพจารณาฌาน

การเจรญฌาน หมายถง การเพงพนจพจารณาสภาพธรรมตามเปนจรงจนเหนแจง ไตรลกษณ แตทเราไมเหนรปเหนนามตามความเปนจรงไดโดยงายนน กเพราะวามธรรม ๓ ประการ เปนเครองขวางกนไว คอ สนตตปดบงอนจจง อรยาบถปดบงทกข และฆนสญญาปดบงอนตตา

(๑) สนตตปดบงอนจจง

สนตต หมายถง การเกดขนตดตอสบเนองกนอยางรวดเรว คอ ความสบตอแหงกรรม อต จต อาหาร ตวอยางทเขาใจไดงาย เชน ขนเกาหลดลวงไปขนใหมเกดขนแทนความคดเกาดบไปความคดใหมมาแทน ปดบงไมใหเหนความเปนอนจจงของสภาพธรรมทปรากฏปดบงไมใหเหนความไมเทยงของรปนามท าใหเหนเหมอนกบวารปนามนยงมอย เรอย ๆ ไป เมอไมเหนความจรงของรปนาม กเกดความส าคญผดในรปนามวาเปนของเทยง เรยกวานจจวปลาส

(๒) อรยาบถปดบงทกข

อรยาบถ หมายถง การเปลยนอรยาบถมาปดบงทกข เชน เมอเราเดนเมอยกเปลยนเปนนง นงเมอยกเปลยนเปนนอน ท าใหเขาใจวาสงขารนไมไดทกขอะไร การเปลยนอรยาบถบอยท าให ไมเหนความจรงของรปนาม วามทกขเบยดเบยนบบคนอยตลอดเวลา เมอไมเหนทกข กเขาใจผดวาเปนสข เรยกวาสขวปลาส เปนปจจยแกตณหาท าใหปรารถนาดนรนไปตามอ านาจของตณหาทอาศยรปนามเกดขน เพราะเหตทไมไดพจารณาอรยาบถจงท า ใหไมเหนทกข (ผไมเหนทกข ยอมไมเหนอรยสจ ๔)

(๓) ฆนสญญาปดบงอนตตา

ฆนสญญา แปลวา ความส าคญมนหมายวาเปนกลมกอน หมายถง ความส าคญผดในสภาวธรรมทรวมกนอยเปนกลมเปนกอนของขนธ ๕ วาเปนตวเปนตน และส าคญวา มสาระแกนสารจงท าใหไมสามารถเหนความแยกกนของรปของนามเปนคนละอยางได เมอไมสามารถ

๙๕ พระภาวนาพศาลเมธ ว (ประเสรฐ มนตเสว), วปสสนาภาวนาทไมถกเขยนในพระไตรปฏก, (กรงเทพมหานคร:

หจก. ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๗), หนา ๓๘๐.

๗๑

กระจายความเปนกลมเปนกอน คอ ฆนสญญาใหแยกออกจากกนได จงไมมโอกาส ทจะเหนความไมใชตวไมใชตนไดท าใหหลงยดถอวาเปนตวเปนตน แตแทจรงแลวเปนเพยงธาตตาง ๆ ประกอบขนเปนคน ถาแยกออกแลวไมมความเปนคนเลย ตอเมอรวมกนเขาจงสมมตชอวาเปน สงนนสงน เมอไมเหนอนตตาวปลาส ทเรยกวาอตตวปลาส (ความส าคญผดวาเปนตวตน) กตองเกดขน และเปนปจจยแกตณหา (ตณหา คอ สมทยสจ เปนเหตโดยตรงใหทกขเกด)

วธท าลายเครองปดบงไตรลกษณทง ๓ ประการนไดมอยเพยงทางเดยวเทานน นนคอ ปฏบตตามหลกสตปฏฐาน ๔ นอกจากนไมมทางใดอกเลย สตปฏฐาน ๔ เทานนทสามารถท าลาย วปลาส และท าใหเกดวปสสนาปญญาเหนความจรงของรปนามได๙๖

หลกวปสสนาภาวนาทตรสไวในรปของสตปฏฐานเปนค าสอนทครอบคลมหลกธรรมอน ๆ ทเกยวกบวปสสนาทงหมด เพราะสตปฏฐานเปนหลกธรรมทพระพทธเจาตรสยนยนไววา เปนทางสายเดยว ทเปนไปเพอความบรสทธของสตวทงหลาย เปนไปเพอกาวพนเขตแดนแหงความเศราโศกคร าครวญร าพน เพอความตงอยไมไดแหงความทกขโทมนส เปนไปเพอการบรรลธรรมเพอความรยง และเปนไปเพอนพพาน๙๗

สรป สงทเปนปฏปกษตอการพจารณาฌาน คอ ๑) สนตต ปดบงอนจจง เพราะการสบตอเกดขนอยางรวดเรวจงไมเหนความไมเทยงของรปนาม ๒) อรยาบถ ปดบงทกข เพราะการเปลยนอรยาบถท าใหไมเหนความจรงวารปนามเปนทกขบบคนตลอดเวลา ๓) ฆนสญญา ปดบงอนตตา เพราะความส าคญวาเปนกลมกอนของขนธ ๕ วาเปนตวตนจงไมเหนการแยกกนของรปนามวาเปนคนละอยางกน

๓.๕.๒ การละวปลาส ๔

การละ หมายถง การก าจด ประหาณ๙๘ วปลาส หมายถง ความเหนหรอความเขาใจคลาดเคลอนจากสภาพทเปนจรง๙๙

๙๖ พระภาวนาพศาลเมธ ว (ประเสรฐ มนตเสว), วปสสนาภาวนาทไมถกเขยนในพระไตรปฏก ,

หนา ๓๗๘-๓๗๙. ๙๗ พระมหานรญ ชตมาโร (บ าเรอสงค), “ศกษาพทธวธการสอนวปสสนาภาวนาทปรากฏในคมภรพทธ

ศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย, ๒๕๕๖), บทคดยอ.

๙๘ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๒๓. ๙๙ เรองเดยวกน, หนา ๓๖๙.

๗๒

การละวปลาส ๔ คอ การละในสงทมความคดผด จ าผด เหนผด มปญญาเขาใจในสงทเทยงวาไมเทยง ในสงทเปนสขวาเปนทกข ในสงทงามวาไมงาม ในสงทเปนอตตาวาเปนอนตตา

ปญญาเครองละวปลาส ชอวา ปหานปญญา๑๐๐ วปลาสธรรม คอ ธรรมทมาปดบง พระไตรลกษณ ท าใหสรรพสตวไมเหนความจรงของรป-นาม

มวลสรรพสตวเหนผดไปจากความเปนจรงกเพราะวปลาสธรรม ๓ ประการ คอ ทฏฐวปลาส (ความเหนผด) จตตวปลาส (รผด) และสญญาวปลาส (จ าผด) องคของวปลาส แตละอยาง ม ๔ ประการ คอ

(๑) สภวปลาส ความส าคญผดวาสงขารรางกายเปนของสวยงาม (๒) สขวปลาส ความส าคญผดวารปนามเปนสข (๓) นจจวปลาส ความส าคญผดวารปนามเทยง (๔) อตตวปลาส ความส าคญผดวารปนามเปนตวตน๑๐๑

วปลาสธรรมนเกดขนเพราะไมไดก าหนดรความจรงของอารมณทปรากฏ การทจะละวปลาสธรรมนไดกโดยการก าหนดรปนามตามนยของสตปฏฐาน ๔ เทานน ในคมภรอรรถกถา กลาววา สตปฏฐาน ๔ มงแสดงการละหรอท าลายวปลาสธรรมทง ๔ เปนหลก คอ

๑) สภวปลาส ก าจดไดดวยกายานปสสนาสตปฏฐาน คอ ละความส าคญผดวา รปสงขารเปนของสวยงามเสยได โดยการก าหนดรกองรป วาเปนเพยงกองรปไมใชสตว บคคล บรษ สตร แตอยางใด เพอก าจดความตดใจในกาม ดงพทธพจนวา “ภกษทงหลาย ขอปฏบต อยางหนง คอ ภกษยอมตามรกายนแหละทหอหมดวยหนง และเตมไปดวยของไมสะอาด ตาง ๆ จากฝาเทาขนไป และจากปลายผมลงมาในรางกายน”๑๐๒ ในเบองตน ใหพจารณาโดยความเปนสงปฏกล เชน พจารณาผวหนง เปนตน วาเปนสงไมสวยงาม ไมสะอาด นารงเกยจ โดยส สณฐาน กลน ทอาศย และทตง ซงจะสงผลใหบรรลปฐมฌาน เพราะมจตตงมนในอารมณเดยวไดดวยก าลงของวตก (สภาวะยกจตขนสอารมณ)

เนองจากอารมณมก าลงนอย คอ ตงจตไวโดยความเปนสงปฏกล โดยปราศจากวตกทท าหนาทยกจตขนสอารมณไมได

๑๐๐ ข.ป.อ. (ไทย) ๗/๑/๙๓. ๑๐๑ ดรายละเอยดใน อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๔๙/๔๔. ๑๐๒ ดรายละเอยดใน ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๕๔/๑๙๘–๑๙๙.

๗๓

อนง เมอนกปฏบตบรรลอปจารสมาธหรออปปนาสมาธแลวพงยกจตขนสวปสสนาดวยการก าหนดรจตทบรรลอปจารสมาธหรอจตทเพงออกจากอปปนาสมาธ โดยบรกรรมวา รหนอ ๆ คอ รวามจตดงกลาวปรากฏขนในปจจบนขณะ เมอนนยอมเกดปญญาหยงเหนความเกดดบของรปธรรม คอ ผวหนง เปนตน และนามธรรม คอ จตดงกลาว การหยงเหนความเกดดบ เปนวปสสนาญาณท ๔ ชอวา อทยพพยญาณ ตอจากนนยอมบรรลวปสสนาญาณขนสงไปตามล าดบจนบรรล มรรค ผล และ นพพพานในทสด๑๐๓

๒) สขวปลาส

สขวปลาส ก าจดไดดวยเวทนานปสสนาสตปฏฐาน คอ ละความส าคญผดวา รปนามเปนสขเสยได โดยการก าหนดรเวทนาเพอก าจดตณหาทเกดจากเวทนาหรอความรสกนนเอง ซงมลกษณะ ๓ ประการ คอ ความสข ความทกข และการวางเฉย ดงพทธพจนวา “ภกษทงหลาย เวทนาม ๓ อยางนคออะไร คอ สขเวทนา ทกขเวทนา และอเบกขาเวทนา ภกษทงหลาย เวทนาม ๓ อยางน”๑๐๔

ในเบองตนของการปฏบตยอมหยงเหนลกษณะพเศษของรปนามแตละอยาง (สภาวลกษณะ) เชน สขมลกษณะของความรสกอารมณทนาพอใจ ทกขมลกษณะของความรสก ทไมนาพอใจ สวนอเบกขามลกษณะของความรสกอารมณปานกลาง ฯลฯ เชน เมอผปฏบตก าหนดร สขเวทนาตามความเปนจรง ยอมเขาใจวา สขเวทนาเปนเพยงความรสกทด เมอไดรบอารมณทตนพอใจ ไมใชตวเราของเรา ไมใชบรษสตร ดงนน จงไมมบคคลผเสวยสขเวทนา เวทนาดงกลาวเปนเพยงสภาวธรรมทเสวยอารมณซงเกดขนตามเหตปจจยเทานน ในทสดกตองดบไปตามอายขยไมสามารถบงคบใหอยตลอดไป นกปฏบตจงควรฝกตามรเวทนาอยางถกตอง โดยก าหนดวาสขหนอ ทกขหนอ หรอเฉยหนอ ตามสภาวะนน ๆ ไมพยายามสรางหรอควบคมเวทนาทปรากฏอยในปจจบนขณะ ดงความปรากฏในอรรถกถา วา

ภกษพจารณาเหนเวทนาในเวทนาเปนภายใน มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌา และโทมนสในโลกอย เมอภกษพจารณาเวทนาในเวทนาเปนภายในอย ยอมมจตตงมนโดยชอบ ผองใสโดยชอบในเวทนานปสสนานน เธอมจตตงมนโดยชอบ ผองใสโดยชอบในเวทนานปสสนานนแลวยงญาณทสสนะใหเกดในเวทนาอนในภายนอก๑๐๕

๑๐๓ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๑๘๐ -๑๘๑. ๑๐๔ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๔๙/๒๗๐. ๑๐๕ ท.ม.อ. (ไทย) ๑/๒๐๕/๕๓๙.

๗๔

๓) นจจวปลาส

นจจวปลาส ก าจดไดดวยจตตานปสสนาสตปฏฐาน คอ ละความส าคญผดวารปนามเปนของเทยงเสยได โดยการก าหนดรจตเพอก าจด โลภะ โทสะ และโมหะ อนเปนความเศราหมองของจตดวยอ านาจของเจตสก คอ สภาวะปรงแตงจต เพราะจตทอบรมดแลวยอมสงผลใหเปนอสระหลดพนไดโดยพลน ดงพทธพจนวา “ภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยางหนงทบคคลอบรมแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนอนใหญหลวงเหมอนจต ภกษทงหลายจตทบคคลอบรมดแลวยอมเปนไปเพอประโยชนอนใหญหลวง”๑๐๖

ในการปฏบตในบางขณะทเกดความคดฟงซาน เบองตนพงก าหนดวาคดหนอ ๆ โดยรบรเรองราวผสมไปดวย ตอเมอสมาธเพมขน เมอจตซดสายออกไปแลวกใหก าหนดวา คดหนอ ๆ ไดทนท ขณะนนจะไมรวาก าลงคดเรองอะไรอย นจงเปนการรบรสภาวะฟงซานอยางแทจรง ผปฏบตไมควรหงดหงดหรอปฏเสธความฟงซาน เพราะเปนสภาวธรรมทางจตทควรก าหนดร ถาสามารถก าหนดความฟงซานไดทนทวงทกจะไมเปนนวรณ แตถาก าหนดรเทาทนไมไดกจะกลายเปนนวรณไป๑๐๗

ผปฏบตทรบรวามเพยงอาการฟงจะรสกวา อาการฟงไมใชสวนหนงของเราไมมเราอยในอาการน ความรสกเชนนจดวาก าจดสกกายทฏฐ เพราะรวามเพยงอาการฟง และจตทก าหนดรอยไมมอตตาตวตนใด ๆ หลงจากนนยอมเกดปญญารแจงความเกดดบอยางรวดเรวของอาการฟง และจตทก าหนดร ปญญาทเกดนไดหยงเหนความไมเทยงของความฟงซาน ผทหยงเหนความเกดดบของจตอยางน ยอมปราศจากความยดมนในโลกแหงอปาทานขนธ ๕ จงบรรลความพนทกขดวยการเจรญจตตานปสสนาน๑๐๘

๔) อตตวปลาส

อตตวปลาส ก าจดไดดวยธรรมานปสสนาสตปฏฐาน คอ ละความส าคญผดวา รปนามเปนตวเปนตนเสยได โดยการก าหนดรสภาวธรรม คอ นวรณ ๕ เปนการก าหนดรกายใจรวมทงสงอนภายนอกทลวนเปนสภาวธรรม ไมมบรษสตร ไมมสภาวะของบคคลเราเขา โดยมองเหนวากายนเปนทประชมของธาต เปนสภาวะคดอานท าการ และไมยดวาเปนธาตของใคร ไมยดวาใครเปนผคดอาน หากเปนเพยงสภาวธรรมทางกาย และใจทเกดขน และดบไปตามเหตปจจย

๑๐๖ อง.เอกก. (ไทย) ๒๐/๒๔/๕. ๑๐๗ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๒๔๖-๒๔๗. ๑๐๘ เรองเดยวกน, หนา ๒๗๕.

๗๕

นวรณ หมายถง สงทกนจตไมใหกาวหนาในคณธรรม๑๐๙ และบ าเพญกศลขนสงได ผทถกนวรณครอบง ายอมไมรประโยชนตน และผอน ดงพทธพจนวา

บรษผมจกษไมอาจเหนเงาใบหนาไดในน าทผสมดวยสตาง ๆ ในน าทถกตมจนเดอดพลานในน าทมจอกแหนปกคลม ในน าทถกลมพดเปนระลอกคลน และในน าทผสมดวยโคลนตมอยในทมด ฉนใด บคคลยอมไมรประโยชนตน ประโยชนคนอน ประโยชนทง ๒ ฝาย และไมเกดปญญาหยงเหนสภาวธรรมอยางแทจรงดวยอ านาจของนวรณ ฉนนน๑๑๐ เชน กามฉนทะ เปนตน จะเปนเครองกนสมาธ แตถาสามารถก าหนดรเทาทน โดยบรกรรมตามสภาวะนน ๆ วา ชอบหนอ โกรธหนอ งวงหนอ คดหนอหรอรอนใจหนอ สงสยหนอ นวรณเหลานกจะไมใช เครองกนสมาธในวปสสนา เพราะเปนสภาวธรรมทางใจประการหนงทผปฏบตก าหนดร เหมอนกองรป เวทนา และจต เชน เมอกามฉนทะปรากฏจตของผปฏบตจะรบรความชอบใจทนท และจะเลกใสใจตอสภาวะเดมทก าลงก าหนดรอยกอน จงควรก าหนดร กามฉนทะวา ชอบหนอ ไมควรดงจตใหกลบมาก าหนดรสภาวะเดม ผปฏบตไมควรเลอกก าหนดรอารมณทตองการในขณะปฏบต ควรปลอยใหจตรอารมณทปรากฏชดอยางใด อยางหนง ซงอาจเปนกองรป เวทนาจตหรอกามฉนทะ เปนตน เพราะธรรมชาตของจตจะร อารมณทปรากฏชดทางทวารทง ๖ เพยงอารมณเดยวในแตละขณะ๑๑๑

ดวยเหตผลดงน จงกลาวไดวา วปสสนา และสตปฏฐานเปนสงเดยวกนโดยความเปนเหตเปนผลกน คอ วปสสนาญาณจะมขนไมไดเลยหากขาดกระบวนการพจารณาธรรมตามแนว สตปฏฐาน ๔๑๑๒

สรป การละวปลาส ๔ ซงประกอบดวยองค ๔ ประการ คอ ๑) สภวปลาส คอความส าคญผดวาสงขารเปนของสวยงาม โดยการก าหนดรกองรปวาเปนเพยงกองรป ไมใชสตวบคคลเราเขา เพอขจดความตดใจในกาม ๒) สขวปลาส คอ ความส าคญผดวารปนามเปนสขโดยการก าหนดรสขเวทนาทก าลงเสวยอยวาเปนเพยงความรสกของอารมณทนาพอใจเทานนไมมบคคลผเสวยสขเวทนา แตอยางใด เพอขจดตณหาทเกดจากเวทนานน ๆ ๓) นจจวปลาส คอความส าคญผดวารปนามเทยง โดยการก าหนดรจตในปจจบนขณะใหทนทวงทมใหนวรณเขาแทรกไดวาความรสกนเปนเพยงอาการทจตรเทานนเกดขน และกดบไปในทสด ๔) อตตวปลาส

๑๐๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๖๗. ๑๑๐ ดรายละเอยดใน ส .ม. (ไทย) ๑๙/๒๓๖/๑๘๐-๑๘๖. ๑๑๑ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๒๘๒-๒๘๖. ๑๑๒ พระภาวนาพศาลเมธ ว (ประเสรฐ มนตเสว), วปสสนาทไมถกเขยนไวในพระไตรปฏก, หนา ๓๘๐.

๗๖

คอ ความส าคญวารปนามเปนตวตน โดยการก าหนดรสภาวธรรม คอ นวรณ ๕ วาเปนเพยงสภาวธรรม ไมมบรษสตร ไมมสภาวะบคคล ความเปนเราเขา โดยมองเหนวากายนเปนทประชมของธาต เปนเพยงสภาวธรรมทางกาย และใจทเกดขนแลวดบไปปราศจากอตตาตวตนใด ๆ

๓.๕.๓ การกาหนดลกษณะรปนาม

อรรถกถา อธบายไววา วปสสนา คอ การพจารณาเหนลกษณะรปนามทปรากฏวาเปนความส าคญของสภาวธรรมทปรากฏ ๗ ประการ คอ

(๑) อนจจานปสสนา พจารณาเหนความไมเทยง (๒) ทกขานปสสนา พจารณาเหนความเปนทกข (๓) อนตตานปสสนา พจารณาเหนความไมมตวตน (๔) นพพทานปสสนา พจารณาเหนความนาเบอหนาย (๕) วราคานปสสนา พจารณาเหนความคลายก าหนด (๖) นโรธานปสสนา พจารณาเหนความดบกเลส (๗) ปฏนสสคคานปสสนา พจารณาเหนความสลดทงกเลส๑๑๓

ในอรรถกถา อนจจสตร มขอความอธบายวาดวย ความเปนไตรลกษณแหงขนธ ๕ มพทธพจนวา “ภกษทงหลาย รปไมเทยง สงใดไมเทยงสงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา”๑๑๔

ในอรรถกถา มหาลงกยโอวาทสตร มขอความอธบายถง ความเปนไตรลกษณ บทวา อนจจโต โดยความเปนของไมเทยง คอ โดยความเปนของเทยงหามได บทวา ทกขโต โดยความเปนทกข คอ โดยความเปนสขหามได

คมภรอภธมมตถวภาวนไดอธบายไววา “อนจจาทววธาการโต ทสสนตเถน วปสสนา สงขาตานญจ” เรยกวา วปสสนา เพราะความหมายวา เหนโดยอาการตาง ๆ มความไมเทยง เปนตน๑๑๕

๑๑๓ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๒/๗๙. ๑๑๔ ส .ข.อ. (ไทย) ๑/๙/๓๗๗. ๑๑๕ ธนต อยโพธ, วปสสนานยม, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๔๐), หนา ๓๗๘.

๗๗

ดงนน การหยงเหนธรรมทงปวงทเปนไปในกระแสรปนามจนกระทงเหนความเปน ไตรลกษจงเปนสงส าคญในการเจรญวปสสนาภาวนา เพอท า ใหเกดลกขณปนชฌาน ดวยการก าหนดรปนามตามความเปนจรง

๑) การก าหนดอนจจลกษณะ

การก าหนดอนจจลกษณะ คอ การพจารณาความไมเทยง เรยกวาอนจจานปสสนา ไดแก การตามพนจพจารณาใครครวญ ไตรตรอง และก าหนดดสภาพของรป เชน ความเกดความแก ความเจบ ความตาย ของตวเราเองหรอของผอนอยเสมอจนเปนความเคยชน

ในวปสสนานย ทมขอความวาปญญาพจารณาความไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน หลงจากเหนประจกษไตรลกษณ นนแลว หมายความวา ผทรเหนความไมเทยง เปนตน จากประสบการณของตนแลวยอม อนมานรลกษณะดงกลาวของรปนามทตนประจกษ เมอผปฏบตไดบรรลปจจยปรคคหญาณอยางยงยวด เขาสสมมสนญาณแลวยอมรเหนความเกดขน และดบไปของรปนามในปจจบนขณะ ท าใหทราบวา รปนามทพบอยนนเกดขนเพยงชวขณะแลวดบไป จงเขาใจไตรลกษณวา รปนามไมเทยง เพราะเกดขนแลวดบไปมสภาพเปนทกข เพราะถกความเกดดบ บบคนอยเสมอ และไมใชตวตน เพราะไมอาจบงคบใหเทยงเปนสขได ผปฏบตทสามารถก าหนดรเทาทนปจจบนไดยอมรเหนวา สภาวะตาง ๆ เกดขนแลวดบไป เชน สภาวะพองปรากฏขนแลว ด าเนนไปชวขณะจงสนสดลง แลวจงเกด สภาวะยบ หลงจากนนสภาวะพองจงเกดขนมาอก จะเหนไดวาสภาวะยบไมมในสภาวะพอง สภาวะพองกไมมในสภาวะยบ ยอมเขาใจไดวา รปทก าหนดอยนนไมเทยง จงอนมานวา๑๑๖

รปทงหมดในอดตมสภาพไมเทยงเหมอนรปในปจจบน เมอเกดขนแลวกดบไปในอดต มไดปรากฏขนปจจบน รปทงหมดในอดตยอมดบไปเหมอนรปทก าหนดรในปจจบน ไมมรปอยางใดอยางหนง ในอดตจะด ารงอยจนถงปจจบน ดวยเหตนจงเปนของไมเทยง เพราะมสภาพเสอมสนไป รปทงหมดในอนาคตมสภาพไมเทยงเหมอนรปในปจจบน เมอเกดขนแลวกดบไป ในอนาคต มไดปรากฏขณะอน ดวยเหตนจงเปนของไมเทยง เพราะมสภาพเสอมสนไป รปทงหมดในปจจบนมสภาพไมเทยง เมอเกดขนแลวกดบลงในปจจบน มไดด ารง ไปถงภพอน ดวยเหตนจงเปนของไมเทยง เพราะมสภาพเสอมสนไป

๑๑๖ ดรายละเอยดใน พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนานย เลม ๒, แปลโดย พระคนธสาราภวงศ,

(กรงเทพมหานคร: หจก.ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕), หนา ๑๔๒.

๗๘

พระกมมฏฐานาจรยะ อ บณฑตาภวงสะ ไดอธบายไวในหนงสอรแจงในชาตน มขอความวาโดยทวไปเราจะเหนไดวา รางกายเราทงหมดนเปนอนจจง คอ ไมเทยง ดงนน ค าวา อนจจง จงหมายถง รางกายทงหมดเมอมองดอยางใกลชดมากขน เราจะเหนวาสภาวธรรม ทางทวารทงหกกเปนอนจจงไมมความเทยงแทแนนอน เราอาจสามารถเขาใจไดวา อนจจง หมายถง สงทไมเทยงทประกอบขนดวยรปกบนามหรอสภาวธรรมทางกาย และทางจตเทานน ไมมอะไรเลยในโลกแหงความปรงแตงนทเราจะพบวาไมเปนอนจจง

ความจรงแหงการเกดดบน เรยกวาอนจจลกขณะ กลาวคอ เปนลกษณะหรอเครองหมายของความไมคงทนถาวร และบคคลจะประจกษแจงอนจจงไดกดวยการระลกรอาการเกดขน และดบไปของสงตาง ๆ นนเอง อนจจานปสสนาญาณจงเปนปญญาหยงร!ความไมเทยง ซงเกดขนในขณะทผปฏบตก าหนดอารมณใดอารมณหนง แลวดอารมณนนสลายไป ประเดนทส าคญกคอ อนจจานปสสนาญาณน จะเกดขนได ณ ขณะทผปฏบตเหนสภาวธรรมดบลงเทานน หากไมเหนการดบไปจรง ๆ กไมอาจท าความเขาใจอนจจงได การเหนประจกษแจงการสนไป ไดชอวาบรรลถงอนจจานปสสนาญาณ ผปฏบตจะสามารถละทงนจจวปลาส ในทก ๆ ขณะทก าหนดรความไมเทยง ความเหนผดทวาสงตาง ๆ คงทนถาวร กจะคอย ๆ ลดลงไปดวย๑๑๗

๒) การก าหนดทกขลกษณะ

การก าหนดทกขลกษณะ คอ การพจารณาวาเปนทกข เรยกวาทกขานปสสนา ไดแก การตามพนจพจารณา ใครครวญ ไตรตรอง ก าหนดดสภาพของรปนาม เชน ทกขเวทนาททนไดยาก ไมนาพงพอใจ ถกบบคนโดยความเกดดบอยเสมอ

พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) ไดอธบายไวในหนงสอวปสสนานย มขอความวา เมอไดรเหนความเกดดบของรปนามวา มไดตงอยเพยงชวพรบตาเดยว ยอมเขาใจวา รปนามนากลว เพราะเกดขนแลวดบสญไปหรอเขาใจวารปนามนากลว นารงเกยจไมดงามเปนทกข เพราะถกบบคนโดยความเกดดบ ผเขาใจวารปนามมสภาพนากลว เพราะขณะแหงความตายปรากฏในทกขณะ ท รปนามเกาดบไปแลว รปนามใหมยงไมเกดขน ไมมเวลาใดทมนใจได วาจะไมตาย นอกจากนนในเวลาทรสกถงทกขเวทนาททนไดยาก กเขาใจวาเปนกองทกขไมใชสขถาวรตามทตนตองการ

๑๑๗ พระกมมฏฐานาจรยะ อ บณฑตาภวงสะ, รแจงในชาตน, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร:

บรษท สหธรรมก จ ากด), หนา ๒๘๖-๒๘๗.

๗๙

ดวยเหตน ผรเหนความเกดดบของสภาวะตาง ๆ เชน สภาวะพองยบ ยอมเขาใจวารปดงกลาวนากลว ไมดงาม เปนทกข เพราะถกบบคนโดยความเกดดบหรอเพราะดบสญอยเสมอหรอเพราะเปนทตงแหงทกขททนไดยาก ผทเขาใจรปปจจบนวาเปนทกขโดยประจกษไดอยางน ยอมอนมานร รปอดต และอนาคต เปนตนวา นากลว ไมดงาม เปนทกขเพราะถกบบคนโดยความเกดดบหรอเพราะดบสญอยเสมอ เหมอนรปปจจบน๑๑๘

พระกมมฏฐานาจรยะ อ บณฑตาภวงสะ ไดอธบายไวในหนงสอรแจงในชาตน มขอความวา สามญญลกษณะประการทสองของธรรมอนถกปจจยปรงแตง (สงขตธรรม) กคอ ทกขง ความทกขยากหรอความไมนาพงพอใจ ซงอาจกลาวถงไดเปนสามลกษณะเชนกน คอ ทกข ทกขลกขณะ และทกขานปสสนาญาณ ลกษณะเฉพาะแหงทกขงหรอทกขลกขณะกคอ ความบบคน อนเกดจากความไมเทยง เมอทก ๆ สงเกดขนแลวผานไป ทก ๆ ขณะเราจงอยในสภาพแวดลอมทกดดนมาก เมอสภาวธรรมหนงเกดขนแลวไมมทางทจะหลกเลยงจากการดบสนไปไดเลย

ทกขานปสสนาญาณ หรอปญญาทหยงรความทกขกเกดขนขณะทผปฏบตเฝาดการดบลงของสภาวธรรมตาง ๆ แตจะมลกษณะทแตกตางจากอนจจานปสสนาญาณ คอ ผปฏบตจะรสกตระหนกกบความรทวา สภาวธรรมเหลานไมสามารถเปนทพงไดเลย และลวนแตเปนสงทนาเกรงกลว

การเหนประจกษแจงวา ความทกขเปนลกษณะประจ าของสภาวธรรมทกอยางน อาจมอานภาพยง ความรดงกลาวจะท าลายสขวปลาส คอ ความเขาใจวาสงทงหลายเปนสขเมอภาพลวงตาเหลานหมดไป ตณหากไมอาจเกดขนได๑๑๙

๓) การก าหนดอนตตลกษณะ

การก าหนดอนตตลกษณะ คอการพจารณาวาไมใชตวตน เรยกวาอนตตานปสสนา ไดแก การตามพนจพจารณา ใครครวญ ไตรตรอง ก าหนดดสภาพของรปนาม เชน การรเหนความเกดดบจนประจกษแลววา รปนามไมใชตวตน ไมมแกนสาร

ในพระไตรปฏก ปราฏขอความเกยวกบอนตตา ไวดงนวา สงทงปวงอนประกอบดวยรปและนาม สงใดเปนทกข สงใดไมเทยง สงนนเปนอนตตา๑๒๐

๑๑๘ ดรายละเอยดใน พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนานย เลม ๒, หนา ๑๔๕-๑๔๖. ๑๑๙ ดรายละเอยดใน พระกมมฏฐานาจรยะ อ บณฑตาภวงสะ, รแจงในชาตน, หนา ๒๘๘-๒๙๑. ๑๒๐ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๕/๕.

๘๐

พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) ไดอธบายไวในหนงสอวปสสนานย มขอความวา ผปรารภความเพยรทรเหนความเกดดบของรปนามโดยประจกษไดแลว ยอมเขาใจ อยางชดเจนวา ตวตนไมมจรง มเพยงรปนามทเกดดบไมขาดชวงเทานน เพราะพบเพยงรปนามในปจจบนโดยไมพบเหนสงทเปนตวตน ดงนน เมอรเหนสภาวะเคลอนไหวตาง ๆ ทเกดขนตามเหตปจจยแลวดบไปไมขาดชวง ยอมเขาใจวารปเหลานเกดตามเหตปจจย เมอมเหตปจจยยอมเกดขน เมอเหตปจจยหมดสนยอมดบไป ไมมแกนสารทควรเรยกวาเปนอตตา ทคงอยตลอดกาล และท าใหด าเนนไปตามความตองการของตนหรอจดการทกสง ในรปทเกดดบอยางน ยอมเขาใจอตตาตวตน ไมมในรปโดยแท ความเขาใจดงกลาวเปนการรเหนอนตตา เมอผปฏบตรเหนรปปจจบนเปน อนตตา โดยประจกษแลว ยอมอนมานรรปอดต เปนตนวา ไมใชตวตนเหมอนรปปจจบน เพราะไมอยในบงคบบญชาเปนเพยงสภาวธรรมทเกดดบไปตามธรรมชาต๑๒๑

พระกมมฏฐานาจรยะ อ บณฑตาภวงสะ ไดอธบายไวในหนงสอรแจงในชาตน มขอความวา การรเหน อนจจง และทกขง ยอมเขาใจอนตตาโดยอตโนมตไดวา ไมมผใด อยเบองหลงสภาวธรรมเหลาน ทก ๆ ขณะสภาวธรรมตาง ๆ เกดขนโดยธรรมชาต โดยไมมผใดเกยวของเลย ปญญาทหยงรความปราศจากตวตนหรออนตตานปสสนาญาณน ขนอยกบลกษณะพนฐานทเกดขนกอน สองประการ คอ อนตตา และอนตตลกขณะ๑๒๒

ขณะเฝาดสภาวธรรมทางกาย และจตทเกดขน และดบไปภายในกายของเราน ผปฏบตอาจเขาไปประจกษความจรงทวา ไมมใครเปนผควบคมกระบวนการเหลานเลย ความเหนแจงเชนน เกดขนเองโดยธรรมชาตโดยไมถกบงคบหรอปรงแตงใด ๆ ทงสน และกมไดเกดจากความคดนกดวย แตเกดขนเองทกขณะทก าหนดรอยกบปจจบน เฝาดสภาวธรรมตาง ๆ เกดขนแลวกผานไปน เรยกวาเปนอนตตานปสสนาญาณ หากไมเหนสภาวธรรมทเกดขน และผานไปเปนขณะ ๆ แลวกอาจถกหลอกไดวา มบคคลเปนตวเปนตนอนไมผนแปรทอยเบองหลงกระบวนการทางกาย และ จตทงหลายดวยการก าหนดสตอยางชดเจน ความเหนผดนจะถกท าลายลงทนท๑๒๓

ความแตกตางประการเดยวระหวางอนตตากบ อนจจง และทกขง กคอ การเหนวาการเกดขน และดบไปของสงตาง ๆ ไมอาจบงคบบญชาได และไมสามารถเปนไปตามความปรารถนา

๑๒๑ ดรายละเอยดใน พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนานย เลม ๒, หนา ๑๔๖-๑๕๗. ๑๒๒ พระกมมฏฐานาจรยะ อ บณฑตาภวงสะ, รแจงในชาตน, หนา ๒๙๑-๒๙๒. ๑๒๓ เรองเดยวกน, หนา ๒๙๒-๒๙๓.

๘๑

ของผใดไดสภาวธรรมทางกาย และทางจตทกประเภท ทเกดขนในตวเราผานมา และผานไปเองตามกฎธรรมชาตซงเราไมอาจควบคมได

การก าหนด อนจจลกษณะ โดยการพจารณาความไมเทยง เรยกวา อนจจานปสสนา มค าอธบายในการก าหนด การเหนไตรลกษณแบบพสดารมดงน

๑) การก าหนดอนจจลกษณะ๑๒๔ มลกษณะ ๔ ประการ คอ

(๑) การก าหนดการเกดดบ โดยก าหนดรเทาทนปจจบนขณะ ยอมรเหนไดวาสภาวะตาง ๆ มการเกดขนแลวดบไป เชน สภาวะทองพองทปรากฏขน ด าเนนไปชวขณะ แลวสภาวะทองพองกหายดบไป จงรไดวา รปทงหมดในปจจบนเมอเกดขนแลวกดบไปในอดต มไดปรากฏในปจจบน ดวยเหตนจงเปนของไมเทยง เพราะมสภาพเกดขนแลวกดบสลายไป

(๒) การก าหนดการเปลยนแปลง โดยก าหนดรเทาทนปจจบนขณะ ยอมรเหนไดวา สภาวะตาง ๆ มการเปลยนแปลงไป เชน สภาวะทองพองทปรากฏขน ด าเนนไปชวขณะ แลวจงหายไป จากนนกเกดสภาวะทองยบ จงรไดวา รปทงหมดในอดตยอมดบไปเหมอน รปทก าหนดรในปจจบน ไมมรปอยางใดอยางหนงในอดตจะด ารงอยจนถงปจจบน ดวยเหตน จงเปนของไมเทยง เพราะมสภาพเปลยนแปลงเสอมสนสลายไป

(๓) การก าหนดการตงอยชวขณะ โดยก าหนดรเทาทนปจจบนขณะ ยอมรเหนไดวา สภาวะตาง ๆ มการเกดขนเพยงชวขณะแลวกดบไป เชน สภาวะทองพองทปรากฏขน ด าเนนไปชวขณะ แลวจงเกดสภาวะทองยบเขามา จงรไดวา รปทงหมดในอนาคต มสภาพไมเทยง เหมอนรปในปจจบน เมอเกดขนแลวกดบไปในอนาคตมไดปรากฏในขณะอน ดวยเหตนจงเปนของ ไมเทยง เพราะมสภาพตงอยเพยงชวขณะแลวเสอมสนสลายไป

(๔) การก าหนดความขดแยงตอความเทยง โดยก าหนดรเทาทนปจจบนขณะ ยอมรเหนไดวา สภาวะตาง ๆ มความขดแยงตอความเทยง เชน สภาวะทองพองทปรากฏขนแลว หมดสนไปในขณะนน ๆ จงรไดวา รปทงหมดดบไปในปจจบนแลว มได ด ารงไปถงภพอน ดวยเหตนจงเปนของไมเทยง เพราะมสภาพเสอมสนสลายไปซงขดแยงตอความเทยง

๑๒๔ ดรายละเอยดใน ข.อป. (ไทย) ๓๓/๑๐๐/๔๖.

๘๒

๒) การก าหนดทกขลกษณะ๑๒๕ มลกษณะ ๔ ประการ คอ

(๑) การก าหนดความบบคน โดยก าหนดรเทาทนปจจบนขณะยอมรเหนไดวา รปนามนนากลว เปนทกขเพราะถกบบคนโดยความเกดดบ

(๒) การก าหนดความทนไดยาก โดยก าหนดรเทาทนปจจบนขณะยอมรเหนไดวา รปนามนนากลว เปนทกข เพราะขณะแหงความตายปรากฏในทกขณะทรปนามเกาดบไป แลวรปนามใหมยงไมเกดขน ไมมเวลาใดทจะมนใจไดวาจะไมตาย นอกจากนน ในเวลาทรสกถงทกขเวทนาททนไดยาก จงรไดวารปนามนเปนกองทกข มใชสขถาวรตามทตนตองการ

(๓) การก าหนดความรองรบความทกข โดยก าหนดรเทาทนปจจบนขณะ ยอมรเหนไดวา รปนามนนากลว เปนทกข เพราะถกบบคน จนทนไดยาก จงเปนทตงรองรบ ของความทกข

(๔) การก าหนดความขดแยงตอความสข โดยก าหนดรเทาทนปจจบนขณะ ยอมรเหนไดวา รปปจจบนเปนทกข จงรไดวารปอดต และรปอนาคตวานากลว ไมดงาม เปนทกข เพราะถกบบคน โดยความเกดดบหรอเพราะดบสญอยเสมอเหมอนรปปจจบน จงมความขดแยงตอ ความสข

๓) การก าหนดอนตตลกษณะ๑๒๖ มลกษณะ ๔ ประการ คอ

(๑) การก าหนดความวางเปลา โดยก าหนดรเทาทนในปจจบนขณะ จนเหนความเกดดบของรปนาม ยอมเขาใจไดวา ไมมตวตนของรปนาม สภาวะตาง ๆ ทเกดขนเปนเพยงความวางเปลา

(๒) การก าหนดความไรตวตน โดยก าหนดรเทาทนในปจจบนขณะจนเหนความเกดดบของรปนาม ยอมเขาใจไดวา รปนามนไมมตวตนจรง มเพยงรปนามทเกดดบไมขาดชวงเทานน เพราะวาพบแตเพยงรปนามในปจจบนโดยไมพบเหนสงทเปนตวตน

(๓) การก าหนดความไมอยในบงคบบญชา โดยก าหนดรเทาทนในปจจบนขณะ จนเหนความเกดดบของรปนาม ยอมเขาใจไดวา สภาวะตาง ๆ ทเกดขนเปนไปตามเหตปจจยแลวดบไปไมขาดชวง ยอมเขาใจไดวา รปเหลานเกดตามเหตปจจย เมอมเหตปจจย ยอมเกดขน เมอเหตปจจยหมดสนยอมดบไป ไมสามารถบงคบบญชาได

๑๒๕ ดรายละเอยดใน ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๒๗๘/๑๑๘. ๑๒๖ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๒๗๙/๑๑๘.

๘๓

(๔) การก าหนดความขดแยงตออตตา โดยก าหนดรเทาทนในปจจบนขณะ จนเหนความเกดดบของรปนาม ยอมเขาใจไดวา สภาวะตาง ๆ ทเกดขนเปนเพยงรปนามท ไรแกนสาร ไมมตวตนแตอยางใด ไมสามารถด าเนนไปตามความตองการของตนหรอจดการทกสง ในรปทเกดดบอยางน ยอมเขาใจไดวา อตตาตวตนไมมในรปโดยแท

เพราะฉะนน อนจจานปสสนา เปนญาณทเหนความเกดดบในขณะทก าลงก าหนดรปนามตามความเปนจรงแลวก าหนดวาไมเทยง โดยมการแบงเปน ๓ ประการ คอ (๑) อนจจธรรม ธรรมทไมเทยง เพราะเปนสงทเกดขนแลวกดบไป (๒) อนจจลกษณะ ลกษณะความไมเทยง เพราะเปนอาการทเกดขนแลวกดบทนทแหงกองขนธ ๕ ขนธ ๕ เหลานนไมมความด ารงอยโดยความเปนลกษณะทเกดขน แตไดแตกดบไปโดยภงคขณะ (๓) อนจจานปสสนา ญาณทก าหนดรวาไมเทยง

การพจารณาก าหนดรทกขานปสสนา และอนตตานปสสนา กมการละกเลส ทยดมนวาเปนสข และเปนอตตาตามล าดบโดยท านองเดยวกน เมอผเจรญภาวนาพจารณาเหนอารมณ โดยอนจจลกษณะแลวน า อารมณนนมาพจารณาอกจะเหนทกขลกษณะ และอนตตลกษณะดวย ดงนน ในการดบกเลสทเกดขนเพราะความยดมนถอมนวา สข มตวตน ถอไดวาดบเหมอนกบกเลสทยดมนถอมนวาเทยงทกประการ จะแตกตางกเฉพาะอนจจลกษณะนน ผเจรญภาวนาสามารถเหนไดในอารมณทประจกษโดยตรง สวนทกขลกษณะ และอนตตลกษณะเปนลกษณะทเหนไดโดยอนโลมเทยบเคยงกบอนจจลกษณะทตนไดเหนอยางประจกษแลว นนเอง

อนจจานปสสนาน ผเจรญภาวนาสามารถก าหนดจนเหนอนจจสญญาแลว ความส าคญผดวาเปนสงเทยงแทกจะไมปรากฏ พจารณาเหนธรรมทไมเทยง ยอมเปนความทกข ทรมาน ไมใชเปนสงทนาพงพอใจ แตเปนสงทใคร ๆ ไมสามารถบงคบควบคมใหอยในอ านาจได ดงน เปนตน

การเหนทกขและอนตตาดวยการพจารณาอยางนกถอได วารโดยประจกษแจงเชนเดยวกน ดงปรากฏความในพระบาล วา

“พงเจรญอนจจสญญาเพอถอนอสมมานะ ความถอตน ภกษทงหลาย อนตตสญญายอมตงขนแกผทเหนอนจจลกษณะ อนง ผทเหนอนตตลกษณะนนยอม เขาถงการก าจดถอนอสมมานะ และเขาถงพระนพพานในทฏฐธรรมไดแนนอน”๑๒๗ ลกษณะทงอนจจง และทกขง จะปรากฏชดอยตลอดเวลาไมวาพระพทธองคจะเสดจอบตขนหรอไมกตาม สวนอนตตลกษณะนนจะปรากฏเปนทรจกกเฉพาะในกาลทอบตของพระพทธองคเทานน อนจจลกษณะ และทกขลกษณะทเปนตวสองใหเหนอนตตลกษณะ คอ วสยของวปสสนาญาณ เทานน ทจะก าหนดรลกษณะทเปน

๑๒๗ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๑/๔๒๘.

๘๔

ปรมตถอยางแทจรง การเจรญเฉพาะ สมถภาวนาไมสามารถเหนแจงในปรมตถธรรม เพอการบรรลธรรม ดงนน ผเจรญภาวนาแมวา ไดบรรลฌานสมาบตในขนใดกตาม จะตองเจรญวปสสนาเปนล าดบถดไป การแยกขนธแตละขนธออกเปนสวน ๆ แยกเวทนาขนธจะเปนความสข ความทกข ความดใจ ความเสยใจ อฏฐารมณ อนฏฐารมณ โทมนส โสมนส เกดในทกขไมวาจะ เปนทกขอยประจ าหรอทกขจรเขามา เมอจตมสงใดเขามากระทบ ปญญา แปลวา รอบรในกองสงขาร ไมตดในการปรงแตง ความทกขจงไมเกดขน การพจารณาก าหนดรน คอ การก าหนดรดวยอนจจานปสสนา

การพจารณาก าหนดรทกขานปสสนา และอนตตานปสสนา กมการละกเลสทยดมนวาเปนสข และเปนอตตานน เมอผเจรญภาวนาพจารณาเหนอารมณโดยอนจจลกษณะแลวน าอารมณนนมาพจารณาอกจะเหนทกขลกษณะ๑๒๘ เหนความส าคญผดในอารมณเปนสข สขสญญา

วปลลาส รวมทงสภาวธรรมอน ๆ ม ทฏฐวปลลาส (ความเหนผดเพยน) และ จตวปลลาส (ความเขาใจผดเพยน) ตลอดถงกศล อกศล และวบาก ถกท าใหแจง และเมอพจารณาอนตตลกษณะ๑๒๙ ยอมสามารถเหนอารมณตามทเกดขนทางทวาร ๖ แตกตางกนโดยขณะโดยสภาพกจ และอารมณได

ผปฏบตสามารถก าหนดรธรรมตาง ๆ เหลานนทละอยางในแตละขณะ ๆ เปนลกษณะเฉพาะเปนอยาง ๆ แตกตางกนโดยขณะ สภาพ กจ และอารมณ เชน ในขณะทเหนอารมณอยางใดอยางหนงอย สามารถแยกอาการจะปรากฏเพยงอาการเหนเทานน ดวยเพราะ ฆนบญญตไดถกท าลายลงดวยอ านาจของการก าหนดอารมณตามความเปนจรง ยอมเกดความเขาใจไดอยางถกตองวาธรรมแตละอยางลวนท าหนาทเฉพาะของตน ๆ อาการอยากเหนไมสามารถท าหนาทเหนได และการเหนไมสามารถยงกจ คอ อาการอยากใหส าเรจได เปนตน เปนเหตใหอนตตลกษณะปรากฏขนเองจากการปฏบตสงผลใหผปฏบตบรรลอนตตานปสสนาญาณ๑๓๐ เกดญาณปญญาสามารถรแจงวาไมมอตตาตวตนซงเปนผสามารถดได เหนได พจารณาได รได ตามความตองการ มเพยงเฉพาะแต สภาวธรรมทเกดขน เมอมเหตปจจยอนเหมาะสมเทานน

ในขณะทนกปฏบตก าหนดนามรปซงเปนอารมณทเกดขนทางทวาร ๖ ตามสภาพความเปนจรงในขณะนน ไมวาจะดวยการเหนอาการทถกความเกด ความดบเบยดเบยน อยกด อาการ

๑๒๘ พระโสภณมหาเถระ อครมหาบณฑต (มหาสสยาดอ), หลกการปฏบตวปสสนากรรมฐาน (ภาคปฏบต),

แปลโดย จ ารญ ธรรมดา, (กรงเทพมหานคร: หจก. ไทยรายวน การพมพ, ๒๕๔๖), หนา ๓๔๕-๓๔๙. ๑๒๙ เรองเดยวกน, หนา ๓๕๐-๓๖๑. ๑๓๐ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒๑๔/๓๕๖.

๘๕

แปรปรวนแลวแตกสลายไปกดหรออาการเจบปวดทางกาย และทางจตอยางรนแรงความรอยางถองแท วานเปนทกข ยอมเกดขน ซงเรยกวาปจจกขทกขานปสสนา หมายถง ญาณทรแจงทกขประจกษ

ในขณะทนกปฏบตก าหนดรปนามตามลกษณะ สภาวะทเปนจรงอย จะเหนวา รปนามนไมเปนไปตามทตนตองการ ดวยเหตนจงมความรความเขาใจอยางถองแทวา รปนามนมใชอตตาตวตนของเรา เปนเพยงสภาวธรรมทมการเกดดบอยตลอดเวลา การพจารณาก าหนดรอยางน เรยกวาอนตตานปสสนา

ดงนน ในการดบกเลสทเกดขน เพราะความยดมนถอมนวา สข มตวตน จงถอไดวาดบเหมอนกบกเลสทยดมนถอมนวาเทยงทกประการ จะแตกตางกเฉพาะอนจจลกษณะนน ผเจรญภาวนาสามารถเหนไดในอารมณทประจกษโดยตรง สวนทกขลกษณะ และอนตตลกษณะ เปนลกษณะทเหนไดโดยอนโลมเทยบเคยงกบอนจจลกษณะทตนไดเหนอยางประจกษแลว นนเอง

อนจจานปสสนาน ผเจรญภาวนาสามารถก าหนดจนเหนอนจจสญญาแลวความส าคญผดวาเปนสงเทยงแทกจะไมปรากฏ พจารณาเหนธรรมทไมเทยงยอมเปนความทกขทรมานไมใชเปนสงทนาพงพอใจ แตเปนสงทใคร ๆ ไมสามารถบงคบควบคมใหอยในอ านาจได ดงน เปนตน การเหนทกข และอนตตาดวยการพจารณาอยางนกถอไดวารโดยประจกษแจงเชนเดยวกน

การก าหนดลกษณะรปนาม คอ การพจารณาเหนลกษณะสภาวธรรมทงปวงทเปนไปในกระแสรปนามตามความเปนจรง ไดแก การเหนความเกดดบของไตรลกษณ คอ ๑) อนจจลกษณะ คอ การพจารณาถงความไมเทยงเรยกวา อนจจานปสสนา ๒) ทกขลกษณะ คอ การพจารณาวาเปนทกขเรยกวา ทกขานปสสนา ๓) อนตตลกษณะ คอ การพจารณาวาไมใชตวตน เรยกวาอนตตานปสสนา การก าหนดรปนามในการเจรญฌานนน สงทเปนปฏปกข คอ สนตตปดบงอนจจง อรยาบถปดบงทกขง และฆนสญญาปดบงอนตตา การเจรญฌาน ๔ นน เปนไปเพอละวปลาส ๔ ดวยการเจรญสตปฏฐาน ๔ คอ สภวปลาส ละดวยกายานปสสนาสตปฏฐาน สขวปลาส ละดวยเวทนานปสสนาสตปฏฐาน นจจวปลาส ละดวยจตตานปสนาสตปฏฐาน และอตตวปลาส ละดวยธรรมานปสสนาสตปฏฐาน ดวยการก าหนดรรปนามตามความเปนจรงโดย ความเปนไตรลกษณ คอ การก าหนดรอนจจลกษณะ ทกขลกษณะ และอนตตลกษณะจนเกดปญญาญาณรแจงสภาวธรรมทเกดขนวารปนามไมเทยง เปนทกข และไมมตวตนใด ๆ จนถอนความยดมนสนอาสวะทงหลายไดในทสด

๘๖

๓.๖ สรปทายบท

จากการศกษาการพบวา วปสสนา คอการเหนประจกษแจงในไตรลกษณ ของรปนาม สามารถเขาถงสภาวะความ เกด ดบ สงบเยน (นพพาน) ไดอยางถาวร การเจรญวปสสนาภาวนาในพทธศาสนา ม ๔ แบบ มแนวทางหลกอย ๒ แนวทาง คอ แนวทางแหงสมถยานก และ แนวทางแหงวปสสนายก

การเจรญวปสสนาในฌานสตรน อนมสมถภาวนาเปนบาทฐานจะสอดคลองกบ สมถยานก ฌานทไดจากการเจรญสมาธอยในระดบอปปนาสมาธ แลวน าฌานมาเปนบาทฐานยกขนสวปสสนา ซงเปนการเจรญวปสสนาทสอดคลองกนกบงานวจยน

ดงนน ผทปรารถนาจะบรรลธรรม ควรเจรญฌานขนใดขนหนงในฌาน ๔ โดยเลอกใชอารมณใดอารมณหนงจาก กรรมฐาน ๔๐ กอง แลวใชอารมณกรรมฐานด าเนนจนเขาถงฌานแลวกปฏบตใหคลองแคลวแลว จงใชฌานเปนบาทในการเจรญวปสสนาตอ สวนมากการก าหนดรองคฌานของผเจรญสมถภาวนาแลวท าสมถะใหเปนบาทของวปสสนา มกก าหนดรรปนามในองคฌาน เปนอารมณ เชน ปต สข เปนธรรมชาตทปรากฏชด แมในขณะออกจากฌานแลว สวนผทไมอาจเพยร ปฏบตจนบรรลฌานได กควรพยายามปฏบตใหบรรลอปจารสมาธเปนอยางนอยเมอบคคลปรารถนาจะกระท าความเพยร เพออบรม คมครอง รกษาจต โดยส ารวมระวงไวดแลว เปนไปเพอประโยชนอยางใหญหลวง และน าความสขมาให แลวด าเนนไปตามล าดบตงแตสตปฏฐาน ๔ สมมปปทาน ๔ จตตธบาท สมาธนทรย สมาธพละ สมาธสมโพชฌงค สมมาสมาธเขาสอรยมรรค

บทท ๔

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

การศกษาเรอง “ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาทปรากฏในฌานสตร” มวตถประสงค

๒ ประการ คอ ๑) เพอศกษาเนอหาสาระส าคญในฌานสตร และ ๒) เพอศกษาหลกการเจรญวปสสนาภาวนาทปรากฏในฌานสตร โดยการศกษาขอมลจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท คอ พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และคมภรอน ๆ ทเกยวของ เรยบเรยงขอมล ตรวจสอบ ความถกตองเนอหา โดยผเชยวชาญบรรยายเชงพรรณนา

๔.๑ สรปผลการวจย

๑) สาระส าคญในฌานสตร พบวา

ฌานสตรเปนพระสตรทม เนอความแสดงถง บคคลผมศรทธาความเ ชอถอทประกอบดวยเหตผล มศล เปนขอปฏบตส าหรบควบคมกายและวาจาใหตงอยในความดงาม เปนพหสตไดยนไดฟงมามาก สามารถกลาวสอนธรรมแกพทธบรษททงหลายได ดวยความไมเกอเขน องอาจ กลาแสดงธรรม เปนผทรงวนย อยปาเปนวตรและอยในเสนาสนะอนสงด ไดฌาน ๔ อนมในจตยงซงเปนเครองอยเปนสขในปจจบนตามความปรารถนา ท าใหแจงเจโตวมตต ปญญาวมตตอนไมมอาสวะ เพราะอาสวะสนไปดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน เปนผบรบรณดวยองคธรรม ๑๐ ประการน ชอวาเปนผกอใหเกดความเลอมใสไดรอบดาน กลาวคอมกายกรรม วจกรรมทนาเลอมใสและเปนผบรสทธดวยอาการทงปวง

ดงนนผทประกอบไปดวยความเลอมใส จงเปนผทนาศรทธา นาเคารพนบถอ เปน สปฏปนโน เพราะประกอบดวยองคธรรม ๑๐ ประการน จะเหนไดวาผทมองคธรรมดงกลาวจะเปนผประกอบดวยศรทธา มความเชอ อยางมเหตมผล เชอในปญญาของพระพทธเจา มความเชอทเกดจากการบรรลธรรม เชอในพระรตนตรย เกดจากการปกใจ เมอมความเชออยางนแลว จงเปนศรทธาในการทจะประกอบกศลกรรม เลอมใสในสงดงาม จงน าไปสการส ารวมระวง คอ ศล เปนสงไมมโทษ มความบรสทธเปนบาทฐานตอการเจรญวปสสนาภาวนา มการส ารวมระวงในอนทรย ๖ ทงหลาย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ เมอ กาย วาจา ใจสงบ ท าใหจตใจสงบไดงายเหมาะแกการ

๘๘

ท าสมาธ เมอเจรญสมาธมากแลว จงเกดฌาน ซงเปนผลจากสมาธทตงมน ไมซดสาย ยอมระงบในอกศลกรรมทงหลาย มนวรณ ๕ เปนตน แลวมาพจารณาถงองคฌานโดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา มอาการทเกดขน ตงอย ดบไป ไมเทยง เปนทกข และเปนอนตตา โดยการถอยเขา ถอยออกจากฌาน เหนความเปลยนแปลง เหนวาองคธรรมในฌานเปนเพยงรปนาม เหนพระไตรลกษณ จนสามารถหลดพนจากเลสได

๒) การเจรญวปสสนาภาวนาทปรากฏในฌานสตร พบวา

การทจะบรรลวมตตและวมตตญาณทศนะในฌานสตร จะตองผานการเจรญวปสสนากรรมฐาน ตามแนวสตปฏฐาน ๔ เปนกระบวนการกอใหเกดปญญา แบงเปน ๒ แนวทาง ไดแก แนวทางสมถยานก มสมถน าหนา วปสสนาตามหลง และแนวทางวปสสนายานก มวปสสนาน าหนา สมถตามหลง

เพราะฌานเปนผลทเกดจากการเจรญสมาธจนจตตงมนแนวแนเปนอปจารสมาธ อปนาสมาธ อปนาฌาน บรรลถง ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตถฌาน เปนตน โดยเลอกกรรมฐานกองใดกองหนงจาก ๔๐ กอง จนมความช านาญเขาออกจากฌานจนเปนวส แลวยกอารมณขนสวปสสนาดวยการก าหนด และพจารณาเหนความเกดขนตงอยและดบไป ความไมคงท แปรปรวนของขนธ ๕ หรอรปนาม จนเกดปญญาญาณ คลายความยดมนถอมนในขนธ ๕ จะเหนไดวาการเจรญวปสสนาในงานวจยเลมนไดเรมตนจากสมาธกอนจนเปนฌานแลวคอยยกขนสวปสสนาจงมความสอดคลองกบการเจรญวปสสนาแบบ สมถยานกเปนการเจรญวปสสนาโดยมสมถะน าหนา แลวเจรญวปสสนาตามหลง

ผทเจรญวปสสนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ ยอมไดรบผลจากกระบวนการเจรญปญญา จะรสกวาความโกรธไดหายไป ความหมนหมองวตกกงวลกหายไป ความเศราทอแทกหายไป ความวตกกงวลไมสบายใจไดหายไป ความเหนแกตว โลภะ โทสะ โมหะพษรายทง ๓ กหายไป อวชชา ความไมรทปดกนปถชนทงหลายกไดสญสนไป จตใจกบรสทธจากกเลสเครองเศราหมอง การเขาเจรญวปสสนาจงถอวาเปนสงส าคญในชวต เหมอนกบบคคลผถกไฟไหมบนศรษะ สงแรกทเขาตองท าคอดบไฟ หรอเสมอนกบบคคลผถกลกธนปกทอกอย สงส าคญอนดบแรกของเขาคอถอนลกธนออก ชวตสตวทงหลายเชนเดยวกน สงส าคญทสดคอ การปฏบตธรรม เพราะหลกปฏบตตามแนวสตปฏฐานสตรเปนวธการปฏบตทมงใหไดรบผลของการดบทกข มองเหนตามความเปนจรง วาเปนไปตามกฎไตรลกษณ จตปลอยวาง หลดพนจากกเลส การหลดพนจากกเลสกม ๔ แบบ คอ หลดพนชวคราว หลดพนดวยการสะกดไว หลดพนอยางเดดขาด และหลดพนอยางยงยน ไมกลบมาอก ฉะนนผปฏบตธรรมทประสบความส าเรจจะตองบรรลวมตและวมตตญาณทสสนะ

๘๙

ขนสงสดเขาถงมรรค ถงผล ถงพระนพพาน บรรลความเปนอรยบคคล คอ พระโสดาบน พระสกทาคาม อนาคาม พระอรหนต จนประหารกเลส ใหตดขาดลงได ไมตองกลบมาเวยนวายตายเกดอก แตถงกระนน ผทยงไมบรรลถงความเปนพระอรหนต กจะมปญญาประคบประคองตนเองใหพนจากกเลส โลภะ โทสะ โมหะ สงผลใหสามารถปดอบายภมได เกดอก ๗ ชาตเทานนไมตองมาเกดอก

๔.๒ ขอเสนอแนะ

๑) ขอเสนอแนะในเชงนโยบาย

องคกรทจดการศกษาเกยวกบทางพระพทธศาสนา เชน มหาวทยาลยสงฆ ส านกงานแมกองบาลสนามหลวง ส านกงานแมกองธรรมสนามหลวง องคกรภาครฐบาลและเอกชนอน ๆ ควรจดใหมการศกษาเนอหาและหลกธรรมพระสตร ในลกษณะเชงวเคราะหองคธรรม เพราะสงคมทกวนนเตมไปดวยความวนวาย ขาดศลธรรม ขาดสตและปญญาในการแกไขปญหาในชวต มความเหนทผด ๆ ดงนนองคกรจงควรน าองคความรและก าหนดเปนนโยบายเพอการศกษาเชงวเคราะหเพอให เหนองคธรรมแหงวปสสนาอนเปนตวปญญาเปนหลกธรรมทปรากฏในพระพทธศาสนานน วปสสนาปญญานยอมเปนไปเพอสมมาทฎฐเมอความเหนทถกตรงแลวยอมด าเนนไปเพอความพนทกขและเปนไปเพอพระนพพาน

๒) ขอเสนอแนะส าหรบการวจยครงตอไป

จากการศกษาวจย เรอง ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาทปรากฏในฌานสตร ผวจยพบวา ยงมขอจ ากดในการศกษาหลาย ๆ ประเดน เชน การศกษาหลกธรรมในพระสตรอน ๆ หรอการน าเนอหาหลกธรรมเชอมโยงงานวจยเชงปรมาณและคณภาพ ดงนนหากมเรองศกษาในประเดนเดยวกนน ควรศกษาในประเดนรายละเอยดของหลกธรรมตาง ๆ คอ

(๑) ศกษาเปรยบเทยบเนอหาหลกธรรมในสมาธภาวนาสตรกบการน าไปประยกตใชในชวตประจ าวนใหเกดประโยชนในสงคมเยาวชนและผสงอายตอไปได

(๒) ศกษาความสมพนธระหวางอารมณของฌานและอารมณของญาณ ในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาไตรป ฏก ๒๕๐๐ .กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

________. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

________. พระไตรปฎกอรรถกถาภาษาไทย . กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย, ๒๕๕๓.

________. ฎกาปกรณวเสสภาษาบาล ฉบบจฬามหาฎกา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

________. ปกรณวเสสภาษาไทย ฉบบจฬาปกรณวเสโส. กรงเทพมหานคร: โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๙.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ:

ธนต อยโพธ. วปสสนานยม. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. พระกมมฏฐานาจรยะ อ บณฑตาภวงสะ. รแจงในชาตน. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: บรษท

สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๙. พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ, ป.ธ.๙). วปสสนากรรมฐาน. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร:

บรษท ประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๕๔. พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. พมพครงท ๓๑.

กรงเทพมหานคร: ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๘. ________. พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๒๑. กรงเทพมหานคร:

ส านกพมพผลธมม, ๒๕๕๖. พระพทธโฆสาจารย. คมภรวสทธมรรค. สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร) แปลและเรยบ

เรยง. พมพครงท ๑๐. กรงเทพมหานคร: พมพท บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๔.

๙๑

พระภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ ดร. วปสสนาทปนฎกา ฉบบพมพรวมเลมใน ๑๐๐ ป อคคมหากมมฏฐานาจรยะ. กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทรพรนตง แอนด พบลชชง จ ากดมหาชน, ๒๕๕๔.

พระภาวนาพศาลเมธ ว (ประเสรฐ มนตเสว). วปสสนาภาวนาทไมถกเขยนในพระไตรปฎก. กรงเทพมหานคร: หจก. ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๗.

พระมหาสมปอง มทโต แปลและเรยบเรยง. คมภรอภธานวรรณนา. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: ประยรวงศพรนตง, ๒๕๔๗.

พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ. ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๒. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: หจก. ทพยวสทธ, ๒๕๕๔.

พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ). มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน. พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง. กรงเทพมหานคร: ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙.

_________. วปสสนานย เลม ๑. นนทบร: บรษทไทยรมเกลา จ ากด, ๒๕๔๘. _________. วปสสนานย เลม ๒. แปลโดย พระคนธสาราภวงศ. กรงเทพมหานคร หจก.ประยรสาสนไทย

การพมพ, ๒๕๕๕. _________. หลกการปฏบตวปสสนากรรมฐาน (ภาคปฏบต). แปลโดย จ ารญ ธรรมดา. กรงเทพมหานคร:

หจก. ไทยรายวน การพมพ, ๒๕๔๖. พระอนรทธะ และ พระญฃาณธชะ. อภธมมตสงคหะและปรมตถทปน. แปลโดย พระคนธสาราภวงศ.

พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖. พศน อนทรวงค. สมถะเทาขวา วปสสนาเทาซาย. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร: อมรนทร

พรนตงแอนดพบลชชง, ๒๕๕๕. รศ.ดร.สจตรา ออนคอม. การฝกสมาธ. พมพครงท ๑๑. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพดอกหญา, ๒๕๕๓. ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร: บรษท

นานมบคส พบลเคชน จ ากด, ๒๕๔๖. ศรศากยอโศก. กรรมฐานและฌานสมาบต. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๕๓. _________. หลกการฝกสมาธภาวนา ตามรอยพระพทธองค. กรงเทพมหานคร: ปรษท อนเตอรเทค

พรนตง จ ากด, ๒๕๕๔. สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ.ปยตโต). พทธธรรม ฉบบปรบขยาย. พมพครงท ๔๘. กรงเทพมหานคร:

ส านกพมพผลธมม, ๒๕๖๐.

๙๒

สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ) ตรวจช าระ. อานาปานสตภาวนา ลาดบการบรรลธรรมของพระพทธเจา. พระครปลดสมพพฒนธรรมาจารย (ประเสรฐ มนตเสว) รวบรวมและ เรยบเรยง. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕.

________. อรยวงสปฏปทา ปฏปทาอนเปนวงศแหง พระอรยเจา. กรงเทพมหานคร: ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๔.

(๒) วทยานพนธ:

BHIKKHU VARAMONKKALO. “ศกษาการยกอารมณขนสวปสสนาของผปฏบตธรรมแบบ สมถปพพงคมนย”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต . บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘.

นางสาวศภากร วงวฒภญโญ. “ศกษาลกขณปปนชฌานในการเจรญวปสสนาภาวนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘.

พระคณน โสทโร (เมองเกด). “ศกษาการพฒนาปญญาเพอการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗.

พระมหานรญ ชตมาโร (บ าเรอสงค). “ศกษาพทธวธการสอนวปสสนาภาวนาทปรากฏในคมภรพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖).

พระสจจวฒณ วชรญฃาโณ (ฉตรไทยแสง). “ศกษาการปฏบตกรรมฐานแบบสมถปพพงคมนยตาม ค าสอนของพระธรรมสงหบราจารย (จรญ ฐฃตธมโม)”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘.

ภาคผนวก

๙๔

ภาคผนวก (ก) ฌานสตร

จากพระไตรปฎก ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก สตตนตปฏเก สยตตนกาเย องคตตรนกายสส ทสกนปาตปาล

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลเยน ปกาสตา อนสสรณย พทธวสเส ๒๕๐๐

๙๕

๙๖

ภาคผนวก (ข) ฌานสตร ภาษาไทย

จากพระไตรปฎก ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เฉลมพระเกยรต สมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ

พทธศกราช ๒๕๓๙

๙๗

๙๘

๙๙

ภาคผนวก (ค)

ฌานสตตวณณา อรรถกถาภาษาไทย จากพระสตตนตปฎก ฉบบมหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๓

๑๐๐

๑๐๑

ประวตผวจย

ชอ ฉายา/นามสกล : พระสหชาต อธปญโ (ก าชามา) ว/ ด/ ป เกด : วนอาทตย ท ๑๙ เดอน ธนวาคม พทธศกราช ๒๕๐๗ ภมล าเนาทเกด : 33/๔ ม.๕ ซ. บญถนอม ต. ส าโรง อ.พระประแดง จ.สมทรปราการ ๑๐๑๓๐ การศกษาทางโลก:

พ.ศ. ๒๕๕๘ : ปรญญาตร คณะสงคมศาสตร สาขาการจดการเชงพทธวทยาลยสงฆ พทธโสธร อ. เมอง จ. ฉะเชงเทรา ๒๔๐๐๐

การศกษาทางธรรม พ.ศ. ๒๕๕๖ : นกธรรมชนเอก

วดวงแดง อ. วงน าเยน จ. สระแกว ๒๗๒๑๐ ประสบการณการท างาน:

พ.ศ. ๒๕๕๖ - ๒๕๕๙

: พระวปสสนาจารยสอนอบาสก-อบาสกา ชวงเขาพรรษา ทก ๆ ป วดวงแดง อ.วงน าเยน จ. สระแกว

ประสบการณการปฏบตธรรม: พ.ศ. ๒๕๕๙ : ปฏบตวปสสนาภาวนา ตดตอกน ๓๐ วน (๑ – ๓๐ พฤษภาคม)

ณ ศนยปฏบตธรรม “ธรรมโมล” อ าเภอปากชอง จงหวดนครราชสมา โดยม พระภาวนาพศาลเมธ ว. (ประเสรฐ มนตเสว) เปนผอบรมกรรมฐาน

พ.ศ. ๒๕๖๐

: ปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาวปสสนาภาวนา รวม ๗ เดอน ๓ ส านกไดแก กรกฏาคม – พฤศจกายน พ.ศ.๒๕๖๐ ปฏบตวปสสนาภาวนา ๔ เดอน ณ ศนยปฏบตธรรม “ธรรมโมล” จ. นครราชสมา พฤศจกายน – ธนวาคม พ.ศ.๒๕๖๐ ปฏบตวปสสนาภาวนา ๑ เดอน ณ “วดนาหลวง (อภญญาเทสตธรรม) จ. อดรธาน ธนวาคม พ.ศ.๒๕๖๐-กมภาพนธ พ.ศ.๒๕๖๑ ปฏบตภาวนา ๒ เดอน ณ “MAHASI MEDITATION CENTER” สาธารณรฐแหงสหภาพพมา

อปสมบท : วนท ๑๙ เดอน มนาคม พ.ศ. ๒๕๕๓ สงกดวด : วดวงแดง

ต. วงน าเยน อ. วงน าเยน จ. สระแกว ปทเขาศกษา : พทธศกราช ๒๕๕๙ ปทส าเรจการศกษา: พทธศกราช ๒๕๖๑ ทอยปจจบน : วดวงแดง ต. วงน าเยน อ. วงน าเยน จ. สระแกว ๒๗๒๑๐ โทรศพท : ๐๘๔-๗๑๗-๘๗๑๔ E-mail : Sahachat 2507 @ gmail.com

๑๐๒