SigmundFreud

NGHIÊNCỨUPHÂNTÂMHỌC

VũĐìnhLưudịch

AnTiêm1969

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MỤCLỤC

TiểusửSigmundFreud

Phầnthứnhất:Vượtxahơnnguyêntắckhoáilạc

1.Nguyêntắckhoáilạc

2.Nguyêntắckhoankhoáivàbệnhsuynhượcthầnkinhngoạithương,nguyêntắckhoankhoáivàtròchơitrẻcon

3.Nguyêntắckhoankhoáivàsựdichuyểntâmtình

4.Độngcơchốnglạinhữngkíchthíchởngoài–sựchốngcựthấtbại–Khuynhhướngnhắclại

5.Khuynhhướngnhắclạilàmtrởngạinguồngốckhoankhoái

6.Sựxungkhắccủacácbảnnăng–bảnnăngsốngvàbảnnăngchết

7.Nguyêntắckhoankhoáivàbảnnăngdẫnđếnsựchết

Phầnthứhai-Tâmlýtậpthể–phântíchcáitôi

1.Nhậpđề

2.Linhhồntậpthể

3.Nhữngquanđiểmkhácvềsinhhoạttâmthầntậpthể

4.Ámthịvàlibido

5.Giáohộivàquânđội,haiđámđôngquiước

6.Nhữngvấnđềmớivànhữnghướngtìmtòimới

7.Đồngnhấthóa

8.Trạngtháiyêuthươngvàsựthôimiên

9.Bảnnăngquầncư

10.Đámđôngvàbàyôhợpnguyênthủy

11.Mộttrìnhđộpháttriểncủacáitôi:lýtưởngtôi

12.Mộtvàiquanđiểmphụ

Phầnthứba-Cáitôivàvôthức

Lờinóiđầu

1.Ýthứcvàtiềmthức

2.Cáitôivàvôthức

3.Ngã,siêungãvàlýtưởngngã

4.Hailoạibảnnăng

5.Nhữngtìnhtrạnglệthuộccủacáitôi

Phầnthứtư-Quanđiểmvềchiếntranhvàtửvong

1.Chiếntranhvànhữngthấtbạicủachiếntranh

2.Tháiđộtrướccáichết

Danhtừdùngtrongbảndịch

Khaitừ

Cuốnsáchnhỏnày trìnhbàynhữngđiểmchínhyếucủa lý thuyếtphântâmhọc.NhưFreudđãnói:"…Sựtìmhiểuphântâmhọckhôngcócáigìđồng loại vớimột hệ thống triết lý có sẵn,một học thuyết toàn vẹn vàthành tựu; phân tâm học bắt buộc phải tiến từng bước để hiểu nhữngđiểmkhúcmắccủađộngtáctâmthầnquasựphântíchnhữnghiệntượngbìnhthườngvàbấtthường",tưtưởngcủaôngđượctrìnhbàytuầntựtheosựtiếntriểncủadòngsuytưvớinhữngsựchấnchỉnhvàbổtúccầnthiết,chứkhôngtheomộthệthốngchặtchẽvàổnđịnhngaytừđầu.Sựkiệnấycóphảnảnhvàocáchdùngdanhtừ.Thídụbảnnăngchínhyếutrongconngườiđượcmệnhdanhlàbảnnăngsống,đếnsaugọilàEROSquytụtấtcảcácsắctháicủahiệntượngsinhsống.Mộtthídụkhác:từngữsiêungãvàlýtưởngtôituycùngchỉmộtsựkiệnnhưngchúngtacóthểhiểunhưsau:siêungãlàmộtkiếnthứcởtrêncáitôi(ngã),cònlýtưởngtôitượngtrương cho đạo đức, quan tòa. Sau này cácmôn đệ của Freud còn tìmcáchtáchriênghaiyếutốlýtưởngtôivàtôilýtưởng,kháiniệmsaugồmnhữngkhuynhhướngnhưđồngnhất hóamình vớimột siêu nhân,mộtngườianhhùngtưởngtượng,v.v.

Chúng tacó thể theodõi từngbướcmột sựmanhnhavà tiến triểncủanhữngkhái niệmnền tảngvềphân tâmhọc, dođó chúng ta nhậnđịnhđượcphươngphápsuytưbáchọccủaông.Chúngtasẽbiếtphươngphápnhậnđịnhvàphântích,suydiễnvàtổnghợpđểđiđếnnhữngkếtluậnvôtư,thànhthực,xácthựcvàđúngmức.Ôngbiếtdừnglạiđúnglúcvàgợiýhaykhailốichonhữngcôngcuộckhảosátvềsau.Ôngbiếttrìnhbàycảnhữngđiểmbất lựccủamìnhvì tư tưởngbịgiớihạnbởi trìnhđộkiếnthứccủathờiđại.Tháiđộấycònlàmộttháiđộxalánhnhữngkiếntrúctriếthọc,nhấtlàsiêuhình,vàthếgiớicủaônglàthếgiớikhảtrikhảgiác,thếgiớicủaôngtiếpxúcvớisựvậtcụthể.ChúngtôithiếtnghĩnếuchúngtamuốntìmmộtthídụýnghĩavềtinhthầnphươngphápthìchúngtôicóthểthấytrongtácphẩmcủaFreudmộtmẫuđộcđáo.

Ngàynaytưtưởngcủaôngđãphổbiến,ảnhhưởngcủaôngđãlanrộngđếnnhiềulãnhvựchọcvấn,vănhọcvàtưtưởng,ngườitađãchấpnhậnnhữngphát giác của ôngvề tiềm thức và bản năngnhưnhững sự kiệnthiênnhiênkhôngđếnnỗiphảikinhtởmvàtránhné.Nhưvậychúngtôithiếtnghĩcôngviệcphiêndịchvàphổbiếntưtưởngcủaôngkhôngphảilàmộtviệclàm"vôtráchnhiệm".

Côngviệcphiêndịchgặpmộtvàisựkhókhăn.Sựkhókhănchínhyếulàngôntừcủaôngmàôngđãnóiđếntrongcuốnsáchnày.Nếuôngtrìnhbàytưtưởngcủaôngbằngngôntừsinhvậthọchaysinhlýhọcthìôngcóhyvọngđượcngườiđọclãnhhộidễdànghơnngôntừmớilạcủaphântâmhọc,nhưngôngquyếttâmbảovệmônhọccủaôngchonênphảitạorabầukhôngkhíriêngchonóđểlàmhiểnhiệnhìnhtướngcủanó.ThêmvàosựkhókhănấycònsựkhókhăngâyravìnhữngđặcđiểmtiếngnóiViệtNamkháchẳntiếngnóiẤnÂu(khôngcóthìparticipe,khôngphânbiệthìnhthứckýhiệucủađộngtừ,tínhtừ,trạngtừ,v.v.).Trongđiềukiệnấy,nếutôntrọngtriệtđểtừngữthìsẽlàmchobảnvănkhóđọc,vàcóthểlàmchongườiđọchiểuraýkhácvớiýnghĩacâuvăn.Chúngtôilựamộtbiệnphápdunghòanhưsau:tôntrọngnhữngkháiniệmvàtừngữkhác,đặtlạinhữngcúphápchogầnvớicúphápViệtNam,tránhnhữngcáchđặtcâucầukỳcóvẻ"trí thức",cốt lấycáisángsủavềcúpháp.Gạtbỏchongườiđọcphầnnàorắcrốicúpháplàgạtbỏchongườiđọcmộtbậntâmkhôngnhỏ,đểngườiđọc rảnh rangchúýđếnnhững tếnhịcủasựtrừu tượng hóa. Sự trừu tượng hóa cao độ làmột đặc điểm không thểtránhđượccủacôngviệc suy tầmnguyên lýmộtmônhọc.Vềdanh từchuyênmônchúngtôidùngnhữngdanhtừyhọcvàtriếthọcđãphổbiến,nếuphảitạoramộtvàidanhtừmớithìcóchúthíchnộidungvàphạmvisửdụngcủadanhtừ.

Ngườidịch

TiểusửSigmundFreud

SigmundFreudsinhtạiFribourg(Moravie)năm1856.ÔngcóquốctịchÁo.GiađìnhônglàngườiDoThái.Chaôngnăm41tuổimớithànhhônvớimẹông,một thiếunữ20cáixuân, lúcấychaôngđãcóngườiconriêng19tuổi,ngườianhcùngchakhácmẹvớiFreud.

SựkỳthịchủngtộccủangườiÁovàkhôngkhíđặcbiệtcủagiađìnhcólẽđãảnhhưởngmạnhđếncuộcđờicủaFreud;cólẽvìhoàncảnhsốngđặcbiệtấymàôngcótưtưởngvềcộngđồngnhânloạirộngrãivàôngchútrọngđặcbiệtđếnmốitươnghệnhânquần.

Saukhiđãthâutháinhữngkiếnthứcvữngchắcvềsinhlýhọc,thầnkinhgiải phẫu học, ông làm giảng sư Đại học nước Đức ít lâu rồi sang tunghiệp tạiBaLê.Ôngchuyênvềbệnhhoạn thầnkinh (ýbệnh)vàôngngờ rằngbệnhấycónguyênnhân tâm thầnvàcó liênhệđếndục tính,mộtquanniệmmàtrướcôngkhôngainghĩđến.

Khi trở vềVienne ông lập gia đình và hànhnghề y sĩ chuyênkhoa vềbệnhthầnkinh.Năm1865ônggặpbácsĩBleulervàcộngtácvớiBleuler.Bluelercũngchúýđếnvấnđề tâm lýcủanhữngngười loạn thầnkinh.Phươngpháptrịbệnhcủaônglàthôimiênngườibệnhđểlàmchongườibệnhsốnglạinhữngbiếncốlúcthiếuthờiđãbịquênvàônggiảitỏachongườibệnhnhữngáplựcthầmkíngâyrabệnh.ChứngkiếnphươngphápcủaBlueler,Freudcóýkiếndùngtâmthần trị liệuphápđểđạtkếtquảnhưBluelerkhôngcầnđếnsựthôimiên.Ngoàira,kinhnghiệmtrịbệnhcủaông còn choôngbiết tầmquan trọng củađời sốngdục tínhkhôngnhữngđốivớingườiloạnthầnkinh,màđốivớitấtcảmọitrườnghợpsuynhượcthầnkinh.Dođóôngcómộtýniệmvềhiệntượngdồnnén,mộthiệntượngtâmlýthenchốtdẫnđếnsựhiểubiếtnhữngtriệuchứngsuynhượcthầnkinh.

***

Ôngquanniệmmộtphươngpháptrịliệumớithíchứngvớicácbệnhsuynhược thầnkinh,khôngnhữngkiếnhiệuhơnmàcònđỡxúcphạmđếnngườibệnh,khôngnhưphươngphápthôimiên.

Phươngphápcủaôngđểconbệnhthứctỉnh,thoảimái,trongcâuchuyệnđốiđápvớiôngthầy,tìnhcờhọnhớlạimộtcáchthànhthựcnhữngđiều

màhọcảquyết làđãquên.Ôngdùngcách"liêntưởngtựdo"đểngườibệnhnói tấtcảcáigì thoángqua tâmtrívàông theodõisự tiếpdiễnýtưởngcủahọ.Nhữngđiềungheđượcđemlạihộiývớigiấcmơcủahọ,nhờthếmàôngluậnraýnghĩathầmkín.Giảimộngvàliêntưởngtựdolàhaisựkiệnthenchốtcủaphươngpháptrịliệudựavàtâmlýhọc.

Kỹthuậtấyxácđịnhgiảthuyếtthứnhấtcủaôngvềnguồngốcdụctínhcủabệnhsuynhượcthầnkinhcũngnhưgiảthuyếtvềdụctínhcủatrẻthơmàchođếnbấygiờysĩvẫnkhôngbiếtđến.

***

Năm1896ôngthôicộngtácvớiBlueler,bấygiờôngđãcómộtsốđônghọctrò.Đếnnăm1902ôngthànhlậpmộtnhómphântâmhọcgiagồmcóAdler, Kahame, Rank, Reitler, Sachs, Stekel, Federn, Ferenczi, Tausk.SaunhómcủaôngquytụthêmAbraham,Meier,RieklinvàmộtsốngườiởngoạiquốcnhưE.Jones,Ferenczi,A.Brill.Mộttờtạpchíchuyênmônra đời lấy tên là Jahrbuch fuür psycho-analytische undpsychopathologische Psychoanalytiquen und PsychopathologyquenForschungen.

Mộthội nghị quốc tế phân tâmhọckhácđược triệu tập tạiNurembergnăm1910,vàcũngtạiđâythànhlậphộiQuốctếphântâmhọc.MộthộinghịthứbađượcnhómhọptạiWeimarnăm1911.

Chínhvàothờikỳnàyđãxảyramộtsựchốngđốicủahaimônđệông,Adlervà Jung (1913).Adlervà Jungcóýkiến loạibớt ảnhhưởngdụctính trong nền tảng học thuyết, bởi vậy ông thầy tuyên bố không côngnhậnhaingườilàmônđồphântâmhọc.Adlerliềndùngdanhtừ"tâmlýcánhân"đểgọimônhọccủamình,còn Jung thìdùngdanh từ"tâm lýphântích".

***

ThờikỳsángtácmạnhmẽnhấtcủaFreudlàthờikỳĐệnhấtthếchiến.Trong thời kỳ ấy những quan niệm đầu tiên của ông về phân tâm họcđược thuyếtminh; óc sáng tạo của ông kết hợp với sự lao tâm khổ trítrong nhiều nămđã đem lại kết quả, kết tinh trongmột sự nghiệp huyhoàng.Sựnghiệpấygomgóplạithành17tậpviếtbằngtiếngĐức.Mộtsựnghiệpphongphú trìnhbày từnền tảng lý thuyếtphân tâmhọcđếnnhữngquanniệmvềcácngànhhọcvấnnhìnxuyênquanhãnquanphântâmhọc.Quanđiểmcủaônglàquanđiểmnhânvănhọcvànhânloạihọc

hơnlàtriếthọc,ôngcónhữngcáinhìnđộcđáovềchiếntranh,tôngiáo,liên lạc nhân quần, ý nghĩa sinh tử, v.v.Những quan điểm của ông vềnguồngốcxãhộivàđạođức(VậtTổvàCấmKỵ),vềđạogiáo(MoisevàĐộcThần)làmđảolộntưtưởngthờiđại.

TừsauhồiĐệnhịthếchiến,tưtưởngcủaônglantrànkhắpthếgiới,cácchuyêngiavàcảnhữngngườikhôngchuyêngiatìmcáchsửdụngnhữngkhámphácủaông,nhưngđáng tiếc lànhiềungườiđã làmsai lệchmộtcáchthôthiển.Triếthọc,vănchương,tâmlýhọc,xãhộihọc,yhọc,v.v.đãnhậnđượcmột luồnggiómớiđemlại sinhkhíchocôngviệcchiêmnghiệmvàsuytư.

***

Nhờsựcan thiệpcủaTổng thốngRoosevelt,Freudđượcphép rờikhỏinướcÁo sangởnướcAnhđể tránhnhữngkhókhăngây ra choôngởkinhthànhVienne.Ôngmấtnăm1939ởLondres.Trongnướcông,sựáccảmcủaquầnchúngchỉdịuđikhidanhtiếngcủaôngvangdậykhắpthếgiới.

Qua tiểusửcủaông,quasựnghiệpcủaông,người tanhận thấyông làngườirấtsángsuốt,canđảmvàthànhthực,ôngkhaichiếnvớitấtcảmọithànhkiến,mọihìnhthứcápbức,mọiquanniệmthiênlệchbấynaygieorắcnhữnglỗilầmtaihạichocuộcsốngxãhội.Đểtiếntớisựhiểubiếtcụthểvàchânthựcvềconngườivàcuộcđời,ôngtạochomìnhmộtsứctintưởngsựthậtđếnsaymê,nângđỡôngtrongcuộctranhchấpgaygovớinhữngngườicốchấp,hủlậuhaycóócbèphái.

Ngườiy sĩ làmviệcyên lặng trongphòng thínghiệmnàyđã thựchiệnđượcmộtcuộccáchmạngquantrọngtrongkhoahọcnhântính.Nhờông,nhânloạiđãcóýthứcvềđáysâuthămthẳmcủatâmhồn,khoahọcnhânvănđãbiếtvượtquanhữngảoảnhtâmlý,luânlývàxãhộiđểtìmnhữngnềnmóngchắcchánhơnchosựhiểubiếtvàđặtlạivấnđề.

VũĐìnhLưu

Phầnthứnhất:Vượtxahơnnguyêntắckhoáilạc

1.Nguyêntắckhoáilạc

Lý thuyết phân tâmhọc chấp nhận toàn thể rằng sự diễn biến của tiếntrình tâm thần bị chi phối bởi nguyên tắc khoái lạc.Nói khác đi, nhândanhlàtâmphânhọcgia,chúngtôichorằngmỗikhicómộtáplựckhóchịuhaycựcnhọcthìtiếntrìnhtâmthầndiễnbiếncáchnàođểgiảmbớtáplực,nghĩalàbiếnđổitrạngtháikhóchịuratrạngtháidễchịu.Nóinhưvậy làchúng tôiđưavàoviệcnghiêncứu tiến trình tâm thầnmộtquanđiểmvềsựđiềuđộngvàtổchức;trongsựmôtảcáchiệntượngchúngtôikểđếnyếutốđiềuđộngvàtổchứccũngnhưyếutốthíchxácvàyếutốnăngđộng,sựmôtảấysẽlàsựmôtảđầyđủnhấtmàchúngtôicóthểđạtđượchiệnthời,sựmôtảđánggọilàmôtảtâmlýsiêuhình.

Chúngtôikhôngbận tâmnghĩxemnguyên tắckhoái lạccógầnvớihệthốngtriếtlýnàođãđượcthừanhậnhaykhông.

Chỉnhânviệcmôtảvàcắtnghĩanhữngsựkiệnhàngngàyquansátđượcmàchúngtôiđiđếnchỗđềranhữnggiảthuyếtdùngvàoviệcsuylýnhưvậy.Trongcôngviệcphântâmcủachúngtôi,chúngtôikhôngcóýtìmsựưutiênhaysựđộcđáo,vảchăngnhữnglýlẽđểđưaranguyêntắcấycó tính cách hiển nhiên đến nỗi chúng tôi không thể không chấp nhậnđược.Tuynhiên,chúngtôisẽthànhthựctriânnhữngthuyếttriếthọchaytâmlýhọcgiảithíchmộtcáchchínhxácnhữngcảmgiácdễchịuvàkhóchịuchiphốichúng tanhưnhữngmệnh lệnhnghiêmngặt.Đây là lãnhvực tối tăm và khó thâm nhập nhất của hoạt động tâm thần, chúng takhôngthểcưỡnglạisựthúcgiụccủanóđược,bởivậychonênchúngtôinghĩrằngtốthơnhếtlàchỉnênđưaranhữnggiảthuyếtcàngcótínhcáchđạiquátvàđạiloạicànghay.Bởivậychonênchúngtôiphảixácđịnhsốlượngtinhlực(khôngliênkết)cầnchosinhhoạt tâmthầngiữakhoảngcáchcủahaicảmgiácdễchịuvàkhóchịu,mặtkhácchúngtôicốtìmramộtvàiliênlạcgiữahaicảmgiácấytrongkhichấpnhậnrằngsựkhoankhoáidễchịutươngứngvớisựbộităngsốlượngtinhlựccònsựkhóchịutương ứng với sự thuyên giảm số lượng tinh lực. Những liên lạc ấy,chúngtôikhôngquanniệmdướihìnhthứctươnghệcườngđộcảmgiácvớinhữngbiếnđổixảyra,chúngtôicũngítnghĩrằngcómộttỉ lệ trựctiếp trongmối tươnghệ (vìmọi kinhnghiệm tâm thần sinh lý học củachúngtôiđềuchốnglạiquanniệmấy);cólẽyếutốquyếtđịnhcủacảm

giáclàmứcđộtănghaygiảmsốlượngtinhlựctrongmộtthờigiannhấtđịnh.Kinhnghiệmcóthểđemlạinhiềudữkiệnđểtìmhiểu,nhưngphântâmhọc gia không thể bước vào những vấn đề ấy nếu không quan sátđượcnhữngsựkiệnchắcchắnvànhấtđịnhcóthểhướngdẫnhọđược.

Tuynhiên,chúngtôikhôngthểkhôngđểýđếnýkiếncủamộtnhàbáchọcthâmtrầmnhưG.Th.Fechner:ôngquanniệmvấnđề"dễchịukhóchịu"vớinhữngnétchínhrấtgầnvớinhữngđiềumàchúngtôiđãtìmranhân việc nghiên cứu phân tâm học của chúng tôi. Trong cuốn sáchEinige Ideen zur Schöpfungs-und Entwicklungsgeschichte derOrganismen(1873,thiênXI,phụlụctrang94),ôngtrìnhbàyquanniệmcủaôngnhưsau:

"Vìnhữngxungđộng(impulsion)ýthứcđượcđềukèmtheocảmgiácdễchịuhaykhóchịu,chúngtôicó thểchấpnhậnrằngcũngcónhữngliênlạctâm-thần-thể-chấtgiữahaisựkiện:mộtđằnglàcảmgiácdễchịuvàkhóchịu,đằngkialànhữngtrạngtháiổncốvàbấtổn;chúngtôicóthểcăncứvàonhữngliênlạcấyđểcủngcốgiảthuyếtcủachúngtôi(trìnhbàyởnơikhác)đạiýnhưsau:mộtchuyểnđộngtâm-thần-thể-chấtvượtkhỏingưỡngcửavàoýthứcsẽkèmtheosựdễchịunếunótiếngầnđếntìnhtrạngổncốhoàntoànvàđãvượtquámộtgiớihạnnàođó;chuyểnđộng ấy sẽ kèm theo sựkhó chịunếunó tiếngần tới tình trạngbất ổnhoàntoànvàcũngvượtquámộtgiớihạnnàođógiữahaigiớihạnđólàmột khu vực vô cảm giác, chỉ có hai điểm giới hạn đó đáng coi là cóphẩmchấtdễchịuvàkhóchịu…"

Nhữngsựkiệnkhiếnchochúngtôigánchonguyêntắckhoankhoái(dễchịu) vai trò chính trong đời sống tâm thần đều xuất phát từ một giảthuyếttheođóbộmáytâmthầncốgắnggiữchonhữngkhíchđộngởmộtmứcđộcàngthấpcànghay,hayítraởmộtmứcđộcàngổncốcànghay.Đó lànguyên tắckhoái lạc trìnhbàyhơikhácmộtchút,bởivì,nếubộmáytâmthầnránggiữsốlượngkíchthíchởmộtmứcđộcàngthấpcànghay,thìtấtcảcáigìcóthểtănggiasốlượngkíchthíchấychỉcóthểcoilàyếutốcảntrở,nghĩalàcảmthấynhưmộtcảmgiáckhóchịu.Nhưvậythìnguyêntắckhoáilạccũngdonguyêntắcgiữnguyêntìnhtrạng(principedeconstance)màsuyra;thựcranguyêntắcgiữnguyêntìnhtrạngcũngxuất hiệnvới chúng tôi khi chúng tôi quan sát những sựkiệnbắt buộcchúngtôiphảichấpnhậnnguyêntắckhoái lạc.Sựthảoluậnsaunàysẽminhthịrằngkhuynhhướngcủabộmáytâmthầnnóiđếnởđâyđạidiệnchomột trường hợp đặc biệt của nguyên tắc do Fechner tìm ra, đó là

khuynhhướngtrởlạitìnhtrạngổncố,ôngđãxếpnhữngcảmgiáckhoankhoáivàkhóchịuvàokhuynhhướngấy.

Nhưngnóiđếnvaitrònổibậtcủanguyêntắckhoankhoáitrongsựdiễnbiếncủa tiến trình tâm thầncóđúngkhôngđã?Nếuđúng thìphần lớnnhữngtiếntrìnhtâmthầncủachúngtaphảikèmtheosựkhoankhoái,haydắtđếnsựkhoankhoái,nhưngkhốnthay,phầnlớnnhữngkinhnghiệmcủa chúng tôi đềumâu thuẫn rõ rệt với kết luận ấy. Bởi vậy cho nênchúngtôibuộclòngphảichấpnhậnrằngcómộtkhuynhhướngmạnhmẽmậtthiếtvớilinhhồnvàhoạtđộngtheonguyêntắckhoankhoái,nhưngcó nhiềumãnh lực và điều kiện khác chống đối lại khuynh hướng ấy,thậmchíkếtquảchungcụccóthểkhôngphùhợpvớinguyêntắckhoankhoái.VềvấnđềnàyFechnercónói:"Nhưngkhuynhhướngđạttớiđíchkhôngcónghĩalàbaogiờcũngthựchiệnđượcmụcđích,nóichungthìchỉ có thể thực hiện gần đượcmà thôi".Khi tìm hiểu xemnhững điềukiệnnàocóthểngăncảnsựthựchiệnnguyêntắckhoankhoái,chúngtôilàmviệc trongmột lãnhvựcchắcchắnvàquen thuộc,chúng tôicó thểdùngđếnnhữngkinhnghiệmphântâmcủachúngtôi.

Chúngtôiđãbiếttừlâurằngtrởlựcthứnhấtchonguyêntắckhoankhoáilàtrởlựcbìnhthườngvàthườngcó.Chúngtôibiếtrằngbộmáytâmthầntheo sự cấu tạo của nó, tự nhiên tìm cách vâng theo nguyên tắc khoankhoái, nhưng vì gặp phải những khó khăn nguồn gốc ở ngoại giới, nókhôngthểngangnhiêntựxácđịnhbấtcứlúcnào,làmnhưthếcònnguyhiểmchosựbảotồnthânthểconngười.DướiảnhhưởngcủabảnnăngbảotồncáiTôi,nguyêntắckhoankhoáiphảilánhmặtvànhườngchỗchonguyêntắcthựctại(principederéalité),theonguyêntắcấychúngtavẫngiữmụctiêutốihậulàsựkhoankhoáinhưngbằnglònghoãnlạimộtthờigian,khôngthựchiệnngay,khônglợidụngcơhộithuậntiệnnàođóđểhốihảthựchiện,chúngtacòncóthểchịuđựngsựkhókhănnhấtthờiđểđimộtđườnglốivòngvèokháckhádàimớitớiđích.Tuynhiên,nhữngxungđộngdục tínhkhó"giáohóa"hơn, trongmột thờigian lâuchúngvẫn chỉ nghe theo nguyên tắc khoan khoái; nguyên tắc khoan khoáithường khi chỉ hoạt động trong phạm vi sinh hoạt dục giới hay trongphạmvicáiTôi,thànhthửnóthắnghẳnnguyêntắcthựctại,điềuđótaihạichotoàndiệnthânthểconngười.

Tuy nhiên chúng ta không thể chối cãi được rằng thay thế nguyên tắckhoankhoáibằngnguyêntắcthựctạichỉcắtnghĩađượcmộtphầnrấtnhỏnhữngcảmgiáckhóchịuvàchỉnhữngcảmgiáckhóchịuvàchỉnhững

cảmgiáckhóchịukhôngmãnhliệtlắm.Mộtnguồngốckháccủanhữngcảmgiáckhóchịuvànhọcnhằnlàsựxungđộngvàchiarẽxảyratrongđời sống tâm thầnvào thờikỳcái tôi tiến triểnđếnnhững tổchức tâmthầncaotrọngvànhấttríhơn.Ngườitacóthểnóirằnghầuhếttinhlựccủabộmáytâmthầnlàdonhữngxungđộng(impulsion)cốhữutừtiênthiêncủabộmáyấy,nhưngnhữngxungđộngấykhôngđạttớitrìnhđộtiến triển ngang nhau.Có thể rằng trên đường tiến triển,một vài xungđộnghaymộtvàikhíacạnhcủamộtvàixungđộngkhácvềcứucánhvàkhuynh hướng, nghĩa là không thích hợp với những xung độngmà sựtổnghợp làmthànhnhân tính toànvẹn,hoàn tất.Nhữngkhuynhhướngkhôngthíchhợpấybị loại trừvàdồnnénlại,khôngđượcthamdựvàoviệc tổnghợpnhân tính;chúngbịgiữ lạiởmộtmứcđộphát triển thấpcủatâmthần,vàvìthếkhôngthểnàođượcthỏamãn.Nhưngcũngcókhichúng tìmđượcsự thỏamãnhoặc trực tiếp,hoặcbằngcáigìkhác thaythế;sựthaythếấytrởthànhnguồngốcnhữngcảmgiáckhóchịuchothânthểconngười,đángra,trongnhữngtrườnghợpkhác,sựthaythếcóthểlànguồngốcnhữngcảmgiáckhoankhoái.Saunhữngcuộcxungđộnggây ra sựdồnnén,nguyên tắckhoankhoái lại tìmcáchcủngcốđịavịbằngnhữngđườnglốiquanhco,trongkhiấymộtvàixungđộngkhácvìcó lợi cũnghùavàogiúpchonó thắng thế, chúng tìmcách thuhút lấycàngnhiềukhoankhoáicànghay.Ngườitachưahiểuhếthaychưacóthểmôtảsángsủanhữngchitiếtcủatiếntrìnhtheođósựdồnnénbiếnđổimột sự kiện có thể đem lại khoan khoái thànhmột sự kiện gây ra khóchịu,nhưngngườitacóthểchắcchắnrằngmọicảmgiáckhóchịucóbảnchất suy nhược thần kinh xét cho cùng chỉ làmột sự khoan khoáimàkhôngđượcngườisuynhượccảmthấylàkhoankhoái.

Chúngtachưatìmhiểuhếtnguồngốccủaphầnlớnnhữngkinhnghiệmtâmthầnkhoankhoáihaykhóchịu,nhưngnếutìmthấynhữngnguồngốckhác,chúngtôicũngcóthểnàođiềuđókhôngphươnghạiđếnưuthếcủanguyêntắckhoankhoái,quanđiểmcủachúngtôikhôngphảilàkhôngcóphầnnàohữulý.Quảvậy,phầnlớnnhữngcảmgiáckhóchịucủachúngtađềugâyrabởiáplựccủanhữngxungđộngkhôngđượcthỏamãn,haybởinhữngyếutốởngoài;nhữngyếutốởngoàikhithìkhơiđộngnhữngcảmgiáckhóchịu,khithìlàmnổilênnhữngcảmtưởngchờđợidaydứt,nhữngcảmtưởng"nguyhiểm"trongbộmáytâmthầncủachúngta.Phảnứngchốnglạinhữngxungđộngvìkhôngđượcthỏamãnmàgâyáplựcvànhữngđedọanguyhiểmđólàphảnứngbiểulộsựhoạtđộngriêngcủabộmáytâmthần;phảnứngđóxảyravìảnhhưởngcủanguyêntắckhoankhoáinguyênvẹnhaybiếnđổivìnguyên tắc thực tại.Có lẽkhôngcầnphải đặtmột giới hạnmới cho nguyên tắc khoan khoái, tuy nhiên, xét

nghiệmcơquantâmthầnphảnứngtrướcnhữngnguyhiểmgâyrabởithếgiớibênngoài,chúngtathâulượmđượcnhữngtàiliệumớivànghĩđếnnhữngcáchkhácđểđặtcâuhỏithíchhợpvớivấnđềcủachúngta.

2.Nguyêntắckhoankhoáivàbệnhsuynhượcthầnkinhngoạithương,nguyêntắckhoankhoáivàtròchơitrẻcon

Saunhữngkhithânxácconngườibịđụngmạnhnhưnhữngtainạnhỏaxavànhữngtainạnkhácnguyhiểmđếntínhmạng,ngườitathấyxảyramộttrạngtháiđãlâunayđượcmôtảvớitêngọilà"suynhượcthầnkinhngoạithương"(névrosetraumatique).Trậnchiếntranhkhủngkhiếpmớikếtliễuđãgâyranhiềubệnhthuộcloạiấy,vàítracũngchotathấysựbấtlựccủanhữngquanđiểmxếploạinhữngbệnhấyvàoloạitổnthươngvậtchấtcủatrunghọchệđồngthờixuấthiệnvớisựténgãhayvachạmquámạnh.Những bệnh suy nhược thần kinh ngoại thương rất gần vớibệnh loạn thần kinh (hystérie) vì có nhiều triệu chứng vận động(symtômemoteur),nhưngthườngthườngcókhácvìnhữngdấuhiệuđauđớnchủquan(tinhthần)nhưtrongtrườnghợpchứngưuuất(mélancolie)vàchứnguuất (hypochondrie), cũngcókhácvì sự suyyếuvàđảo lộngầnhếtcáccơnăng tâm thần.Chođếnngàynayngười tavẫnchưacómộtýniệmđúngvềbệnh suynhược thầnkinh thời chiến tranhvà suynhượcthầnkinhngoạithương.Trongloạibệnhsuynhượcthầnkinhthờichiếncómộtsựkiệnhầunhưvừalàmchovấnđềsángsủathêmlạivừalàmchovấnđề rắc rối thêm,đó là sựkiện sauđây:những triệuchứngbệnhhoạn,tùytrườnghợp,cóthểxảyra,màbệnhnhânkhôngbịtainạnthươngtíchtrầmtrọng.Cònnhưbệnhsuynhượcthầnkinhngoạithươngthôngthườngthìchúngtôithấycóhaiđiểmcóthểdẫnlốichocôngviệckhảosát,đólàsựngạcnhiênvàsựkinhhãi,haiyếutốấyhìnhnhưđóngmột vai trò chủ chốt gây ra bệnh, trong bệnh ấy hầu như người bệnhkhông có thương tích hay tổn thương nào cả. Thường thường người tavẫncoinhữngchữkinhhãi,sợhãivàlosợlànhữngdanhtừđồngnghĩa.Nhưvậycósựlầmlẫnđángtiếc;rấtdễnhậnthấykhácnhaunếutanhậnxétxemmỗixúcđộngtrongbaloạiấyliênhệvớisựnguyhiểmthếnào.Losợlàmộttrạngtháiđặcbiệtởđiểmchờđợisựnguyhiểm,ngườitachuẩnbịđểđốiphóvớimộtsựnguyhiểmmàngườitabiếtrõhaykhôngbiếtrõ;sợhãithìphảicómộtvậttrướcmắtlàmchongườitaphátsinhsựsợhãiđó;cònnhưkinhhãi thì làmột trạngtháiphátsinhvìcómộtsựnguy hiểm hiện tại và bất ngờ: nét đặc biệt của nó là sự bất chợt. Tôikhôngcho rằngsự lo sợcó thểgây rabệnhsuynhược thầnkinhngoạithương;trongsựlosợcócáigìbảovệngườitachốnglạisựkinhhãivàchống lạibệnhsuynhược thầnkinhmàsựkinhhãigây ra.Đây làmộtđiểmmàsaunàysẽcònnóiđến.

Nghiêncứugiấcmơcóthểlàphươngtiệnthămdòchắcchắnnhấtđểtìmhiểunhững tiến trình tâmthầnsâuxa.Tronggiấcmơcủanhữngngườimắcbệnhsuynhượcthầnkinhngoạithươngcómộtđiểmđặcbiệtlàhọtrởlạitìnhtrạngbịtainạn,lúctỉnhdậyhọlạicómộtsựkinhhãikhác.Tiếcrằngsựkiệnấykhônglàmchongườitangạcnhiênmấytí.Ngườitachorằngđâylàmộtbằngchứngvềcườngđộmạnhcủaấntượngvềtainạngâyrangoại thương,ấn tượngđómạnhmẽđếnnỗi tronggiấcngủngườibệnhlạithấynó.Nhưthếcóthểnóirằngtâmthầnngườibệnhbịcộtchặtvàovớingoạithương.Vềbệnhloạnthầnkinh,chúngtôiđãbiếttừlâurằngngườibệnhđứngdừnglạiởbiếncốngoạithươngkhiếnchohọthànhbệnh.BreuervàFreud,vàonăm1893đãnóirằng:"Chỗđaukhổnhất của người loạn thần kinh là họ nhớ lại". Trong những bệnh suynhượcthầnkinhthờichiếntranh,FerenczivàSimmeltưởngrằngcóthểcắtnghĩamộtvàitriệuchứngvậnđộng

1bằnghiệntượng"dừnglạiởtình

trạngngoạithương".

Nhưngchúngtôikhônghềbiếtcóngườinàomắcbệnhsuynhượcthầnkinhngoạithươngmàtronglúcthứchọbậntâmnhiềuđếnkỷniệmvềtainạnxảyrachohọ.Tráilạihọcốgắngquênđikhôngnghĩđếnnữa.Dùcho rằng giấcmộng ban đêm tự nhiên đặt người vào tình trạng làm rabệnhchăngnữa,ngườitacũngtỏrakhôngbiếtđếnbảnchấtcủagiấcmơ.Có lẽ bản chất giấc mơ của người bệnh phải gồm những quang cảnhthuộcvềthờikỳmàhọcònkhỏemạnhhayliênhệđếnhyvọngkhỏibệnhcủahọ.Tuynhữnggiấcmơđaukhổ thườngkèm theobệnh suynhượcthần kinh ngoại thương, nhưng chúng tôimuốn bảo vệ quan điểm củachúng tôi–duynhấtphùhợpvới sựviệc có thậtngoài thực tại– theoquanđiểmấy thìkhuynhhướng trộihẳncủagiấcmơ làkhuynhhướngthựchiệnướcvọng;muốnbảovệquanđiểmấythìchúngtôiphảichấpnhậnrằngtrongtrạngtháiấychứcvụcủagiấcmơ,cũngnhưnhiềuchứcvụkhác,đãbịxáotrộntrầmtrọng,nóđãbịđánhlạckhỏimụctiêucủanó,haychúngtôiphảinóiđếnnhữngkhuynhhướngtựhànhhạbíhiểm(masochisme).

Bởivậychúngtôiđềnghịhãygáclạivấnđềsuynhượcthầnkinhngoạithươngtốitămmờmịtmàchỉnghiêncứuxembộmáytâmthầnlàmcáchnàođểthựchiệnmộtcôngviệcbìnhthườngvàsớmsủanhấtlàtròchơitrẻem.

NhữnglýthuyếtvềtròchơitrẻemmớiđâyđãđượcS.Pfeifertrìnhbày

vàxétđịnhvềphươngdiệnphântíchtrongcuốnsáchImago(V,4), tôixingiớithiệucuốnsáchấyvớiquýbạnđọc.Nhữngthuyếtấycốgắngtìmranhữngnguyênnhânchiphốitròchơitrẻem,nhưngkhôngnhấnmạnhquanđiểmđiềuđộngvà tổchức, liên lạcvớiviệc tìmkhoankhoáicủađứa trẻ. Chúng tôi không bận tâm với toàn bộ những hiện tượng ấy,chúngtôichỉnhânmộtcơhộithuậntiện,quansátmộtđứatrẻ18thángchơimộttròthứnhấttựnónghĩra.Khôngphảilàmộtviệcquansátsơqua, vì tôi đã sống trong nhiều tuần lễ cùng với đứa bé và chamẹ nótrướckhiđoánraýnghĩanhữnghànhvibíhiểmnhắcđinhắclạinhiềulầncủađứabé.

Đứatrẻkhôngcódấuhiệugìlàthôngminhsớm;nóbiếtđilúc18tháng,nóchỉbiếtnóimộtvàitiếngcóthểhiểuđượcvàkêumộtvàitiếngấmứmàngười xung quanh nó hiểu lắm; cách đối xử của nó với chamẹ vàngườiđàytớgáiduynhấttrongnhàlàrấttốt,aicũngkhenđứabéngoan.Nókhôngquấyđêm,chamẹcấmsờvàovậtgìhaybướcvàochỗnàonócũngvânglời,nhấtlàlúcvắngmẹnókhôngkhóc,tuymẹvắngmặttrongnhiềugiờvànóbámriếtmẹ,mẹđãchobúsữamẹvàmộtmìnhnuôiconkhôngcóaitrợgiúp.Đứatrẻngoanấycóthóiquencầmđượccáigìcũngnémvàomộtgócnhàhayxuốnggầmgiường,v.v.Saunàytìmkiếmvàthunhặtnhữngvậtấylạikhôngphảilàcôngviệcdễ.Khiliệngđồvậtđixanhưvậynónóitheomộttiếngo-o-o,bàmẹvàngườiquansátnóđềuđồngývớinhaurằngtiếngkêuđókhôngphảilàmộtthántừ,màcónghĩatươngđươngvớichữ"mạnh"(némmạnhchothậtxa).Saucùngtôinhậnthấyđólàmộttròchơicủanó,đứatrẻchỉdùngđồchơiđể"némraxa".Mộthômtôiquansát thấysựkiệnsauđây,sựkiệnxácđịnhcáchnhìncủatôi.Đứatrẻcómộtcáiốngchỉbằnggỗbuộcsợidây.Nókhôngbaogiờnghĩđếncáchchơicầmđầudâykéotheoốngđằngsaulàmchơikéoxe;nhưngnócầmđầudâyrồinémốngchỉrấtkhéoquathànhgiườngchorớt rangoàikhuấtmắtnó.Bấygiờnókêu lên tiếngo-o-onhưmọi lần,sauđấynócầmđầudâylôiốngchỉlênvuivẻmàchàobằngtiếng"đa"(đâyrồi!).Tròchơinhưthếlàđầyđủ,gồmcómộthồilàmbiếnmấtđồvậtvàhồithứhailàmtáixuấthiệnđồvật,nhưngthườngthườngngườitachỉtrôngthấycóhồithứnhấtnhắcđinhắclạimãiđếnnhàmchán,hiểnnhiênlàhồithứhaimớilàmchođứatrẻvuithíchhơncả.

Giảithíchtròchơiấycũngdễ.Sựcốgắnglớnlaocủađứatrẻcónghĩalàtừ bỏmột xu hướng (sự thỏamãnmột xu hướng), và như thế để chịuđựngtìnhtrạngvắngmẹmàkhôngtathán.Đứatrẻtựđềnbùsựvắngmặtmẹbằngcáchtáitạoquangcảnhbiếnmấtrồitáixuấthiệnvớinhữngđồ

vậtởtầmtaynó.Dĩnhiêngiátrịtìnhcảmcủatròchơikhôngtùythuộcsựkiệnchínhnónghĩra,hayngườinào,cảnhtượngnàođãgợiýchonó.Cáichúngtôichútrọngđếnởchỗkhácchứkhôngởchỗấy.Hẳnlàbàmẹđikhỏiđốivớiđứatrẻkhôngphải làmộtchuyệnvuivẻhaynóchỉdửngdưng.Nhưvậythìtalàmcáchnàodunghòaviệctáitạomộtsựtìnhđaukhổchonóvớinguyêntắckhoankhoái?Cólẽngườitasẽbảorằngbiếnviệcmẹđikhỏi thành tròchơi làbởimẹđikhỏibaogiờcũngcầnphảixảyratrướcrồisaumớicólúcmẹtrởvềlàlúcvuivẻmàđứatrẻcholàđốitượngcủatròchơi.Nhưngcắtnghĩanhưthếkhôngđúngvớinhữngđiềuquansátđược;hồi thứnhấtnghĩa là lúcmẹđi, tạochonómột tròchơiriêngrẽ,đứatrẻlặplạicảnhtượngấynhiềuhơncảnhtượngmẹvềvàkhôngnhắctớicảnhmẹvề.

Phântíchmộttrườnghợpnhưthếkhôngđủyếutốđểkếtluậndứtkhoát.Mộtsựquansátvôtưsẽchocảmtưởngrằngnếuđứatrẻđãlấynhữngsựtìnhấy làchủđíchcho tròchơi, thìđó làbởinhững lýdokhác.Trướcbiếncốmẹđikhỏi,nóphảichịuđựngbiếncốmộtcáchthụđộng;thếmàbâygiờnóđóngmột vai trò chủđộng, nó tái tạohoàn cảnhdưới hìnhthứctròchơi,tuyrằnghoàncảnhấylàmnókhóchịu.Ngườitacóthểnóirằngnótìmcáchthỏamãnmộtxuhướngthốngtrị(đâylàlàmchủtìnhthế);khuynhhướngấymuốnđượccủngcố,khôngđếmxỉađếnchuyệnnhớlạivuihaybuồn.Nhưngngườitacũngcócáchgiảithíchkhác.Némmộtđồvậtđichokhuấtmắtcóthểđểthỏamãnkhuynhhướngbáothùtrướcmắtmẹvàtỏchomẹbiếtrằng:"Thôimẹđiđi,conkhôngcầnmẹnữa,concũngxuamẹđiđó".Vẫnđứatrẻ18thángmàtôinóiđếntrênkia,đếnnămnóđượchaituổirưỡilạicóthóinémđồchơixuốngđấtnếuđồchơikhôngvừaýnó,vừanémvừanói:"Đilàmđánhtrận!".Chanókhôngcónhà,ngườitabảonórằngchanóđiđánhtrận;nókhônghềtỏýmuốngặpcha,nhưng tỏnhữngdấuhiệucóýnghĩachắcchắn rằngnókhôngmuốnaiphárốisựđộcquyềnsởhữumẹcủanó

2.Ngoàirachúng

tacònbiếtrằngtrẻconthườngcónhữngxungđộngthùnghịchvớingườikhác,nó liệngnhữngđồvậtđốivớinó tượng trưngchomộtvàingườinàođó.Nhưvậy,chúngtacóthểtựhỏirằngvềphươngdiệntâmthần,khuynh hướng đồng hóamình với một biến cố làmmình cảm xúc vàkhuynhhướnglàmchủđượctìnhthế,cóthểbộclộ,khôngđếmxỉagìđếnnguyêntắckhoankhoáichăng?Trongtrườnghợpchúngtanóiđây,đứatrẻtáitạomộtấntượngkhóchịu,cólẽtạinóchorằngtáitạotìnhtrạngấylàphươngtiệnđểđạttớisựkhoankhoáinhưngtrựctiếp.

Nghiêncứutròchơiconnítcáchnàochúngtacũngkhôngcódữkiệnnào

chắcchắnđểquyếtđịnhlấymộttronghaicáchnhìnấy.Chúngtanhậnthấytronglúcchơiđứatrẻtáitạotấtcảcáigìởngoàiđờiđãxúcđộngnó,nódùngmộtcáchtránh-phản-ứngđểkhángcựcảmtưởngmạnh,nótìmcáchlàmchủcảmtưởngmạnhđó.Nhưngmặtkhác,chúngtacũngnhậnthấymộtcáchhiểnnhiênrằngkhilựatròchơi,trẻconcũngcòncómộtýmuốnrấtmạnhmẽđốivớituổicủanó:ýmuốnlàngườilớnvàxửsựnhưngườilớn.Ngườitacũngnhậnthấyrằngcáigìkhóchịuvẫncóthểđembiếnđổiđivàdiễnlạithànhtròchơi.Mộtđứatrẻđaucổhọngphảiđếnnhờôngthầygiảiphẫu:đólàmộtkỷniệmđauđớnchonó,nhưngnóvẫnnhớ lạivàdiễn lại trong lúcchơi;người ta có thểnhận thấy trongviệcdiễnlạicuộcgiảiphẫuđứatrẻđãtìmđượcsựkhoankhoáigìvànguồngốccủasựkhoankhoáiấy:tronglúcchơi,nóbiếnđổisựthụđộngcủanókhichịugiảiphẫurahànhvichủđộng,nóđóngvaiôngthầyđểlàmchobạnnóphảiđauđớnnhưnóđãphảichịu,vànhưthếnólàmđaubạnnóđể trả thù thầy thuốc, bạn chịu tội thay thầy thuốc vì nó không làmgìđượcthầythuốc.

Dùsaothìnhữngquanđiểmtrênđâycũngchotathấyrằngcắtnghĩatròchơibằngbảnnăngbắtchướclàđưaramộtgiảthiếtvôbổ.Cũngnênnóithêmrằngkhácvớinhữnggìđãxảyratrongtròchơicủatrẻem,tròchơivàsựbắtchướccủagiớinghệsĩtrựctiếpnhắmvàocánhânkhángiả,thídụ trongmột tấnbikịch,người ta tìmcách truyềnchokhángiảnhữngcảmtưởngđauđớncủamình,tuyrằngnhữngcảmtưởngấylànguồngốcnhữngthúvuicaocả.Nhưvậy,chúngtanhậnthấy,tuyrằngcónguyêntắckhoankhoáingựở trên,nhữngkhíacạnhcựcnhọcvàkhóchịucủaviệcđờivẫntìmđượcđườnglốivàphươngtiệnđểđènặnglênhồitưởngcủachúngtavàtrởthànhnhữngđốitượngcủasinhhoạttâmthần.Nhữngtrườnghợpvàtìnhtrạngấycóthểcókếtquảcuốicùnglàtăngthêmsựkhoankhoái, chúngcó thể làđối tượngđểnghiêncứuquanniệm thiệnmỹcủaconngười,đứngvềphươngdiệnđiềuđộngvàtổchức;nhưngvìmụcđíchcủachúngtôi,nhữngtrườnghợpvàtìnhtrạngấykhôngcóíchlợigì,nhữngtrườnghợpvàtìnhtrạngấytựutrungđãhàmýchấpnhậnrằngcónguyên tắckhoankhoáivàưu thếcủanguyên tắckhoankhoái,chúngtôikhôngbiếtgìthêmvềnhữngkhuynhhướngởngoàinguyêntắcđó, nghĩa là đứng độc lập đối với nguyên tắc đó và có lẽ có tính cáchnguyênsơhơnnónữa.

3.Nguyêntắckhoankhoáivàsựdichuyểntâmtình

Haimươi lămnăm làmviệc tận lực đã có kết quả là gán chokỹ thuậtphântâmnhữngmụctiêutrựctiếp,kháchẳnvớinhữngmụctiêulúcbanđầu.Thoạtkỳthủy,tấtcảngưỡngvọngcủathầythuốcphântâmchỉgiớihạn trongviệcđưaraánhsángnhữnggìẩngiấu trong tiềmthứcngườibệnh,saukhilậpđượcmốiliênlạcchặtchẽgiữanhữngyếutốtiềmthứcđãphơibàyraánhsángnhưthếngườitasẽtùynghinóichongườibệnhbiết.Phântâmhọctrướchếtlàmộtnghệthuậtgiảithích.Nhưngvìnghệthuậtấykhônggiảiquyếtđượcvấnđềtrịliệuphápchonênngườitadùngđếnmộtphương tiệnkhácđểngườibệnhxácđịnhxemcôngviệcphântíchđểdựnglạiquákhứcủahọcóđúnghaykhông;muốnnhưvậy,ngườitatìmcáchgợichongườibệnhnhớlạinhữngchuyệnquákhứ.Trongsựcốgắngấy,ôngthầyvấpphảisựchốngđốicủangườibệnh;nghệthuậtphân tâm sẽ nhắm vào chỗ khám phá ra sự chống đối ấy càng nhanhchóngcànghay;họsẽdùngđếnảnhhưởngcủahọđếnngườikhácthuầntúy(nghĩa làdùngđếnkhảnănggợiýcủaông thầy)để làmchongườibệnhbỏđượcsựchốngđối.

Tuy nhiên, càng tiến sâu vào con đường này, người ta càng nhận thấykhôngthểđạtđượchẳnmụcđíchtheođuổi:đemtiềmthứcrangoàiánhsángýthức.Ngườibệnhkhôngthểnhớlạihếtcáigìđãdồnnén;thườngthườnghọquênmấtđiềuchính, thậmchíkhôngthểnàolàmchohọtinđượcnhữnggìngười tanóichohọbiết.Muốn tinnhưvậy,bâygiờhọphải"sốnglại"nhữngsựkiệndồnnénchứkhôngphảinhớlạinhưmộtphầnquákhứcủahọ.Nhữngsựkiệnsốnglạinhưthế,họlặplạimộtcáchđúnghệt,hơncảsựmongmỏicủaôngthày;nhữngsựkiệnấyphầnnàoliênhệđếnsinhhoạtdụctínhtuổithơ,nhấtlàmặccảmOedipevànhữngsự kiện liên quan đếnmặc cảmOedipe, và bao giờ cũng diễn ra trongphạmviliênlạcgiữangườibệnhvàthầythuốc.Khiviệctrịbệnhđãtiếnđến mức ấy, người ta có thể nói rằng bệnh suy nhược thần kinh cũnhườngchỗchobệnhmới,bệnhsuynhượcthầnkinhdichuyển(névrosedetransfert).Thầythuốccốgắnggiớihạnlãnhvựccủabệnhsuynhượcthầnkinhdichuyểnđó,biếnđổithậtnhiềuyếutốthànhsựkiệnhồitưởngđơnthuầnvàchỉđểchoconbệnh"sốnglại"thậtítnhữngyếutốấy,chỉđểchohọdùngthậtítmàtáitạotìnhtrạngquákhứ.Tùytừngtrườnghợpmànhữngyếutốhồitưởngđượcdùngíthaynhiềuđểtái tạotìnhtrạngquákhứ.Nóichung thìông thầykhông thểmiễn trừchoconbệnhgiai

đoạnấytrongthờikỳchữabệnh;ôngthầyđànhphảiđểhọsốnglạimộtphầnquãngđời quá khứ của họ, ông thầy chỉ làm cáchnào cho ngườibệnh giữ được ưu thế đếnmức nào để họ nhận thấy rằng dẫu sao thìnhữngsựkiệnhọsốnglạivàtáitạoracũngchỉlàgiảdạngvàchỉlàphảnảnhmộtphầnquákhứbịquên.Khicôngviệcấyđãthànhcôngthìngườitacóthểlàmchoconbệnhtinđược,sựtintưởngấylàđiềukiệntốiyếuđểtrịbệnhcókếtquả.

Trongthờikỳchữabệnhbằngphươngphápphântâmngườibệnhbịámảnhmuốntáitạovàsốnglạiquákhứ,làmnhưnólàmộtphầncủahiệntại;ngườitasẽlầmlớnnếuquanniệmrằngsựchốngcựcủangườibệnhbắtnguồntừtiềmthức.Tiềmthức,nghĩalàyếutốbịdồnnénkhônghềchốnglạiviệctrịbệnh;trái lại,nótìmcáchgạtbỏnhữngáplựcđènénnó,nótìmcáchmởmộtconđườngđếnýthứcđểgiảitỏáplựcbằngmộthànhđộngthậtsự.Sựchốngcựtronglúctrịbệnhbắtnguồntừnhữnglớpthượngtừngvànhữnghệthốngthượngtừngcủatâmthần,chúngcùngởmộtvịtrívớinhữnglớpđãtạorasựdồnnéntrướckia.Nhưngsựquansátchotabiếtrằngnguyênnhâncủasựchốngcự,vàcảsựchốngcựnữa,mớiđầuởtrongtiềmthức,bởivậychúngtôicầnphảisửachữamộtvàiđiều.Đểtránhsựtốitămvàkhôngrõnghĩa,chúngtôithaythếquanđiểmđốilậpý-thức-tiềm-thứcbằngquanđiểmđốilậpgiữacáiTôimạchlạcvànhữngyếutốbịdồnnén.HẳnlànhiềuyếutốcủacáiTôicũngkhôngýthứcđược,đólànhữngyếutốcóthểcoilàtạothànhcáinhâncủacáiTôi,chỉ có một vài yếu tố thuộc về loại mà chúng tôi gọi là tiền ý thức(préconscient).Saukhiđã thaythếnhữngdanhtừchỉcóýnghĩamôtảthuầntúybằngnhữngdanhtừcóýnghĩahệthốnghaynăngđộng,chúngtôi có thể nói rằng sự chống cự của người bệnh bắt nguồn từ cáiTôi;chúngtôinhậnthấyngayrằngkhuynhhướngtáitạoquákhứchỉcóthểmậtthiếtvớicáigìbịdồnnénxuốngtiềmthức.Cólẽkhuynhhướngấychỉcóthểxuấthiệnkhinàocôngviệctrịbệnhđãhuyđộngđượcnhữngyếutốbịdồnnén.

3

Chắc chắn là sự chống cự của tiềm thức và tiền ý thức đều phục vụnguyên tắc khoan khoái, đều dùng để loại trừ sự khó chịu gây nên vìnhữngyếutốbịdồnnénnếunhữngyếutốấyđượctựdohoạtđộng.Bởivậy cho nên chúng tôi phải cố gắng dùng nguyên tắc thực tại làm chongườibệnhbiếtđếnsựkhóchịuđó.Vậy,giữanguyêntắckhoankhoáivàkhuynhhướngtáitạoquákhứ,nóikhácđi,giữanguyêntắckhoankhoáivàsựpháthiệnnăngđộngcủanhữngyếutốbịdồnnéncónhữngliênlạcthếnào?Đãhiểnnhiênlàphầnlớnnhữngcáigìđượckhuynhhướngtái

tạolàmsốnglạichỉcóthểcóbảnchấtkhóchịuhaycựcnhọcđốivớicáiTôi,vìđạiloạithìđólànhữngpháthiệncủanhữngxuhướngbịđànáp.Nhưngđó làmột loạikhóchịumàchúng tôiđãbiết rõgiá trịvàphẩmchất, chúng tôi biết rằng nó không mâu thuẫn với nguyên tắc khoankhoái,bởivìtronghệthốngnàythìnókhóchịuthật,nhưngđặtvàomộthệthốngkhácthìnólạicónghĩalàkhoankhoái.Nhưngbâygiờchúngtahãybànđếnmộthiệntượnglạlùngkhác:khuynhhướngtáitạolàmxuấthiệnvàsốnglạicảnhữngsựviệcquákhứkhôngcógìđángkhoankhoáicả,nhữngsựviệcđốivớinhữngxuhướngbịđànáplúcấycũngkhôngđemlạithỏamãnđược.

Sựnảynởquá sớmcủadục tính trẻemchỉ tồn tại trongmột thờigianngắn,vìthịdụccủađứatrẻkhôngthíchhợpvớithựctạivàtrìnhđộpháttriểnthiếusótcủađờisốngtrẻem.Thờikỳkhủnghoảngđórấtcựcnhọcchođứabévìnógâyrachođứabénhữngcảmgiácđauđớn.Tìnhyêukhôngthỏamãn,nhưng thấtbạiđó làmtổn thươngsâuxađếndanhdựcủanóvàđểlạidấuvếttrongkhuynhhướngngãái

4củanó;theosựquan

sátcủa tôivàcủaMarcinowski tấtđó làmột trongnhữngnguyênnhânchínhcủacảmtưởngtựti,rấtthườngcócủangườisuynhượcthầnkinh.Cuộcthámhiểudụcgiớicủađứatrẻkhôngđemlạichonómộtkếtluậnthỏađángnàocả,rồithìnólớnlên,tìnhtrạngấychấmdứt;dođómàsaunàynó than thở: "Tôikhông làmđượccáigìnên thân,khôngcócáigìthành công". Sự âu yếm quyến luyến cha mẹ (thường thường con gáiquyếnluyếncha,contraiquyếnluyếnmẹ)khôngthểchịuđựngđượcthấtbại,khôngthểdằnlòngchờđợi thỏamãn,khôngthểkhôngghentịkhichamẹsanhemnó;emnórađờilànóthấymộtbằngchứnghiểnnhiênvềsựthấttíncủangườinóyêu;nócómộtướcvọngđốivớinólànghiêmchỉnhnhưngbithảmchonó,đólàướcvọngnósanhrađứacon,dĩnhiênướcvọngđóthảmbại;sựâuyếucủachamẹtrướckianaygiảmđinhiều,sựgiáodụcnàycàngbắtnóvàokhuônphép,ngườitabắtđầunóisẵngvớinó,bắtđầutráchphạtnó;tấtcảnhữngsựkiệnấylàmchonóýthứcđượctầmrộnglớncủasựkhinhbỉ, từnaynóphảichịuđựngtìnhcảnhđó.Mốitìnhđiểnhìnhcủatuổithơngâychấmdứttheomộtvàiphươngthức,nhữngphươngthứcchấmdứtấysaunàycứtrởlạiđềuđều.

Trong thời kỳ trị bệnh, người bệnh lợi dụng hiện tượng di chuyển(transfert)đểtáitạovàhồisinhmộtcáchkhéoléonhữngsựtìnhkhôngthểchấpnhậnđược,những tình trạngđauđớncủahọ.Nhưvậy,ngườibệnhlàmngưngtrệcuộcđiềutrị,họtìmcáchtạoramộttìnhtrạngkhảdĩhồisinhcảmtưởngbịmọingườirẻrúngnhưngàyxưa,họlàmchoông

thầynóinặnghọ, lạnhlùngvớihọ,họtìmracớđểghen;họthaythếýmuốn sanh đứa con ngày trước bằng dự định và hứa hẹn biếu quà cápquan trọng, thường thường cũng không thực như vậymà ngày xưa họhammuốn.Tìnhtrạngmàngườibệnhtáitạotronghiệntượngdichuyểnnhưthếngàyxưathìkhôngcógìkhoankhoáithậtvìđólàlầnđầuhọlâmvàotìnhtrạngấy.Nhưngngườitasẽnóirằngbâygiờthìkhôngđếnnỗikhóchịulắmvìbâygiờchỉcònlàkỷniệmhaymộngmị,chứkhôngnhưngàyxưaconngườiởtrongtìnhtrạngấythựcsựvàđờihọđãđổihướngvì tình trạng ấy.Đó là tác động của những xu hướng và bản năngmàtrongthờikỳhọbịchúngchiphối,họcholàsẽđemlạikhoankhoái;tuyrằngbâygiờhọcóđủkinhnghiệmđểbiếtrằngchờđợihưởngkhoáilạcchỉlàhãohuyền,nhưnghọvẫnxửsựnhưngườikhônghọchỏigìđượckinhnghiệmquákhứ;họvẫntáitạotìnhtrạngcũ,dẫusaothìhọcũngbịthôithúcbởimộtsựámảnh.

Những sự kiện mà phân tâm học khám phá ra nhân việc nghiên cứunhữnghiệntượngdichuyểncủangườisuynhượcthầnkinh,cũngthấycótrongđờisốngnhữngngườibìnhthường,khôngcógìlàsuynhược.Quảvậy,mộtvàingườichotacảmtưởngrằnghọbịvậnđentheođuổi,hầunhưhọbịmatrêuquỷám;đãtừlâuphântâmhọcchorằngsốmệnhcủahọđượccấutạoởngoàinhữngbiếncốngoạigiớivàcóthểquyvềnhữngảnhhưởngđãtiếpthụtronglúctuổithơấucủahọ.Trongtrườnghợpcủahọsựámảnhkhôngkhácgìsựámảnhthúcđẩyngườisuynhược thầnkinhtáitạonhữngsựtìnhvàtìnhtrạngtâmtìnhcủahọhồinhỏ,tuyrằngnhữngngườibìnhthườngấykhôngchothấydấuhiệumộtcuộcxungđộtcó tínhcách suynhược thầnkinh làmxuấthiệnnhững triệuchứng suynhược.Chúngtabiếtcónhữngngườigiaothiệpvớiairốtcuộccũngvẫnđiđếnkếtcụcnhưnhaukhithì lànhữngngườithiânchonhữngngườikhác,saumộtthờigiankẻchịuơnkhôngnhữngquênơnmàcònthùoán,bộinghĩa,hầunhưnhữngkẻquênơnđồnglòngvớinhaubắtngườimàhọchịuơnphảisốngcạnchénsầu;khithìlànhữngngườibạnbènàorồicũng phản bội họ; người khác nữa tận tụy suốt đời đưamột người lênngai vàng hoặc vì quyền lợi của mình, hoặc vì quyền lợi của cả mọingười, rồi chẳng bao lâu họ lại truất quyền của người ấy đi, kéo tuộtxuống, thay thế bằng một thần tượng khác, sau hết, chúng ta biết cónhữngngười si tình, tháiđộyêuđươngđốivớingườiđànbànàocũngquanhữnggiaiđoạnnhưnhauđểrồiđiđếnkếtquảnhưnhau.Trởđitrởlạimỗimộttrònhưvậycũngchẳngcógìđángngạcnhiênkhichúngtabiếtđólàmộttháiđộhànhđộng,khichúngtakhámpháranéttínhtìnhcốhữucủahọ,yếutínhcủaconngườihọ,chúngtasẽtựnhủrằngnéttínhtìnhấy,yếutínhấy,chỉcóthểbộclộbằngcáchnhắclạimãinhữngkinh

nghiệmtâmthầncủahọ.Nhưngchúngtasẽngạcnhiênhơnnếuchúngtachứngkiếnnhữngsựviệcnhắcđinhắclại,diễnđidiễnlạitrongmộtđờingười,màngườiấychỉ thụđộngkhông tìmcáchnàocan thiệpđểbiếnđổitìnhtrạng.Thídụchuyệnngườiđànbànọlấychồngđếnbalần,lầnnàocũngchỉcướinhauđượcítlâulàchồngchết,bàtachỉcóthìgiờđểlothuốcthangrồivuốtmắtchochồng

5.Trongmộttậpthơ,Jérusalemgiải

phóng,TorquatoTasso(LeTasse)môtảmộtcáchnênthơsốmệnhmộtngười như thế.Nhân vật trong chuyện là Tancrède giết người yêu củamình (Clorinde)mà không biết. Nàngmặc bộ áo giáp sắt của địch đểđánhnhauvớichàng.SaukhichôncấtchoClorinderồichàngđivàokhurừngthiêngbíhiểmvẫnlàmkinhsợđộiquânThậptự.Chànglấykiếmchặtmộtcâycổ thụ làmhaiđoạn,nhưng thấymáuởcâyphunrađồngthờinghetiếngClorinde,linhhồnnàngnhậpvàocâycổthụvàthanthởvìchànglạigiếtnàngmộtlầnnữa.

Đứngtrướcnhữnghànhvicủangườisuynhượcthầnkinhtrongmộtgiaiđoạn trịbệnhvàcủamộtsố lớnnhữngngười thườngnhư thế,người takhôngthểkhôngchấpnhậnrằngtrongsinhhoạttâmthầncómộtkhuynhhướng tái tạovànhắc lạikhông thểcưỡngđược,khuynhhướngấy tìmcách xác định, bất chấp cả nguyên tắc khoan khoái và đứng ở trên cảnguyên tắckhoankhoái.Chấpnhậnkhuynhhướngmạnhmẽấy rồi thìkhôngcógìngăncảnchúngtachorằngkhuynhhướngấychiphốigiấcmơcủangườisuynhượcthầnkinhngoạithươngcũngnhưthóiquenđứatrẻnhắclạicáigìnóđãtrảiquatrongtròchơicủanó.Tuynhiên,ítkhikhuynhhướngnhắclạiphátlộmộtmìnhvàtinhthuầnkhôngphatrộnvớinhữngnguyênnhânkhác.Đốivớitròchơitrẻemchúngtôiđãbiếtrằngcòn có những cách giải thích khác. Khuynh hướng nhắc lại và sự tìmkhoankhoáibằngcáchthỏamãntrựctiếpmộtvàixuhướnghầunhưkếthợpchặtchẽvớinhauđểtạothànhmộttoànthểtrongđókhólòngphânbiệtphầnnàolànhắclạiphầnnàolàtìmkhoankhoái.NhữnghiệntượngdichuyểnrõrànglàhìnhthứcchốngcựcủacáiTôi,nókhôngchịutiếtlộnhữngyếu tốbịdồnnén;cònnhưkhuynhhướngnhắc lạimàông thầymuốnlợidụngđểtheođuổimụcđíchcủaông,thìvẫncáiTôiđócốgắngthíchhợpvớinguyêntắckhoankhoáivàlôikéovềphíanó.Cáimàtheongônngữthườngchúngtagọilàsốhệvàđãnóitrongmộtvàithídụtrênkia, thìphần lớncó thể lấy lý trímàgiải thíchđược,nhưvậychúng takhỏi phải đưa vào đây một nguyên nhân khác bí hiểm ít hay nhiều.Trườnghợp ítngờvựcnhấtcó lẽ là trườnghợpgiấcmơ tái tạo tainạngây ra ngoại thương; nhưng suy nghĩ kỹ thì còn rất nhiều trường hợpkhông thểgiải thíchbằngnhữngnguyênnhânmàchúng tabiết.Những

trườnghợpấycónhiềuđặcđiểmkhiếnchochúngtachấpnhậnrằngcósựcanthiệpcủakhuynhhướngnhắclại,khuynhhướngnàycóvẻnguyênsơ,thúcdụcmộtcáchmùquánghơnnguyêntắckhoankhoáivàthườngkhi lấnápcảnguyên tắckhoankhoái.Nếu trongsinhhoạt tâm thầncóthựcmộtkhuynhhướngnhắc lạinhư thế thìchúng ta rấthiếukỳmuốnbiếtnóănnhậpvớichứcvụnào,nópháthiệntrongnhữngđiềukiệnnào,nócónhữngliênlạcgìvớinguyêntắckhoankhoáimàđếnnaychúngtôiđãgánchomộtvaitròchủchốttrongsựdiễnbiếnnhữngtiếntrìnhsinhhoạttâmthần.

4.Độngcơchốnglạinhữngkíchthíchởngoài–sựchốngcựthấtbại–Khuynhhướngnhắclại

Xincoinhữngđiềuchúngtôinóisauđâychỉlàsuylýthuầntúy,chỉlàmộtcốgắngvượtlêntrênnhữngsựkiệncóthực;độcgiảcóthểgiữquanniệmriêngcủamìnhmàtheodõivớithiệncảmhaycholàkhôngđángđểý.Khôngnênchorằngnhữngquanđiểmtrìnhbàydướiđâylàcáigìkhácmộtviệcthửkhoángtriểnmộtýkiếnđểthỏamãntínhhiếukỳvàxemnócóthểđiđượcđếnđâu.

Sựsuylýphântâmhọcxuấthiệntừmộtnhậnxétkhinghiêncứunhữngtiếntrìnhtiềmthức,chúngtôinhậnthấyýthứckhôngđạidiệnchomộtđặcđiểmchungcủanhững tiến trình tâm thần,ý thứcchỉcó thểcoi làmộtchứcvụđặcbiệtcủatâmthần.Trongngônngữsiêuhìnhtâmlýhọc,chúng ta nói rằngý thức chỉ là chức vụ củamột hệ thốngđặc biệtmàchúngtôidùngchữYđểámchỉ.Ýthứclàmchotatrigiácđượcsựkhíchđộngcủangoạigiới,ýthứccũnglàmchotatrigiácđượcnhữngcảmgiácdễchịuvàkhóchịuchỉcóthểbắtnguồntừbêntrongbộmáytâmthần;dođóchúngtacóthểgánchohệthốngT.Y.(trigiác–ýthức)mộtvịtrítrongkhônggian.HệthốngT.Y.đứngởbiêngiớiphânchianộitâmvàngoạigiới,hệthốngấyphảiquaymặtranhìnthếgiớibênngoàivàbaotrùmtấtcảcáchệthốngtâmthầnkhác.Nhưngchúngtanhậnthấyngayrằngtấtcảnhữngđịnhnghĩaấykhôngđemlạichochúngtasựhiểubiếtnàomới;đưaranhữngđịnhnghĩaấychúngtôicăncứvàosựcấutạokhốiócvànhữngbiệtkhucủabộóc;đólàgiảthuyếtđặt"trụsở"củalươngtâmởvỏngoàicủakhốióc, tức lớpngoàicùng.Đứngvềphươngdiệngiảiphẫu,khoagiảiphẫukhốióckhôngđặtcâuhỏi rằng tại sao lươngtâm(ýthức)lạiđặtởbềmặtkhốiócmàkhôngđặtởmộtchỗđượcchechởchuđáohơn,ởnhữnglớpsâuxahơncủabộóc.CólẽcáchđặtvịtríchohệthốngT.Y.củachúngtôisẽgâyranhữnghậuquảnàođóvìcólẽsựcứuxétnhữnghậuquảđósẽcungcấpchochúngtôinhữngdữkiệnmới.

Ý thứckhôngphải làđặc trưngduynhấtcủa tiến trìnhxảy ra tronghệthốngT.Y.Quanhữngkinhnghiệmphântâmhọccủachúngtôi,chúngtôiđãcónhữngấn tượngđủđểchấpnhận rằng tất cảnhững tiến trìnhkhíchđộngxảyratrongnhữnghệthốngkhácđãđểlạinhữngdấuvếtlâubềntạothànhnềntảngcủatrínhớ,nhữngdấuvếtấytứclànhữngcáimà

tagọi làkỷniệm, làhồi tưởng,khôngcógìchungđụngvớiý thứccả.Nhữnghồitưởngmạnhmẽvàdaidẳngnhấtthườngthườnglàsảnphẩmcủanhữngtiếntrìnhkhônghềbaogiờđạttớiýthức.Tuynhiên,thậtkhólòngmàchohệthốngT.Y.cũngđểlạinhữngvếttíchlâubềnvàdaidẳngkhinóbịkíchthích.Nếunócóđểlạicáigì,thìchẳngbaolâukhảnăngtiếpnhậnnhữngkhíchđộngmớicủahệthốngsẽbịgiớihạn

6,bởivì,theo

địnhnghĩa,thìtấtcảnhữngkhíchđộngmànónhậnđượcphảiluônluônýthức;tráilại,nếuchúngtôichorằngnhữngkhíchđộngấylặnxuốngtiềmthức,thìchúngtôibịbuộcphảimâuthuẫnvớimìnhmàchấpnhậnrằngcónhữngtiếntrìnhkhôngýthứcđượctrongmộthệthốngmàtácđộng,theođịnhnghĩa, phải luôn luônkèm theohiện tượngý thức.Nếuchấpnhậnrằngnhữngkhíchđộngphảicầncómộthệthốngriêngđểtrởthànhkhíchđộngýthứcđược,chúngtôicũngkhôngthayđổigìđượctìnhtrạnghiệnhữuvàkhôngcólợigìcả.

Từgiả thiếtấychúng tôi rút ramộtkết luậnkhôngnhất thiết làhữu lýhoàn toàn, nhưng cũng có phần hữu lý: vẫnmột khích động duy nhấtkhôngthểvừatrởthànhýthứcvừađểlạimộtdấuvếtcótínhcáchđiềuđộngvàtổchứctronghệthốngấy,nếuchỉđứngởtronggiớihạnmộttổchứcthìđó làhaisựkiệnkhôngthểdunghòađượcvớinhau.Nhưvậychúngtacóthểnóirằng,tronghệthốngY,tiếntrìnhkhíchđộnghiệnramộtcáchcóýthức,nhưngkhôngđểlạidấuvếtlâubền,tấtcảnhữngdấuvếtcủatiếntrìnhấydùnglàmnềntảngchotrínhớđềulàkếtquảcủasựlanrộngkhíchđộngranhữnghệthốngnộitâmlâncận.ChúngtôiđãtheochiềuhướngấyđểquanniệmmộtsơđồtrìnhbàytrongphầnsuylýcủacuốnGiải mộng của chúng tôi (1900). Chúng ta biết rất ít về nhữngnguồngốckháccủasựxuấthiệnýthức,nhưvậychúngtasẽđồngýrằngquanđiểmsauđâyítracũngcógiátrịmộtsựkhẳngđịnhchuẩnxácvànhắmvàocáigìnhấtđịnh:ýthứcphátsinhtừchỗmàdấuvếtbảothứcnăng(mnémique)dừnglại.

HệthốngY.nhưvậycócáiđặcbiệtsauđây:tráivớicáigìxảyratrongnhữnghệthốngtâmthầnkhác,tiếntrìnhkhíchđộngkhôngtạoramộtsựthayđổilâubềnnàocủanhữngyếutốtronghệthống,màtiêuhủyđiđểtrởthànhýthức.Sựviphạmluậttổngquátnhưthếchỉcóthểgiảithíchrằng:đólàtácđộngcủamộtyếutốchỉcótronghệthốngấymàkhôngcótrongnhữnghệthốngkhác,yếutốấycóthểlàvị trícủahệthốngY.ởphíangoàivànhờthếtiếpxúcngayvớithếgiớibênngoài.

Nếuchúngtagiảndịhóađếnmứctốiđathểxáccủasinhvật,chúngtacó

thểchonólàmộtchấtdễbịkhíchđộng,chưaphânhóavàcóhìnhtròn.Bềmặtcủacụctrònđóphảiphânhóavìnóhướngrangoàivàdùnglàmcơquanđểtiếpnhậnkhíchđộng.Khoaphôithaihọc(embryologie)trongphạmvinólàmộtviệcônlạinhữngkiếnthứcvềsựtiếnhóacáchệthốngphát sinh (évolutionphylogénique),đãchứngminh rằng trung tâm thầnkinhhệbắtnguồntựngoạiphôidiệp(ectoderme),cònvỏmàuxámcủakhốiócbắtnguồntrựctiếptừbềmặtnguyênthủyvàvìthếnócóthểthừahưởngnhữngđặctínhchínhyếu.Nhưvậythìkhôngcógìphảnđốichúngta lập thuyết rằng những khích động ở ngoài tấn côngmãi bềmặt củaviêntrònnguyênsinhchấtđãlàmthayđổichấtcủanómộtcáchlâubền,nhờthếmànhữngtiếntrìnhkhíchđộngdiễnbiếnkháchẳncáchdiễnbiếnởnhữnglớpsâuhơn.Nhưvậylàđãthànhhìnhmộtlớpvỏrấtmềmdẻovìluônluônchịuđựngnhữngkhíchđộng,thậmchínóthủđắcnhữngđặctínhlàmchonóchỉnhậnnhữngkhíchđộngmớimàkhôngthểbiếnđổicáchnàokhácnữa.Đemápdụngvàohệ thốngY. thì giả thuyết ấy cónghĩalànhữngyếutốcủachấtxámđãbiếnđổiđếnmứcgiớihạncóthểchịuđựngđược,khôngthểbiếnđổithêmđượcnữa.Nhưngbùlại,nhữngyếu tốấycókhảnăng làmxuấthiệný thức.Hẳn là sựxuấthiệncủaýthức có liên hệ với bản chất những sự biến đổi; sự biến đổi ấy xảy ratrongthểchấtxámcủaóccũngnhưtrongtiếntrìnhkíchthíchnó.Vậythìbảnchấtấy thếnào?Có thểcónhiềucâu trả lời,nhưngcâu trả lờinàocũngkhông thểphốikiểmbằng thựcnghiệmđược.Người tacó thểgiảthiết rằngkhiđi từyếu tốnày sangyếu tốkhác của chất xám, sựkíchthíchphảichiến thắngmộtsứckhángcự,nếusứckhángcựkém thì sựkích thíchđể lại dấuvết; nói nhưvậy là chúng ta đi đếnkết luận rằngtronghệ thốngY.khôngcó sứckhángcựnào thuộc loạiấy,kích thíchđượctựdođitừyếutốnàysángyếutốkhác.NgườitacóthểchorằngcáchnhìncủachúngtôirấtgầnvớicáchnhìncủaBreuer,ôngphânbiệtnhữngyếutốcủacáchệthốngtâmthầntheobảnchấttinhlựccủachúng.Ông phân biệt ra tinh lực ẩn giấu hay tinh lực áp chế, và tinh lực lưuchuyển tựdo

7; như vậy thì những yếu tố của hệ thốngY. sẽ chỉ chứa

đựng tinh lực tự do, tinh lực đó sẽ tan đi khônggặp sự chống cựnào,khôngcó áp lựcvà căng lực. tuynhiên chúng tôi thiết nghĩ, trong tìnhtrạngkiếnthứcngàynay,khôngnênkhẳngđịnhđíchxácvềvấnđềấy.Mặcdùthế,nhữngquanđiểmtrênđâycũngchophépchúngtalậpmộtthứliênlạcnàođógiữasựxuấthiệnýthứcvàtrụsởcủahệthốngY.vớinhữngđặcđiểmcủacáctiếntrìnhkhíchđộngxảyraởđó.

Viêntrònnguyênsinhtốvàlớpbìphutiếpthụkhíchđộngcònchophépchúngtanhậnthấynhữngđiềukhác.Chấtsinhsốngấyđểvàogiữathế

giớibênngoàiđầytinhlựccườngđộcaonhất,nếukhôngcóphươngtiệnchốnglạikhíchđộngthìchẳngbaolâunósẽquỵngãtrướcsựtấncôngcủanhữngtinhlựcngoạigiới.Phươngtiệncủanólàlàmcáchnàochobềmặtngoàicùngbỏhẳncơcấuriêngcủamọivậtsinhsốngmàtrởthànhphisinhcơ,trởthànhmộtthứbaohaymànglàmdịubớtkhíchđộng,chỉđểchomộtphầncườngđộcủatinhlựcngoạigiớithấuđếnnhữnglớpsâuhơn.Những lớpởsâuhơnđãđượcchechởnhư thếcó thểchuyênchủvàoviệctíchlũynhữngsốlượngkíchthíchđãthấuquađượclớpmàngngoài.Đãtrútbỏnhữngđặctínhcủamộtchấtsinhsống,lớpmàngngoàicũngbảovệluônchonhữnglớpởtronggiữamàng,tuynhiênsựchechởchỉhữuhiệutrongphạmvicườngđộkhíchđộngkhôngquámộtgiớihạnnào,yếuquágiớihạnấythìcảcáimàngngoàicũngbịhủyhoại.Đốivớicơthểsinhsốngthìcôngviệcbảovệkhỏikhíchđộnglàmộtcôngviệccũngquan trọngnhưsự tiếpnhậnkhíchđộng; tựnónócùngcódự trữtinhlựcvàphảigiữgìnlàmsaochotrướchếtsựbiếnđổitinhlựcởtrongmìnhnótheonhữngphươngthứcriêngkhôngchịuảnhhưởngsanbằngnghĩalàảnhhưởngpháhủycủanhữngtinhlựcmạnhbạoởbênngoài.Sựtiếp nhận khích động trước hết dùng để đưa tin cho cơ thể biết chiềuhướngvàbảnchấtcủanhữngtinhlựcbênngoài,nóchỉcóthểđạtđượckếtquảấybằngcáchmượncủathếgiớibênngoàimộtsốíttinhlực,bằngcáchtiêuthụmộtchúttinhlựcđó.Đốivớinhữngcơthểđãtiếnhóađếncaođộ, thì lớpbìphudễkhíchđộngcủaviên trònnguyênsinh tốngàyxưađã luivàosâu từ lâu,nhưngvẫncònmộtvàibộphậnphụ thuộcởngoàimặt ngayở dưới bộmáy che chởkhỏi khích động.Đó là nhữnggiác quan có bộ phận riêng để tiếp nhận những khích động thuộc loạiriêngcủamỗigiácquan,nhưngchúngcũngcónhữngmáymócriêngđểtăngcườngsựchốngđỡnhữngkhíchđộngmạnhcườngđộquá.Điểmđặcbiệtcủacácgiácquanlàchúngchỉlàmviệcbằngcáchtiếpthụnhữngsốlượngkhíchđộngngoạigiớirấtnhỏ.Ngườitacóthểsosánhgiácquanvớinhữngcáiăngten,saukhiđãtiếpxúcvớithếgiớibênngoàilạirútvề.

Tôi xin nói qua vềmột vấn đề đáng đem ra thảo luận sâu rộng.Đứngtrướcnhữngdữkiệntâmphânhọcthâulượmđược,chúngtacóthểnghingờýkiếncủaKant:thờigianvàkhônggianlànhữnghìnhthứccầnthiếtcủatưtưởng.Chúngtabiếtrằngnhữngtiếntrìnhtâmthầnxảyratrongtiềmthứcđềukhôngcó"thờigiantính".Nóithếnghĩalànhữngtiếntrìnhấy không xảy ra theo thứ tự thời gian, thời gian không làm cho chúngchịumộtsựbiếnđổinào,khôngthểđemápdụngphạmtrùthờigianvớichúngđược.Đólànhữngtínhtìnhtiêucực,chúngtachỉcóthểcóýniệmđúngvề chúngnếuđemso sánhnhững tiến trình tâm thầnvô thứcvới

những tiến trình tâm thầnhữu thức.Chúng tahìnhdung ra thờigian làtheothểthứclàmviệccủahệthốngT.Y.Cáchbiểuthịấyphùhợpvớisựtựđộngtrigiáccủachúngta.VìhệthốngT.Y.tácđộngnhưthếchonêncầnphảicósựbảovệkhỏikhíchđộng.Tôibiếtrằngcáchtrìnhbàynhưthếrất tối tăm,nhưngtôichỉcóthểgiớihạntrongphạmvinhữngcáchámchỉxaxôi.

Chúngtavừanóirằngviêntrònnguyênsinhtốsốngđộngcóphươngtiệnđểchốnglạinhữngkhíchđộngcủathếgiớibênngoài.Trướcchúngtôiđãtrìnhbàyrằnglớpngoàicùngđãphânhóađểtrởthànhcơquancóchứcvụtiếpnhậnnhữngkhíchđộngbênngoài.NhưnglớpngoàinhạycảmđósaunàypháttriểnthànhhệthốngY.,vàcũngtiếpnhậncảnhữngkhíchđộngbên trong.Hệ thốngchiếmmộtvị tríởbiêngiớiphâncách trongngoài;điềukiệnđể tiếpnhậnkhíchđộngbên tronghaybênngoàikhácnhau;haisựkiệnđócóảnhhưởngquyếtđịnhđếntácđộngcủahệthốngY.cũngnhưđếntoànthểbộmáytâmthần.Đốingoạithìđãcóphươngtiện che chở để làm dịu bớt sức mạnh của những khích động ào đến.Nhưngđốinộikhôngthểcóphươngtiệnchechởđược,thậmchínhữngkhíchđộng từnhững lớp sâu lan trànđếnhệ thốngY.vẫnnguyênvẹnchưađượclàmdịubớt;mộtvàiđặcđiểmtrongsựdồndậptrànđếntạoranhữngchuỗicảmgiáckhoankhoáihaykhóchịu.Tuynhiêncũngnênnóirằngnhữngkhíchđộngbêntrongcócườngđộvàphẩmchất(cókhilàđộrộng)phùhợpvớicáchtácđộngcủahệthốngY.hơnnhữngkhíchđộngtừ ngoại giới tràn đến.Tình trạngmô tả trên đây làmxuất hiện hai sựkiện: thứnhất,cảmgiáckhoankhoáivàkhóchịuphát ra từnhững tiếntrìnhởtrongbộmáytâmthần,hơntrộihẳnnhữngkhíchđộngbênngoài;thứhai,tháiđộcủacơthểphảihướngvềchiềunàocóthểchốnglạikhíchđộng bên trong có cơ tăng gia tăng trạng thái khó chịu quámức chịuđựng.Dođómàphátsinhkhuynhhướngcoinhữngkhíchđộngbêntrongnhưlàcónguồngốcởngoàiđểcóthểápdụngphươngtiệnchechởmàcơthểvẫndùngđểngăncảnkhíchđộngbênngoài.Đólàcáchgiảithíchhiệntượngphóngrọi(projection)đãđóngmộtvaitròquantrọngtrongsựtấtđịnhnhữngtiếntrìnhthuộcvềbệnhlýhọc.

Tôicócảmtưởngrằngnhữngquanđiểmtrênđâyđưachúngtađếngầnsự hiểu biết những điều kiện và những nguyên do làm cho nguyên tắckhoankhoáichiếmđượcưu thế.Tuynhiênnhữngquanđiểmấykhôngcắt nghĩa được những trường hợp đối lập với nguyên tắc khoan khoái.Đượcgọilàngoạithương,nhữngkhíchđộngbêntrongđủsứcmạnhđểchọcthủngphòngtuyếnbảovệ.Tôithiếtnghĩkhôngthểnàođịnhnghĩa

chữngoại thương (traumatisme) cáchnàokhác cách căn cứvàonhữngliênlạccủanóvớimộtphươngtiệnphòngvệnhưthếởtrên,sựphòngvệấyxưakiacóhiệulựcđểchốnglạikíchthích.Mộtbiếncốnhưsựngoạithươngnguồngốcởngoàibaogiờcũnggây ra sựxáo trộn trongsự tổchức và điều động tinh lực của cơ thể và khơi độngmọi phương tiệnphòngvệ.Nhưngchínhnguyên tắckhoankhoái lànhânvậtđầu tiênbịloạikhỏivòngchiến,vìkhôngthểngăncảnnhữngsốlượngkhíchđộnglớnlaoxâmnhậpbộmáytâmthần,cơthểconngườichỉcòncómộtlốithoát là cốgắng làmchủnhữngkhíchđộngấy, trướchếthẳnbấtđộnghóachúngrồisaumớigiảitỏalầnlần.

Cólẽcảmgiáckhổnãođặcbiệtkèmtheosựđauđớnthểxáclàhậuquảcủasựsụpđổmộtphầnphòngtuyếnbảovệ.Nhữngkhíchđộngsẽtừphíangoài trànvàobộmáy tâm thần trungương luôn luôn,khôngkhácnàonhữngkhíchđộngnguồngốcởbêntrongbộmáy

8.Chúngtacóthểmong

đợisinhhoạttâmthầnphảnứngcáchnàođểchốnglạisựxâmnhậpấy?Tâmthầnsẽkêugọitấtcảnhữngtinhlựctrongcơthểđểtậptrungmộtsốtinh lực tươngđươngcườngđộởnhữngnơigầnkềchỗbịkẻ thùxâmnhập.Nhưvậylàđãthànhlậpmộtlựclượngchốngđịch,nhânđómàcáchệthốngtâmthầnkémtinhlựcđi,nghĩalàchứcvụcủacáccơnăngtâmthầnkhibịđìnhchỉhaysuykém.Tấtcảnhữnghìnhảnhdùngtrênđâyđềudùngđểbênhvựcnhữnggiảthuyếtsiêuhìnhtâmlýhọccủachúngtôi,ítralàđểlàmchothêmsángtỏ;chúngtôirútrakếtluậnrằngmộthệthống tinh lực mới tràn đến, biến đổi chúng thành những tinh lực bấtđộng, đứng về phương diện tâm thần thì ta gọi là những tinh lực "liênkết".Mộthệthốngcóthể"liênkết"(lier)mộtsốtinhlựccàngnhiềunếutronglúcbìnhthườngtinhlựcriêngcủanócàngcao;tráilại,tinhlựccủamộthệthốngcàngthấpthìhệthốngcàngkémkhảnăngtiếpnhậnnhữngđợt tinh lựcmới, hậu quả của sự vỡ phòng tuyến bảo vệ càng tai hại.Ngườitasẽnghĩsainếungườitachorằngsựtănggiatăngtinhlựcởnơixảyracuộcxâmnhậpcóthểgiảithíchđượcdễdànghơnbằngsựlantràntrựctiếpnhữngtinhlựcởngoàixâmnhậpvào.Nóinhưvậythìsẽcóhậuquảsauđây:hẳnlàtinhlựccủabộmáytâmthầnđượctănggiatăngthật,nhưng không thể cắt nghĩa được tính cách làm tê liệt của sự đau đớn,khôngthểcắtnghĩađượcsựsuykémcủatấtcảnhữnghệthốngkhác.Cảđếnsựrẽdòngcủahiệntượngđauđớncũngkhônglàmlaychuyểncáchnhìncủachúngtôi,bởivìđâylàmộtđộngtácphảnứngthuầntúy,nghĩalà xảy ra không can dự gì đến bộ máy tâm thần. Chúng tôi trình bàynhữngquanđiểmmàchúng tôigọi là tâm lýsiêuhìnhmộtcách lờmờkhôngnhấtđịnhvìchúngtôikhôngbiếtgìvềnhữngtiếntrìnhkhíchđộng

xảyra trongcácyếu tốcủanhữnghệ thống tâmthần.Chúng tôikhôngthểcómộtýkiếngìvềlãnhvựcấy.ChúngtôivẫnsuyluậnvớimộtẩnsốXviếtchữlớnvàchúngtôicứđểnguyênthếđưavàomỗicôngthứcmới.Cùnglắmchúngtôicóthểchấpnhậnrằngtiếntrìnhấycóthểlàmviệcbằngcách sửdụngnhững tinh lựckhácnhau tùy từng trườnghợp; chorằngnócónhiềuđặctính(thídụnócóthểrộnghayhẹp)thìcòndễchấpnhậnhơn;vềnhữngquanđiểmmới,chúngtôicóthểkểraquanđiểmcủaBreuer,ôngchấpnhận rằngcóhaihình thức tinh lựccủacáchệ thống(hayyếutốtronghệthống):hìnhthứctựdovàhìnhthứcliênkết(énergieliée). Về điểm này, chúng tôimuốn đưa ra giả thuyết rằng sự liên kếtnhữngtinhlực trànvàobộmáytâmthầnrútcụcchỉ là tinhlựcở trạngtháitựdolưuchuyểnbiếnthànhtrạngtháinghỉngơibấtđộng.

Theo ý tôi thì không nên lùi bước trước ý muốn cho rằng chứng suynhược thầnkinhngoại thương thông thường làhậuquảcủamột trườnghợpvỡphòng tuyếtbảovệquan trọng.Nóinhưvậy là trở lại thuyếtbịđụngmạnhđãcổxưavàcóvẻngâythơ, thuyếtấyhầunhưđối lậpvớithuyếtmới đây và với những cao vọng tâm lý học nhấnmạnh vào sựkhôngcóvachạmmạnhvàosựkinhsợvàsựý thứccáinguyhiểmđedọatínhmạng.Nhưngchúngtôikhôngnóiđếnmộtsựđốilậptuyệtđối,quan niệm phân tâm học về bệnh suy nhược thần kinh ngoại thươngkhôngcógìlàlẫnlộnvớithuyếtvachạmmạnh,mộtthuyếtthôthiểnhơnnhiều.Thuyếtvachạmquanniệmsựvachạmnhưmộtvết thươngtrựctiếpcủacơcấuphân tử (molécule), có thể là cơcấu lịch sửcủanhữngđơntốtrongthầnkinhhệ,cònchúngtôichorằngđólàsựphávỡphòngtuyếnbảovệcủacơquantâmthần,dođómàgâyranhữnghậuquảkhác.Chúngtôikhôngnghĩđếnviệcgiảmbớttầmquantrọngcủasựkinhsợ.Trênkiachúngtôiđãnói:điểmđặcbiệtcủasựkinhsợlàkhôngcóchuẩnbịđểđợicáinguyhiểm;tráilạitrongsựlosợthìcóchuẩnbị, trongsựchuẩn bị ấy những hệ thống trước tiên phải chịu khích động về tăngcườngtinhlựccủachúng.Vìkhôngcómộtlượngtinhlựccầnthiếthayvìlượngtinhlựcởdướimứcnhucầucủatìnhtrạng,nhữnghệthốngấykhôngcókhảnăngliênkếtnhữngsốlượngtinhlựctrànđến,bởivậydễgâyrahậuquảcủasựvỡphòngtuyến.Chúngtanhậnthấysựlosợvàsựbộităngtinhlựccủanhữnghệthốngtiếpthukhíchđộng,đềulànhữngphòngtuyếncuốicùngchống lạikhíchđộng,chínhsự losợ làmcho tacảm thấy nguy hiểm. Trong nhiều trường hợp ngoại thương, phân tíchđếncùngthìlốithoáttùythuộcvàosựkhácbiệtgiữanhữnghệthốngcóchuẩn bị và những hệ thống không chuẩn bị tinh lực cao để chống lạinguyhiểm;nhưngnếungoạithươngmạnhquámộtcườngđộnàođóthìyếutốđókhôngcócônghiệunữa.Giấcmơcủangườibệnhsuynhược

thầnkinhngoạithươngrấtthườngđưangườibệnhtrởlạitìnhtrạngxảyrangoại thương,sự trạngđóxảyrakhôngphải là tạinguyên tắckhoankhoáiđãgánchogiấcmơchứcvụthựchiệnướcvọngcủahọmộtcáchhưảo.Thựcrachúngtaphảichấpnhậnrằnggiấcmơtheođuổimộtmụctiêukhác,mục tiêuấyphải thựchiện trướckhinguyêntắckhoankhoáilàmchủ tình thế.Giấcmơcómộtcách làmxuấthiệnmột trạng thái logiúpchohọthoátkhỏivòngkiềmtỏacủanhữngkhíchđộngmàhọđãtrảiqua,chínhsựkhuyếtphập trạng thái lo sợấy lànguyênnhâncủabệnhsuynhược thầnkinhngoại thương.Nhưvậygiấcmơmởracho tamộtviễntượngvềchứcvụcủabộmáytâmthần,chứcvụấytuykhôngđốilậpvớinguyêntắckhoankhoáinhưngcũngđứngđộclậpđốivớinóvàhầunhưcónguồngốcxaxôihơncảkhuynhhướngtìmkhoankhoáitránhkhóchịu.

Đâychínhlàlúcnênnêuramộtngoạilệthứnhấtcủanguyêntắcgiấcmơthựchiệnướcvọngcủangườinằmmơ.Đãnhiềulầnchúngtôitrìnhbàyrằng chúng ta không thể áp dụng nguyên tắc thực hiện ước vọng chonhữnggiấcmơlosợ,nhữnggiấcmơ"trừngphạt";giấcmơlosợvàgiấcmơ trừngphạt không thựchiệnnhữngướcvọng cấmđoánmà lại xuấthiệnhìnhphạtliênhệđếnướcvọngcấmđoán,nóikhácđithìđólàphảnứngcủaýthứctộilỗichốnglạimộtxuhướngmànguyêntắckếtán.Giấcmơcủangườimắcbệnhsuynhượcthầnkinhngoạithươngkhôngthểquyvềquanđiểmthựchiệnướcvọng;về tâmphânhọcchúngtôicũngvấpphảinhữngkhókhănấykhiphântíchnhữnggiấcmơtrongđócósựhồitưởngnhữngngoạithươngtâmthầncủatuổithơ.Nhữnggiấcmơthuộchai loạiấy tuân theokhuynhhướngnhắc lại; tuynhiên, trong thờigiantâmphânnghiệmngườibệnhthìgiấcmơấydựavàoướcvọngnhớlạicáigìbịbỏquênvàbịdồnnén,ướcvọngấyđượckhuyếnkhíchbởisựgợiýcủaôngthầy.Nhưvậythìchứcvụnguyênthủycủagiấcmơcũngkhônghẳnlàchốnglạisựcốýthựchiệnnhữngxuhướngphárốigiấcngủ;nómới nhậm chức ấy từ khi toàn thể đời sống tâm thần bị thống trị bởinguyên tắc khoan khoái.Nếu quả cómột "vượt qua nguyên tắc khoankhoái", thì chúng ta cũngnhận thấy chúng ta có lýkhi chấpnhận rằngkhuynh hướng thực hiện ước vọng của giấc mơ chỉ là một sản phẩmmuộn mằn, xuất hiện sau thời kỳ nguyên thủy vắng mặt hẳn khuynhhướngấy.Nóinhưvậykhôngcógìlàđốilậpvớichứcvụsaunàycủanó.Khikhuynhhướngấyxuấthiện,chúngtabịđặttrướcmộtcâuhỏikhác:nhữnggiấcmơcómụcđíchliênkếtnhữngấntượngngoại thươngtheonguyêntắcnhắclạicóthểxảyraởngoàitrườnghợpôngthầydùngđếncáchgợiýchoconbệnhđểtâmphânnghiệmchăng?Nóichungthìchúngtacóthểtrảlờirằngcó.

Đối với những bệnh suy nhược thần kinh chiến tranhmà danh từ nàykhôngnhữngnóiđếnsựliênlạcgiữabệnhvànguyênnhântrựctiếpcủabệnhmàcònnóiđếnnhữngsựkiệnkhác,chúngtôiđãchứngminhởnơikhácrằngđócóthểlànhữngbệnhsuynhượcthầnkinhngoạithươngdễbạophátvìcósựxungđộttrongcáiTôi.

9Trênkiađãcónóiđếnsựkiện

sauđây:khinàongoạithươngđồngthờigâyramộtthươngtíchlớnthìítcóhyvọngxuấthiệnmộtchứngsuynhượcthầnkinh;sựkiệnấybâygiờkhôngcòngì làkhóhiểunữanếungười takểđếnhai trườnghợpđượcnhữngngười nghiên cứuphân tâmhọcđặcbiệt chú trọngđến.Trườnghợpthứnhấtlàthểxácbịđụngđậpmạnhcóthểcoilàmộttrongnhữngnguồngốccủakhíchđộngdụctính

10;trườnghợpthứhailànhữngbệnh

đauđớnnóngsốtcóảnhhưởngmạnhđếnsựphânphốilibido,suốttrongthờigianbịbệnh.Bởithếmàthânxácbịvachạmmạnhsẽlàmthoátmộtlượngkíchthíchdụctính,sựkíchthíchấycóthểgâyrangoạithươngnếukhôngcósựlosợtươngứngvớisựhìnhdungracáinguyhiểmvànếuthươngtíchthânxácgâyralúcấykhôngcóhậuquảlàcộtchặtsốkhíchđộngnhiềuquávàocơquanbịtổnthương,theomộtthứáplựcngãáiquánặng

11.Sauđâycũnglàmộtsựkiệnrấtphổthôngmàthuyếtlibidochưa

khai thác hết: thí dụ những xáo trộn trầm trọng trong việc phân phốilibidoxảyrachongườibệnhđiênưuuất(mélancolie)sẽbiếnmấttrongmột thờigian,nếu thânxácmắcbệnhkhác trongkhiđiên;cảđếnbệnhđiêncuồngsớm(démenceprécoce)mắcđãlâungàycũngcóthểthuyêngiảmtrongmộtthờigiantheođiềukiệnấy.

5.Khuynhhướngnhắclạilàmtrởngạinguồngốckhoankhoái

Lớpngoàicùnglàđiểmđếncủanhữngkhíchđộngtựbênngoàihaybêntrongđậpvàonãocân,vìlớpngoàicùngđókhôngcóphòngtuyếntựvệchống lại những khích động bên trong cho nên sự tràn lan của nhữngkhíchđộngấytrởnênquantrọngvàthườnggâyranhữngxáotrộnvềtổchứcvàđiềuđộngcóthểđồnghóavớibệnhsuynhượcthầnkinhngoạithương.Một số lớn nguồn gốc của những khích động bên trong là xuhướng,khuynhhướng,bảnnăngcủathânxác,nhữngảnhhưởngkhácbắtnguồntừbêntrongthânxácrồilantrànvàobộmáytâmthần,nhữngảnhhưởngấylàtrởngạiquantrọngnhấtmàcũngtốitămkhóhiểunhấtchocôngviệctìmtòiphântâmhọc.

Cólẽchúngtakhôngđếnnỗitáobạonếuchúngtakhẳngđịnhrằngảnhhưởngcủaxuhướngvàbảnnăng sẽpháthiện ranhững tiến trình thầnkinhkhông liênkết,nghĩa lànhững tiến trìnhđược tựdodiễn tiếnchođếnkhihết tinh lựchoàn toàn.Nhữngđiềuchúng tôibiết rõhơncảvềnhữngtiếntrìnhấyđềuthulượmđượckhinghiêncứusựdiễnbiếncủagiấcmơ.Quảvậy,côngviệcnghiêncứuchotabiếtrằngnhữngtiếntrìnhxảy ra trong các hệ thống tiềm thức khác hẳn những tiến trình xảy ratrongcáchệthống(tiền)ýthức,trongtiềmthứcnhữnglượngtinhlựcdễdichuyển,dễđổichỗ,dễđọng lại; tấtcảnhữngbiếnđổiấynếuxảyratrongnhữngvậtliệuýthứcsẽcókếtquảlầmlỗivàtồitệ.Nhữngsựbiếnđổiấy lànguyênnhâncủanhữngđiềuquáidị tronggiấcmơhiểnhiện,tiềmthứcdùngnhữngdấuvếttiềnýthứccủanhữngsựviệcbanngàyđểcấu tạo ra những cái quái dị ấy.Chúng tôi gọi những tiến trìnhnhưdichuyển, đổi chỗ, đọng lại, xảy ra trong tiềm thức là "tiến trình nguyênthủy"đểphânbiệtvớitiếntrìnhnhịđẳngxảyratronglúcchúngtathức.Vìxuhướngvàbảnnăngđềuthuộcvềnhữnghệthốngtiềmthứcchonênchúngtachẳngbiếtgìhơnnếubảorằngchúngvângtheonhữngtiếntrìnhnhịđẳng;vảchăng,chúngtacũngchảcầnphảisuynghĩnhiềucũngcóthểđồngnhấthóatiếntrìnhtâmthầnnguyênthủyvớilượngtinhlựctựdo,còntiếntrìnhnhịđẳngthìđồngnhấthóavớinhữngsựbiếnđổixảyracholượngtinhlựcliênkếthaylàtinhlựclộhìnhtíchcủaBreuer

12.Như

vậythìnhiệmvụcủanhữnglớptrênbộmáytâmthầnlàliênkếtnhữngkhíchđộngbảnnăngtheotiếntrìnhnguyênthủy.Trongtrườnghợpthấtbại thì sẽ xảy ramột số xáo trộn giốngnhưbệnh suynhược thần kinh

ngoạithương,chỉkhinàonhữnglớptrênlàmđầyđủnhiệmvụ,nguyêntắckhoankhoáimớicóthểlàmchủtìnhthếhẳnhoi(nguyêntắcthựctạicũnglàmộthìnhthứcbiếnđổicủanguyêntắckhoankhoái).Trongkhichờđợi,bộmáytâmthầncósứmạnglàmchủcáckhíchđộng,liênkếtlạivớinhau,việc làmcủanókhôngchống lạinguyên tắckhoankhoái,nóchỉđứngđộclậpvàphầnnàokhôngkểđếnnguyêntắckhoankhoái.

Quansátnhữnghoạtđộngđầutiêncủatâmthầntrẻemvàkinhnghiệmtrịbệnhđãchochúng tôibiết rằngnhữngpháthiệncủakhuynhhướngnhắclạicósắctháibảnnăngrấtcaođộ,vàkhinàothìchúngcósắctháimatrêuquỷám.Đốivớitròchơitrẻemchúngtôichorằngđứatrẻtáitạovànhắc lạimộtsự tìnhkhóchịu làđểcó thểhànhđộng, làđể làmchủmộtấntượngmạnhmẽmànóđãtrảiqua,nếuchỉcótháiđộthụđộngthìnóchỉcóthểhứngchịuấntượngđó.Mỗilầnnónhắclạihầunhưnóxácđịnhquyềnchủđộngcủanó;cảđếnnhữngsựtìnhkhóchịunócũngnhắclạivàtáitạochothậtđúnghoàntoànvớiấntượng.Saunàynéttínhtìnhấysẽbiếnmất.Mộtcâukhôihàilýthúngheđếnlầnthứhaiđãchánrồi,mộtvởkịchxemlạilầnthứhaikhôngchotacảmtưởngnhưlầnthứnhất.Hơnthế:khólòngmàbảomộtngườiđọclạicuốnsáchhọvừamớiđọcxongmặcdùhọlấylàmthíchthú.Đốivớingườilớnthìsựmớilạbaogiờcũnglàđiềukiệnđểthưởngthức.Tráilại,đứatrẻkhôngcholàchánkhibắtngườilớnnhắclạimãitròchơiđãchỉchonóvàchơivớinó;khiđãkểchonónghemộttruyệnhay,nóchỉmuốnnghelạimàkhôngmuốnnghetruyệnnàokhác,nóđểýxemngườikểcónhắclạiđúngtừngchữkhông,nêura từngđiểmnóikhác lần trướckhông.Nhưthếkhôngcógì làđốilậpvớinguyêntắckhoankhoái,bởivìsựnhắclại,sựtìmthấytínhcáchđồngnhấttrongviệctáitạotìnhtrạngcũđốivớinólàmộtnguồnkhoankhoái rồi.Trái lại trong trườnghợpngườibệnhđếnchoông thầyphântíchthìhẳnlàkhuynhhướngtáitạonhữngbiếncốtrongthờikỳthơấuđứngđộclậpđốivớinguyêntắckhoankhoáidướiđủmọiphươngdiện,cóthểnóilàvượtquanguyêntắcấy.Lúcấyngườibệnhxửsựynhưđứaconnít,điềuđóchỉchotathấyrằngnhữngdấuvếtbảothứcnăngbịdồnnénvà liênquanđếnnhữngkinhnghiệm tâm thầnđầu tiêncủahọđềukhôngcóởtrạngtháiliênkết,vàtrongmộtphạmvinàođócũngkhôngthíchhợpvớinhữngtiếntrìnhnhịđẳng.Cũngvẫnkhuynhhướngnhắclạixuấthiệntrướcmắtôngthầynhưmộttrởngạichoviệctrịbệnh,khihếtthời kỳ chữa chạy, ông thầymuốn chongười bệnh thôi hẳnkhông cầnđếnmìnhnữa;tacóthểgiảthiếtrằngkhuynhhướngấyxácnhậnvìngườibệnh lo lắng lờmờ, lo sợ như những người không quen với tâm phânnghiệmsợ rằngông thầyđánh thứcgiấcnhữngcáimàhọcho làcứđểchúngngủyêncólẽlạihơn.

Nhưngbảnchấtnhữngliênlạcgiữaxácđịnhbảnnăngvàkhuynhhướngnhắclạithếnào?Chúngtacóthểnghĩrằngđâylàmộtvếttích,mộtđặctính chung của khuynh hướng,mà có lẽ của đời sống thể chất, nhưngchúngtakhôngbiếtlắmhayítrachưadiễnthànhlời.Mộtbảnnăngchỉcó thể lànétvẻcủamộtkhuynhhướngmật thiếtvớimột thân thểsinhsốngvàthúcđẩynótáitạomộttrạngtháicũmànóbịbắtbuộcphảilìabỏvìảnhhưởngbênngoàigâyxáotrộn;haycóthểnóilànétvẻcủamộtthứcogiãnthểchất,củanọatínhđờisốngthểchất

13.

Mộtquanniệmvềbảnnăngnhưthếcóvẻkỳdị,bởivìchúngtađãquenthóicoibảnnănglàmộtyếutốthayđổivàpháttriểnchứkhôngphảicáigìtráilại,nghĩalàyếutốbảotồn.Vảchăng,đờisốngđộngvậtchotabiếtnhữngsựkiệnhầunhưxácđịnhsựtấtđịnhlịchsửcủabảnnăng.Trongmùasinhsản,mộtvàiloạicábơiđirấtxađểđẻtrứngởnhữngnơinhấtđịnhcáchbiệtnơisinhsốngthườngnhậtxa lắm, theomộtvàinhàsinhvậthọcthìchúngtìmđếnnhữngnơiởcũđãphảibỏđểđếnởnhữngnơimới.Cảnhữngloạichimcólệditrúđixacũngvậy,nhưngcóthểkhỏitìm những thí dụ khác, chúng ta chỉ cần nhớ lại những hiện tượng ditruyền,vànhữngsựkiệnphôithaihọc(embryologie),đólànhữngbằngchứngýnghĩavềkhuynhhướngnhắclạicủathânthể.Chúngtabiếtrằngmầmnon (germe) của con vật sinh sống trong thời gian triển khai cầnphảitáitạo–dùnhanhchóngqualoa–tấtcảnhữngcơcấuhìnhthứccủatổtiênnó,đánglẽnênchọnconđườngngắnnhấtđiđếnhìnhdánghiệnthời.Đó làmột tiến trình chỉ cómộtphầnnhỏcó thểđứngvềphươngdiệnvậtchấtmàcắtnghĩatrongnhữngtiếntrìnhấyyếutốlịchsửđóngmộtvaitròkhôngphảikhôngđángkể.Khảnăngtáitạođãđirấtxađốivớiloàiđộngvật,thídụnhưtrongtrườnghợpmộtcơquanbịpháhủy,convậttạoramộtcơquankhácynhưcơquanđãmất.

Nhưngngườitasẽnóirằngkhôngcógìcảntrởchúngtachấpnhậnrằngtrongthânthểconvậtcũngcònnhữngkhuynhhướngbảotồnthúcgiụcnónhắclạinhữngkhuynhhướngmàtácđộngpháthiệnrasựcấutạomớivàsựtiếnhóadầndần.Sựchỉtríchấyđángquantâm,chúngtôisẽchútrọngđếnnósaunày.Nhưngtrướchếtchúngtôithửsuydiễngiảthuyếtcủachúngtôixemnóđưađếnnhữnghệquảnào,chúngtôiđặtgiảthuyếtrằng các bản năng đều phát hiện ra khuynh hướng tái tạo cái gì đã cótrước.Ngườitacóthểchỉtríchnhữngkếtluậncủachúngtôixaxôiquávànhuốmvẻhuyềnbí:sựchỉ tríchấykhólònglaychuyểnđượcchúngtôivìchúng tôichỉcóchủ tâmtìmnhữngkếtquả tíchcựchaychỉchú

trọngđếnnhữngquanđiểmxâydựngtrênnhữngkếtquảấyvàchúngtôicốgắngtìmsựphốikiểmđểlàmchonhữngquanđiểmấycàngchắcchắncànghay.

Vậythời,nếunhữngbảnnăngthểxáclànhữngyếutốbảotồnsởđắcquathờigian,vànếuchúnghướngvềsựthoáilui,vềsựtáitạomộttrạngtháicũ, thì chúng tôi chỉ có thểcho rằng thểxác tiếnhóanhư thế,nghĩa làtiệmtiến,ấylàvìảnhhưởngcủanhữngyếutốởngoàilàmxáotrộnthểxácvàlàmchonókhôngtheokhuynhhướngngưngđọngnữa.Convậtsinhsốngđơnsơhẳnlàsẽmãimãinhưvậykểtừlúcmớihiệnhữu,nókhông muốn đòi hỏi gì hơn là giữa được một lối sống đều đặn trongnhữngđiềukiệnkhôngthayđổi.Nhưngphântíchđếncùngthìcólẽsựtiếntriểncủatráiđấtvàsựliênlạccủatráiđấtvớimặttrờiđãcóvangdộiđếnsựtiếnhóacủathânxácconvật.Nhữngbảnnăngthânxácbảotồnđềuhấpthụnhữngbiếncảicủađờisốngmànóbắtbuộcphảichấpnhận,nógiữ lấyđểnhắc lại; chínhvì thếmàchúng ta cócảm tưởng sai lầmrằngđólànhữnglựclượnghướngvềsựthayđổivàsựtiếnhóa,nhưngthựcrachúngchỉtìmcáchthựchiệnmộtmụctiêucũtheonhữngđườnglốicó thểmớimàcũngcóthểcũ.Vảchăngchúngtacó thểđoánđượcrằngtấtcảcáigì là thânxácsẽhướngvềcứucánhnào.Cólẽđờisốngchốnglạitínhbảotồncủabảnnăngnếumụctiêumàđờisốngmuốnđạtlàmột trạng tháihoàn toànxa lạvớinó.Mục tiêuấy sẽđượcđạidiệnbằngmộttrạngtháicũ,mộttrạngtháikhởisựmàđờisốngđãbỏtừlâunhưngvẫntìmcáchquayvềđóbằngnhữnglốingoắtngoéocủasựtiếntriển.Nhândanhmộtsựkiệnthựcnghiệmkhôngcóngoạilệ,nếuchúngtachấpnhậnrằngtấtcảcáigìsinhsốngđềutrởlạitrạngtháivôsinhcơ,đềuchếtvìnhữnglýdonộitại,thìchúngtacóthểnóirằngđờisốngnàocũnghướngvề sựchết;vàngược lại:cái không sinh sốngcó trướccáisinhsống.

Vàomộtlúcnàođó,mộtsứclựcmàchúngtachưathểbiếtđượcđãthứctỉnhnhữngđặctínhcủađờisốngtrongvậtchấtvôhồn.Cólẽcómộttiếntrìnhkiểumẫutươngtự,saunàylàmphátsinhcáigọilàlươngtâmtrongmột lớpnàođócủachấtsinhsống.Sựmất thăngbằngxảyra trongvậtchấtvôhồnđãgâyrakhuynhhướngxóabỏtrạngtháiápbứcmànóđangphảichịu,đólàkhuynhhướngđầutiêntrởvềtrạngtháivôhồn.Vàogiaiđoạnđầuchấtsinhsốngrấtdễchết;conđườngsốngquyếtđịnhbởicơcấuhóachấtcủađờisốnghẳnlàkhônglâulagì.Trongmộtthờigianlâu,hẳn là chất sinh sống sinh ra, tái sinh và chết đi dễ dàng, cho đến khinhữngyếu tốquyếtđịnhbênngoàiđãbiếnđổiđể có thể làmchochất

sinhsốngsốngsótđượcphảiđikhácconđườngsinhsốngnguyênthủy,phảibướcvàonhữngngáchquanhcomớiđếnđượcmứccuốicùngtứclàsự chết.Đời sống đi đến sự chết bằng những chặng quanh co theo rấtđúngbảnnăngbảotồn,chínhnhữngchặngquanhcoấylàcáigìngàynayxácnhậndướimắtchúngtanhưmộttoànđồcủanhữnghiệntượngsống.Người tachỉ có thể tiếngầnnguồngốcvàmục tiêucủađời sốngbằngnhữnggiảthuyếtấymàthôi,nếugánchobảnnăngmộttưcáchbảothủthuầntúyvàduynhất.

Nhữngcáchdiễndịchđểgiảithíchnhữngnhómlớnbảnnăngmàchúngtacholànềntảngnhữnghiệntượngsinhsốngcủathânthểcũngkhôngkémvẻlạlùng.Khichủtrươngsựhiệnhữucủanhữngbảnnăngbảotồnmàchúngtagánchotấtcảcácvậtsinhsống,chúngtacóvẻnhưđứngđốilậpvớigiảthuyếtrằngđờisốngtheobảnnăngmuốnlôikéoconvậtsinhsốngvềcõichết.Quảvậy,bảnnăngbảo tồn,bảnnăng tạouy thế,bảnnăngtựxácđịnh,sẽkhôngcònýnghĩalýthuyếtnếungườitaápdụnggiảthuyết trên; đó là những bản năng bán phầnmà thân thể sử dụng làmphương tiệnduynhấtđể trởvềcõichết,để tránhkhỏinhữnghướngđikhác,ngoàihướngđinội tạicủanólà trởvềcõichết.Cònnhưkhuynhhướngbíhiểmcủathânthểlàkhuynhhướngtựxácđịnhbấtkểcáigìvàchốnglạibấtcứcáigì,khuynhhướngấytiêutanđivìkhônghợpvớimộtmụcđíchphổquáthơn,baoquáthơn.Thânthểchỉmuốnchếttheocáchchếtcủanó;nhữngtênlínhbảovệsựsốnglàbảnnăng,thuởbanđầuchỉlà những thuộc hạ của sự chết.Và chúng ta đứng trướcmột tình trạngnghịchthườnglàthânthểsinhsốnghếtsứcchốnglạinhữngảnhhưởng(nguyhiểm)cóthểgiúpnóđặtmụcđíchbằngnhữngđườnglốingắnhơn,đólàmột tháiđộđặcbiệtcủanhữngkhuynhhướngbảnnăngđứngđốilậpvớinhữngkhuynhhướngtrítuệ

14.

Nhưng thực sự nó như vậy chăng? Chúng tôi xét định những khuynhhướngdụctínhdướimộtnhãnquankhácvàchúngtôidànhcholýthuyếtbệnhsuynhượcthầnkinhmộtchỗđứngriêng.Khôngphảiconvậtnàocũngcómộtđộnglựcthúcđẩynótiếntớivàquyếtđịnhsựtiếntriểncủanó.Chođếnngàynaynhiềuconvậtcòngiữnguyêngiaiđoạntốisơcủachúng,ngàynayngườitacònthấycónhiềuconvậtkhôngđạidiệnchocái gì là nguồn gốc của động vật và thảomộc thượng đẳng. Trong sốnhữngcơ thểđơnsơhọp thành thân thểmộtconvật thượngđẳngcũngthế,cónhữngcơthểkhônghoànthànhcuộctiếntriểnđưađếnsựchếttựnhiên.Chínhvìthếmàchúngtôicólýdođểchorằngnhữngtếbàomầmgiống(cellulesgerminales)giữađượccơcấunguyênthủycủachấtsống

vàđếnlúcnàođóthìrờikhỏithânthể,chúnggiữnguyênvẹnđặctínhditruyền vàmới sở đắc; có lẽ nhờ hai tính di truyền vàmới sở đắcmànhữngtếbàomầmgiốngcókhảnăngsốngđộclập.Đặtvàochỗcóđiềukiện thuận lợi tếbàogiống lại bắt đầuphát triển, nghĩa làdiễn lại tiếntrìnhnhờđómànósinhra,sauđómộtphầnchấtcủanótheođuổisựpháttriểnđếnđầuđếnđũa,cònphầnkiatrởthànhmộtphầnmầmgiốngcònlại,sẽtáikhởisựtiếntriểntừđiểmnguồncội.Chínhvìthếmànhữngtếbàogiốngchốnglạisựchếtcủachấtsốngvàhìnhnhưlàmchochấtsốngcómộtcáimàchúngtôigọilàbấttửtiềmthế,tuyrằngđâycólẽchỉlàsựkéo dài con đường đưa đến cõi chết.Điều có ý nghĩa đặc biệt đối vớichúngtôilàtếbàogiốngmuốnhoànthànhsứmạngphảihòalẫnvớimộttếbàogiốngkhácvừagiốngnólạivừakhácnó,hayítrađượcnótăngsứchaythúcđẩy.

Nhómbảnnăngdụctínhgồmnhữngbảnnăngchỉđạosốphậncủanhữngtếbàogiốngsốngsót lại saukhiconvậtchết,bảovệ sựan toànvà sựthuầnkhiếtcủatếbàogiốngkhỏiảnhhưởngcủathếgiớibênngoài,bảovệsựkếthợpcủachúngvớinhữngtếbàogiốngkhác.Nhữngbảnnăngdụctínhcũngbảothủnhưcácbảnnăngkháctrongphạmvichúngtáitạonhữngtrạngtháicũcủachấtsinhsống,nhưngchúngtỏrabảothủcaođộhơnnhờchúngcókhảnăngchốngcựảnhhưởngbênngoàimạnhhơnvàgiữđược sự sống trongmột thờigiankhá lâu

15.Đó lànhữngbảnnăng

sinh sống theo đúng nghĩa của danh từ; chúng hoạt động chống lạikhuynhhướngcủanhữngbảnnăngkhác,nhữngbảnnăngkhácđưacơthể đến cõi chết, chúng đứng vào cái thế đối lập với những bản năngkhác,phântâmhọcđãhiểuýnghĩavàtầmquantrọngtừlâu.Đờisốngdiễnramộtnhịpluânphiênnhưsau:mộtnhómbảnnănghấptấptiếntớihầuđạtđượcmụcđích tốihậucủađời sốngcàngsớmcànghay,nhómkhácsaukhiđãtiếntớigiaiđoạnnàođótrênđườngtiếnấythìlộntrởlạiđểrồitiếntớinữavẫntheoconđườngấy,làmnhưvậynókéodàicuộchànhtrình.Tuyrằngdụctínhvàsựkhácbiệtgiốngđựcgiốngcáihẳnlàchưacókhimớikhởisựsống,nhưngcũngcóthểrằngnhữngbảnnăngtrởthànhnamnữtínhởmộtgiaiđoạnsau,lúcthoạtkỳthủyđãcómặtrồivà lúcấyđãhoạtđộngđối lậpvớihoạtđộngphốihợpcủanhững"bảnnăngcủacáiTôi".

Nhưngchúng tahãy trở lạinhữnglờiđãbànđểxét lạixemcóđặt trênmột cănbảnvững chắchaykhông.Ngoài nhữngbảnnăngdục tính cócònnhữngbảnnăngkháchoạtđộngtheochiềuhướngtái tạomộttrạngtháicũ, cónhữngbảnnăngkhácnữamuốnđạt tớimột tình trạngchưa

bao giờ có chăng? Trong thế giới hữu sinh cơ (sự sinh sống xét vềphươngdiệnvật chấtduynhất) tôikhônghềbiếtmột thídụchắcchắnnàotươngnghịchvớiđặcđiểmmàtôiđưaracả.Hẳnlàtakhôngthểgánchođộngvậtvàthựcvậtmộtkhuynhhướngpháttriểntiệmtiến,tuyrằngsựpháttriểnấycóthựckhôngthểchốicãiđược.Khichúngtanóirằnggiữagiaiđoạnnàyhơngiaiđoạnkiahayngượclại,thựcrachúngtachỉxétđịnhchủquan:điềuđócũngcóthựcvàcũngkhôngthểchốicãiđược.Vảlạikhoahọcvềđờisốngcũngdạytarằngsựtiếnbộvềphươngdiệnnàysẽbịphươngdiệnkhác"cầmchừng"haygánhchịuhậuquả.Ngoàira,cònnhiềuhìnhthứcđộngvậtmànhữngtrạngtháitrẻtrungchứngthựcrằngsựpháttriểncótínhcáchthoáilui.Sựpháttriểntiệmtiến(évolutionprogressive)cũngnhưsựthoáiluiđềulàhậuquảcủasựthíchứng,nhữngđộnglựcởngoàiépbuộcconvậtphảithíchứng,trongcảhaitrươnghợpvai tròcủabảnnăngchỉ cóviệc tàng trữnhữngbiếncảimàcơ thểbắtbuộcphảinghetheovàđổirathànhnguồnkhoankhoái.

16

Nhiềungườikhôngthểbỏquasự tin tưởngrằngcómộtkhuynhhướngnhắmvàochí toàn thiệnnhờđó loàingườicóđượckhảnăng trí tuệvàthănghoađạođứcnhưngàynay,vàcứtheođàấythìloàingườicóquyềnchờđợiconngườinàynaysẽtăngtiếnliêntụcchođếnlúctrởthànhmộtsiêunhân.Tôixinthúthựcrằngtôikhôngtincómộtkhuynhhướngbêntrongnhưthếvàtôikhôngthấycólýdonàođểgiữlạiảotưởngtốtlànhấycả.Theoýtôisựtiếnhoácủaloàingườinhưđãdiễnrachotớingàynaykhôngcầnsựgiảithíchnàokháccáchgiảithíchloàivật,nếucómộtthiểusốngườihầunhưbịmộtkhuynhhướngmạnhmẽthúcđẩyhọtiếntớinhữngmứcđộtoànthiệnmỗingàymộtcaohơn,khôngthểcưỡnglạiđược,thìtấtnhiênchúngtasẽgiảithíchđượcrằngđólàhậuquảcủasựứcchếbảnnăng,tấtcảcáigìlànghiêmchỉnhtrongnềnvănhóacủanhânloạiđềucăncứvàosựứcchếbảnnăng.Bảnnăngbịdồnnénkhôngbaogiờchịubỏsựđòihỏithoảmãnhoàntoàn,nónhắclạimộtsựthoảmãntốisơ;tấtcảmọicáchtìmcáigìthaythếthoảmãntốisơhayphảnứnglại,tấtcảnhữngcáchthănghoabảnnăng,đềukhôngthểchấmdứtđượctrạngtháicăngthẳngliênmiêncủanó,chínhđólàcáigìđóngvaitròmộtsứckíchthíchcơthểkhiếnchocơthểkhôngbằnglòngmộttìnhtrạngđãcódùtìnhtrạngấytốthayxấu,sứckíchthíchấy"khôngngớtthúcđẩynóluônluôntiếntới",nóitheongôntừcủathigia(Faust,I).Conđườngtrởlạisau,trởlạisựthoảmãnđầyđủthườngthườngbịcảntrởbởisựchốngcựcủahiệntượngdồnnén,bởivậycơthểchỉcòncáchtiếntheohướngkháccònđểtrống,tuynhiênnócũngkhônghyvọngđếnđầuđếnđũavàkhông bao giờ đạt đến đích. Những tiến trình làm cho xuất hiện bệnh

nhược thầnkinhsợsệt (phobienévrotique),xétchocùngkhôngphải làcáigìkháclàsựcốgắngtrốntránhviệcthỏamãnmộtxuhướng,thídụấycho ta thấyrõdođâumàphátsinhcáigọi là"khuynhhướngđiđếntoànthiện",tuynhiênchúngtakhôngthểchorằngtấtcảmọingườiđềucókhuynhhướngấy.Điềukiệnnăngđộngcủakhuynhhướngấythìhầunhưởđâucũngcó,nhưngđiềukiệnđiềuđộngvàtổchứcthìítkhithuậnlợi.

Tuynhiên,chúngtanênnghĩđếnmộtviệccóthểxảyra:sựcốgắngcủabảnnăngsinhsống(Eros)làtậphợpnhữngđơnvịcơthểđểlậpranhữngtoànbộrộngmãira,việcấycóthểcoilàđểbùlạisựkhiếmkhuyếtmột"khuynhhướngđiđếntoànthiện".NhữngcốgắngcủacáiErosvànhữnghậuquảcủasựdồnnéncó thểđem lạicho ta sựgiải thíchnhữnghiệntượngmàngườitavẫnthườngcholàthuộcvềkhuynhhướngtoànthiện.

6.Sựxungkhắccủacácbảnnăng–bảnnăngsốngvàbảnnăngchết

Nhữngquanđiểmtrìnhbàytrongchươngtrênđưachúngtôiđếnkếtluậnlàcómộtsựchốngđốidứtkhoátgiữanhững"bảnnăngcủacáiTôi" vànhững bản năng dục tính, loại trên hướng về cõi chết, còn loại dướihướng về sự tiếp tục dòng sống.Về nhiều phương diện sự kết luận ấykhôngthể thỏamãnchúng tôiđược.Vảchăngchúng tôichỉcó thểgántínhcáchbảotồnhaykhuynhhướngnhắclạicholoạithứnhất(bảnnăngcủacáiTôi).Quảvậy,theocáchnhìncủachúngtôithìbảnnăngcủacáiTôiphát sinh từngàyvậtchấtvôhồnnhậnđượcsựsống,bảnnăngđónhắmvàomụctiêutáilậptìnhtrạngvôhồn.Cònnhưbảnnăngdụctínhthìaicũngbiếtnótáitạonhữngtrạngtháinguyênthủycủasinhvậtsống,nhưngmụcđíchmànómuốnđạtbằngđủmọiphươngtiệnlàlàmchohaitếbàomầmgiốnghợplạilàmmột,mỗitếbàocósựphânhóariêngbiệt.Khisựhợpnhấtấykhôngthựchiệnđượcthìtếbàomầmgiốngcũngchếtnhưtấtcảnhữngđơntốkháccủamộtcơthểđabào.Chỉkhinàohaitếbàogiốnghợpnhấtđượclàchứcvụdụctínhcóthểnốidàiđờisốngvàgánchotếbàogiốngmộtbềngoàibấtdiệt.Nhưngđâulàbiếncốquantrọng của chất sinh sống?Chất sinh sống được tái tạo bởi sự sinh sảnbằngphươngtiệngiaohợp,haybằngphươngtiệnghépchặthaiconlạinhưtrườnghợphaiconđộcbào.Đólàcâuhỏichúngtôikhôngthểtrảlờiđược,vàchúngtôicũngsẽđượcnhẹmìnhnếutìmđượcnhữngsựkiệnchứngminhrằngthuyếtcủachúngtôikhôngđúng.NếukhôngđúngthìtựnhiênchúngtathấykhônglàmgìcòncósựđốilậpgiữabảnnăngcủacáiTôi(chết)vàbảnnăngdụctính(sống);cảđếnkhuynhhướngnhắclạicũngmấttầmquantrọngmàchúngtôichorằngphảicó.

Vậythìchúngtahãytrởlạigiảthuyếtđãnóiđếnởtrên,xemcóthểtìmđượcnhữngsựkiệnđúngđểbácbỏ thuyếtấykhông.Chúng tôiđãgiảthiếtrằngcáigìsinhsốngrồicũngphảichếtvìnhữnglýdonộitạicủanó(nhânđóchúng tôicũngrút ramộtvàikết luận).Khigiả thiếtnhư thế,chúng tôinóimộtcáchchấtphácvìchúng tôi tưởng rằngđãnóicáigìhơnmộtsựgiảthiết.Đólàmộtýnghĩrấtquenthuộcvớichúngta,mộtýnghĩmàthinhânđãmớmchochúngta.Nếuchúngtachấpnhận,cólẽlàđểchúngtatinvàtựanủi.Vìngườitarồiphảichết,vàtrướckhichếtcólẽcònđượctrôngthấynhữngngườithânmìnhchết,ngườitasẽtựanủirằngmìnhphảichịumộtluậtkhắcnghiệtcủatạohóachứkhôngphảimột

tainạnngẫunhiêncóthểtránhđược.Nhưngcólẽsựtintưởngrằngcáichếtcósựcầnthiếtnộitạicủanó,thựcracũngchỉlàmộttrongnhiềuảotưởngkhácmàchúngtatựtạorađểcóthểchịuđượcgánhnặngcủacuộcsống.Sựtintưởngấyhẳnlàkhôngcótừlúctháisơ,vìcácdântộccổsơkhôngcóýnghĩvềcáichếttựnhiên,họchorằnghọchếtlàtạiảnhhưởngcủakẻthùhaymaquỷ.Nhưvậythìchúngtachẳngcầnmấtthìgiờdùngsinhvậthọcđểxétđoánsựtintưởngấy.

Nếuchúngtanhìnquasinhvậthọcthìchúngtasẽngạcnhiênrằngcácsinhvậthọcgiaítkhiđồngývớinhauvềvấnđềcáichếttựnhiên,cảđếnkháiniệmchếtcũngtanbiếnmất.Cácgiốngvậtthượngđẳngcómộtđờisốngtrungbìnhtrongmột thờigiannhấtđịnh,sựkiệnấythuậnlợichoquanđiểmcủachúng ta: cái chếtxảy ravìnhữngnguyênnhânnội tại;nhưngtrườnghợpnhữngconvậtkhổnglồvànhữngcâyđạithụsốngrấtlâumàngườitacũngchưacócáchbiếtđượcđíchxác,trườnghợpấyhầunhưphủđịnhquanđiểmchếtvìnguyênnhânnộitai.TheoquanniệmvĩđạicủaW.Fliessthìtấtcảnhữnghiệntượngsinhsốngcủacơthể(chắclàcócảsựchết)đềucómộtkỳhạnnàođó,đólàdấuhiệusựtùythuộcvàothờigian(năm,mặttrời)củahaichấtsinhsốngđựcvàcái.Sựquansátchobiếtrằngnhữngmãnhlựcbênngoàilàmbiếnđổisựpháthiệnđờisốngnóichung,đờisốngthảomộcnóiriêng,bằngcáchlàmchođờisốngpháthiện sớmhay trễ;những sựkiệnấymuốnnhưphủđịnh tínhcáchchuẩnxáccủacôngthứcFliess,ítrachúngtacũngcóthểnghingờtínhcáchphổquátcủanhữngluậtmàôngđưara.

ChúngtôichútrọngđặcbiệtđếncáchgiảiluậnthờigiansốngchếtcủaA.Weismann.Chínhông tađãphânđịnhchất sinh sống rahaiphần,mộtphầnsẽchếtvàmộtphầntrườngtồnbấtdiệt,phầnthứnhất là thân thểhiểutheonghĩahẹp,chỉcóthânthểlàchếtmộtcáchtựnhiên,còntếbàomầmgiốngthìcótiềmnăngbấtdiệt,vìcóđiềukiệnthuậnlợinócóthểpháttriểnthànhmộtcávịkhác,nóimộtcáchkhác,nótạolấymộtthânxáckhác.

Điềuđángchúýcủaquanniệmấylàcósựtươngđồngvớicáchnhìncủachúngtôibằngnhữngphươngtiệnkhác.Weismannnghiêncứuchấtsinhsốngvềphươngdiệnhìnhtháihọc,đãphânbiệtramộtphầnsẽphảichếtlàthânxác(soma);cònphầnkiathìbấttử,tứclànguyênsinhchấtmầmgiống(plasmagerminatif)dùngđểbảovệgiốngnòi,đểsinhđẻ.Đốivớichúngtôi,chúngtôikhôngnghiêncứuchấtsinhsốngmàchỉnghiêncứunhữngmãnh lựcđang tác độngở trong ấy, và chúng tôi đãđi đến chỗ

phânbiệt hai loại bảnnăng:nhữngbảnnăngdẫndắtđời sốngđếnchỗchếtvànhữngbảnnăngdụctínhchỉtìmcáchtáitạođờisống.QuanniệmcủachúngtôinhưthếcũnglàmộthệkếtvềphươngdiệnnăngđộngcủathuyếthìnhtháihọcdoWeismannchủtrương.

NhưngcáchgiảiquyếtvấnđềchếtcủaWeismannđãlàmchomấtcảsựtươngđồng.TheoWeismann thìchỉcónhữngcơ thểđabàomớicósựphânhóarathânxácsẽchếtvànguyênsinhchấtmầmgiốngbấttử;cònnhưcơthểđộcbàothìconvậtvàtếbàomầmgiốngcùnglàmộtcơthểduynhấtbấtkhảphân

17.Bởivậychonênvậtđộcbàocótiềmthếbấttử,

chỉcóloàiđabàolàphảichếtmàthôi.Cáichếtcủaloàivậtthượngđẳnglàcáichếttựnhiên,chếtvìnhữnglýdonộitại,nhưngkhôngphảivìđặctínhnguyênthủycủachấtsinhsống

18vàkhôngthểcoilàmộtsựcầnthiết

tuyệtđốicónguyênnhântừbảnchấtvàyếutínhcủađờisống19.Sựchết

chỉlàmộthiệntượngthíchnghi,mộthiệntượngthíchứngvớiđiềukiệnngoạitạicủasựsống,bởivì,từkhinhữngtếbàotrongthânthểđượcchiathànhthânxácvàchấtnguyênsinhmầmgiống,thìsựtrườngtồncủađờisốngtrởthànhxaxỉvôích.Vìxuấthiệnsựphânhóaấytrongloàivậtđabàochonênsựchếtđốivớinócó thểđượclắmvàcònhữulýnữa.Từđấy,thânxácnhữngconvậtthượngđẳngsẽchếtvìnguyênnhânnộitạivàtheonhữngthờikỳnhấtđịnh,cònnhưloàivậtnguyênsinh(độcbào)thìbấttử.Sựsinhsảnkhôngcònxảyrađồngthờivớilúcchết,nhưngtrởthanhmộtđặctínhnguyênthủycủavậtchấtsinhsốngcũngnhưsựtăngtrưởng;sựsinhsảncũnglàsựtăngtrưởngnốidài.Đờisốngchưahềđượcgiảiquyếtvớiquanniệmliêntục,từkhinóxuấthiệntrêntráiđấtlầnthứnhất

20.

RấtdễthấyrằngthuyếtcủaWeismannkhônggiúpíchgìchocáchnhìncủa chúng tôi khi ông ta chủ trương cái chết tự nhiên của các cơ thểthượngđẳng.Nếusựchếtchỉlàmộtsựsởđắcmuộnmàngcủagiốngvậtsinhsống,thìnhữngbảnnănghướngvềsựchếtkhôngthểxuấthiệncùngmộtlúcvớisựxuấthiệnđờisốngtrêntráiđấtnàyđược.Convậtđabàochếtvìnhữngnguyênnhânnộitại,khôngđủsứcphânhóahayvìkhuyếtđiểmcủasựbiếnhóa trongcơ thể(métabolisme),điềuấykhôngcó íchlợigìchovấnđềcủachúngta. tuynhiênchúngtaphảicôngnhậnrằngquanniệmsựchếtnhưthếgầnvớicáchsuytưởngquenthuộccủangườiđờihơngiảthuyếtkỳdịvề"bảnnăngdắtđếnsựchết".

TheoýtôithìsựbàncãivềnhữngquanđiểmcủaWeismannkhôngđem

lại kết quả nhất định21. Một vài tác giả trở lại quan điểm của Gœthe

(1883), ôngnày cho rằng sự chết là hậu quả trực tiếp của sự sinh sản.Hartmann,đánglẽbiểuthịđặcđiểmcủasựchếtbằngmộtcáitửthi,mộtphầnvôhồncủachấtsinhsống,thìlạiđịnhnghĩalà"kếtquảcủamộtsựphát triển cá nhân". Theo nghĩa ấy thì con nguyên sinh động vật(protozoaire)cũngchết,vìsựchếtcủanóbaogiờcũngxảyrađúngvớilúcnósinhraconkhácnhưvậylàsựsinhchelấpmấtsựtử,tấtcảchấtcủaconvậtmẹcóthểtrựctiếptruyềnlạichoconvậtmớisinh.

Nhưvậy,côngviệctìmtòiphảixoáyvàođiểmphốikiểmgiảthuyếtchấtsinh sống bất tử bằng cách thực nghiệm những con vật độc bào.Woodruff,ngườiMỹ,đãnuôitrongốngthủytinhmộtcontríchtrùngcórâu(infusoirecilié),hìnhchiếcgiầy"băngtúp",contríchtrùngsinhsảnbằngcáchphânthânralàmhai,ôngđãtheodõisựsinhsảnấychođếnthếhệthứ3.029mớithôi;mỗilần,ôngtáchriêngmộtconcủacặpmớirathảvàoốngnướctrongkhác.Conthứ3.029củadònghọấycũngvẫntrẻtrungtươitắnkhôngkhácgìôngbànhtổđã3.029đờicủanó,khôngcódấuhiệugìlàgiànuahaysuybiếncả.Nếunhữngconsốấycóthểchứngminh được cái gì thì hầu như đó là một cách chứng minh bằng thựcnghiệmsựbấtcửcủaloàivậtnguyênsinh(độcbào)

22.

Nhữngnhàbáchọckhácđãđạttớinhữngkếtquảkhác.Tráivớisựnhậnxét củaWoodruff, hai nhàbáchọcMaupasvàCalkins, cùngvới nhiềungườikhác,nhậnthấyrằng,saunhiềuchuyếnphânthân,contríchtrùngấyđãyếuđi,béhơn,mấtđiphầnnàocủacơthểvàsẽchếtnếungườitakhôngđemlạichonóảnhhưởngbổdưỡng.Nhưvậylàsaumộtthờikỳgiànua,convậtđộcbàocũngchếtnhưloàivậtthượngđẳng,điềunàytráivớilờikhẳngđịnhcủaWeismannchorằngsựchếtlàmộtsởđắcmuộnmằncủanhữngcơthểsinhsống.

Duyệtlạitoànbộnhữngcuộctìmtòiấychúngtatìmthấyhaiđiểmhầunhưcó thểđem lạimộtđiểm tựachắcchắn.Sựkiện thứnhấtnhưsau:trongthờikỳmàhaiconvậtnhỏchưacógìsuyyếuvìgiànua,nếuhaicon trộn lộn với nhau trongmột thời gian rồi lại phân ra làm hai, thìchúngtrẻlại,tránhđượcsựgiànua.Sựgiaocấuấycóthểcoinhưkiểumẫuđầutiêncủasựsinhsảndụctính,tuyrằngchưacógìđểchúngtacóthể nói đến sự bội tăng giống nòi, tuy rằng đây chỉ là sự trộn lẫn chấttrong người hai con vật (Weismann gọi là lưỡng tính hợp thể(amphimixie)).Nhưngtácdụnglàmtrẻlạicủasựgiaocấucóthểthaythếbằngmột vài thứ kích thích,một vài sự thay đổi trong thànhphần của

nướcnuôidưỡngconvật,sựtănggianhiệtđộ,sựrungđộng.XinnhắclạinhữngcuộcthínghiệmcủaJ.Loeb,ônglấynoãnconoursin(hảiđởm),dùngmột vài chất hóa học kích thích, đã làm chonoãnphân đôi, bìnhthườngthìchỉsaukhithụthaimớicósựphânđôiấy.

Sựkiệnthứhaimàchúngtôinóiđếnlàsựkiệnsauđây:dầusaothìcólẽcontríchtrùng(độcbào)chếtvìmộtcáichếttựnhiên,cáichếtđólàkếtcụcvàhậuquảcủatiếntrìnhsinhsống.CósựmâuthuẫngiữaWoodruffvànhữngnhàbáchọckhácvìWoodruffđãđểmỗi thếhệđộcbàomớisinh vào trong nướcmới thấy.Khi ông không thay nước thì ông nhậnthấyconvậtcũngcódấuhiệusuyyếugiànuanhưsựnhậnxétcủanhữngthínghiệmkhác.Ôngkếtluậnrằngnhữngcặnbãphátsinhtừsựbiếnhóatrongngườiconvậtđộcbào,vànóbài tiếtranướcởxungquanhmìnhnó,nhữngcặnbãđórấttaihạichonó,ôngđãchứngminhđíchxácrằngchỉcónhữngcặnbãcủanódosựđàothảiralàđộchạichonhữngthếhệsau.Quảvậy,khidùngnướcchứanhiềucặnbãđàothảiracủamộtgiốngvậtkhácbiệthẳnthìnhữngconvậtđộcbàođósinhtrưởngrấtkhảquan,chúngchỉchếtkhiphảisốnggiữacặnbãcủachúngbài tiết ramà thôi.Vậythì,mặckệmộtmìnhcontríchtrùng(độcbào),nósẽchếtmộtcáichếttựnhiênvìkhôngbàitiếtđượchếtnhữngcặnbãpháithảira.Cólẽxétchocùngthìnhữngloàivậtthượngđẳngcũngchếtvìnguyênnhânấy.

Đến đây, chúng ta nên tự hỏi rằng, nóimột cách tổng quát thì có nênnghiêncứuloàinguyênsinhđộngvật(độcbào)đểtìmlýgiảichovấnđềchếttựnhiênkhông?Sựtổchứcnguyênthủycủanhữngconvậtấychelấpmộtvàipháthiệnquantrọng,nhữngđiềukiệnpháthiệnấyởgiốngvậtthượngđẳngvìsựpháthiệnđãcósắcthái,cóthểchiêmnghiệmdướinhãnquanhìnhtháihọc.Khichúngtabỏphươngdiệnhìnhtháihọcđểđứngvềphươngdiệnnăngđộnghọcthìchúngtachẳngcầnbiếtcó thểchứng minh được sự chết tự nhiên của con nguyên sinh động vật(protozoaire)haykhông.Trongngườiconnguyênsinhđộngvậtchưacósựphânbiệtchấtcóthểchếtđượcvàchấtmàsaunàycótínhcáchbấttử.Nhữngmãnhlựcdẫndắtsựsốngđếncõichếtcólẽcũngđãtácđộngtừlúckhởi thủy, tuy rằngngười ta chưacó thể chứngminhđược sựhiệndiệnchúng,ảnhhưởngcủachúngbịchelấpbởinhữngmãnhlựcbảotồnsựsống.Tuynhiên,sựquansátcủacácnhàsinhvậthọcchophépchúngtachấpnhậnrằngcảđếnloàinguyênsinhđộngvậtcũngcónhữngtiếntrìnhnộitạidẫnđếnsựchết.Mặcdùcóthểchứngminhđượcrằngloàinguyên sinh sinh động vật bất tử theo nghĩa củaWeismann, sự khẳngđịnhcủaôngrằngcáichếtchỉlàmộtsựsởđắcmuộnmàngchỉcóthểáp

dụngchonhữngdấuhiệupháthiệncáichết,chứkhônggiúptahiểubiếtgìvềnhững tiến trìnhdắtdẫnđến sựchết.Nhưvậy làchúng takhôngthấysinhvậthọcloạibỏđượcsựhiệnhữucủabảnnăngđưađếnsựchết.Bởivậychonênchúngtavẫncóthểtheođuổicôngviệctìmhiểuxemcóthểcónhữngbảnnăngấychăng,nhất làkhichúng tacònnhững lýdokhácđểtheođuổi.Tuynhiên,chúngtavẫncóthểsosánhcáchphânbiệtbảnnăngsốngvàbảnnăngchếtcủachúngtavớicácphânbiệtthânxácvàchấtnguyên sinhmầmgiốngcủaWeismann, sự so sánhấyvẫncònđầyđủgiátrị.

Chúng tahãydừng lạiởquanniệmđối tính (dualiste)vềđời sốngbảnnăng.TheothuyếtcủaE.Heringthìcóhainhómtiếntrìnhđốilậpnhaudiễnbiếntrongcáchsinhsống:tiếntrìnhxâydựng(sựtiếnhóa)vàtiếntrình phá hoại (biến đổi chất sinh sống thành chất không sinh sống).Chúngtacónênđemnhữnghoạtđộngđốilậpcủabảnnăngsốngvàbảnnăngchếtramàđồngnhấthóavớihaihướngđicủanhữngtiếntrìnhsinhsống chăng?Nhưng cómột điềumà chúng ta không thể bỏ qua được:chúngtakhôngngờmàđivàongõngáchcủatriếtlýSchopenhauer,theotriết lýấy thì cái chết làkếtquảchính thứccủamụcđíchmàđời sốngtheođuổi,cònnhưbảnnăngdụctínhlàsựthếhiệncủaýmuốnsinhsống.

Chúngtahãycanđảmtiếnlênbướcnữa.Theocáchnhìnthườngthườngđược chấp nhận thì sự kết hợp nhiều tế bào lại thànhmột tổ hợp sinhsống,nóikhácđi,làcơcấucủacáccơthể,cơcấuấylàmộtphươngtiệnđểnốidài thờigiansinhsống.Mỗi tếbàodùngđểduy trì sựsốngcủanhữngtếbàokhácvànhànướctếbàocóthểtiếptụcsinhsốngtuyrằngcómộtsốtếbàochếtđi.Chúngtacũngbiếtrằngsựgiaocấu,nghĩalàsựphốihợp làmmộtcủahaiconvậtđộcbào trongmột thờigian,sựgiaocấuđótácđộngđếncảhaicontheochiềubảotồnvàlàmtrẻlại.Nhưvậychúngtacóthểthửápdụnglýthuyếtphântâmhọcvềcáilibidochosựliênlạcgiữacáctếbàomànóirằngbảnnăngdụctínhcủabảnnăngsinhsốngởtrongmỗitếbàotácđộngđếnnhữngtếbàokhác,chốnglạiphầnnàobảnnăngchếtcủanhữngtếbàokhác,nghĩa lànhữngtiến trìnhmàbảnnăngchếtkhơiđộng lên, rútcụcsẽgiữcho tếbàokhácsinhsống.Nếulàmộttácđộnghỗtương,cóthểnóilàtácđộngthànhchuỗi,thìmộtvàiloạitếbàocóthểđiđếnchỗhysinhmìnhkhithihànhnhiệmvụbảovệsựsốngcủacáilibido.Nhưvậy,nhữngtếbàomầmgiốngtỏrangã-ái(narcissique)mộtcáchtuyệtđối,dùngchữngãáichúngtôidùngmộtchữtronglýthuyếtbệnhsuynhượcthầnkinh,chúngtôidùngchữấyđểnóimộtngườigiữlấytrọnvẹnlibidovềmình,khôngmuốnsansẻmộtchút

nàochomộtvậtkhác.Nhữngtếbàomầmgiốngcầnlibidocủachúng,cầnsựhoạtđộngcủabảnnăngsống,chúngcầnvớitưcáchnhữnglựclượngdự trữ để sau này sẽ dùng đến trong công việc tạo dựng cao độ chochúng. Có thể rằng những tế bào của bướu hay lựu ác tính (tumeurmaligne)taihạichocơthể,cũngcótínhcáchngãáitheonghĩaấy.Bệnhlýhọcsẵnsàngđểcoimầmcủachúng là thiênbẩmvàcódụcđặc tínhcủamột cái thai.Nhưvậy là libido của nhữngbản năngdục tính cũngtươngđươngvớithầnEros(áitình)củathigiavàtriếtgia,Eroscónhiệmvụkếtnạptấtcảcáigìsinhsống.

Đếnđâychúng tacó thểdừng lạiđôichútđểghémắtnhìnquasự tiếntriểnchậmchạpcủathuyếtlibido.Sựphântíchbệnhsuynhượcthầnkinhdi chuyển (névrose de transfert) đã cho chúng ta thấy rằng những bảnnăngdụctínhhướngvàođốitượngđốilậpvớinhữngbảnnăngkhácmàchúngtôichưabiếtbảnchất,chúngtôihãytạmgọilà"bảnnăngcủacáiTôi".Trongsốnhữngbảnnăngấy,chúngtôiđãtáchbiệtrađượcnhữngbảnnăngdùngđểbảotồnsựsống.Trìnhđộhiểubiếthiệnnaykhôngchophépchúngtađixahơn.Muốnnghiêncứutâmlýhọcchochắcchắnthìkhônggìbằnghiểubiết tạmđủvềbảnchấtchungcủacácbảnnăngvànhững đặc tính củamỗi bản năng, nếu có.Nhưng về phương diện nàyngườitavẫnlầnmòtrongtốitămvàquanhquẩnởnguyênmộtchỗ.Mỗingườitựýmuốnphânrabaonhiêubảnnăngnềntảngtheosởthíchcủahọrồi thahồmàlàmtrònhàolộnvớinhữngbảnnăngnềntảngcủahọchẳngkhácnàocáctriếtgiaHyLạpnhàolộnvớibốnnguyêntố:khí,lửa,đấtvànước.Đếnlượtphântâmhọckhôngthểkhướctừđượcmộtthuyếtbảnnăng,chonêncũngdùngđếncáchphânbiệtthôngthườngcăncứvàohaichữ"đóivàtình".Làmnhưvậy,phântâmhọckhôngđếnnỗivõđoán,dùngcáchphânđịnhấyhọđãcóthểtiếnxatrongsựphântíchbệnhthầnkinhtinhthần(psycho-névróe).Tuynhiên,phântâmhọcđãphảimởrộngkháiniệm"dụctính"(vànhưvậylànớirộngcảkháiniệmbảnnăngdụctính),họđãphảinhétvàotrongấynhiềusựkiệnkhôngthamdựvàochứcvụsinhsảnchínhnghĩa,làmchonhiềungườiưachuẩnxác,vàcảngườitríthứcgiảdốinữa,phảilấylàmbựctức.

Phân tâmhọc tiến lênbướcnữakhingười tađềcậpđếncáiTôi tâm lýhọcmàchođếnbâygiờngườitamớichỉbiếtrằngnólàmộtđòihỏicủaconngườichỉbiếtdồnnén,kiểmduyệt,tạoracôngcụphòngvệvàphảnứng.Hẳnlàđãtừlâunhiềungườitinhývàcóócphêbìnhđãđứnglênphảnđốisựápdụnghẹphòikháiniệmlibidovàotinhlựccủabảnnăngdụctínhhướngvềđốitượng.Nhưngtiếcrằnghọkhôngchobiếthọlấy

tàiliệuởđâu,vàhọkhôngrútrađượcmộtkếtluậnkhảdĩdùngvàocôngviệcphântíchđược.Phântâmhọcthậntrọnghơn,phântâmhọcgiađãđểý thấy rất nhiều trường hợp trong đó libido rút khỏi vật dùng làm đốitượngcủanóđểchuyểnvàocáiTôi (lậtvào trong);nghiêncứusựpháttriểnlibidocủatrẻconvàonhữnggiaiđoạntốisơ,ngườitađãbiếtrằngchínhcáiTôilànơichứalibidođầutiên,libidosaumớitừcáiTôimàlanra vật đối tượng. Bởi vậy cho nên cáiTôi cũng được kể là một trongnhữngđốitượngcủadụctính,vàchẳngbaolâungườitabiếtrằngnólàđốitượngquantrọngnhất.LibidotậptrungvàocáiTôiđượcgánchocáitêngọilàngãái.

23Libidongãáiđótựnhiênlàmộtpháthiệncủanhững

bảnnăngdụctính,hiểutheonghĩaphântíchcủadanhtừ,đólànhữngbảnnăngvàngườitađãphảisápnhậpvàovới"bảnnăngbảotồn",(ngaytừđầu,ngườitađãchấpnhậnsựhiệnhữucủabảnnăngbảotồn).NhưvậysựđốilậpnguyênthủygiữabảnnăngcủacáiTôivàbảnnăngdụctínhtrởnênbấtcập.TrongsốnhữngbảnnăngcủacáiTôi,mộtvàibảnnăngtỏracóbảnchấtdụctính;ngườitanhậnthấynhiềubảnnăngdụctínhđãhoạtđộngtrongcáiTôi,cólẽbêncạnhnhữngbảnnăngkhác;tuynhiên,ngườita vẫn có quyền khẳng định rằng công thức cũ của chúng tôi vẫn còndùng được, theo công thức ấy thì những bệnh thần kinh tinh thần(psycho-névrose)nguyênnhântạicósựxungđộnggiữanhững"bảnnăngcủacáiTôi"vànhữngbảnnăngdụctính.Sựthayđổiduynhấtnhưsau:mớiđầungườitachorằngsựkhácbiệtgiữahainhómbảnnănglàkhácbiệtvề tínhcách,vềphẩm,baogiờ thìngười ta cho làkhácbiệtvề sựthíchxác.Bệnhsuynhượcthầnkinhdichuyểnlàđềtàinghiêncứuđặcbiệtcủaphântâmhọc,bệnhấyxuấthiệnnhưkếtquảcủacuộcxungđộtgiữacáiTôivànhữnglượngtinhlựclibidocủavậtđốitượng.

BâygiờchúngtôiphảinhấnmạnhđếnsắctháilibidocủanhữngbảnnăngbảotồnvìchúngtôiđãkhôngngầnngạimàđồnghóabảnnăngdụctínhvớicáiErosbảotồntấtcảcáigìsinhsống;chúngtôicũngchorằnglibidocủacáiTôibắtnguồntừnhữnglượnglibidolàmchonhữngtếbàothânxáckếthợpvớinhau.Dođóchúngtôibỗngbịđặttrướccâuhỏisauđây:nếunhữngbảnnăngbảotồncũngcóbảnchấtlibidothìcólẽkhôngcóbảnnăngnàokhácngoàinhữngbảnnăngcósắc thái libido.Sựthật thìchúngtôichưabaogiờthấynhữngbảnnăngkhácấy.Nhưvậyngườitaphảichấpnhậnrằngngườichỉtríchchúngtôiđãcólý,ngàyxưangườitachỉtríchrằngphântâmhọcmuốndùngdụctínhđểcắtnghĩabấtcứcáigì,ngàynay,Jungvàmộtvàingườikhác,khôngngầnngạidùngdanhtừlibidomỗikhihọnóiđếnbảnnăng.Chúngtaphảicótháiđộnào?

Ýmuốncủachúng tôikhôngphảinhưvậy.Chúng tôiđãbắtđầubằngcáchphânbiệtdứtkhoátsauđây:bảnnăngcủacáiTôi–bảnnăngđưađếnsựchếtvàbảnnăngdục tính–bảnnăngsinh sống.Chúng tôi cònđịnhxếpnhữngbảnnănggọilàbảnnăngbảotồnvàoloạibảnnăngđưađếnsựchết,nhưngsaunghĩlạichúngtôinhậnthấytốthơnhếtlàđừngnênxếploạinhưthế.CáchnhìncủachúngtôilàcáchnhìnlưỡngnguyênngaytừlúcđầuvàngàynaycònrõrệtthêmtừkhichúngtôithaythếsựđốilậpgiữanhữngbảnnăngcủacáiTôivànhữngbảnnăngnguyênthủybằng sự đối lập giữa những bản năng sống và bản năng chết. Trái lại,thuyếtcủaJunglàmộtthuyếtnhấtnguyên,ôngchỉchấpnhậncósứclựccủa bản năng và dùng danh từ libido để gọi sức lực ấy, ông đã gây raphầnnàohỗnloạn;tuynhiênđiềuấykhôngcógìlàmchochúngtôiphảibănkhoăn.Chúngtôingờrằngngoàinhữngbảnnăngbảotồncósắctháilibido,còncónhữngbảnnăngkháchoạtđộngtrongcáiTôi,vàchúngtôicũngmuốnchứngminhsựhiệnhữucủachúng.Nhưngtiếcrằngsựphântíchchưađượcsâuxađểcóthểlàmcôngviệcchứngminhấy.VảchăngnhữngbảnnăngcủacáiTôicósắctháilibidocóthểphốihợpvớinhữngbảnnăngcủacáiTôikhácmàchúngtachưabiếtđược.Trướckhikhámphárahiệntượngngãái,phântâmhọcđãngờrằngtrongnhữngbảnnăngcủacáiTôihẳnlàphảicónhữngyếutốthuộcvềlibido.Nhưngđóchỉlàchuyện có thể có, không được đích xác lắm,mà những người bài báccũngkhôngkểđến.Đángtiếcrằngchođếnngàynaysựphântíchchỉchophépchúngtôichứngminhsựhiệnhữucủabảnnăngcósắctháilibido.Tuynhiên,chúngtôikhôngkếtluậnrằngkhôngcónhữngbảnnăngkhác.

Vì thuyết bản năng ngày nay còn nhiều chỗ tối tăm, cho nên chúng takhôngnênkhướctừbấtcứmộtlờichỉdẫnnàocóhyvọngđưađếnsựlýgiải.Chúngtôiđãkhởisựtừsựđốilậpgiữabảnnăngsốngvàbảnnăngchết.Tìnhyêutậptrungvàomộtđốitượngcũngphơirahaibộmặt:tìnhyêu(âuyếm)vàghétbỏ(gâygổ).Giácóthểtìmđượcmộtdâyliênlạcgiữahaicựcyêuvàghét,vàquyvềmộtđầumốithìhaybiếtmấy!Chúngtôivẫnkhẳngđịnhrằngbảnnăngdụctínhcómộtyếutốhànhhạ,chúngtôicũngbiếtrằngyếutốấycóthểtrởnênđộclập,hiệnrahìnhthứcmộtnếthưđốnvàngựtrịtrênđờisốngtínhdụccủamộtngười.Nócũngxuấthiệnvớitưcáchmộtbảnnăngbánphầnhơntrộiởtrongmộttổchứcmàchúngtôigọilà"tiềnsinhdục"(pré-génital).Bâygiờtalàmcáchnàođểquykhuynhhướnghànhhạ(tendancesadique)vềkhốinhữngbảnnăngcủaEros,nhiệmvụcủaEroslàbảotồnvàduytrìđờisốngtrongkhibảnnănghànhhạchỉmuốnpháhoại?Chúngtacóthểchorằngtínhhànhhạđó thựcrachỉ làbảnnăngchếtmà libidongã-áiđã táchrời rakhỏicái

Tôi,vànóchỉnhắmvàongườikháchayvậtkhác,chứkhôngnhắmvàocáiTôinữa?Nóđượcdùngvàochứcvụdục tính;ởvàogiaiđoạnpháttriểntốisơcủatrẻcon,giaiđoạntổchứctốisơcủalibido,thìsựchiếmđoạt tình yêu cũngvừa là sự phá hủyvậtmìnhyêu; đến giai đoạn saukhuynhhướnghànhhạđứng tự lập; sau cùng, đếngiai đoạnphát triểnsinh dục chính thức, mục tiêu chính của ái tình là sinh con, bấy giờkhuynhhướnghànhhạthúcđẩyngườitađoạtlấyvậtmìnhhammuốn,vàthốngtrịnócáchnàothíchhợpđểthựchiệnsựgiaohợp.NgườitacóthểnóirằngkhuynhhướnghànhhạtáchrờikhỏicáiTôi,đãchỉđườngđichonhữngyếutốcótínhcáchlibido;saunàynhữngyếutốấytìmcáchthâmnhậpvàođốitượngyêucủachúng.Trongnhữngtrườnghợpmàkhuynhhướnghànhhạnguyênthủykhônggiảmbớtvàcòntinhthuần,chúngtacómộttrạngtháilưỡngứng"yêu-ghét"nhưthườngxảyrachonhiềucặptìnhnhân.

Nếuchúngtacóthểchấpnhậnmộtgiảthiếtnhưthếthìchúngtachẳngcầntìmthídụnàokhácvềbảnnăngchết:đâycũnglàmộttrongnhữngbảnnăngchết,tuycóhơisaichỗ.

Nhưng giả thiết như thế cómột khuyết điểm là không được cụ thể vàchúngtacócảmtưởnglàmộtquanniệmthầnbí.Khiđặtgiả thuyếtvàchấp nhận giả thuyết, chúng tôi có thái độ làm cho người ta ngờ rằngchúngtôimuốnthoátkhỏingõbíbằngbấtcứgiánào.Chúngtôixintrảlờirằnggiảthuyếtấykhôngphảilàcáigìmớilạ,trướckiachúngtôiđãđưararồi,màlúcấythìchúngtôikhônggặpcáigìkhókhănbếtắccả.Trướcđâykinhnghiệmtrịbệnhđãbắtbuộcchúngtôiphảicómộtcáchnhìntheođóthìkhuynhhướngtựhànhhạ(masochisme)làmộtbánphầnbổtúcchokhuynhhướnghànhhạ(sadisme),tựhànhhạlàđemsựhànhhạthihànhvớichínhmình

24.Nhưngtrênnguyêntắcsựquaytrởlạichính

mìnhnhưthếkhôngcógìkhácsựnhắmvàođốitượng,hướngnhắmđóđốivớichúngtôilàđiềumớilạ.KhuynhhướngtựhànhhạhướngvàocáiTôimàtácđộngnhưvậythựcrachỉlàmộtsựthoáiluivềgiaiđoạntrướccủanó.Chỉcómộtđiểmtrongsựđịnhnghĩakhuynhhướngtựhànhhạlàhẹphòiquácầnphảihiệuđính:tựhànhhạcóthểlàmộtbảnnăngtốisơ,ngàytrướcchúngtôikhôngtinnhưvậy

25.

Nhưngchúngtahãytrởlạinhữngbảnnănghướngvềsựbảotồnsựsống.Nghiêncứu loàivậtđộcbàochúng tôiđã thấysựphốihợphaiconvậtmộtlúcrồilạirờinhaura,cótácđộngđemlạichocảhaiconsựtrẻtrung,sự bổ dưỡng (coi ở trên, công việc nghiên cứu của Lipschutz). Trong

nhữngthếhệsau,convậtkhôngcódấuhiệugiànuavàhìnhnhưcóthểchịuđựngđược lâu ảnhhưởngđộchại của chất nóbài tiết ra.Tôi chorằngđâylàmẫuchínhcủacáigìnêncoilàhậuquảcóthểcócủasựgiaohợp.Nhưngkhi hai tế bàohơi khácnhauphối hợpvới nhau thì chúngdùngcáchnàođểđổimớiđờisốngnhưvậy?Ngườitađãthaythếsựgiaocấubằngcáchkích thích connguyên sinhđộngvật (độcbào), bằng sựkíchthíchhóahọc,haylàmrungđộngốngthủytinhđựngnó,ngườitađãtìmramộtcâutrảlờichắcchắn:sựđổimớixảyravìcónhiềusốlượngkíchthích.Sựkiệnấyphùhợpvớigiảthuyếtrằngtiếntrìnhsinhsốngcủaconvậtvìnhữngnguyênnhânnộitạisẽhướngvềsựsangbằngnhữngáplựchóahọc,nghĩalàhướngvềsựchết,cònnhưsựphốihợpvớimộtchấtsốngkhác,khácvềphươngdiệnnamnữtính,làmtăngnhữngáplựcđó,cóthểnói làđưavàonhữngsựkhácbiệtmớivềsựsinhsống, làmchocôngviệcsanbằngphảikéodàira,nhưvậylàđờisốngkéodàithêmmộtthờigiannữa.Dĩnhiênlàphảicómộthaynhiềuđiềukiệntốtnhấttrongsựkhác biệt namnữ thì sự giao cấumới đem lại kết quảmongmuốn,nghĩalàlàmchotrẻlại,làmchosốnglâuthêm.Chúngtôitintưởngrằngđờisốngtâmthần,cólẽsựsinhhoạtcủathầnkinhnóichung,bịchiphốibởikhuynhhướnghạthấp,bấtbiến,phábỏsựcăngápnộitạigâyravìnhữngkhíchđộng(nguyêntắcNiếtbàn,theocáchnóicủaBarbaraLow);sựtintưởngấylàmộttrongnhữnglýdoquantrọngkhiếnchochúngtôichủtrươngcónhữngbảnnăngdẫnđếnsựchết.

Nhưnglýluậncủachúngtôihơiyếuvìchúngtôikhôngthểtìmratrongbảnnăngdụctínhcócáigìlàkhuynhhướngnhắclại,chínhsựkhámphára khuynh hướng nhắc lại đã cho phép chúng tôi kết luận rằng có bảnnăngdắt đến sự chết.Hẳn là trong tiến trình triển khai cáimầmgiốngthiếugìsựnhắclạinhưthểhaitếbàogiốngthamdựvàosựsinhsảnbằngdục tính,vàosự tiến triển trênđườngsinhsống,đềuchỉ làmcôngviệcnhắclại,táitạo,tổngkếtnhữngnguồngốcvàkhởiđiểmcủađờisốngcơthể; nhưng cốt tủy của tiến trình thuộc về bản năngdục tính vẫn là sựphốihợpcủahaitếbào.Chỉnhờsựphốihợpđómàchấtsinhsốngcủaloàivậtthượngđẳngmớicótínhcáchbấttử.

Nóimộtcáchkhác:chúngtôimuốnbiếtcáchthứcxuấthiệncủasựsinhsảnbằngdụctínhvànguồngốccủanhữngbảnnăngdụctínhnóichung,vấnđềấyvẫn làmngườiđờighêsợmàcácchuyêngiacũngchưagiảiquyết được.Bởi vậy chúng tôi sẽmaumắn và giản dị để lựa trong sốnhữngýkiếnmâuthuẫnnhau,nhữngýkiếncódínhdángđếncáchnhìncủachúngtôi.

Người thì loạibỏvẻbíhiểmquyếnrũcủavấnđềsinhsảnvà tuyênbốrằngsựsinhsảnchỉlàmộttrongnhữngcáchpháthiệncủasựtăngtrưởng(sinh sản bằng cách phân đôi, đâm chồi, v.v.).Nếu người ta theo cáchnhìnthấplètècủaDarwin,thìngườitacóthểcắtnghĩasựxuấthiệncủacáchsinhsảnbằnghaitếbàokhácnhauvềnamnữtínhnhưsau:sựgiaocấungẫunhiêncủaloàivậtđộcbàotỏracólợichogiốngnòivềphươngdiệnnàođó,sựphốihợphaitínhchấtđượccácthếhệsaughinhớvàrútramãikếtluậnchođếngiớihạncuốicùngcóthểkếtluậnđược.Nhưvậynam nữ tính không phải làmột hiện tượng tối sơ, những bản năng rấtmạnhmẽthúcđẩysựgiaohợpdụctínhchỉthựchiệnsựnhắclại,sựtáitạocáigìđãngẫunhiênxảyramộtlầnvàvìcólợichonênđãđượcgiữlạivàlưutồn.

Đếnđâychúngtacũngnêntựhỏirằngchỉnêngáncholoạinguyênsinhbào(độcbào)nhữngđặctínhpháthiệnravàtrôngthấyđượcmàthôihaycòncócáigìkhácnữa;nhữngsứclựcvàtiếntrìnhmàtácđộngchỉ trởnênhiểnnhiênởnhữngloàivậtthượngđẳngthựcrachỉmớiphátsinhtừconvậtthượngđẳnghayđãcótừtrướcởthếtiềmnăng?Quanniệmvềdụctínhnóitrênkhôngcóíchlợigìchosựtìmtòicủachúngta.Ngườitacóthểnóilạirằngquanniệmấycũngphảigiảthiếtrằngloàivậtthôsơnhấtcũngphảicóbảnnăngsinhsốngrồi,nếukhôngthìconvậtsẽtránhsựgiaocấuchứkhôngduytrìvàpháttriển,vìsựgiaocấuchốngđốilạihướngđitựnhiêncủađờisống(điđếnsựchết),nólàmcholúcchếtlùixathêm.Vậythì,nếungườitakhôngmuốntừbỏgiảthuyếtvềnhữngbảnnăngdẫnđếnsựchếtthìngườitaphảikèmthêmgiảthuyếtvềnhữngbảnnăngsinhsống.Nhưngchấpnhậnnhưthếthìngườitabịđặt trướcmộtgiảthuyếtcóhaiẩnsố.Nhữngđiềukhoahọcchotabiếtvềsựphátsinhdụctínhchẳngcóbaonhiêu,bởivậychúngtacóthểvívấnđềnàyvớinhữngbímậttốitămchưacógiảthuyếtnàorọivàođượcsáng.

Chúngtacũngthấymộtgiảthuyếttươngtựtrongmộtlãnhvựchoàntoànkháchẳn,nhưnggiảthuyếtlôngbôngquá,nócóvẻmộthuyềnthoạichứkhôngphảimộtcáchgiảithíchkhoahọc,chúngtôitríchrađâyvìnóthỏamãnmộttrongnhữngđiềukiệnmàchúngtôimuốncó.Giảthuyếtấychorằngbảnnăngbắtnguồntừnhucầutáilậpmộttìnhtrạngcótrước.

Tôinghĩđếngiả thuyếtcủaPlaton, trongcuốnTiệchayTình, trìnhbàykhôngnhữngnguồngốccủabảnnăngdụctínhmàcònnóiđếnmộttrongnhững sự thay đổi quan trọng nhất về sự liên lạc của dục tính với đốitượngdụctính:

"Ngàyxưa,bảnchấtconngườikháchẳnngàynay.Nhânloạichialàmbaloạingườichứkhôngphảihainhưbâygiờ.Cũngcóhailoạinamvànữ,nhưng cònmột loại nữa gồm cả nam lẫn nữ gọi làAndrogyne. GiốngAndrogynecóhìnhtướngtròntròn.Lưngvàxươngsườnuốncong;nócó4tay,4chân,haimặtynhưnhau…,haibộphậnsinhdục,v.v.ThầnZeuschặtconAndrogynelàmhaicũngnhưngườitacắttráithanhtràđểđónghộp".

"…Cắtralàmhairồi,nửanọmuốnphốihợpvớinửakia.Khichúnggặpnhauchúngvòng tayôm lấynhaumạnhmẽđếnnỗivìmuốn tanmìnhvào làmmột,chúngchịuđóivàbấtđộng,vìchúngkhôngmuốnởmộtmìnhmàkhôngcóbạn."

26(Platon,TiệchayTình)

Chúngtôicónêntheolờitriếtgiakiêmthisĩmàđưaragiảthuyếtsauđâychăng?Chấtsinhsốnglàchấtduynhấtvàbấtkhảphântrướckhitiếpthụnguyên tắcsinhsống,nhưng từkhiđãcó linhhồn thìphânchia ra làmhằnghàsasốnhữnghạtnhỏ,từđấycáchạtlạitìmcáchhợpnhấtlạidướisự thúcđẩy củanhữngbảnnăngdục tính?Nhữngbảnnăng ấydiễn tảtheocáchthứcriêngcủachúng,cáigọilàáilựchóahọccủavậtchấtvôhồn,chúngdiễnbiến trảiquađờisống loàinguyênsinhvậtvàdầndầnvượtquanhữngkhókhăngâyravìhoàncảnhbênngoàiđầynhữngkhíchđộng chết người chống lại chúng và bách thúc chúng phải vậy chăng?Ngoàirachúngtacónêngiảthiếtrằngnhữnghạtnhỏchấtsinhsốngbịtáchrờira,đãthựchiệnhìnhthứcvậtđabàođểthỏaýgặplạinhau,vàsaucùngđểquytụýmuốnkếthợpcaonhấttrongcáctếbàomầmgiống?Tôinghĩrằngtốthơnhếtlàkhôngnêntrảlờicâuhỏiấyvàchỉnênbànluậnđếnđâythôi.

Tuynhiênchúngtacũngnênnóithêmmộtvàilờibìnhluận.Ngườitacóthểhỏitôiđồngývớinhữnggiảthuyếtấyđếnmứcnào?Tôixintrảlờirằngtôikhôngđồngývàcũngkhôngtìmcáchlàmchongườikhácđồngývà tin tưởng.Đúnghơn, tôikhông thểnóiđược rằng tôi tinđếnmứcnào.Hìnhnhưtrongtrườnghợpnàykhôngnênđưavàoyếutốtìnhcảm.Ngườitacóthểnghetheomộtluậngiải,theodõisựlýluậnchođếngiớihạncuốicùngchỉvìhiếukỳkhoahọc,nóicáchkhác,ngườitalàmthầycãichoconquỷmàkhôngtheoconquỷ.

Tôi biết rằng giai đoạn thứ ba của thuyết bản năngmà tôi đề cập đếnkhông thể chắc chắnđượcnhưhai giai đoạnđầu, nghĩa là tôimở rộngkháiniệmdụctínhvàbànvềngãái.Tronghaitrườnghợpsau,chúngtôi

chỉsuydiễnđiềuquansátđược,sựsuydiễncóthểlầmlộn,vànhữngsựlầm lộn ấy có thểkhôngquámức trungbình thường có.Hẳn là thuyếtthoái lui bản năng cũng dựa vào những sự kiện quan sát được, nhất lànhữngsựkiệndínhdángđếnkhuynhhướngnhắclại.Nhưngcóthểrằngtôiđãgánchonhữngtàiliệuvàsựkiệnấytầmquantrọngvàgiátrịquálớn.Tuynhiêncũngphảiđểýđếnđiềukiện sauđây:ýkiếnchúng tôitrìnhbàyởđâykhôngthểtrìnhbàycáchnàokháccáchghépgiảthuyếtvàovớisựviệccụ thể,và làmnhưvậyngười taphảiđixasựquansátthựcsựnhiềuhơnngườitatưởng.Ngườitabiếtrằngnhữngkếtquảđạtđượcbằngcáchấycàngítchắcchắnthìngườitacàngdùngđếnphươngpháp ấy luôn, mà không thể cho biết rõ mức độ phỏng chừng là baonhiêu.Trongnhữngloạicôngviệcnhưthếtôikhôngtincậycáingườitagọilàtrựcgiác;theosựphánđoáncủatôithìtrựcgiácxuấthiệnnhưhậuquảcủasựthiênlệchtrínăng.Khốnthay,thườngthườngngườitakhôngđượcvôtưkhiđứngtrướcnhữngvấnđềlớncủakhoahọcvàđờisống.Tôi nghĩ rằng trong trường hợp ấymỗi người bị chi phối bởi những ýkiếnriêngcủamình,nhữngsởthíchđócónguồngốcsâuxa,chúnggợiýchohọvàchỉđạosựsuyđoáncủahọmàhọkhôngbiết.Chúngtacólýdođểngờvựcnhưvậy,chúngtachỉcòncáchchọnmộttháiđộđiềmđạmđộlượngđốivớisựcốgắngtrítuệcủachínhmình.Tháiđộphêphánđốivớichínhmìnhnhưthếkhônghềcóýdungthứnhữngýkiếnbấtđồng.Ngườitaphảicươngquyếtgạtbỏnhữnglýthuyếtmâuthuẫnvớinhữngđiềumàchỉcầnphântíchsơsàicũngđủthấy,tuynhiên,ngườitacũngbiếtrằngthuyếtcủangườitađưarachỉcóthểtạmđúngmàthôi.Muốnphánxétsựsuyđoáncủachúngtôivềbảnnăngsinhsốngvàbảnnăngdẫnđếnsựchết,người tachẳngnênbốirốivìchúngtôinóiđếnnhữngtiến trìnhkỳ lạ không thểmô tả đượcmột cách cụ thể, thí dụnhưbảnnăngnàydồnnénbảnnăngkia,mộtbảnnăngcóthểđổichỗ,nótừbỏcáiTôi đểquay rađối tượngkhác.Sởdĩnhưvậy làvì chúng tôiphải làmviệc với những danh từ khoa học (đúng hơn, khoa học tâm lý bề sâu).Khôngcódanhtừvàngôntừấy,cólẽcũngkhôngthểhìnhdungđượcchúngrathếnào.Cólẽcáchmôtảcủachúngtôisẽhếtkhuyếtđiểmnếuchúngtôicóthểthaythếdanhtừtâmlýhọcbằngdanhtừsinhlýhọcvàhóahọc.Hẳnlànhữngdanhtừsaucũngthuộcvềmộtloạingôntừbóngbẩy,nhưngđượccáidùngđãlâungàyquenđivàcólẽgiảndịhơn.

Tráilại,chúngtôinhậnthấycáilàmtăngsựmùmịtcủacáchsuyluậnlànhữngsởkiếnphảivaymượncủasinhvậthọc.Hẳnlàsinhvậthọcvẫnlàlãnhvựccókhảnăngvôtận,mộtkhoahọcmàchúngtacóthểchờđợinhững lời giải thích lạ lùng nhất,mà chúng ta cũng không đoán trướcđượcnhữngcâutrảlờisẽcótrong10nămsau.Cólẽnhữngcâutrảlờiấy

sẽlàmchocảlâuđàigiảthuyếtcủachúngtasụpđổnhưconnítbàyđìnhchùabằngconcờ.Ngườitasẽtựhỏirằngđãnhưthếthìlàmnhữngcôngviệcnhưchúngtôilàmvàđemcôngbốnhưthếchẳnghóaravôbổlắmsao?Tôixintrảlờirằngmộtvàiđiểmliênhệvàtươngđồngmàchúngtôitìmrarấtđángđượcchútrọng

27.

7.Nguyêntắckhoankhoáivàbảnnăngdẫnđếnsựchết

Nếuquảthựccácbảnnăngcónétchunglàhướngvềsựtáilậpmộttìnhtrạngtrước,thìchúngtakhônglấylàmngạcnhiênrằngtrongsốnhữngtiếntrìnhdiễnbiếnquađờisốngtâmthần,cómộtsốlớnkhôngtùythuộcnguyêntắckhoankhoái.Nétchungấylanrộngđếnmỗibảnnăngphânnhỏ,khiếnchobảnnăngphânnhỏcũngchịuảnhhưởngmàtìmcáchtrởlạimộtgiaiđoạntiếnhóatrước.Tấtcảnhữngpháthiệnấytuykhôngbịchiphốibởinguyêntắckhoankhoáinhưngkhôngcầnphảichốngđốilạinó;bởivậychonênvấnđềliênlạcgiữatiếntrìnhbảnnăngnhắclạivàsựthốngtrịcủanguyêntắckhoankhoáivẫncònchưagiảiquyếtđược.

Chúngtađãnhậnthấymộttrongnhữngchứcvụtốisơvàquantrọngnhấtcủabộmáy tâm thần là "liênkết"nhữngkhíchđộngbảnnăngmỗikhichúngđồndậpđến,làthaythếtiếntrìnhnguyênthủymàchúnglệthuộcbằng tiến trình thứ nhì, là biến những lượng tinh lực tự do và chuyểnđộngthànhnhữnglượngtinhlựcbấtđộng.Nhữngsựthayđổiấycókèmtheo cảm giác khó chịu hay không, điều ấy ta không cần biết; nhưngchúng ta phải nói rằng những sự thay đổi ấy không xúc phạm gì đếnnguyêntắckhoankhoáicả,tráilạinguyêntắckhoankhoáidựavàochúngmàhoạtđộng.Sự"liênkết"làmộttácđộngchuẩnbịvàcủngcốsựthốngtrịcủanguyêntắckhoankhoái.

Bâygiờchúngtathửphânbiệtchứcvụvớikhuynhhướngmộtcáchrànhrẽ hơn trước. Chúng ta sẽ nói: nguyên tắc khoan khoái làmột khuynhhướngphụcvụcôngviệcgiữchobộmáytâmthần,nóichung,khôngbịkíchthích,hayítragiữsựkíchthíchởmộtmứcđộcốđịnhvàcàngthấpcànghay.Bâygiờchúngtôikhôngthểquyếtđịnhlấymộttronghaiquanniệm, nhưng chúng tôi ghi nhận rằng chức vụ ấy thamdự vào khuynhhướngchungcủatấtcảcáigìsinhsống,khuynhhướngtrởlạitrạngtháitĩnhcủathếgiớivôcơthể.Kinhnghiệmđãchochúngtabiếtrằngkhoáilạcmạnhnhấtcóthểđạtđượclàkhoáilạcgiaohợp,khoáilạccaoápthế.Nhưngcôngviệc liênkết củakhíchđộngbảnnăngchỉ làmột chứcvụchuẩnbị,tạochosựkíchthíchcaoápthếđườnglốichuyểnthànhkhoankhoáigiảitỏaápthế.

Trongvấnđềnàytacũngnêntựhỏirằngnhữngkíchthíchkhôngliênkếtcó thể tạo racảmgiáckhoankhoáihaykhóchịucũngnhưnhữngkích

thíchliênkếtchăng?Chúngtôikhôngthểchốicãiđượcrằngnhữngtiếntrìnhkíchthíchkhôngliênkết,nghĩalàkíchthíchnguyênsơ,cóthểtạoranhữngcảmgiáckhoankhoáihaykhóchịumãnh liệthơnnhững tiếntrìnhkích thích liênkết,nghĩa là thứhạng.Những tiến trìnhnguyênsơcũng có trước những tiến trình thứ hạng; bởi vì lúc khởi thủy chưa cónhững kích thích khác, chúng ta có thể kết luận rằng nếu nguyên tắckhoan khoái chưa tác động, thì sau này nó không thể nào phát hiện rađược.Nhưvậy, phân tíchđến cùng thì chúng ta sẽ đi đếnmột kết quảkhôngcógìlàgiảndị,trongđờisốngtâmthầnthoạtkỳthủykhoankhoáitìmkhoankhoáiphátlộmạnhmẽhơnvềsau,nhưngcógiớihạnvàcònnhiềulúcđứtđoạnvàngưnglại.Đếnnhữngthờikỳsauchínchắnhơn,nhưngnhữngkhuynhhướngphụthuộcvàonguyêntắckhoankhoáicũngnhưnhữngkhoankhoáikháchẳn,khôngthểtránhkhỏiđượcsựliênkết.Dẫusaothìtrongtiếntrìnhkíchthích,yếutốsinhrasựkhoankhoáivàkhóchịuphảicómặttrongcảnhữngtiếntrìnhthứhạngvàtốisơ.

Đếnđâycólẽchúngtanênmởđầumộtloạtnhữngcuộcnghiêncứumới.Tâmthứccủachúngtanhậnđượctrongngườichúngtacảmgiáckhoankhoáivàkhóchịu,ngoàiracònlàcảmgiácvềmộtápthếđặcbiệt,ápthếđócũng làmta thấykhoankhoáihaykhóchịu.Nhữngcảmgiácsausẽchophépchúngtaphânbiệttiếntrìnhtinhlựcliênkếtvớitiếntrìnhtinhlựckhôngliênkếtchăng?Cảmgiácápthếliênhệtớiđộlớntuyệtđối,tớimức độ tinh lực cao thấp, còn như cảm giác khoan khoái và khó chịuchính thức thì liênhệ tớisựbiếnđổimứcđộ tinh lực trongmộtđơnvịthờigian,sựthểcóxảyranhưvậychăng?Ngoàiracònmộtsựkiệnkhácrấtđángchútrọng:nhữngbảnnăngsinhsốngcàngđểlộsựliênlạcmậtthiếtvớinhữngcảmgiácbêntrong,nếuchúngcàngxuấthiệnnhưcáigìphárốisựbìnhổn,nếuchúngcànglàmộtnguồnáplựcliênmiênvàvôtậnmàsựgiảitỏasẽkèmtheocảmgiáckhoankhoái;cònnhưbảnnăngdẫnđếnsựchếtthìhầunhưlàmviệcyênlặng,ngấmngầmkhôngaibiếtcả.Thếmàhầunhưnguyêntắckhoankhoáiphụcvụkhuynhhướngdẫnđếnsựchết;vảchăngnócũngđềphòngnhữngkíchthíchtựngoàiđưavào,nguyhiểmchocảhai loạibảnnăng;nhưngnócó tráchnhiệmđặcbiệtchống lạinhữngsự tăngcườngđộkích thíchbênngoàicó thểgâykhókhănchosựsinhsống.Rấtnhiềucâuhỏiliênhệđếnvấnđềấynhưngkhông thể trả lời được. Chúng ta phải kiên nhẫn chờ đợi có nhữngphương tiệnkiểmsoátmớivànhữngcơhộinghiêncứumới.Chúng tacũngphảisẵnsàngloạibỏnhữngđườnglốiđãđitheotừlâu,nhưngbâygiờchúng tanhận thấykhông thểđemlạicáigìkhả thủ.Chỉcónhữngngườimuốnlấykhoahọcthaythếchogiáođiềutôngiáomàhọđãtừbỏmớibựctứckhithấymộtnhàbáchọckhoángtriểnvàcókhithayđổiý

kiếncủamình.Chúngtôimượnlờimộtthinhânđểtìmchútanủitronglúcbuồnnảnvìsựchậmchạpcủatoànbộkhoahọc:

Cáimàngười takhôngđạtđượcbằngđôicánhbayđếnchonhanh, thìngườitaphảiđikhậpkhiễngchậmchạpmàđến…

TrongThánhKinhđãnóirằngđikhậpkhiễngkhôngphảilàmộttộilỗi(Ruückert,MakamendesHariri).

Phầnthứhai-Tâmlýtậpthể–phântíchcáitôi

1.Nhậpđề

Mớinhìnthìsựđốilậpgiữatâmlýcánhânvàtâmlýxãhộihaytâmlýtậpthểcóvẻnhưsâuxa,nhưngxétchokỹthìtínhcáchđốilậpsẽbớtđinhiều.Hẳnlàđốitượngcủakhoahọctâmlýcánhânlàchúng,ngườitatìmnhữngphương tiệnmàcánhândùng,nhữngđường lốimàcánhântheođểthỏamãnthịdụcvànhucầu,nhưngtrongsựmưutầmấyítkhihọbỏquađượcmộtyếutốquantrọng:tươngquangiữacánhânvàđoànthể.Sởdĩnhưvậylàvìthanhânvẫnđóngvaitròmộtkiểumẫuchocánhân,vaitròmộtngườibạnhaymộtkẻthù;ngaytừlúckhởithủy,khoatâmlýcá nhân xuất hiện đồng thời như một khoa tâm lý xã hội về một vàiphươngdiện,hiểutheonghĩarộngnhưngrấtthíchđáng.

Tháiđộcủacánhânđốivớichamẹ,anhchịem,người tình, thầyhọc,thầythuốc,tómlại,tấtcảnhữngmốiliênlạccủacánhânđãđượcphântâmhọcđemranghiêncứu,đềucóthểcoi lànhữnghiệntượngxãhội.Tínhcáchxãhộiđólàmchonhữnghiệntượngxãhội.Tínhcáchxãhộiđólàmchonhữngmốiliênlạcấyđứngđốilậpvớimộtvàitiếntrìnhkhácmàchúngtôigọilàngãáivìngãáicómộtnétđặcbiệtlàtựhọtìmsựthỏamãnnhucầuvà thèmkhátchứkhôngcóảnhhưởngcủa thanhân.Bởivậychonênsựđốilậpgiữanhữngtácđộngtâmthầnxãhộivànhữngtácđộngtâmthầnngãáilàmộtthứđốilậpkhôngvượtquagiớihạncủakhoahọc tâm lýcánhân,đócũngkhôngphải làmột lýdođểngười tatáchrờikhoatâmlýcánhânkhỏikhoatâmlýxãhộihaytậpthể.

Trongtháiđộcủacánhânđốivớichamẹ,anhchịem,ngườiyêu,bạnbè,hay thầy thuốc,cánhânchỉchịuảnhhưởngcủamộtngườihaymột sốngười rất ít,mỗingườiđốivớihọcó tầmquan trọngbậcnhất.Khinóiđến tâm lý xã hội hay tập thể, thường thường người ta không kể đếnnhữngliênlạcấy,ngườitachỉkểđếnảnhhưởngcùngmộtlúccủamộtsốlớnthanhân,sốlớnthanhânđócóthểxalạvớihọvềnhiềuphươngdiện,nhưnghọcũngbịràngbuộcvớithanhânbởimộtvàicạnhkhía.Chínhvìthếmàkhoaphântâmtậpthểquanniệmcánhânlàmộtphầntửcủabộlạc,củadântộc,củagiaicấpxãhội,củađịnhchế,haylàmộtngườitrongđámđông,nhậnmộtcơhộinàođóvàvìmộtmụcđíchnàođó,họpnhaulại thànhmột đám,một đoàn, một "công chúng". Khi đã loại riêng ranhữngmối liên lạc tự nhiên nói ở trên, chúng tôi đi đến chỗ phải coi

nhữnghiệntượngxảyratrongnhữngđiềukiệnđặcbiệtấylànhữngpháthiệncủamộtkhuynhhướngđặcbiệt–heroinstinct,groupmind–khôngthểquyvàomộtkhuynhhướngnàokhácvàkhôngxuấthiệntrongnhữngđiềukiệnkhác.Chúngtôichủtrươngrằngcóthểcóhaitrườnghợpsauđây:bảnnăngấykhôngphải làmộtbảnnăngtốisơvàkhôngthểphântíchđược;bảnnăngấyđãđượcpháchọatrongkhungcảnhnhỏhẹpcủagiađình.

Khoa tâm lý tập thể tuymới ra đời nhưng đã bao gồmmột số vấn đềnhiềuvôkể,ngườikhảocứuphảiđốiphóvớirấtnhiềuvấnđềchưađủhaychưađượcphânhóa.Chỉcóviệcxếploạimọihìnhthứchộihọptậpthểvàviệcmiêutảnhữnghiệntượngtâmthầnấycũngđòihỏibiếtbaocông trìnhquansátvà trìnhbàyvàcũng làmphát sinhnhiều luậnđiệuvănchương.Lãnhvựctâmlýtậpthểthậtlàmênhmông,tôithiếttưởngchẳngcầnnóitrướcrằngviệclàmkhiêmtốncủatôichỉđềcậpđếnmộtvàiđiểmmà thôi.Dĩnhiên,đó lànhữngđiểmliênhệđặcbiệtđếnviệclàmcủaphântâmhọclàthămdòlinhhồnloàingười.

2.Linhhồntậpthể(TheoGustaveLeBon)

Chúng tôi có thể bắt đầu bằng sự định nghĩa linh hồn tập thể, nhưngchúngtôinhậnthấycólẽhợplýhơnnếubắtđầuchongườiđọcbiếtmộtýniệmtổngquátvềnhữnghiệntượngtươnghệvớilinhhồntậpthể,trìnhbàymộtvàihiệntượngýnghĩanhấtvàđặcbiệtnhấtđểdùnglàmkhởiđiểmchonhững côngviệc tìm tòi về sau.Haimục tiêu ấy có thể thựchiệnmộtcáchtốtđẹpnhấtbằngcáchdựavàomộtcuốnsáchdanhtiếngcủaGustaveLeBon:Tâmlýđámđông(Psychologiedesfoules).

Thực trạng như thế nào? Sau khi đã xem xét và phân tích những xuhướng,khuynhhướng,bảnnăng,nguyênnhânvàýhướngcủaconngười,từhànhviđếntháiđộđốivớimọingười,tâmlýhọcgiabỗngthấyxuấthiệnmột vấn đề cần phải giải đáp khẩn thiết. Tâm lý học sẽ phải giảithích sựkiện lạ lùng sauđây: tâm lýhọc tưởng rằngđãhiểuđượcconngười, thìđây, trongmộtvàiđiềukiệnnàođóconngườicảmứng,suynghĩvàhànhđộngkháchẳnvớisựdựđoáncủanhàtâmlýhọc,đólàlúchọnhậpvàođámđôngvàtínhcáchmột"trườnghợptâmlýđámđông".Vậy thìđámđông làgì?Tựđâumàđámđôngcómãnh lựcảnhhưởngquyếtđịnhđếnđờisốngtâmthầncủacánhân?Đámđônglàmbiếnđổitâmthầncủacánhânlàbiếnđổinhữnggì?

Khoatâmlýtậpthểđứngvềphươngdiệnlýthuyếtcónhiệmvụtrảlờibacâuhỏi trênđây.Muốntrả lờiđược trôichảy thìphảibắtđầubằngcâuhỏithứba.Sựquansátnhữngbiếncảimàđámđôngtạorachophảnứngcánhânchính lànhữngtài liệudùngđểnghiêncứutâmlý tập thể.Thếnhưng,sựgiải thíchnàocũngphảibắtđầubằngsựmiêutảcáigìmìnhmuốngiảithích.

VậythìtôixinnhườnglờichoôngGustaveLeBon.Ôngnói:"Đámđôngcómộtnét tâm lýđángchúýnhất sauđây:mặcdùnhữngngười trongđámđônglàngườithếnào,cáchsốngcủahọ,côngviệclàmcủahọ,tínhtìnhhay trí tuệcủahọ,giốngnhauhaykhácnhau,nhưngchỉvìhọhộihọplạithànhđámđônglàtựnhiênhọcómộtthứlinhhồntậpthể.Linhhồn ấy làm cho họ phản ứng, suy nghĩ và hành động khác hẳn lúc họđứngmộtmình riêng biệt.Một vài ý tưởng,một vài tình cảmchỉ xuấthiệnvàbiến thànhhànhđộngkhinàongười ta tụhọp thànhđámđông.

Đámđông với nét tâm lý đặc biệt của nó làmột thực thể lâm thời, cónhữngđơntốdịbiệtnhau,nhưngnhấtthờigắnliềnlạivớinhau,khôngkhácgìnhữngtếbàocủamộtconvậtsinhsống,tuymỗitếbàocómộtđặc tính nào đó nhưng khi phối hợp lại với nhau chúng làm xuất hiệnnhữngđặctínhkháchẳn".

Chúngtahãytạmngừnglạiđểbìnhluận.Chúngtôinhậnthấy:mọingườitrongmộtđámđôngđãkếthợpthànhmộtđơnvịthìhẳnlàphảicócáigìràng buộc người nọ với người kia, rất có thể rằng cái gì ràng buộc đóchínhlànétđặcbiệtcủađámđông.ÔngLeBonkhôngluậnđếnđiểmấy,ôngbànsangnhữngsựbiếnđổixảyrachocánhândựvàođámđôngvàmiêu tảmột cách rất phù hợp với những nguyên tắc nền tảng về quanniệmtiềmthứccủachúngtôi.

"Ngườitadễnhậnthấycánhânthamdựvàođámđôngkháchẳnvớicánhânđơnđộc,nhưngtìmranguyênnhânsựkhácbiệtấykhôngphải làdễ.Muốnnhậnthấy,trướchếtchúngtaphảinhớrõsựnhậnxétcủakhoahọc tâm lý tân kỳ ngày nay: những hiện tượng tiềm thức đóng vai tròquantrọngbậcnhấtkhôngnhữngtrongđờisốngcơthểmàcảtronghoạtđộngtrítuệ.Sinhhoạttâmthầncóýthứcchỉchiếmmộtphầnrấtnhỏbêncạnhsinhhoạttiềmthức.Ngườiphântíchtếnhịnhất,ngườiquansátthấuđáonhấtcũngchỉkhámphá ramộtphầnnhỏnhữngnguyênnhân tiềmthứcđiềuđộngcửchỉhànhđộngcủaconngười.Nhữnghànhđộngcóýthứccủachúngtatùythuộcmộtnềntảngphiýthứccấutạobởiphầnlớnnhữngảnhhưởngtruyềnthống.Nềntảngphiýthứcđóchứađựnghằnghà sa số những di tích tổ tiên tạo thành linh hồn giống nòi. Đằng saunhữngnguyênnhânmàchúngtathúnhậncòncónhữngnguyênnhânbíhiểmmàchúngtakhôngbiết.Phầnlớnnhữnghànhđộnghàngngàycủachúngtalàhậuquảcủanhữngnguyênnhânkínđáoởngoàitầmýthứccủachúngta".

28

ÔngLeBonchorằngtrongmộtđámđôngnhữngsởđắccánhânđềutiêutan và cá tính củamỗi người cũng lánhmặt đi. Gia tài tiềm thức củagiốngnòichiếmlấyhàngđầu,cáidịbiệt tanvàotrongcái tươngđồng.Chúngtôichorằngthượngtầngcơcấutâmthầnđượcnhânsựpháttriểnkhácnhaucủatừngngười,tượngtầngcơcấuấybịpháhủy,đểlộcáigốctiềmthứcđồngđềungườinàocũngnhưngườinào.

Chínhvìthếmàngườicủađámđôngchỉlàngườitrungbình.NhưngôngLeBonthấyngườicủađámđôngcòncónhữngđặcđiểmmớimàtrước

kiahọkhôngcó,vàôngtìmcáchcắtnghĩasựxuấthiệnnhữngđặctínhmớiđóbằngbayếutốkhácnhau.

"Nhiềunguyênnhânkhácnhaulàmxuấthiệnnhữngđặc tínhriêngbiệtcủađámđông.Nguyênnhânthứnhấtlàcánhândựvàođámđông,chỉvìcậycónhiềungườimàthấymìnhcósứcmạnhvôđịchđểthảlỏngchobảnnăngmuốngìthìmuốn,nếumộtmìnhchắclàhọsẽnénlòngdụcđi.Họcònnghe theobảnnăngvìđámđôngvôdanhvàvô tráchnhiệm,ýthứctráchnhiệmđãbiếnmấthoàntoàn"

29.

Quan điểm của chúng tôi không cần chú trọng nhiều đến sự xuất hiệnnhữngnéttínhtìnhmới.Chúngtôichỉcầnnóirằngconngườicủađámđôngbịđặtvàonhữngđiềukiệnlàmchohọkhôngdẹptrừnhữngkhuynhhướngtiềmthức.Nhữngnét tính tìnhcóvẻmớicủahọchính lànhữngpháthiệncủacáitiềmthứcchứachấpmầmmốngcủatấtcảcáigìlàxấuxatronglinhhồnngườita;trongnhữngtrườnghợpnhưthếtiếngnóicủalươngtâmimbặthayýthứctráchnhiệmkhôngcòn,điềuđókhôngcógìlà khóhiểu.Đã từ lâu, chúng tôi nói rằng sự thắcmắcvề xã hội nhânquântạoracáinhâncủaýthứcluânlý.

30

"Nguyênnhânthứhailàtínhcáchhaylâycủatâmlýđámđônglàmchonhữngnéttínhtìnhđặcbiệtdễbềxuấthiệnvàtácđộngtheochiềuhướngnàođó.Sự truyềnnhiễmđó làmột hiện tượng rất dễnhận thấynhưngchưađượcgiảithích,chúngtôixếpvàoloạinhữnghiệntượngthuộcloạithôimiên sẽ nghiên cứu sau đây. Trongmột đám đông, tình cảm nào,hànhđộngnàocũnghaylây,vàhaylâyđếnđộcánhânhysinhdễdàngquyền lợi củamìnhchoquyền lợi tập thể.Đó làxuhướng tráivớibảnchấtcủaconngười,vàconngườichỉcóthểlàmđượckhihọthamdựvàomộtđámđông.

31

"Mộtnguyênnhânthứba,quantrọnghơn,làmchoconngườiđámđôngcónhữngnét tính tìnhđặcbiệtnhiềukhimâu thuẫnhẳnvớihọkhihọsống cô độcmộtmình. Tôimuốn nói đến khả năng ám thị, sự truyềnnhiễmnóitrênkiachỉlàhậuquảcủahiệntượngámthị.Muốnhiểuhiệntượngấychúngtaphảinhớrõmộtvàikhámphátânkỳcủasinhlýhọc.Chúngtabiếtrằngsựthôimiêncóthểđưamộtngườivàotrạngtháiquênhẳný thứcnhân tính,họvâng theomọicách saibảocủaông thầy thôimiênvàlàmnhữngviệctráihẳnvớitínhtìnhvàthóiquencủahọ.Hầunhưsựquansátcặnkẽhơnchobiếtrằngcánhânchìmvàomộtđámđông

hiếuđộng,chẳngbaolâusựhăngsaycủađámđôngsẽngấmvàohọ,vàcònnhiềulýdokhácnữa,họbịlôicuốnvàomộttrạngtháiđặcbiệtrấtgầnvới trạng tháimêhoặchay thôimiênchẳngkhácnàobị thôimiênthật.Đờisốngtâmtrícủangườibịthôimiênđãtêliệthẳn,họtrởthànhnôlệmọihoạtđộngtiềmthứcdoôngthầy thôimiênđiềukhiển theoýmuốncủaôngthầy.Nhântínhýthứcđãbịtiêuhủyýchívàsựphânbiệtphải trái cũng bị tiêu hủy theo.Tình cảmvà ý tưởng bị hướng vềmộtchiềuđịnhđoạtbởiôngthầythôimiên.

"Đạiđể trạng tháingười củađámđông làngườivậy.Họkhôngý thứcđượcviệclàmcủahọnữa.Họcũngnhưngườibịthôimiên,mộtvàinănglựcbịtiêuhủytrongkhimộtvàinănglựckháccóthểbịphấnkhíchđếntộtđộ.Ảnhhưởng thôimiêncó thể thúcđẩyhọhùnghổđâmđầu làmmộtvàiviệc.Đámđôngcònhùnghổlaomìnhvàomạnhhơntrườnghợpngườibịthôimiên,vìmọingườiđềuhăngsaynhưnhau,họhỗtươngámthịnhauthànhthửlàmbộităngmứcđộámthị"

32.

"…Nhưvậy,nhữngđiểmđặcbiệtvềtâmtínhngườicủađámđônglà:ýthứcnhân tính tiêu tan, tiềm thứcbộc lộmãnh liệt, tìnhcảmvàýnghĩtheosựámthịvàsựtruyềncảmmàhướngvềmộtchiều,nhữngýtưởngbịám thịcókhuynhhướngbiếnngay thànhhànhđộng.Họnhưhóa rangười khác, họ chỉ còn làmột ngườimáy, ý chí không còn đủ sức đểhướngdẫnhọnữa"

33.

ChúngtatríchdẫnhếtđoạnnàyđểchứngminhrằngkhôngnhữngôngLeBonsosánhtìnhtrạngngườicủađámđôngvớitìnhtrạngngườibịthôimiên,màluậnđiệucủaôngcònnhưđồngnhấthóathựcsựhaitrạngthái.Chúng tôi không có ý khơi lên một cuộc tranh luận, nhưng chúng tôimuốnbànđếnhailýdocuốicùnglàmbiếnđổitâmtínhngườicủađámđông, đó là sự truyền cảmvà sự ám thị bội tăng, hai yếu tố ấy hẳn làkhôngnênđểcùngởmộtmứcđộ,bởivìsựtruyềncảmlạichínhlàmộthìnhthứcphátlộcủasựámthị.HìnhnhưôngLeBonkhôngphânbiệtrõrệt nhữnghậuquảgây rabởihai nguyênnhânấy.Có lẽ chúng tôi suydiễntưtưởngcủaôngđúnghơnnhưsau:sựtruyềncảm(contagion)làkếtquả tác động hỗ tương của mọi người trong đám đông; còn như hiệntượngámthị(suggestion)màôngđồngnhấthóavớiảnhhưởngthôimiên(hypnose)thìlạicómộtnguyêndokhác.Nguyêndonào?Chúngtôinhậnthấymộtkhuyếtđiểmtrọngđạikhiôngkhôngđảđộnggìđếnvaitròcủangườichủđộnglôicuốiquầnchúngđồngnhấthóavớimình,cũngnhưvaitròcủaôngthầythôimiênđốivớingườibịthôimiênvậy.Tuyôngđể

trongbóngtốivaitròchủđộngtạoảnhhưởngấynhưngôngđãphânbiệtđược sự ám thị với sự truyền cảm, người nọ truyền qua người kia vàngườikiatruyềntrởlạingườinọlàmtăngcườngsứcámthịkhởithủy.

Sauđây còn là điểmquan trọngkhác, đặcbiệt củangười thamdựvàođámđông:"Chỉvìhọ làngườicủađámđôngmàhọ tụtxuốngmộtvàinấcthangvănminh.Ởnhàmộtmìnhcólẽhọlàngườithứcgiả,nhưngkhilàthànhphầncủamộtđámđông,họchỉcònlàmộtngườihànhđộngtheobảnnăng,nghĩalàmọirợ.Họcócáibồngbột,cáibạolựchunghãncủa người bàn cổ, và họ cũng hứng khởi, cũng nổimáu anh hùng nhưngườibàncổ"

34.Đoạnsautácgiảnhấnmạnhđặcbiệtđếnsựgiảmthiểu

tríthôngminhcủangườibịsápnhậpvàođámđông35.

BâygiờchúngtahãykhoannóiđếncánhânđểxemxétlinhhồntậpthểnhưôngLeBonđãpháchọa.Trongsựmôtảcủaông,khôngcónétnàolàphântâmhọckhôngtìmranguồngốcvàxếploạichođúng.VảchăngôngLeBoncũngchỉchochúngtôimộthướngđi,ônglàmnổibậtnhữngnéttươngđồnggiữalinhhồnđámđôngvàsinhhoạttâmthầncủangườibàncổvàconnít

36.

Đámđôngbồngbộtbấtđịnhvàdễnổinóng.Mọingườihầunhưchỉđểchotiềmthứcdẫndắtmình

37.Đámđôngnghetheonhữngkhíchđộngcó

thể, tùy theo trường hợp, cao cả hay độc ác, hào hùng hay hèn nhát,nhưngbaogiờcũngcótínhcáchkhẩnthiếtkhiếnchohọdẹpbỏcảsựíchlợibảotồn

38.Đámđôngkhôngcódụngtâmgìcả.Mặcdùngười ta tha

thiếtmuốncáigìngườitacũngkhôngthathiếtlâu,ngườitakhôngthểcóýchíkiên trìđược.Người tamuốncáigì thìmuốn thỏamãnngaychứkhôngthểchờđợiđược.Họcócảmtưởnglàhọcóquyềnthếtuyệtđối;đốivớingườiđãsápnhậpvàođámđôngthìkhôngcókháiniệm"khôngthểđược"

39.

Đámđôngdễbịảnhhưởngvàdễtinlạthường,ngườitakhôngcóócphêbình,người takhôngchocáigì làviểnvông.Người ta suy tưởngbằnghìnhảnh,hìnhảnhnọgợilênhìnhảnhkiabằngcáchliêntưởng,khôngkhácnàonhữngtrạngtháimàngườitathảhồntheotưởngtượng,loạibỏlýtríđểphánđoánxemcóphùhợpvớithựctạihaykhông.Tìnhcảmcủađámđôngbaogiờcũnggiảndịvàbịphấnkhíchmạnh.Bởivậychonênđámđôngkhôngbiếtđếnngờvực,đếnbấttrắc

40.

"Đám đông tiến ngay đến chỗ cực đoan. Điều gìmới nghi ngờ sẽ trởthànhhiểnnhiênngaylậptức.Mộtchútáccảmmớinhennhúmbùngrangaythànhsựcămthùhungbạo"

41.

Đámđôngbịđẩyđếnđủmọicựcđoanvàchỉbịảnhhưởngbởinhữngkhíchđộngbịphóngđại.Aimuốn tácđộngđếnquầnchúngchẳngcầnphảicólýlẽđúng:họchỉcầnđưaranhữnghìnhảnhthậtlòeloẹt,họchỉcầnphóngđạivànhắcđinhắclạimãimộtchuyện."Điềugìđámđôngđãcholàđúnghaysaithìhọkhôngcònnghingờgìnữa,vảchănghọbiếtrõlàhọcósứcmạnh,bởivậychonênhọháchdịchvàkhôngthathứchoaitráiýhọ…Đámđôngtôntrọngsứcmạnhvàítkhicảmkíchvìviệcthiện,việcthiệndễbịcoilàsựnhunhượcmềmyếu.Cáihọđòihỏiởngườianhhùngcủahọ là sứcmạnhvà có thể làuyvũ.Họmuốnngười cầmđầuthốngtrịhọ,dẫndắthọ,làmchohọphảisợ…Đámđôngcóbảnnăngbảothủ,họcũngnhưcácdântộccổsơkhưkhưgiữrịtthóitục,họghêsợmộtcáchvôtâmnhữngcáigìmớilạcóthểthayđổiđiềukiệnsốngcủahọ".

Nếuchúng tamuốncómộtýniệmđúngvềđạođứccủađámđông thìchúngtaphảikểđếnsựkiệnsauđây:nhữngngườiđãsápnhậpvàođámđông thìkhôngcònbiếtkiêngnểgìnữa, trongkhinhữngbảnnăngdữtợn, tànbạo,pháhoại,vết tíchcủathờikỳănlôngởlỗvàvẫnngủyêndướiđáylòng,naybỗngbùnglênvàđòihỏithỏamãn.Nhưngdướiảnhhưởngcủasựámthị,đámđôngcũngcóthểnhẫnnạichịuđưng,vịtha,tậntụyvớimộtlýtưởng.Lợilộccánhâncólẽgầnnhưnguyênnhânduynhấtthúcđẩyconngườihànhđộngkhiconngườiđứngđơnđộc,nhưngítkhilợi lộcđóquyếtđịnhhànhđộngcủađámđông.Ngườitacóthểnóiđếnmộtvấnđềđámđônggiáohóaconngười

42.Trìnhđộthôngminhcủa

đámđôngbaogiờcũngởdướitrìnhđộcủacánhân,cònnhưphươngdiệnđạođứccủađámđôngthìcóthểvượtmứcđạođứccủacánhânmàcũngcóthểtụtxuốngthấphơnnhiều.

MộtvàinéttínhtìnhcủađámđôngnhưôngLeBonmôtảtrênđâychobiếtrằngcáchđồngnhấthóalinhhồnđámđôngvớilinhhồnngườibàncổđúngđếnthếnào.Đốivớiđámđôngthìnhữngýkiếnđốilậpnhauđếnthếnàocũngcóthểsốngchungvớinhauđượcmàkhônggâyraxungđộtvì mâu thuẫn nhau. Phân tâm học đã chứngminh rằng trường hợp ấycũnglàtrườnghợpcủangườibệnhsuynhượcthầnkinhvàcủangườitríkhônkhôngtiếnhơnđượcgiaiđoạnthơấu

43.

Ngoàira,đámđôngcònbịmêhoặcbởisứcthôimiêncủadanhtừ,danhtừkhéodùngcóthểkhơiđộngcholinhhồnquầnchúngnhữngcơnbãophũphàngvàcũngcóthểanủivuốtvehọ."Lýlẽvàbằngchứngkhôngthểđốiđịch lạimộtvàidanh từvàmộtvài công thứccóma lực.Đámquầnchúngsẽlấyvẻtrầmmặcmànóilênnhữngcâuấy;rồimọikhuônmặttrởnênkínhcẩn,ngườitacúiđầunghetheo.Nhiềungườichorằngđây là nhữngmãnh lực thiên nhiên, nhữngquyền lực siêu nhiên"

44.Ta

nghĩđếnsựkiêngkỵmathuậttrongtâmtríhọmàtêngọivàdanhtừcóthểgợira

45.

Sauhết,đámđôngchưabaogiờkhaokhátsựthật.Họchưabaogiờbỏđượcảotưởngvàhọđòihỏiảotưởng.Baogiờhọcũngthíchcáikhôngthậthơncáithật;cáikhôngthậttácđộngđếnhọcũngmạnhmẽnhưcáithật.Họcóýkhôngmuốnphânbiệtvớikhôngthật.

Chúngtađãbiếtrằngsựtưởngtượngvàảotưởnggâyravìthịdụckhôngđượcthỏamãnđãđóngmộtvaitròquantrọngthếnàotrongcácbệnhsuynhược thần kinh. Chúng ta đã nhận thấy rằng đối với người bệnh suynhượcthầnkinhthìsựthậtkháchquan,sựthậtcủamọingườikhôngcógiátrịgìcả,chỉcósựthậttâmthầncủahọlàcógiátrịmàthôi.Mộttriệuchứng loạn thần kinh chỉ căn cứ vàomột yếu tố tưởng tượngmà phátsinh,chứkhôngtáitạomộtbiếncốcóthật.Mộtcảmtưởngphạmtộiámảnhngườinàothựcrachỉcăncứvàomộtdựphóngđộcácchưahềbắtđầuthihành.Cũngnhưtronggiấcmơvàtrongsựthôimiên,hoạtđộngtâmthầncủađámđôngbịchiphốibởisứcmạnhcủanhữngthịdụcnặngtình cảm, sự thử thách của thực tại không làmcho conngười của đámđôngtỉnhngộbaogiờ.

NhữngđiềuôngLeBonnóivềngườicầmđầuđámđôngkhôngđượcrõlắm,khôngchongườiđọcdựđoánđượcquyluậtchiphốihiệntượngấy.Tuynhiên,ôngnghĩ rằng loàivậtsinhsống,mộtđànsúcvậtcũngnhưmộtđámđôngngười,đềutheobảnnăngmàphụctòngconđầuđàn.Đámđônglàđànvậtdễbảokhôngthểtựchủđượcmàcầnmộtconđầuđàn.Họcầnphảiphụctòngđếnnỗihọtheobảnnăngmànghengườinàotạođượccáithếcầmđầu.

Đámđôngcầnmộtngườicầmđầu,nhưngngườicầmđầucầnmộtvàitàinăngriêng.Chínhhọcũngcầnphảibịthôimiênbởimộttintưởngsâuxa(haymộtýtưởng)đểhọcóthểlàmxuấthiệnsựtintưởngcủađámđông.

SauđấyôngLeBonnóiđếncác loạingườicầmđầuvànhữngphươngtiệnmà họ dùng để xách động. Phân tích đến cùng, ông cho rằng ảnhhưởngcủangườicầmđầulàảnhhưởngcủanhữngýtưởngmàchínhhọbịthôimiên.

Ngoàiraôngcòngánchonhữngýtưởngấyvàchongườicầmđầumộtuyquyềnbíhiểmvàkhông thểcưỡng lạiđượcgọi là "uy tín". "Uy tínlà…mộtthứthôimiênmàmộtngười,mộttácphẩmhaymộtchủthuyếtđènặngxuốngtâmtríchúngta.Sựthôimiênấylàmtêliệtkhảnăngphêphánvà làmcho chúng ta chỉ biết ngạcnhiênvàkínhphục.Nógợi ranhữngtâmtìnhkhôngthểcắtnghĩađượcnhưtấtcảmọitâmtình,nhưnghẳn là cũng đồng loại với sự ám thị khi người ta bị thôi miên, bị ốpđồng"

46.

Ôngphânbiệtrauytínsởđắchaygiảtạovàuytínriêngcủamộtngười.Uytínsởđắclàcáigìngườitacóvìtêntuổi,tiềncủa,tiếngtăm;làcáigìmàtruyềnthốngđãgánchomộtchủthuyết,mộttácphẩmnghệthuật.Vìtrongmọitrườnghợp,nguồngốccủauytínvẫnlàcótừquákhứ,bởivậykhómàhiểuđượcbảnchấtcủaảnhhưởngbíhiểmấy.Uytínriêngcủangườinàochỉlàcáimaymắncủahọmàthôi,vàchínhvìthếmàhọđượcngườiđờicoilàngườicầmđầu,họđượcmọingườivângtheonhưcómathuậtvậy.Nhưnguytínnàothìcũngtùythuộcsựthànhcông,chỉthấtbạivàiphenlàuytínnàocũngchẳngcòn.

ChúngtôikhôngthểkhôngnhậnthấyrằngnhữngđiềuôngLeBonnóivềvaitròcủangườicầmđầuvàuytínkhôngphùhợphẳnvớisựmôtảlinhhồntậpthểrấtxuấtsắccủaông.

3.Nhữngquanđiểmkhácvềsinhhoạttâmthầntậpthể

ChúngtôidùngcuốnsáchcủaôngLeBonlàmnhậpđềvìôngnhấnmạnhđếnvai tròtiềmthứccủasinhhoạttâmthần,quanniệmtâmlýhọccủaôngrấtgầnquanniệmcủachúngtôi.Tuynhiên,nhữngđiềukhẳngđịnhcủaôngchẳngmanglạichochúngtôicáigìmớilạ.Ôngkhinhbỉvàchêbai cáchcụccủaconngườiđámđôngcũngkhôngphải làviệcchưaainghĩđến,trướcông,cácnhàtưtưởng,cácchínhkhách,cácthigiaởkhắpnơivàkhắpcácthờiđại

47đãtừngkhinhbỉvàchêbainhưvậyvớilờilẽ

cũnggầnnhưôngvàcũngđểlộsựgaygắtmạnhmẽnhưvậy.Haiquanđiểm quan trọng nhất của ông, liên hệ đến đám đôngmất trí khôn vàphóngđạitìnhcảm,đãđượcSigheleđềcậpđếntrướcđâyítlâu.CáiđặcbiệtcủaôngLeBonchỉcònlàýkiếnvềtiềmthứcvàsựsosánhvớisinhhoạttâmthầncủangườibàncổ,tuyrằnghaiđiểmnàycũngđãcóngườinóiđếnrồi.

Hơnthếnữa,sựmôtảvàxétđịnhlinhhồntậpthểnhưtathấytrongtácphẩmcủaLeBonvàcủanhữngngườikhác,cũngđãkhơiđộnglênnhiềusựchỉtrích.Hẳnnhữnghiệntượngmàôngmiêutảđãđượcôngquansátrấtđúng,nhưngngườitacóthểđưaranhữngpháthiệnkháccủalinhhồntậpthểkhảdĩgợichochúngtamộtcáchsuyđoáncóthiệncảmhơn.

ÔngLeBonchấpnhậnrằngtrongmộtvàitrườnghợp,đạođứccủađámđôngcóthểcaohơncủamỗingườithamdựvàođámđôngấy,rằngchỉcóđámđônglàcóthểtỏrahếtsứcvịthavàcóthểcótinhthầnhysinhlớn.

"Lợilộccánhângầnnhưlànguyênnhânduynhấtđểcánhânhànhđộng,nhưngítkhilợilộcgiữđượcưuthếđốivớiđámđông".

Nhiềungườikhácnóiđếnsựkiệnsauđây:xãhộiđặt raquyphạmđạođứcbắtcánhânphảitheo,chứmộtmìnhcánhânkhôngthểvươnlêntớiđạođứcđược;ngườitacảquyếtrằngtrongmộtvàitrườnghợpđặcbiệt,trong tập thểbùng lênsựhứngkhởikhiếncho tập thể làmđượcnhữngviệccaocảvàhàohiệpnhất.

Đốivớisựsángtáctinhthầnthìchúngtađồngýrằngnhữngcôngtrìnhsángtạovĩđạicủatưtưởng,nhữngphátminhquantrọngvànhữnggiải

phápquyếtđịnhchonhữngvấnđềlớnlaochỉcóthểđạtđượcnhờsựsuytưvànghiêncứucủacánhântĩnhtâmlàmviệcbiệttịchởmộtnơi.Tuynhiên,linhhồntậpthểcũngcóthểcósángtáctinhthần,tiếngnói,bàihátbìnhdân,phong tụcđịaphương,v.v. đã chứngminhđiều ấy.Ngoài racũngphảixétxemnhàtưtưởnghaythinhânlàmviệcmộtmìnhthựcsựtrongphạmvinào,cóthựchọkhôngvaymượngìcủaquầnchúnghayhọchỉlấynhữngtàiliệucủaquầnchúngsángtạorồikiếmramộthìnhthứcnhấtđịnh,mộtnétvẻcóýthức.

Đứng trướcnhữngmâu thuẫnbềngoàinangiảinhư thế,côngviệc làmcủakhoatâmlýtậpthểhầunhưchỉlàviệclàmvôbổ.Tuynhiêncũngdễtìmlốithoátđểtiếntớicáchgiảiđápkhảquan.Hẳnlàngườitađãhơicẩuthảkhidùngmộtdanhtừđámđôngđểchỉnhiềusựquầntụkhácnhaumàđúngraphảiphânbiệtminhbạch.NhiềuđiềumàSighelevàLeBonnóiđếnchỉđúngvớinhữngđámđôngtụhộinhấtthời,mộtsốngườicùngbịthúc đẩy bởi quyền lợi như nhau trong giây lát kéo đến tụ hội, nhưngngười nàykhácvới người kia vềđủmọi phươngdiện chínhyếu.Chắcchắnlà tácgiảấykhimôtảđámđôngđãbịảnhhưởngbởinhữngđámngười làm cáchmạng, nhất là cuộc Cáchmạng Pháp. Còn như nhữngngườichốnglạiquanđiểmcủahọthìlạiquansátnhữngđámngườihộihọpliêntục,ổnđịnhtrongsuốtđờingườivàđãcóphảnảnhvàođịnhchếxãhội.Đámđôngthuộcloạithứnhấtđốivớiđámđôngthuộcloạithứnhìcũngvínhưnhữngsóngngắnnhưngcaođốivớimặtbiểntorộng.

ÔngMcDougall,trongcuốnThegroupMind,cũngnhậnthấymâuthuẫnấy,vàôngcholàcóthểgiảiquyếtđượcbằngcáchđưathêmvàoyếutốtổchức. Ông nói rằng trong trường hợp giản dị nhất, quần chúng (đámđông)khôngcómộtsựtổchứcnàohaychỉcómộtsựtổchứcsơsài.Ônggọi đám quần chúng vô tổ chức ấy hay thiếu tổ chức ấy là đám đông(crowd).Hẳnlàđámđôngkhôngthểthànhhìnhvàkhôngthểtồntạinếukhôngbắtđầucó sự tổ chức, chính trongnhữngđámngười tề tựumộtcáchgiảndịsơsàinhưthếmàchúngtaquansátthấyrõràngsựxuấthiệnmộtvàihiệntượngchínhyếucủatâmlýtậpthể(trang22).Mộtsốngườihọp lại thànhđámđông trongchốc látchỉxácnhận"tâmlýđámđông"nếuhọcóđiểmnàonhưnhau,hoặclàhọcùngchútrọngđếnmộtchuyệngì,hoặclàhọcùngxúcđộngvìmộtbiếncố,và(vìthế)họcókhảnăngảnh hưởng lẫn nhau đến một mức nào đó (some degree of reciprocalinfluence between themembers of the group, trang 23). Trí óc và tìnhcảmcủahọcànggiốngnhau,họcàngdễhọp thànhđámđôngmàcáchcụccủahọđểlộrõhiệntượngtâmlýđámđôngkhôngcònnghingờgì

nữa.

Hiệntượngđặcbiệthơncảvàđồngthờicũngquantrọnghơncảlàtâmlýđámđônglàconngườibịphấnkhíchquádễdàng,bịtăngcườngmứcđộxúcđộng(trang24).

ÔngMcDougallcònnóithêmrằngngườitakhôngcònthấynhữngđiềukiệnnàokháclàmchoconngườicónhữngxúcđộngtâmtìnhmạnhmẽnhư khi họp thành đámđông; con người còn cảm thôngmột sự khoankhoáinàođókhiđểmặcchosaymêbùngra,khihòamìnhvàovớiđámđôngkhôngcònbịgiamhãmtrongcáicánhânchậthẹpcủamìnhnữa.Ônggiảithíchsựtanrãcánhântrongđoànthểấybằngcáiônggọilàsựcảmứngtrựctiếpcủaxúccảm,hậuquảcủa"phảnứnggiaocảmnguyênthủy"

48 (trang 25), phân tâm học gia chúng tôi, chúng tôi đã biết hiện

tượngấyvàchúng tôigọi là sự truyềnnhiễm tìnhcảm.Ngoài thực tại,chúngtôibiếtrằngkhingườitatrigiácnhữngdấuhiệucủamộttrạngtháitâmtìnhkhinhữngdấuhiệuđótựđộnggợitahànhđộngtươngứngvớidấuhiệuđó.Sựtựđộngphảnứngđócàngmạnhmẽnếucàngcónhiềungườicùngcóxúcđộngnhưnhau.Bấygiờngườitakhôngthểgiữtháiđộphêphánđượcnữa,ngườitacũngxúcđộngnhưmọingười.Khitaxúcđộngnhưnhữngngườiđãlàmchohọxúcđộngthìhọtăngcườngsựxúcđộngcủanhữngngườiấy,lượngtinhlựctìnhcảmcủamỗingườigiatăngvìsựhỗtươngcảmứng.Ngườitanhưbịthúcđẩy,bịbắtbuộcphảibắttrước người khác, phải đồng thanh đồng khí vớimọi người.Xúc độngcàngthôlỗvàđơnsơlạicàngcóhyvọnglanrộngkhắpđámquầnchúngbằngcáchấy(trang39).

Độngcơtăngcườngtìnhcảmcòntácđộngdễdànghơnvìcóảnhhưởngcủađámđông.Đámđôngđemlạichocánhâncảmtưởngquyềnlựcvôhạnvàcảmtưởngnguyhiểmghêgớm.Trongchốclátđámđôngthaythếchotoànthểxãhội,tượngtrưngchoquyềnthếmàngườitavẫnsợ,cũngvìquyềnthếđómàngườitaphảikiêngnểvàtựchế.Hẳnlàchốngđốilạiđámđôngthìthậtlànguyhiểm,bởivậychonênmuốnđượcyênthânainấynên theogươngnhữngngườiởquanhmình,nên"sủa theođànchósói".Đãphụcthiệnquyềnthếmớingườitađànhphảidẹpyên"tiếngnóilươngtâm",vìluânlýcươngthườngchỉtổlàmcảntrởconngười,khôngchohọ thụhưởngkhoái lựcnhưkhihọdựvàođámđông.Bởivậychonênchúngtakhôngnênlấylàmlạrằngcánhândựvàođámđôngcóthểlàmvàtánthưởngnhữngđiềumàlúcbìnhthườnghọphảiquaymặtđi;chúngtôicólýdođểhyvọngrằngsựkiệnấysẽđemlạichochúngtôi

chútánhsángvềcáivẫngọibằngmộttênbíhiểmlà"ámthị".

ÔngMcDougallkhôngchốngđốiquanđiểm rằngmứcđộ thôngminhcủađámđôngbịhạ thấp(trang41).Ôngnói rằngkẻ trìđộnkéongườithôngminhxuốngtrìnhđộthấpthỏmcủahọ.Người thôngminhkhôngcóảnhhưởnggì,vìtìnhcảmcủađámđôngbịkhơiđộngmạnhmẽ,khôngthuậntiệnchoconngườisuynghĩđắnđo,vìconngườibịđámđôngchènépkhông thểdùngđến trí thôngminh củamìnhđược, vì conngười bịđámđôngnuốtchửng,hànhđộngcủahọcũngkémphầntráchnhiệm.

Sựxétđịnhtổngquátvềhoạtđộngtâmthầncủađámđông"vôtổchức",theoMcDougall,cũngkhôngcóvẻgìlàcảmtìnhvàtándươnghơnôngLeBon.Ôngdùngnhữnglờilẽsauđâyđểnóiđếnđámđông:đámđôngthườngthườngdễbịkhíchđộng,bồngbột,đammê,dễđổiý,bấtnhất,bấtđịnh,vàđồngthờihànhđộngmaumắn,chỉbiếtnhữngtìnhcảmđơnsơnhất,nhữngđammêthôlỗnhất,rấtdễámthị,hờihợtnôngcạn,phũphàng,chỉcóthểlãnhhộiđượcnhữngkếtluậnvàlýlẽđơngiảnvàbấttoànnhất,dễxáchđộngvàdễkhíchđộng,khôngýthứcđượcmìnhmàcũngkhôngbiết tự trọng, không có tinh thần trách nhiệm, vì cảm thấymìnhmạnhmàdámlàmđủmọiviệcxấuxa,nhữngviệcấychỉngườicóquyềnhànhtuyệtđốivàvôtráchnhiệmmớidámlàm.Đámđôngcũngxửsựnhưđứatrẻmấtdạyhayngườimọirợmêmuộikhôngaicanhchừngvàlọtvàomộtnơixalạhẳnvớihọ.Trongnhữngtrườnghợptrầmtrọnghơn,đámđôngxửsựnhưmộtđànthúrừngchứkhôngphảilàmộtđoànngườinữa.

VìôngDougallđemđámđôngấysosánhvớimộtđámđôngcótổchứchoàn hảo hơn cho nên chúng tôi nóng lòngmuốn biết đámđông có tổchứcthếnào,nhữngyếutốnàothuậntiệnchosựtổchứcấy.Tácgiảkểranămyếutốchính,năm"điềukiệnchínhyếu"cầnđểnângcaotrìnhđộsinhhoạttâmthầncủađámđông.

Điềukiệnthứnhất,cũnglàđiềukiệnnềntảng,làtínhcáchliêntụcnàođócủasựtạothànhđámđông.Sựliêntụcấycóthểxảyratrênbìnhdiệnhữu thực hay trên bình diện hình thức: trong trường hợp thứ nhất, vẫnmột số người nào đó họp thành đámđông trongmột thời gian lâu haychóng;trongtrườnghợpthứai,ngườitatạoranhữngđịavịnàođóđểlầnlượthếtngườinọđếnngườikiachiếmgiữ.

Điềukiệnthứhailàmỗingườithamdựvàođámđôngphảicóýthứcvề

bảnchất,hoạtđộngvàsởcầucủađámđông,doýthứcđómàhọcótháiđộtìnhcảmđốivớitoànthểđámđông.

Điềukiệnthứbalàmỗiđámđôngphảicóliênlạcvớinhữngđámđôngkhác, tương tựvềvài điểmnhưngkhácbiệt vềnhiềuđiểm;phải có sựcạnhtranhgiữanhómấyvànhữngnhómkhác.

Điều kiện thứ tư là đámđông cần phải có những phong tục, tập quán,địnhchế,dínhdángđếnnhữngmốiliênlạchỗtươnggiữacácphầntử.

Sauhết,đámđôngphảicótổchức,phảicósựchuyênbiệt,sựphâncôngchomỗingười.

Khiđãhộiđủnhữngđiềukiệnấythì,theoôngDougall,cóthểtránhđượctaihạichotâmthần.Ngườitatránhsựhạthấptrìnhđộthôngminhcủađámđôngbằngcáchđừngđểchođámđônggiảiquyếtlấynhữngvấnđềcầnphảithôngminhsángsuốtvàgiaotráchnhiệmấychomộtvàingười.

ChúngtôinhậnthấyhầunhưđiềukiệnôngDougallgọilà"tổchức"cóthểmôtảmộtcáchkhác.Vấnđề là tạochođámđôngnhữngkhảnăngvốndĩlànétriêngcủacánhânmàcánhânđãtiêuhủymấtkhihọbịđámđôngnuốtchửng.Trướckhibịđámđôngnuốtmất,cánhânvẫncólươngnăngđểbiếtphải trái, cóphong tục tậpquán,cómôi trườnghoạtđộngriêngcủahọ,cócáchthíchứngcủahọvàhọđứngriêngrẽđốivớingườikhácđểhọganhđuavớingườikhác.Tấtcảnhữngđứctínhấycánhânđãtạm thời bỏmất từ lúc tanmình vào đám đông "vô tổ chức".Khuynhhướnggánchođámđôngnhữngtháiđộriêngcủacánhânlàmchúngtanghĩ đếnmột nhận xét sâu xa củaTrotter

49.Ông này cho rằng khuynh

hướngtụhộiđámđônglàmộtnétvẻsinhvậttínhcủacơcấuđabàocơthểthượngđẳng.

4.Ámthịvàlibido

Trongchươngtrênchúngtôiđãkhởisựcuộcthảoluậntừmộtđiểmchínhyếulàcánhânhòamìnhvàođámđôngsẽchịuảnhhưởngđámđôngvàhoạtđộngtâmthầncủahọsẽthayđổisâuxa.Tìnhcảmcủahọbịphóngđại quá chừng, còn lý trí của họ bị giảm thiểu đếnmức cực thấp, tăngđằngnọgiảmđằngkianhưvậylàmuốnlàmchoconngườicủađámđôngtrởthành"cámèmộtlứa",khôngaihơnainữa.Muốnđạtđượcmụcđíchấythìphảixóabỏnhữngcáchtựkiềmchếcủariêngtừngngườivàtấtcảnhữngcáigìlàriêngbiệt,làcátínhcủakhuynhhướngcánhân.Chúngtôibiếtrằngcóthểtránhđượctìnhtrạngđángbuồnấy,ítramộtphầnnào,bằng cách "tổ chức"đámđông, nhưngnói quảquyết nhưvậyngười takhônghềnóiđộngđếnmộtsựkiệnnềntảng:đólàsựphóngđạitìnhcảmvàsựhạthấptrítuệcủanhữngngườihọpthànhđámđôngnguyênthủy.Vấnđềlàtìmsựgiảithíchtâmlýcủanhữngbiếntrạngtâmthầnmàconngườicủađámđôngmắcphải.

Trênkiachúngtôiđãnóiđếnnhữngyếutốlýtrí,nhưđámđônglấnátcánhân,cánhânchịuảnhhưởngbảnnăngbảotồn;hiểnnhiênlàảnhhưởngấykhôngđủđểgiải thíchnhữnghiện tượngquan sát.Tất cảnhữngcốgắnggiảithíchxãhộitínhvàtâmlýđámđôngxétchocùng,đềuquyvềmộtyếutốcótêngọimalựclàsựámthị.ĐãđànhlàTardecónóiđếnsựbắt chước, nhưng chúng tôi có thể chấp nhận ý kiến củamột học giảchứngminhrằngkháiniệmbắtchướccủaTardecũngquyvềphạmtrùámthịvàcóthểlàhậuquảcủasựámthị

50.ÔngLeBonthìquymọihiện

tượngxãhộivềhaiyếu tố:sựhỗ tươngámthịvàsựámthịcủangườicầmđầu.Nhưnguytíncủamộtngườicũngchỉcóthểtácđộngđượcnhờsự ám thị. Đối với ông Mc Dougall đã có lúc chúng tôi tưởng rằngnguyêntắc"cảmứngtìnhcảmnguyênthủy"củaôngmiễnchochúngtôikhỏichấpnhậnkháiniệmám thị.Nhưngxétkỹ thì thấynguyên tắcấycũngchẳngcónộidungnàokhácnộidungcủakháiniệmbắtchướcvàámthị,côngviệclàmcủaôngchỉlànhấnmạnhvàokhíacạnhtìnhcảmcủanhữnghiệntượngấymàthôi.Chúngtacókhuynhhướngbắtchướctháiđộtìnhcảmcủamộtngườigầngũivớichúngta,đólàmộtsựkiệnkhông thểchối cãiđược.Nhưngchúng ta cũngcầnbiết rằngnhiềukhichúngtachốnglạicảmxúcấyvàchúngtalấymộttháiđộtráingượchẳnđểđốiphólại.Ngườitasẽnóirằngảnhhưởngámthịcủađámđônglàmcho chúng ta vâng theo khuynh hướng bắt chước vì bị áp lực của tình

cảm. Tuy nhiên, nghe theo ông Dougall chúng ta cũng không ra khỏiđượclãnhvựcámthị;ôngcũngkhôngđemlạichochúngtacáigìkhácquanđiểmrằngđámđôngkhácngườithườngởchỗdễbịámthịlạlùng.

Nhưvậychúngtađãsẵnsàngđểchấpnhậnrằngámthị(đúnghơn,khảnăngbịámthị)làmộthiệntượngnguyênthủybấtkhảphântích,mộtsựkiệnnềntảngcủađờisốngtâmthần.ĐólàýkiếncủaBernheimmàtôiđãbiết từ năm 1889, nhưng bấy giờ tôi đã có ý bất bình và đã âm thầmchốngđốiquanniệmgánchosựámthịquyềnđộcđoánnhưvậy.

Khingườitagắtvớimộtconbệnhcứngcổ:"Ônglàmgìvậy?Ôngmuốnphảnámthịphỏng!",tôikhôngthểkhôngnghĩrằngngườitađãbấtcôngvàcưỡngépconbệnh.Khicóaitìmcáchámthịmìnhvàbắtmìnhnghetheo thì tấtnhiênmìnhcóquyềnphảnámthịchứ!Saunày tôinổi loạnđạpđổquanniệmrằngngườitacóthểdùngchữámthịđểgiảithíchbấtcứcáigìmàchínhsựámthịthìlạikhôngđượcgiảithích.ĐãhơnmộtlầntôinóiđếnđấngChristvàđấngChristđứngđỡthếgian,vậytôixinhỏiôngthánhChristophebiếtđặtchânvàođâumàđứng.

Ngàynay,sau30nămxacách, tôi trở lạivấnđềámthịbíhiểmkia thìvẫn thấychưacógì thayđổicả, trừmộtđiểmđánhdấuảnhhưởngcủaphântâmhọc.Ngàynaytôinhậnthấyngườitađịnhnghĩakháiniệmámthịmộtcáchđúngmứchơn,nghĩalàbắtbuộcphảidùngnótrongphạmvinhữngnghĩa

51nàođó;theoýtôithìlàmnhưvậycũngphải,vìdanhtừám

thịmỗingàymộtrộngrãithêm,rồiđếnmấthẳnýnghĩanguyênthủymàcó thể dùng để chỉ bất cứ ảnh hưởng gì, cũng như những chữAnh tosuggest,suggestionhaychữPhápsuggérervànhữngchữcùngmộtgốcvớichữấy.Nhưngtôivẫnchưathấygiảithíchbảnchấtcủaámthị,nghĩalàđiềukiệnđểngườitachịuảnhhưởngmàkhôngcầnlýlẽhữulý.Tôisẵn sàng để chứng minh sự khẳng định ấy bằng cách phân tích vănchương trong bamươi năm gần đây, nếu tôi không biết rằng người tađangsửasoạnmộtcôngviệcnghiêncứuquantrọngvềvấnđềấy.

Bởivậytôichỉđưakháiniệmlibidovàođểgiảithíchtâmlýtậpthể,kháiniệmlibidođãgiúpchúngtôinhiềutrongviệcnghiêncứubệnhthầnkinhtâmthần(psychonévrose).

Libidolàmộttiếngmượncủalýthuyếtvềtìnhcảm.Chúngtôidùngdanhtừấyđểgọi tinhlựccủanhữngkhuynhhướngthuộcloại tìnhyêu (tinhlựcđâyđượcxétvềphươngdiệnlượng,nhiềuhayít,nhưngchưathểđo

lườngđược).Trungtâmcủacáichúngtôigọilàtìnhyêulàtấtcảcáigìngườitacoilàtìnhyêuvàđượcthisĩcangợi,nhưtìnhyêutrongdụcgiớimàmụctiêutốihậulàsựgiaohợp.Nhưngchúngtôikhôngphânbiệttìnhyêutraigáivớinhiềuloạitìnhyêunhưtìnhyêuchínhmình,tìnhyêuchamẹ,tìnhyêuconcái,tìnhbạnbè,tìnhyêunhânloại,chúngtôicũngphânbiệtđốitượngcủatìnhyêuralàmhai:sựvậtcụthểhaychỉlàýnghĩtrừutượng. Để chứngminh cho sự nới rộng nghĩa của danh từ "tình yêu",chúngtôicóthểtrưngranhữngkếtquảđạtđượcnhờsựnghiêncứuphântâmhọc,tấtcảcácloạitìnhyêuđóđềulànétvẻcủamộttoànbộkhuynhhướng;trongmộtvàitrườnghợpnhữngkhuynhhướngấydắtđếnsựgiaohợp,nhưngtrongmộtvàitrườnghợpkhácchúngkhôngnhắmvàomụcđíchấy,chúngngăncấmngườitathựchiệnmụctiêuấy,tuyrằngchúngvẫngiữđượcđặctínhkhiếnchonhàquansátkhôngthểlầmlẫnđược(thídụnhưđặctínhtựhysinh,tìmsựômấp).

Chúngtôinghĩrằngkhigánchochữ"tìnhyêu"rấtnhiềuýnghĩanhưthế,tiếngnóiđãlàmmộtcôngviệctổnghợphữulý,chúngtôikhôngbiếtlàmgìhơnlàdùngsựtổnghợpấylàmnềntảngchomọiquanniệm,mọisựgiảithíchkhoahọccủachúngtôi.Phântâmhọclàmnhưvậyđãlàmchonhiềungườibấtbình,hầunhưphạmtộitráiđạothiêngliêng.Tuynhiên,phântâmhọcnớirộngquanniệmtìnhyêucũngchẳngtạoracáigìmới.CáiEroscủaPlatonxétvềphươngdiệnnguồngốc,pháthiệnvàliênlạcvới ái tính, hoàn toànphùhợpvới tinh lực tìnhyêu,với cái libido củaphân tâm học

52; trong thiên "Thư gửi người xứ Corinthe" của Thánh

Kinh,thánhPaulcatụngtìnhyêuvàđặttìnhyêulêntrênhìnhthức,hẳnlàôngquanniệmtìnhyêuvớinghĩarộng;xemnhưvậythìđủhiểurằngngườiđờivẫnkhôngcoi trọnglờinóicủanhàđại tư tưởngtuyrằnghọlàmravẻcatụng.

Tấtcảnhữngloạihìnhtìnhyêuấy,phântâmhọcxétvềnguồngốccủachúng và cho là những xu hướng dục tính.Nhiều người "trí thức" chorằngdanhtừtìnhyêudùngnhưthếcótínhcáchthóamạ,đểbáothùhọgánchophântâmhọctêngọi"tưtưởngloạndâm".NgườinàochorằngdụctínhcócáigìxấuxađêhạđốivớiconngườithìcứdùngnhữngdanhtừcầukỳhơnnhưEroschẳnghạn.Tôicũngcóthểlàmnhưthếngaytừdầu và tránh được bao nhiêu lời chỉ trích.Nhưng tôi không làm vì tôikhôngkhiếpnhược.Đãkhiếpnhượcnhưthếthìngườitakhôngbiếtmìnhsẽđi đếnđâu;người tabắt đầunhượngbộvềdanh từ, rồi đến saukhingườitanhượngbộcảnhữngcáikhác.Nóiđếndụctínhkhôngcócáigìđángxấuhổ;ngườitachorằngdùngchữEroscủangườiHyLạpthìbớt

xấu hổ, nhưng thực ra chữ ấy có khác gì chữ tình yêu của ta.Đối vớingườibiếtkiêntâmchờđợisựthậttỏrõthìkhôngcầngìphảinhượngbộ.

Chúngtôithửchấpnhậnrằngnhữngliênlạctìnhyêu(haydùngdanhtừ"ràngbuộctìnhcảm"chođỡlạtai)cũnglànềntảngcủalinhhồntậpthể.Xinnhớrằngnhữngtácgiảchúngtôinóiđếnởcácchươngtrênkhônghềđảđộnggìđếnýkiếnấy.Họđãdùngbìnhphongámthịđểcheđậytấtcảcáigìthuộcvềnhữngliênlạctìnhyêu(ràngbuộctìnhcảm).Xinnóilướtquahaiýkiếnsauđâyđã làmchochúng tôicóýđịnh trên.Trướchết,mộtnhómngườimuốngiữđượcsựđoànkết thìcầnphảicómộtmãnhlựcthuhútnàođó.VàmãnhlựcđólàgìnếukhôngphảilàcáiErosthốngnhấtvà tụhợp tấtcảmọingười trên thếgian?Điểm thứhai làkhiconngườibịđámđôngnuốtchửng,họphảihysinhcáigìlàcátính,riêngbiệtcủamìnhvàchịusựámthịcủangườikhác,chúngtôicócảmtưởngrằnghọlàmthếvìhọcầnphảiđồngývớinhữngphầntửkháccủađámđôngmàkhôngnênchốngđốilại;nhưvậycólẽhọ"vìtìnhđồngloại"màhọlàm

53.

5.Giáohộivàquânđội,haiđámđôngquiước

Đámđông,xétvềphươngdiệnhìnhtháihọc,cóthểphânbiệtrarấtnhiềuthứloại,đámđôngnọcóthểtheomộtchiềuhướngđốilậpvớiđámđôngkia đểnhómhọpvà tậphợp thànhphần.Cónhữngđámđông chỉ hiệnhữu tâm trạngchốc lát,nhưngcũngcónhữngđámđông tồn tại thườngxuyên;cónhữngđámđôngmàthànhphầntươngđồng,lạicónhữngđámđôngmàthànhphầntươngdị;cónhữngđámđôngtựnhiênngườitatớitềtựu với nhau, lại có những đám đông chỉ tập hợp vì bị thách thức, cónhữngđámđôngthôlỗcổsơ,lạicónhữngđámđôngđãphânhóavàcóhìnhthứctổchứcrấtcao.Vìnhữnglýdosaunàysẽnóiđến,chúngtôinhấnmạnh đặc biệt đếnmột điểm chưa được ai chú trọng: đám đôngkhôngngườicầmđầuvàđámđôngcóngườicầmđầu.Tráivớiphươngsáchquendùng,chúngtôikhôngbắtđầutừmộtđámngườitụhộigiảndịđơnsơnhất,màchúngtôikhởisựnghiêncứunhữngnhómngườitềtựuthườngxuyên,cóquyướcvớinhauvàcó trìnhđộ tổchức rấtcao.Hainhómđángchúýhơncảlàgiáohộivàquânđội.

Giáohộivàquânđộilànhữngnhómmàsựkếthợpđượcbảođảmbởisứccưỡngbáchởngoài,sứccưỡngbáchấyđồngthờicũngchốnglạisựđổimới cơ cấu.Nóimột cáchđại loại thì người thamdựvàonhữngnhómđấykhôngđượcthỉnhýđểbiếtcóthỏathuậnhaykhông;ngườitakhôngđượctựýgianhậphayrútlui,ngườimuốntrốnthoátsẽbịphạtrấtnặng,hayítrađoànthểđãdựđịnhnhữngđiềukiệnthậtkhókhănđểchorútlui.Lúcnàychúngtachưacầnbiếttạisaonhữngđoànthểấylạicầnnhữngsựbảođảmnhưthế.Điểmđángchúýlànhữngđoànthểcótổchứcchặtchẽđểtránhsựtanrãnhưthế,đãchochúngtabiếtnhiềuđặcđiểmmàcácđoànthểkháckhôngchothấy.

Trongquânđộivàgiáohội(nênchọngiáohộiCônggiáolàmmẫu),mặcdùcóítnhiềukhácbiệt,nhưngvẫncómộtảotưởngchung,đólàsựhiệnhữu(cómặthaytưởngtượng)mộtngườicầmđầu(đấngChristtronggiáohộivàvị tổng tư lệnh trongquânđội),người cầmđầu thươngyêumọingườitrongđoànthểaicũngnhưai.Đólàmộtảotưởnglàmnềnmóngđểxâydựng tấtcảnhữngsựkiệnkhác,nếuảo tưởngấykhôngcòn thìgiáohộivàquânđộiphảitanrãkhinàokhôngcósựépbuộcbênngoài.ĐấngChristyêutấtcảmọingườinhưnhau,khôngtrừmộtai,ýấydiễnđạt rõ ràng trong câu nói sau đây: "Nhà ngươi làm cái gì liên hệ đến

ngườianhemhènmọnnhấtcủata lànhàngươixúcphạmđếnta".ĐốivớinhữngphầntửtrongnhómtínđồthìđấngChristcótháiđộmộtngườianhcả,mộtngườicha.NgườitađãnhândanhtìnhyêucủađấngChristđómàbắt buộc con chiênphải nghe theoýkiến củangười ta.Cómộtluồnggiódânchủthổiquagiáohộivàphấnkhíchmọingườibởivìngườingười thấy mình ngang hàng với nhau khi đến trước mặt Thượng đế,ngườingườiđềuđượcChúayêumếnnhưnhau.KhôngphảilàkhôngcólýdosâuxakhingườitanhấnmạnhđếnsựtươngđồnggiữacộngđồngCônggiáovàmộtgiađình,khicáctínđồcoinhaunhưanhemruộtđượcChúa thương yêu như nhau. Ta không thể chối cãi được rằngmối dâyràngbuộcmỗingườivớiđấngChrist lànguyênnhâncủamốidâyràngbuộc người này vào với người kia. Trong quân đội cũng thế; vị tướngcũnglàngườichayêumếnđồngđềuquânnhântronghàngngũ,vìtìnhyêucủavịtướngđómàmọingườitrongquânđộithânhữuvớinhau.Vềphươngdiệncơcấu,quânđộikhácgiáohộiởđiểmđẳngcấpcủaquânđộithiếtlậptheothứtựtừtrênxuốngdưới;vịđoàntrưởnglàchacủamộtđoàn,vịđộitrưởnglàchacủamộtđội.Dĩnhiên,tronggiáohộicũngcócấpbậctươngtự,nhưngcấpbậcđókhôngđóngvaitròngườicha,vìvaitròấydành riêngchođấngChrist,đấngChristbiết rõnhucầucủaconchiênvàlochoconchiênchuđáohơnbấtcứngườiphàmtrầnởcấpbậcnào.

Quanniệmmộtcơcấucủaquânđộiđặtnền tảng trêndục tính (libido)như thế không tránh khỏi được sự chỉ trích, người ta sẽ chỉ trích rằngchúngtôikhôngkểđếnnhữngkháiniệmtổquốc,danhdựtổquốc,v.v.đãgiữvững tinh thầnđoànkếtquânđội.Xin trả lời rằngnhữngyếu tốđoànkếtấy thuộcvềmột lãnhvựckhácvàkhônggiảndịnhưngười tatưởng; vả chăng nếu chúng ta xét đến những đạo binh của César,Wallenstein,Napoléon, thìchúngtasẽ thấynhữngyếutốấykhôngcầnthiếtchosự thiết lậpvàduy trìquânđội.Saunàychúng tôisẽbànđếnvấnđềcóthểthaythếngườicầmđầubằngmộtýniệmchỉđạovàvấnđềliênlạcgiữangườicầmđầuvàýniệmchỉđạo.

Nhữngngườikhôngchútrọngđếnkháiniệmlibidotrongquânđội–tuyrằngđókhôngphảilàyếutốduynhất–khôngnhữnglầmlẫnvềlýthuyếtmà còn gây ra nguy hiểm thực tiễn. Chế độ quân phiệt của nước PhổkhôngbiếtđếnvấnđềtâmlýcũngnhưkhoahọccủanướcĐức,đãgánhlấyhậuquảcủasự lỗi lầmấy trong thờikỳ thếchiến.BệnhsuynhượcthầnkinhchiếntranhlàmtanrãquânđộinướcĐứclàtiếngnóicủaconngườiphảnđốisựbắtbuộchọđilính;theosựnghiêncứucủaSimmel

54

thìngườitacóthểcảquyếtrằngnguyênnhânchínhcủabệnhthầnkinhấy là các cấp chỉ huyđốixử tànnhẫnvônhânđạovớiquân lính.Nếungườitachútrọngnhiềuhơnđếnnhucầutâmtìnhcủaquânlínhthìhẳnlà Tổng thốngWilson không đòi hỏi được đúng 14 điều yêu sáchmộtcáchdễdàng,vànhàquânsựĐứckhôngđếnnỗilàmtanrãmộtcôngcụtốtđẹpmàhọnắmtrongtaynhưthế.

Chúng tanênnhớkỹrằng tronghaiđámđôngquyướcấy(giáohộivàquânđội)mỗiphần tửđều ràngbuộcbởi liên lạc libidovớingườicầmđầu (đấng Christ, vị tổng tư lệnh) và với những người đồng hội đồngthuyền.Saunàychúngtôisẽnghiêncứuxemhailoạiliênlạcấycótươngđồngvềbản chấtvàgiá trị haykhông,xemcó thểmiêu tả chúng theonhãnquantâmlýhọcđếnmứcnào.Nhưngchúngtôiđãcóthểchỉtríchnhữngngườicầmđầuđốivớikhoatâmlýđámđông,vìlầnđầulựachọnnhững điểm để nghiên cứu chúng tôi đã gặp được điều kiệnmaymắnhơn.Chúng tôi đã tìmđược đường lối tốt để cắt nghĩa hiện tượng nềntảngcủa tâm lýđámđông,đó là tình trạngmất tựdocủanhữngngườithamdựvàođấy.Vìconngườicủađámđôngbịràngbuộcbởinhữngdâytình cảmkiên cốvớihai vị trí khácnhau (người cầmđầuvàbạnđồngđội)chonênchúngtadễnhậnthấycátínhhọbiếnđổivàgiảmthiểunhưngườitađãnhậnthấy.

Đểchứngminhmột lầnnữa rằngyếu tínhcủamộtđámđông lànhữngliên lạc libidobaovâyconngườinhưmàng lướidày, chúng ta chỉ cầnnghiêncứuhiệntượnghoảngsợhayxảyratronghàngngũquânlính.Sựhoảngsợphátsinhkhinàobắtđầucósựtanrã.Bấygiờlệnhtrênkhôngđượctuântheo,ainấychỉbiếtlochomìnhkhôngbiếtđếnngườikhác.Sựràng buộc đã cắt bứt,một thứ sợ hãimênhmang không thể cắt nghĩađượcxâmchiếmlòngngười.Dĩnhiênngườitacóthểcãilạirằngchúngtôiđãđảongượcthứtựcáchiệntượngmànóinhưvậychứthựcravìsựsợhãimạnhquámứcthườngchonênnóbópnghẹttấtcảnhữngtâmtínhkhác.ÔngMcDougall(trongcuốnsáchtríchdẫnnóitrên,trang24)cònchorằngsựhoảngsợ(ngoàiphạmviquânđội)làmộtthídụđiểnhìnhvềsự phóng đại tình cảm bằng cách truyền nhiễm, ông gọi là cảm ứngnguyênthủy(primaryinduction).Sựgiảithíchthuầnlýđókhôngthểthỏamãnchúngtađược,vìđâychúngtaphảigiải thíchtạisaosựsợhãi lạimãnhliệtquáchừngquámứcnhưvậy.Không thểnói rằng tạisựnguyhiểmlớnlao,vìđộiquânthấtđảmấytrướcđâyđãđươngđầuvớinhữngsựnguyhiểmcũnglớnlaonhưthế,nếukhônglớnlaohơn;điểmđặcbiệtcủasựkinhhoảngchínhlànóquámãnhliệtsovớisựnguyhiểmrấtnhỏ

nhặtnhiềukhikhôngcógìđángngạicả.Mộtkhicánhânđãhoảngsợđếnthấtđảmthìhọchỉnghĩđếnmìnhhọ,nhưthếlàhọđãđứtđoạnmốitươnghệ tìnhcảmtrướckiađãche lấpsựnguyhiểmtrướcmắt.Họcócảmtưởnglàhọchỉcómộtmìnhphảiđốiphóvớinguyhiểmchonênhọphóngđạithêmsựnguyhiểm.Nhưvậychúngtacóthểnóirằngsựkinhhoảngxảyravìcósựtanrãcơcấudụctínhcủađoànthể,khiếnchocánhânphảnứngtrongđiềukiệntanrãấy;cònnhưquanniệmchorằngsựnguyhiểmlànguyênnhâncủasựtiêuhủycơcấutìnhcảmcủađoànthểthìxétrakhôngphùhợpvớisựthậtngoàiđời.

CáchnhậnđịnhtrênđâykhônghềphủnhậnquanđiểmcủaMcDougall,theođósựsợhãitậpthểcóthểvìảnhhưởng"cảmứngnguyênthủy"màtăng gia đếnmức kinh khủng.Quan điểm ấy thích hợp lạ lùng để giảithíchnhững trườnghợpmộtđámđông thiếuhẳnsự ràngbuộcbởimốidâyđoànkết tìnhcảmchắcchắnmỗikhibịđedọabởimốinguyhiểmlớnlao.Trườnghợpđiểnhìnhlàtrườnghợpmộtđámcháyxảyratrongmộtrạpháthaymộtphòngtụhội.Nhữngtrườnghợpđángchúývàphùhợpvớisựchứngminhcủachúngtôilàtrườnghợpmộtđạobinhbịkhiếpđảmvìmộtsựnguyhiểmkhôngcógìlàquámứcbìnhthườngtrướckiavẫn bình tĩnh vượt qua một cách cam đảm. Vả chăng danh từ "kinhhoảng"khôngcómộtnghĩachuẩnxácvànhấtđịnh.Khithìdùngđểchỉsựsợhãi tập thể,khi thìchỉ sựsợhãicủa riêng từngngườisợhãiquámứcbìnhthường,nhiềukhicòndùngđểchỉnhữngtrườnghợpbùngnổsựsợhãivôcớ.Khigánchodanhtừ"kinhhoảng"nghĩa"sợhãitậpthể",chúngtacóthểtìmranhữngnéttươngđồngcótầmquantrọnglớngiữatrườnghợpcánhânvàtrườnghợpđoànthể.Cánhânsợhãivìthấynguyhiểmtrầmtrọnghayvìđộngđếnnhữngdâyliênlạctìnhcảm(nhữngđịađiểmtụtậplibido);trườnghợpsaunàylàtrườnghợplosợvìsuynhượcthầnkinh.(XincoiPhântâmhọcnhậpmôn,chương25,Freud).Sựkinhhoảngxảyrakhicáinguyhiểmđedọacảmọingườithêmtrầmtrọng,haykhicósựtiêuhủynhữngmốiliênlạctìnhcảmđoànkếtđámđông;trongtrườnghợpsausựlosợtậpthểcũngtươngtựsựlosợvìsuynhượcthầnkinh.

KhingườitađồngývớiôngDougallchorằngsựkinhhoảnglàmộttrongnhữngpháthiệnđặcbiệtnhấtcủatâmlýđámđông,ngườitasẽđiđếnkếtluậnmâuthuẫnrằnglinhhồntậpthểtanrãgiữalúcđámđôngđểlộđặctínhriêngbiệtnhất,vàcũngnhânsựbộclộấymàtanrã.Đãrõrệtrằngkinh hoảng có nghĩa là tan rã đámđôngmà hậu quả làmọi ràng buộcgiữacácphầntửđềutiêutan.

TrongmộtđoạnvăncủaNestroyviếtđểnháivởkịchcủaHebel(JudithvàHolopherne),mộtchiếnsĩhôto:"Chủsúycủatađãbịchémđầu",thếlàquânlínhAssyriebỏchạytánloạn.Đâylàmộtthídụđiểnhìnhvềsựphátsinhkinhhoảng,chỉcầnmộtcớvônghĩalàcũngđủlàmchoquânlínhthấtđảm.Sựnguyhiểmvẫnthếthôinhưngquânlínhchỉmấttintứcvề chủ súy, tưởng chủ súy đã chết haymất tích cũng đủ sinh ra kinhhoảng.Khiđãmấtnhữngmối liên lạc tìnhcảmvớichủsúy thì thườngthườngsựràngbuộcvớianhemđồngđộicũngtanrã.Đámđôngtanrãnhưtuyếtgặpmặttrời.

Sựtanrãđámđôngtôngiáokhónhậnđịnhhơn.Mớiđâytôicódịpđọcmột cuốn tiểu thuyếtAnh viết trong tinh thầnCông giáo và domột vịgiámmụcLuânĐôngiớithiệu.CuốntiểuthuyếtnhanđềlàWhenitwasdark,theotôi,đãmôtảrấtkhéoléohậuquảcủamộttìnhtrạngtanrãcóthểxảyra.Tácgiả tưởng tượngmộtâmmưukìnhchốngcánhânđấngChristvàtínngưỡngCônggiáo,kẻâmmưuphaongônrằngđãtìmthấyởJérusalemmộtcáihầmtrongcótấmbiakhắccâuthúnhậncủaArimathie,ôngnàyvìtinthờđãđàomảChúaChristsaukhichônđượcbangày,ăncắpxácvàđemđigiấuởcáihầmấy.SựphátminhkhảocổhọcấycónghĩalàmsụpđổnhữngtínđiềuvềsựphụcsinhcủaChúaChrist,vềbảnchất thần linhcủaChúaChrist,hậuquả là làmkhuynhđảocảmộtnềnvănhóaÂuchâuvàlàmgiatăngtộiácvàbạongượclênmứcđộkhinhkhủng,tìnhtrạngkéodàimãichođếnkhingườitakhámpháraâmmưucủakẻgiảmạo.

Trongcáigọilàsựtanrãcủađámđôngtôngiáonóitrênđây,sựkiệnbộclộ rakhôngphải làsựsợhãivìkhôngcócớgìđểsợhãicả;đóchỉnànhững xung động ác cảm với người khác, những xung động trước kiakhông thể xuất lộ được vì tình yêu của Chúa Christ đùm bọc cả mọingười

55.Khi cònchúaChrist cũngcónhữngngườikhôngbị ràngbuộc

vàonhữngdâyliênlạctìnhcảmấy,đólànhữngngườiởngoàicộngđồngCônggiáo,họkhôngyêuchúaChristvàchúaChristcũngkhôngyêuhọ.Chínhvìthếchonênmộttôngiáodùcómệnhdanhlàmộttôngiáocủatìnhyêucũngphảinghiêmkhắcvàkhông"yêu"đượcnhữngngườingoạiđạo.Xétchocùngthìtôngiáonàocũnglàtôngiáocủatìnhyêuđốivớinhữngngườibổnđạo,tôngiáonàocũngsẵnsàngtỏrađộcácvàkhôngkhoandungnhữngngườikhôngbiếtđếntôngiáoấy.

Mặcdùcóphươnghạiđếnmình thếnàongười tacũngkhôngnênquáchêtráchkẻtinđạođộcácvàhẹphòicốchấp;kẻkhôngtínngưỡngvàkẻ

thờơthậtđãđượcmaymắnhơnngườikhitỏralạnhlùngvớinhữngtâmtìnhấy,đứngvềphươngdiệntâmlýchúngtacóthểnóinhưvậy.Sựhẹphòi cố chấp ngày nay khôngbùng ramạnhbạo như thuở trước, nhưngngườitasẽlầmlớnnếungườitacholàảnhhưởngcủathuầnphongmỹtụcđãlàmdịulòngngười.Takhôngthểchốicãiđượcrằnglýdolàmchoconngườihungbạolàtạilòngtinđạođãsútgiảmdođómànhữngliênlạctìnhcảmcũngtanrãtheo.

Chỉcầncómộttậpthểnàothaythếđoànthểtôngiáo(thídụnhưtrườnghợpmộtđảngchínhtrị"cựcđoan") làngười tađủthấybùngnổsựhẹphòicốchấpđốivớingườikhácchánhkiến,chẳngkhácgìsựcốchấpcủacácđoànthểtôngiáo;sựkhácbiệtgiữahaiquanniệmkhoahọccũngcóthểbịcôngchúnggánchomộttầmquantrọngkhôngkémsựkhácbiệttôngiáo,cũngcóthểxảyranhữnghậuquảtươngtựvìnhữnglýdotươngtự.

6.Nhữngvấnđềmớivànhữnghướngtìmtòimới

Ởchươngtrênchúngtôiđãnhậnđịnhhaiđámđôngquiước,quânđộivàgiáohội,chúngtôiđãnhậnthấyngườitabịchiphốibởihailoạiliênlạctìnhcảm, loạiràngbuộccánhânvớingườicầmđầucótínhcáchquyếtđịnhhơnloạiràngbuộcngườinọvớingườikia.

Córấtnhiềuđiềuđểnóivàđểmôtảvềcơcấuđámđông.Trướchếtphảinói rằngmột sốngười tụhọpchỉ làđámđông theonghĩa thườngdùngchứkhôngthểlàchữđámđôngdùngởđâyvớinghĩalàmộtđoànthểhaymột nhóm, vì không có nhữngmối dây liên lạc nói trên kia; tuy nhiênchúng ta có thểnói rằngbất cứđámngười nào tụ hội cùng cókhuynhhướngrấtmạnhtrởthànhmộtnhómcótâmlýtậpthể.Nhưvậychúngtaphảixemxétcặnkẽcácloạinhómtựnhiênđượctạolập;cóítnhiềutínhcáchliêntục;chúngtasẽnghiêncứuđiềukiệnthànhlậpvàđiềukiệntanrã.Sựkhácbiệtgiữađámđôngcóngườicầmđầuvàkhôngngườicầmđầuđángđượcchúýđặcbiệt.Chúng tacũngphảixétxemnhữngđámđôngcóngườicầmđầucóphải lànhữngđámđôngcổxưanhấtvàbấttoànnhấthaykhông,cũngphảixétxemmộtvàiđámđôngcóthểthaythếngườicầmđầubằngmộtýtưởngtrừutượnghaykhông(nhữngđámđôngvângtheomộtngườicầmđầuvôhìnhrấtgầnvớihìnhthứcđámđôngsaunày);cũngphảixétxemmộtkhuynhhướng,mộtýmuốnkhảdĩđượcmộtsốlớnngườinghetheocóthểthaythếngườicầmđầuđượchaykhông?Đếnlượtýtưởngtrừutượngcóthểnhậpvàomộtngườichỉhuyphụhaykhông, và nếu nhập được thì sẽ tạo ra nhữngmối liên lạc đủ loại haykhông?Cóthểcónhữngtrườnghợpmàngườichỉhuyhayý tưởngchỉhuytạoranhữngliênlạctiêucực,nghĩalàsựthùghétmộtngườinàođócó thể làmchonhữngngười thùghétngườiấyđoànkếtvớinhau, thânthiết với nhau, cũng như nhóm người tích cực tận tâm với người ấychăng?Vàsaucùng,chúngtacóthểtựhỏirằngsựcómặtcủangườicầmđầucóphải làđiềukiệncầnthiếtđểmộtsốngười tụ tậpvớinhaubiếnthànhđámđôngvớitâmlýcủađámđôngkhông?

Tấtcảnhữngcâuhỏiấy tuyđãcómộtvàicâuđượcgiảiđáp trongcácsáchviếtvềtâmlýtậpthể,nhưngkhôngthểlàmchochúngtasaolãngnhữngvấnđềtâmlýnềntảngmàcơcấuđámđônggợilênchochúngta.Trướchếtxinđưaramộtýkiếnđểminhthịđâulàconđườngngắnnhấtnêntheođểnắmđượcbằngchứngvềbảnchấtlibidocủanhữngliênlạc

đoànkếtcácphầntửđámđông.

Chúng ta thử hình dung ra người đời có thái độ nào đối với nhau vềphươngdiệntìnhcảm.Schopenhauerđãđưaramộtvídụtàitìnhsauđâyđểgợichochúngtamộtýniệmrằngkhôngaicóthểchịuđựngđượcmộtsựgầngũithânmậtquámứcvớiđồngbào:

"Vàomộtngàytrờiđônggiálạnh,mộtđànnhímquâyquầnlạivớinhauchoấm.Nhưngépvàovớinhauquálôngnhọnconnọchọcvàoconkia,nhímđauquá chịukhôngnổi lại phải dãn ramột chút, xích ra, épvàonămbảylầnrồichúngmớitìmđượcmộtvịtrílýtưởngkhônggầnquáđểlôngchọcvàonhau,khôngxaquáđểcònsưởiấmlẫnnhau"

56.

Sựnghiêncứuphân tâmhọcchobiết rằngsự thân thiếtgiữahaingườitrongítlâu–nhưliênlạcvợchồng,bèbạn,chacon

57–đểlạinhữngtâm

tình ác cảmhay ít ra bất thân thiệnmàngười ta phải dồnnénđi.Tìnhtrạngrõrệthơntrongtrườnghợphaingườicộngtácvớinhauluônluôncãicọnhau,hay trườnghợpmột thuộcviên luôn luôn lầubầuvớichủ.Tìnhtrạngấycũngxảyratrongtrườnghợpngườitatụhợpthànhnhữngnhóm,nhữngđoàn thể rộng lớn.Khihaigiađình làmsuigiavớinhau,nhànàychomìnhhơnnhàkia,caoquýhơnnhàkia;haitỉnhkếcậnnhaucạnh tranh nhau, ghen tỵ nhau;một tổngnhỏ tỏ vẻ khinh bỉ tổng kháckémmình.Haigiốngngườicùngnguồngốcchủngtộcganhghétnhau:ngườiĐứcmiềnnamkhôngchịuđượcngườiĐứcmiềnBắc,ngườiAnhnóixấungườiTôCáchLan,ngườiTâyBanNhakhinhbỉngườiBồĐàoNha.Sựghétbỏcàngsâuxakhisựtươngdịcàngrõrệt,vìthếmàngườiGôLoaghétngườiNhậtNhĩNam,ngườiARiêngghétngườiDoThái,ngườidatrắngghétngườidamàu.

Khinàosựáccảmlàáccảmnhữngngườimìnhthươngyêuthìchúngtagọilàtrườnghợplưỡngứngtâmtình,chúngtatìmcáchgiảithíchhiệntượngấymộtcáchquáthiênvềduylý,chúngtavinvàonhữngxungđộtquyềnlợivìsốngchungđụngmậtthiếtvớinhaumàphátsinh.Trongsựghêtởmvàghétbỏai,chúngtathấybộclộsắctháichỉyêucómình,sắctháingãái,cáingãáitìmcáchtựxácđịnh,hầunhưcáigìhơikhácnhữngđặcđiểmvàđặctínhcủacánhânlàkèmtheosựchỉtríchnhữngđặcđiểmấyvàđặctínhấy,ngãáiyêucầungười tabiếncảivàthayđổi.Tạisaoconngườirấtnhạycảmđốivớinhữngchitiếtcủasựphânhóanhưthế?Chúngtakhôngbiếtgìcả,nhưngcóđiềuchúngtabiếtchắclàcáchxửsựnhư thế bộc lộ sự phát sinh căm thù rất dễ dàng, bộc lộ sự gây gổmà

chúng takhôngbiếtnguồngốcởđâu, chúng ta chỉbiết cho làmộtnéttínhtìnhsơthủy

58.

Nhưngmọisựbấtkhảtươngnhượngđềubiếnmấttạmthờihayvĩnhviễnnếu là trườnghợpmộtđámđông.Cònở trong tâm trạngđámđông thìmọingườiđềuxửsựnhưthểhọcùngđượcđúcbằngmộtcáikhuôn,họchịuđựngđượcmọiđiểmđặcdịcủangườibêncạnh,họ tựcoi làbìnhđẳng với nhau và không hề ghét bỏ người bên cạnh: theo những quanđiểmlýthuyếtcủachúngtathìngãáicủaconngườichịutựchếnhưvậylàvìảnhhưởngcủamộtyếutốduynhất:họcónhữngràngbuộclibidovớinhữngngườikhác.Sựíchkỷchỉbịgiớihạnbởitìnhyêungườikhác,tức là tìnhyêucóđối tượng

59.Người tacó thểchấtvấnchúng tôi rằng

nếuchỉcócấukếtvớinhauvìquyềnlợimàkhôngcómộtyếutốlibidonàonângđỡthìngườitacónhườngnhịnvàkínhtrọnglẫnnhaukhông?Mộtcâuhỏinhưthếcóthểtrảlờirấtdễdàng,đâychỉlàmộttrườnghợphạnchế thườngxuyêncáingãái, bởivì trongnhữngcuộchợp tácnhưvậysựtươngnhượngrấtmongmanh,khinàocuộchợptáckhôngmanglạiquyềnlợitrướcmắtnữathìsựtươngnhượngcũngkhôngcòn.Giátrịthực tiễn của vấn đề này không quan trọng như người ta tưởng, kinhnghiệmđãchobiếtrằngcảtrongnhữngtrườnghợpcộngtácsơsài,mốiliên lạc libido cũngphát sinh giữa nhữngngười hợp tác với nhau,mốiliênlạcấycònmãikhiđãhếtlợilộcthựctiễnmàcuộchợptácmanglại.

Trong những liên lạc xã hội của con người, khoa học phân tâm tìm ranhữngsựkiệnđãquansátthấytrongsựkhaitriểnlibidocủacánhân.Cáilibidomìnhvàonhữngđốitượngđầutiênlànhữngngườimanglạithỏamãnnhucầu sinh sốngđầu tiên.Trong sự tiếnhóa củanhân loại cũngnhưcủacánhân,tìnhyêuxuấthiệnnhưyếutốchínhyếu,nếukhôngphảilàyếutốvănminhduynhấtquyếtđịnhsựbiếnchuyểntínhíchkỷsangtínhvịtha.Quanđiểmnàycũngđúngvớicảhaiđốitượngcủatìnhyêu,tìnhyêunamnữvớisựcầnthiếtbảovệngườimìnhyêu,vàtìnhyêukhửdục tính, tìnhyêuđồng tính ái và thănghoađốivớinhữngngườikháccùnglàmviệcvớimình.

Vấnđềcầnphảiđặt ra lànhữngdây liên lạcmớiđó lànhữngloạinào.Tronglýthuyếtphântâmhọcvềbệnhsuynhượcthầnkinh,chođếnngàynaychúng tôigầnnhưchỉchuyênchúvềnhữngkhuynhhướng tìnhái,nhữngkhuynhhướngấynhậpvàođốitượng(khôngphảingườiđànbà)nhưngvẫntheođuổimụcđíchdụctínhtrựctiếp.Nhưngtrườnghợpđámđông thì hiển nhiên là không làm gì cómột cách dục tính nữa.Ở đây

chúng ta đứng trước những khuynh hướng tình ái đã từ bỏ mục đíchnguyênthủyrẽsangđườngkhácnhưngvẫngiữnguyêntinhlực.Trongphạmvikhuynhhướngdụctínhnhậpvàomộtđốitượngnhưtrườnghợpbìnhthường,chúngtôicũngnhậnthấynhữnghiệntượngcóthểsuydiễnlàbảnnăngđãtừbỏmụcđíchdụctínhmàrẽsangđườngkhác.Chúngtôiđã mô tả những hiện tượng ấy như những mức độ của trạng thái yêuthươngvàchúngtôinhậnthấytrongnhữnghiệntượngấycósựgiớihạncáiTôi.Bâygiờchúng tôixemxétcẩn thậnnhữnghiện tượngđặcbiệtcủa trạng thái yêu đương với hy vọng rằng chúng tôi có căn bản chắcchắnđểrútranhữngkếtluậncóthểđemápdụngvàotrườnghợpliênlạctình cảm giữa những người họp thành đầu tư. Ngoài ra chúng tôi cònmuốnbiếtrõđiềuchúngtôiquansátđượcsauđây:thểthứclibidonhậpvàomộtđối tượngcóphải làsựràngbuộctìnhcảmduynhấtcóthểcóđược,hay là chúng ta cònphảinghĩđếnnhững thể thứckhác tương tựnhư thế. Phân tâm học cho chúng tôi biết rằng còn có những động cơkhác:đó làhiện tượngđồngnhấthóa, tiến trìnhnàychưađượcbiết rõlắm,rấtkhómôtả,chúngtahãytạmngưngvấnđềtâmlýtậpthểđểxemxétvấnđềđồngnhấthóa.

7.Đồngnhấthóa

Phântâmhọcchorằngđồngnhấthóa(identification)làpháthiệnnguyênthủycủasựràngbuộctìnhcảmvớingườikhác.SựđồngnhấthóađóngmộtvaitròquantrọngtrongmặccảmOedipetrongnhữnggiaiđoạnđầu.Đứatrẻrấtthíchchanó,ngườichathếnàothìnómuốnthế,nómuốnthaythế người cha về đủ mọi phương diện. Ta có thể nói: nó lấy cha làmngười lý tưởngcủanó.Tháiđộđốivớingườicha(nóichungthìvớicảnhữngngườikhác)khôngcógìlàthụđộng,lànữtính;tháiđộấy,chínhlànamtính.TháiđộấydunghòađượcmặccảmOedipevàsửasoạnchomặccảmOepide.

Đượcítlâuvềsaulibidocủanóbắtđầunhắmvàomẹnólàmđốitượng,đồngthờinóvẫnđồngnhấthóavớicha.Bởivậynóbộclộhaithứràngbuộckhácnhauvềphươngdiệntâmlý,sựràngbuộcvớimẹvìmẹlàđốitượngcủalibido,sựđồngnhấthóamìnhvớichavìchamàmẫungườiđểnó bắt chước. Hai tâm tình đồng hiện diện bên cạnh nhau, không ảnhhưởnggìđếnnhau,khônggâyxáotrộngìchonhau.Nhưngdầndầnđờisốngtâmthầnđiđếnchỗthốngnhất,haitâmtìnhxíchlạigầnnhau,rồiđụngvàonhau.DođómàphátsinhmặccảmOepidebìnhthường.Đứatrẻthấychanócảnđườngnókhôngchonótiếntớigầnmẹnó;sựđồngnhấthóavớichavìthếnhuốmmàusắcáccảmrồisauhếtnhậpvàovớiýmuốnthaythếcha.Vảchăngsựđồngnhấthóađãcótínhcáchlưỡngứngngaytừđầu;nócóthểhướngvềsựâuyếmcũngnhưhướngvềýmuốndiệttrừcha.Nóhànhđộngkhôngkhácnàogiaiđoạnđầumớitổchứccáilibido, giai đoạn "miệng" (cáimiệng là khu vực thụ cảm để thỏamãnlibido), tronggiai đoạn ấy đứa trẻmuốnvà thích cái gì thì chỉ có việcthôntínhnóbằngcáchnuốtchửngnó,nghĩalàhủydiệtnó.Mọiănthịtngườidừnglạiởgiaiđoạnấy,họănthịtkẻthù,vàhọcũngănthịtnhữngngườihọyêu

60.

Rấtdễmấthút,khôngbiếtsựđồngnhấthóavớichasaunàyrasao.MặccảmOepidecũngcóthểbịđảongược;ngườibịnữtínhhóatrởthànhđốitượngcủakhuynhhướngdụctính;trongtrườnghợpấy,sựđồngnhấthóavớichalàgiaiđoạnsơkhởicủasựđốitượnghóangườicha.Đốivớicongáicũngvậy,ngườitacóthểnóirằngnócũngcótháiđộtươngtựđốivớimẹnó.

Rấtdễdùngmộtcông thứcđểmô tả sựkhácbiệtgiữahai sựkiện sauđây: 1)Đồng nhất hóa với cha; 2) ràng buộc với cha vì coi cha là đốitượngdụctính.Trongtrườnghợpthứnhấtngườichalàngườimàđứatrẻmuốnđượcnhư thế, trong trườnghợp thứhaiđứa trẻmuốnchiếmhữungườicha.Trong trườnghợp thứnhấtngườicha liênhệvớicái tôicủanó,trongtrườnghợpthứhaiđứatrẻliênhệvớiđốitượngđểthỏamãnthịdụccủanó.Chínhvìvậymàngườitacóthểđồngnhấthóatrướckhilựachọnđối tượng.Nhưngmôtả tâmlýsiêuhìnhsựkhácbiệtấykhóhơnnhiều.Tất cảcáigì có thểnhận thấy là: cái tôi tìmcách làmchomìnhgiốngcáimànólấylàmmẫu.

Trongmộttriệuchứngsuynhượcthầnkinhsựđồngnhấthóaliênhệtớimộttoànbộnhữnghiệntượngphứctạphơn.Thídụtrườnghợpmộtđứacongáinhỏsauđây:nómắccùngmộttriệuchứngbệnhhoạnnhưmẹnó,chứnghocơn.Bệnhcủanóxảyratheohaitiếntrìnhkhácnhau:mộtlàsựđồng nhất hóa cũng tương tự sự đồng nhất hóa bắt nguồn từmặc cảmOepide,nhưvậy,đồngnhấthóacónghĩalàmthèmmuốnchiếmchỗcủamẹbêncạnhchavàbộclộxuhướngtìnháicủađứatrẻđốivớicha;trongsựthựchiệnýmuốnthaythếmẹbêncạnhchađứatrẻbịảnhhưởngbởicảmtưởngtựti:"Màymuốnlàmmẹmàyư?Thìmàyđượcmãnnguyệnrồiđó,màyđãhonhưmẹmàyđó";đólàtấtcảđộngcơcủasựcấutạotriệuchứngbệnhloạnthầnkinh(hystérie).Hailà,triệuchứngbệnhhoạnsẽ cùng là triệu chứng của người mà đứa con gái yêu thương (trongBruchstückeinerHysterie–AnalysecónóiđếntrườnghợpmộtđứanhỏtênDora,đứatrẻnhỏnàybắtchướcbệnhhocủachanó);nhưvậychúngtacóthểnóirằngsựđồngnhấthóađãchiếmchỗcủaxuhướngtìnhái,xuhướng tìnháiđã thoáihóavà trở thànhsựđồngnhấthóa.Chúng tađãbiết rằng đồng nhất hóa là hình thức cổ sơ nhất của sự ràng buộc tìnhcảm.Dưới ảnh hưởng những động cơ của tiềm thức sẽ phát sinh triệuchứngvàdồnnén,dođómàđánglẽlựachọnđốitượngdụctínhngườitatrởlạidùngphươngtiệnđồngnhấthóa;chúngtacóthểnóirằngcáitôithuhútnhữngđặctínhcủađốitượng.Chúngtanênđểýrằngkhithìcáitôichéplạingườimànóyêu,khithìnóchéplạingườimànóghét.Trongcảhaitrườnghợpsựđồngnhấthóachỉlàđồngnhấthóatừngphần,rấtcógiớihạn,cáitôichỉmượnmộtnétnàođócủađốitượngmàthôi.

Trong một trường hợp cấu tạo triệu chứng rất hay xảy ra và rất có ýnghĩa,sựđồngnhấthóađứngđộclập,khônghềtùythuộctháiđộlibidođốivớingườimàđứatrẻmuốnlàmtheo.Mộtnữsinhnộitrúnhậnđượccủangườitìnhmộtbứcthưgợilòngghen,côtaphảnứngbằngcáchnổi

cơnloạnthầnkinh,mộtvàicôbạnbiếtchuyệncũngbịlây,họcũngnổicơnloạnthầnkinhnhưthế,cóthểgọihiệntượngtruyềnnhiễmtâmthần.Trongtrườnghợpnày,độngcơđồngnhấthóahoạtđộng.Điềunàycóthểxảyravìngườitacóthểtựđặtmìnhvàomộtđịavịhayngườitamuốnđặt mình vào một địa vị nào. Những người khác cũng có thể có mộtchuyệntìnhkínđáo,họcómộtcảmtưởngphạmtội,họchấpnhậnsựđaukhổgây ravì tội lỗiđó.Nếubảo rằngvìcảm tìnhmàhọ tiếp thụ triệuchứngcủacôbạnthì thật làsai lầm.Trái lại,sựgiaocảm(symphathie)thoátthaitừsựđồngnhấthóa;bằngchứnglàsựtruyềnnhiễmhaysựbắtchướcnhưthếcũngcóthểxảyratrongtrườnghợphaingườikhôngcócảmtìnhvớinhaunhưmấycôbạnnộitrúnóitrên.Cáitôicủangườinàytri giác được trong cái tôi của người khácmột điểm tương đồng quantrọngnàođó(trongtrườngnóitrênthíđiểmấylàmứcđộtìnhcảmcùngcaonhưnhau);bấygiờsẽxảyrangaysựđồngnhấthóavềđiểmấy;dướiảnh hưởng của tình trạng bệnh hoạn, sự đồng nhất hóa đưa đến triệuchứnghocủacôbạn.Sựđồngnhấthóabằngcáchphátsinhtriệuchứngchotabiếtđiểmgặpgỡcủahaicái tôi (củahaingười),điểmgặpgỡấythựcraởtrongphạmvinhữngcáigìbịdồnnén.

Nhữngđiềutabiếtđượcvềbanguồngốctrênđâycóthểtómtắtnhưsau:1) sự đồng nhất hóa là hình thức cổ sơ nhất của sự ràng buộc với đốitượng;2)vì sựbiếnđổi thoáihóa, sựđồngnhấthóachiếmchỗcủa sựràngbuộclibidovớiđối tượng,sởdĩnhưvậylàvìđối tượngđượcđưavàotrongcáitôi;3)sựđồngnhấthóaxuấthiệnkhinàomộtngườinhậnthấymìnhcómộtnétchungvớimộtngườikháctuyrằngngườikhácấykhôngphảilàđốitượngcủalibido.Nhữngnétchungcàngnhiềuvàcàngquantrọngthìsựđồngnhấthóacànghoàntoàn,vànhưthếlàtươngứngvớimộtsựràngbuộckhác.

Chúngtađãhéthấyrằngsựràngbuộcnhữngngườitrongmộtđámđônglàkếtquảcủamộthiệntượngđồngnhấthóanhưvậy,sựđồngnhấthóađặtnềnmóngtrênmộtcộngđồngtâmtình;vàchúngtacóthểgiảthiếtrằngcộngđồngtâmtìnhđượccấutạobởibảnchấtcủamốiliênlạcmỗingườivớingườicầmđầu.Chúngtacũngnhậnthấyrằngchúngtachưanóihếtvềvấnđềđồngnhấthóa,chúngtađứngtrướcmộttiếntrìnhkháquenthuộcmàtâmlýhọcgọilàEinfühlung(tiếpthụnhữngtìnhcảmcủangườikhác),sựtiếpthụấyđóngmộtvai tròquantrọngvìnóchophépchúngtathấuhiểulinhhồnnhữngngườixalạvớicái tôicủachúng ta.Tuynhiênchúngtamuốngiớihạnsựtìmhiểutrongphạmvinhữnghậuquảtâmtìnhtrựctiếpcủasựđồngnhấthóa,bởivậycóthểhãytạmgác

sangmộtbêntínhcáchquantrọngcủasựđồngnhấthóađốivớisinhhoạttrítuệ.

Trongphạmviấy,sựtìmtòiphântâmhọccũngđềcậpđếnnhữngvấnđềkhúcmắchơn liênhệđếnbệnh tâm thầnbiến thái (psychose),người tanhận thấy có sựđồngnhất hóa trongnhững trườnghợpkhác, suydiễnnhững trườnghợpnàykhôngphải làdễ.Tôixinkểhai trườnghợpvớiđầyđủchitiếtđểtiệnviệcnhậnđịnhsaunày.

Sự phát sinh đồng tính ái (homosexualité) của đàn ông thường thườngxảyranhưsau:trongmộtthờigianrấtlâu,ngườithanhniênbịràngbuộcvớimẹ rấtmạnhmẽ, hiểu theomặc cảmOepide.Đến thời kỳ dậy thì,ngườithanhniênđãtớilúccầnphảikiếmmộtđốitượngdụctínhkhácđểthaythếngườimẹ.Bấygiờsẽxảyramộtsựchuyểnhướngbấtthần:đánglẽlìabỏmẹthìngườithanhniênđồngnhấthóavớimẹ,biếnthànhmẹ,thanhniênsẽ tìmnhữngđối tượngcó thể thay thếcái tôicủachàngvàchàngtacóthểyêumếnvàchămnomcũngnhưchàngtađãđượcmẹyêumếnvàchămnom.Đólàmộttiếntrìnhmàaicũngcóthểquansátthấythựcsự,khôngliênquangìđếnnhữnggiả thuyếtvề lýdovàduyêncớcủasựthayđổibấtthầnấy.Điềuđángchúýlàtầmrộnglớncủasựđồngnhấthóa:đứngvềphươngdiệndụcgiới,một trongnhữngphươngdiệnquantrọngnhất–thìconngườibịthayđổisâuxa,họtrởthànhmộtngườigiốngmẫu người vẫn là đối tượng libido của họ. Vậy là họ từ bỏ đốitượngấy,hoặctừbỏhẳn,hoặchọchỉgiữlạitrongtiềmthứchọmàthôi.Tuynhiênđâylàmộtđiểmmàchúngtakhôngbànđến.Đốivớichúngtôithìhiệntượngđồngnhấthóavớiđốitượngđãbỏmấtđểthaythếnóvàhiệntượngnhậpnội(intrejection)(nhậpđốitượngvàotrongcáitôi),đềukhôngcógì làmớimẻcả.Nhiềukhi có thểquan sát tiến trình ấymộtcáchtrựctiếpởđứatrẻ.Trongmộttờtạpchíquốctếvềphântâmhọc,cótườngthuậtsựkiệnsauđây:mộtđứatrẻđánhmấtmộtconmèocon,bấtthìnhlìnhnónóirằngnólàconmèo,nóđibằngbốnchânvàkhôngchịungồivàobànăn,v.v.

61

Sựphântíchbệnhưuuất(mélancolie)chochúngtôibiếtmộtthídụkhácvề hiện tượngnhập nội, bệnhưuuất (điên) làmột bệnhgây ra thườngthường vì mất vật gì mà người ta yêu, mất thật sự hay chỉ là mất vềphươngdiệntìnhcảm.Trongtrườnghợpấy,điểmchínhyếulàcáitôitựlàmđiếmnhụcmìnhmộtcáchđộcđịa:ngườibệnhtựchửibớimìnhthậmtệ,tựchêtráchthậtcaynghiệt.Sựphântíchchobiếtrằngthựcranhữnglờichỉtríchấylàchỉtríchngườimàhọyêu,đólàcáitôitrảthùngườiđã

làđối tượng tìnhyêucủahọ.Chúng tôivẫnbảo rằngcáibóngcủađốitượngphóngrọivàocáitôicủahọ.Chúngtathấyrõmồnmộtsựnhậpnộiđốitượngtìnhyêucủahọ.

Nhưngnhữngchứngưuuấtấycònchochúngtôibiếtnhiềuchitiếtkhácrất quan trọng đối với công cuộc nghiên cứu sau này.Chúngminh thịrằngcáitôibịphântánlàmhaimảnh,mảnhnọđảphámảnhkiakịchliệt.Mảnhkiatứclànửacáitôibịbiếnđổibởisựnhậpnội,nửaấychứađựngngườiyêuđãmất.Nhưngnửacái tôiđộcácvới lánggiềngcủanóđếnmứcấycũngkhôngcógì là lạcả.Đólà tiếngnóicủalươngtâm,đólàthẩmquyềnphêpháncủacái tôi; tuyrằng lúcbình thườngnócũng lêntiếng,nhưngkhôngbaogiờnótỏrabấtcôngvàcaynghiệtnhưlúcnày.Khinóiđếnngãái,buồnrầuvàưuuất,chúngtôiđãchấpnhậnrằngtrongcáitôiđãlậpthànhmộtthẩmquyềnnhưthế,mộtnửacáitôicóthểtáchrờikhỏinửakiavàcóthểxungđộtvớinửakia.Chúngtôiđãđặtchonócái têngọi là lý tưởngtôivàchúngtôiđãgánchonóchứcvụquansátbảnthân,ýthứcluânlý,kiểmduyệtgiấcmơ,vàvaitròchungquyếttrongtiếntrìnhdồnnén.Chúngtôiđãnóirằnglýtưởngtôilàconthừatựcủangãái;trongsựngãáicáitôicủađứatrẻtựtúctựmãn.Vềsauconngườitheohoàncảnhmàcónhữngđòihỏi,cáitôikhôngphảibaogiờcũngthỏamãn được hết những đòi hỏi ấy; bởi vậy cho nên gặp trường hợp conngườitưởngrằngmìnhcólýdođểkhôngbằnglòngmình,họvẫncóthểtìmsựthỏamãntrongcáitôilýtưởngvìtôilýtưởngđãtáchrờikhỏicáitôi.Ngoàirachúngtôicònminhthịrằngtrongsựđiênloạnvìsựsoimóitựchỉtríchchúngtacóthểthấysựtanrãcáitôilýtưởngchúngtacóthểđingượctrởlênđểtìmnguồngốccủanó,nguồngốcấytrướchếtlàảnhhưởngcủachamẹ

62.Nhưngchúngtôicũngkhôngquênnóithêmrằngsự

cáchbiệtgiữatôilýtưởngvàcáitôithậtrấtkhácnhautừngườinọsangngười kia; đối với nhiềungười sựphânhóa cái tôi ra làmhai nhưvậykhônghơntrìnhđộcủađứatrẻ.

Nhưngtrướckhidùngnhữngtàiliệutrênđâyđểgiảithíchvấnđềliênlạclibido củamột đầu tư chúng tôi cần phải xem xétmột vài liên lạc hỗtươnggiữacáitôivàđốitượng

63.

8.Trạngtháiyêuthươngvàsựthôimiên

Tiếngnóihàngngàyvẫntrungthànhvớimộtthựcthểnàođómặcdùcóthấtthườngbấtnhấtđichăngnữa.Ngườitadùngchữ"tìnhyêu"đểchỉnhữngmối liên lạc tìnhcảmrấtkhácnhau,chúng tađãgomgóp tấtcảnhữngmốiliênlạcấylạidướimộttêngọimàkhôngnóirõrằngphảihiểudanhtừấytheonghĩatìnhyêuthậtsự,chínhnghĩa,vàtựnhiên,cóbaohàmmộtýnghĩavềcấpbậctronghiệntượngtìnhyêu.Chúngtacóthểcăncứvàosựquansátđểxácđịnhrằngcómộtcấpbậcnhưthế,khôngkhókhăngìcả.

Trongmộtvàitrườnghợp,tìnhyêuchỉlàsựràngbuộclibidovớimộtđốitượng(người)đểđiđếnmụcđíchthỏamãnnhụcdụcmộtcáchtrựctiếp,sự ràng buộc sẽ chấm dứt một khi đạt đượcmột cách: đó là tình yêuthườngtình,tìnhyêu"nhụcdục".Tuynhiên,chúngtabiếtrằngtìnhtrạnglibidokhôngphảibaogiờcũnggiảndịnhưthế.Ngườitabiếtchắcrằngnhucầuthỏamãnrồichẳngbaolâulạitáixuấthiện,cólẽđólànguyênnhânchínhlàchongườitabịràngbuộcliêntụcvớiđốitượngdụctính,ngườitacótìnhyêubềnbỉvớingườimìnhyêu,cảtrongnhữngkhoảngthờigianngườitakhôngcónhucầunhụcdục.

Đờisốngtìnháicủaloàingườikhaitriểnmạnhmẽnhưthếcònđemlạimột hậu quả khác. Trong giai đoạn đầu của đời sống chấm dứt vàokhoảnglênnămtuổi,đứatrẻlấychahaymẹlàmđốitượngcủatìnhyêuvàtậptrungtấtcảmọikhuynhhướngdụctínhvàođó,đòithỏamãn.Hếtgiaiđoạnấysẽxảyrahiệntượngdồnnénbắtbuộcnóphảitừbỏphầnlớnnhữngmụctiêudụctínhthơấu,dođómàđứatrẻthayđổitháiđộđốivớichamẹmộtcáchsâuxa.Đứatrẻvẫnràngbuộcvớichanhưngmụctiêucủakhuynhhướngsơthủybịngănchặn.Từđâynhữngtâmtìnhcủađứatrẻđốivớingười thânyêu củanóđượcgọi là "âuyếm".Người tabiếtrằngnhữngkhuynhhướng"khoáicảm"lúctrướcvẫncònmạnhhayyếutrong tiềm thức, bởi vậy cho nên dòng tâm tình nguyên thủy vẫn chảytheomộthướngnàođó

64.

Đến tuổi dậy thì bỗng xuất hiện những khuynh hướng mới rất mạnh,hướng vềmục tiêu dục tính trực tiếp. Trong những trường hợp khôngthuận lợi,nhữngkhuynhhướngmớisẽ là luồngnhụcdục tách rờikhỏiluồng tâmtình"âuyếm"bềnbỉ.Nhưvậy làchúng tacómộtbức tranh

tâm tìnhmàmột vài tư trào văn chương đã đem lý tưởng hóa đi. Conngười tôn thờmột cách viển vôngnhữngngười đàn bàmàhọ rất kínhtrọngnhưngkhôngcómộtchúttìnhyêunào,họchỉđộngtìnhkhiđứngtrướcnhữngngườiđànbàmàhọkhôngyêu,hayhọkhôngưamấytínếuhọkhôngkhinhbỉ.Nhưngphầnnhiềungười thiếuniên thựchiệnđượcphầnnàosựtổnghợpáitìnhcaothượngvớiáitìnhnhụcdụcthếphàm,trong trườnghợpấy thái độ củahọđốivớingười congái có cảnhữngkhuynhhướngtựdolẫnkhuynhhướngbịcảntrở.Ngườitacóthểcăncứvào thành phần của hai khuynh hướng ái tình và nhục dục trong conngườiđểđomứcđộáitìnhchânthựccủahọ.

Chính trongphạmvi"ái tìnhchân thực"65màchúngtôichútrọngngay

đếnsựkiệnsauđây:ngườiyêucủahọphầnnàotránhđượcsựphêpháncủahọ,tínhnếtcủangườiyêuđượcđánhgiácaohơntínhnếtcủanhữngngườihọkhôngyêu,vàtrướckhihọyêungườiấyhọcũngkhôngđánhgiácaonhưthế.Khinàonhữngkhuynhhướngnhụcdụcbịdồnnéníthaynhiều,họcóảotưởngrằngngườiđượchọhammuốncónhữngđứctínhấychỉvìngườiyêuđemlạichohọnhữngkhoáilạcnhụcdục.

Chính sự lý tưởng hóa làm cho cách phán đoán sai lạc. Nhưng bù lạichúngtanhờthếmàdễđịnhhướnghơn:chúngtathấyrõrằngđốitượng(của tìnhyêu)đượccoi là chínhcái tôi củahọ,và trong trạng tháiyêuthươngmột phần của cái libidongã ái đượcdi chuyển sangđối tượng.Trongmột vài hình thức chọn lựa người yêu, đối tượng được dùng đểthaythếmộtlýtưởngmàcáitôimuốnthuhútnhưngkhôngthànhcông.Người tayêuđối tượngvìngười ta cho rằngđối tượngcónhữngđiểmthiệnmỹmàcáitôicủangườitavẫnmuốncó,vànhưthếlàngườitatìmmộtlốiquanhcođểthỏamãnngãáicủangườita.

Giátrịcủađốitượngcàngđượcphóngđạivàtrạngtháiyêuthươngcàngtăngthêmthìchúngtacàngdễnhậnđịnh.Nhữngkhuynhhướngdắtđếnsựthỏamãnnhụcdụctiếpcóthểbịđànáphoàntoàn,nhưthườngxảyratrongtrườnghợpáitìnhthơmộngcủathiếuniên;cáitôicàngítđòihỏi,càngthêmkhiêmtốn,cònđốitượngthìcàngtrởnênđẹpđẽquýgiá,đốitượngthuhúthếtcảtìnhyêumàcái tôicó thểcóvớichínhnó,bởi thếchonên tình trạngấycó thểđưađếnhậuquả tựnhiên làhy sinhhoàntoàncáitôi.Cóthểnóirằngđốitượngnuốttrọncáitôi.Trongtrạngtháiyêuthươngnàocũngcókhuynhhướngnhúnmình,hạnchếlòngngãáivàquênmình;trườnghợpcựcđoanchỉlàtrườnghợpkhuếchđạinhữngnétấysaukhinhữngđòihỏinhụcdụcđãbiếnmất,trênsânkhấuchỉcòn

nhữngnétấyngựtrị.

Sựkiệnấycóthểthấyrõtrongnhữngmốitìnhđaukhổ,bởivìkhingườitayêuaimàđượcyêulạithìmỗilầnthỏamãnlàkèmtheosựgiảmsútmứcđộ lý tưởnghóangườiyêu.Đồng thờivới sựquênmìnhngười tacũngđìnhchỉnhữngnhiệmvụcủacáitôiđượccoilàlýtưởngmuốnđạtđược,sựquênmìnhđókhôngkhácgìsựquênmìnhcaothượngđểphụngsựmộtýtưởngtrừutượng.Đãkhôngcósựphêphánthìngườiyêulàmcáigì,đòihỏicáigìcũnghay,cũngkhôngđángchêtráchvàođâuđược.Tiếngnóicủalươngtâmđãimbặtkhicócáigìthuậnlợichongườiyêu,conngườitrởnênmùquángvìsitình,họcóthểphạmtộiácmàkhônghềhốihận.Tìnhtrạngấycóthểtómthâutrongcôngthứcsauđây:đốitượngđãchiếmchỗcủalýtưởngtôi.

Tâmtrạngyêuthươngpháthiệnđếncaođộđượcgọilàmêhoặc,sựkhácbiệt giữađồng nhất hóa và tâm trạng yêu thương rất dễmô tả. Trongtrườnghợpthứnhấtcáitôigiầuthêmđứctínhcủađốitượng,nósápnhậpđốitượngvàonóbằngcáchnhậpnội(introjection);trongtrườnghợpthứhai nó nghèo nàn đi, tự nó bỏmình để đemmình cho đối tượng. Tuynhiên,xemxétđếnnơiđếnchốn thìcácmô tảấy làmxuấthiệnnhữngđiểmđốilậpmàthựcrakhôngcó.Đứngvềphươngdiệnlợiíchchosựtổchứcnộitâmthìkhôngphảilàvấnđềlàmgiầuthêmhaylàmnghèođi,vìtrạngtháiyêuthươngcùngcựccóthểcoinhưsựsápnhậpđốitượngvàocáitôi.Cólẽsựphânbiệtsauđâysẽcăncứvàonhữngđiểmchínhyếuhơncả;trongtrườnghợpđồngnhấthóa,đốitượngtanrãvàbiếnmất,rồitáisinhvàocái tôi,cái tôibịbiếnđổiphầnnào theomẫuđối tượngđãbiếnmất;trongtrườnghợpkiađốitượngvẫncònđóvớitấtcảnhữngđứctínhmàcáitôigánchonó,nócònlàmhạicáitôinữa.Nhưngsựphânbiệtnhưthếcũngcóchỗđángthắcmắc.Cóthậttrongsựđồngnhấthóangườitabỏquanhữngđứctínhcủađốitượngchăng?Cóthểcósựđồnghóamàđốitượngkhôngbiếnmấtchăng?Nhưngtrướckhibànđếnnhữngvấnđềphứctạpấy,chúngtađãthấycómộtvấnđềkhácxenvàocầnphảigiảiquyếttrước,đólàvấnđềđốitượngđượcđặtvàochỗcáitôihayđượcđặtvàochỗlýtưởngtôi.

Từtrạngtháiyêuthươngđếntrạngtháithôimiên,khoảngcáchkhôngxalắm.Hai trạng tháiđềucónhữngđiểmgiốngnhau.Ngườibị thôimiêncũngcótháiđộkhiêmtốnphụctòng,quênmình,khôngphêphánđốivớiôngthầythôimiên,họchẳngkhácnàongườisi tìnhđốivớingườiyêu.Chúngtacũngnhậnthấyngườibịthôimiênmấtcảsángkiếnriêng,chắc

chắnlàôngthầythôimiênđãchiếmchỗcủa lý tưởngtôi.Nhưngtrongtìnhtrạngthôimiênnhữngđặcđiểmấyhiệnrarõràngnổibậthơn,thậmchíchúngtachorằngnêncắtnghĩatrạngtháiyêuthươngbằngtrạngtháithôimiênchứkhôngnênlàmngượclại.Ôngthầythôimiênlànhânvậtduynhấtchiếmtrọnýtứcủangườibịthôimiên,cònrakhôngcócáigìđángkể.Cái tôicủangườibị thôimiênthuậnthụtấtcảcáigìôngthầykhẳng định và bắt buộc, như trongmột giấcmơ, sự kiện đó nhắc nhởchúngtôi rằngchúngtôiđãquênkhôngnóiđếnnhiệmvụcủa lýtưởngtôi, nhiệm vụ hành xử những kinh nghiệm thực tế

66. Nếu cái tôi công

nhậnmộttrigiáclàcóthựckhithẩmquyềntâmthầnđãtuyênbốrằngsựtrigiácấycóthựcthìkhôngcógìlạ.Vìkhôngcónhữngkhuynhhướngđưađếnnhữngmụctiêudụctínhtựdo(nhụcdục)chonênhiệntượngrấttinhthuần.Liênlạcgiữangườibị thôimiênvàôngthầylàmột liênlạcyêuthươnghoàntoànkhôngcóthỏamãnnhụcdục,cònnhưtrongtrạngtháiyêuthươngthìsựthỏamãnấychỉtạmthờiluivàohậutrường,cóthểđượcthựchiệnvàolúcnàođó.

Ngoàirachúngtacòncóthểnóirằngliênlạcthôimiênlàmộtliênlạctậpthểchỉcóhaingười,nếucóthểdùngđượcdanhtừliênlạctậpthểởđây.Đemsosánhsựthôimiênvớimộttrạngtháitậpthểcủađámđôngthìvôbổvìhaitrạngtháiyhệtnhau.Trongđámđông,nếukểmộtngườithìcóyếutốsauđây:tháiđộcủahọđốivớingườicầmđầu.Giớihạnvàomộtngườinhưvậy,sựthôimiênkhácvới trạngthái tậpthểđámđôngcũngnhưkhácvớitrạngtháiyêuthươngởđiểmkhôngcókhuynhhướngdụctínhtrựctiếp.Nhưvậysựthôimiênchiếmmộtchỗtrunggiangiữatrạngtháihộihọptậpthểvàtrạngtháiyêuthương.

Chúngtanênđểýrằngchínhnhữngkhuynhhướngdụctínhbịláisangđườngkhácđãtạoranhữngliênlạcbềnbỉgiữamọingười.Rấtdễgiảithíchsựkiệnấy:khuynhhướngdụctínhbịláirẽngangkhôngđượcthỏamãntoànvẹn,cònnhưkhuynhhướngdụctínhtựdothìmỗilầnđạtđượcmụctiêulạiyếuđilạlùng,lạigiảmmứcđộ.Tìnhyêunhụcdụcmỗilầnđượcthỏamãnthìphảitắtngúm;muốnđượcbềnbỉ,ngaytừđầunóphảihợptácvớisựâuyếmtinhthuần,láisangđườngkhác,haychịuthayđổivàomộtlúcnàođó.

Chúngtacóthểtìmhiểunhữngđặcđiểmlibidocủađámđôngmộtcáchdễdànghơntrongtrạngtháithôimiên,nếutrạngtháithôimiêncũngcónhữngnétnhưtrạngtháiyêuthươngkhôngkhuynhhướngdụctínhtrựctiếp,nhữngnétấychưathểgiảithíchbằngcáchsuylýđược.Thôimiên

cũngcònnhiềuđiểmkhóhiểuvàxuấthiệnnhưcáigìcóvẻthầnbí.Mộttrongnhữngđặcđiểmấylàmộtthứtêliệtýchívàcửđộng;sựtêliệtấygâyravìảnhhưởngbấtlựckhôngcógìchốngcự;đặcđiểmnàycũnggầnnhưsựthôimiênloàivậtbằngcáchkhủngbố.Ngườitavẫnchưabiếtrõràng trạng thái thôimiênđược tạo ranhư thếnào, sự liên lạcgiữa thôimiên và giấc ngủ như thế nào; người này có thể dùng được thuật thôimiên,ngườikiachẳngthôimiênđượcaicả,sựbímậtấykhiếnchochúngtaphảigiảthiếtrằngtrongvấnđềthôimiênngườitađãthựchiệnđượcmộtđiềukiệnchínhyếuđểgiữchotháiđộlibidođượctinhthuầnmàtakhôngbiết.Mộtsựkiệnkhácđángchúý:mặcdùngườibịthôimiênrấtdễbịámthị,nhưngýthứcđạođứccủahọcóthểrấtcứngcỏi.Cólẽphảinhư thếmớiđượcvì trongnhững trò thôimiênvẫnbiểudiễnngườibịthôimiênyênchírằngđóchỉlàmộttròchơi,chỉlàtáitạomộttìnhtrạngkhácquantrọnghơn,táitạomộtcáchkhôngđúnglắm.

Tuynhiên,nhữngđiềunóitrênđâychophépchúngtalậpmộtcôngthứcvề tổchức libidocủamộtđámđông, ít ra theoquanniệmcủachúng tahiệngiờ,nghĩalàmộtđámđôngcóngườicầmđầu,vàchưacónhữngđặctính củamột cánhânhoànbị.Hiểunhưvậy thìmộtđámđôngnguyênthủyxuất hiệnnhưmột cánhânđã thay thế lý tưởng tôi bằngmột đốitượng,hậuquảlàcáitôitựđồngnhấthóavớiđốitượng.Cóthểdùngđồbiểusauđâyđểdiễntảcôngthứcấy:

9.Bảnnăngquầncư

Ảotưởnggiảithíchsựbímậtcủađámđôngbằngcôngthứcnóiởchươngtrênchẳngbaolâuđãtiêutan.Chúngtôiphảitrởlạivớithựctạigaygolàxétchocùngthìchúngtôiquysựbímậtđámđôngvàobímậtthôimiên,màsựthôimiênthìxétracònbiếtbaocạnhkhíatốităm.Đếnđâybỗngxuấthiệnmộtvấnđềkhác,chínhvấnđềkhácđólạichỉchobiếtmộtlốiđinữa.

Chúngtaphảinóirằnghẳnlànhữngmốiliênlạcđặcbiệtcủamộtđámđôngcũngđủđểcắtnghĩađượctạisaoconngườithiếuđộclậpvàsángkiến,tạisaophảnứngcủahọđồngnhấtvớiphảnứngcủanhữngngườikháctrongđámđông,tạisaocánhânthoáiluixuốngchỉcònmộtđơnvịcủađámđông.Nhưngđámđông,kểcảtoànthể,cũngcònnhiềuđặcđiểmnữa:hoạtđộngtrítuệhạthấp,tìnhcảmtăngcaođộ,khôngthểnénlòng,khôngtựchếđược,trongnhữngpháthiệntìnhcảmngườitacókhuynhhướngvượtgiớihạnvàphátrahànhđộng.Nhữngđặcđiểmấycũngnhưđặc điểm khác tương tự đã được Le Bonmô tả rất tinh tường, hẳn lànhữngđặcđiểmấylàdấuhiệuthoáiluihoạtđộngtâmthầnvềmộtgiaiđoạnthôsơthuởtrước,chúngtakhônglạgìvìđãnhậnthấyởđứatrẻthơvàngườimọirợ.Sựthoáiluiấylàđặcđiểmcủađámđôngthường,cònnhưnhữngđámđôngđãcótrìnhđộtổchứckháthìnhữngnéttínhtìnhthoáilui,theochỗchúngtôibiết,giảmbớtđirấtnhiều.

Đâylàmộttrạngtháimàtìnhcảmcánhânvàtrítuệcủamỗingườiđềuyếuớt,khôngthểtựmìnhxácđịnhlấyđượcnếukhôngdựavàonhữngbiểulộtìnhcảmvàtrítuệcủanhữngngườikhác.Chúngtanênnhớrằngbìnhthườngthìtrongxãhộiloàingườithiếugìhiệntượngtrongđóngườitachỉùatheongườikhácchứítkhicósángkiến,cócanđảmriêngcủamình,cònbịchiphốinhiềubởilinhhồntậpthểtạoravìchủngtộc,thànhkiếngiaicấp,dưluậncôngchúng,v.v.Ảnhhưởngcủasựámthịđãtốităm thì lại thêm tối tăm, nếu chúng ta cho rằng ảnh hưởng ấy khôngnhữngchỉtácđộngtừngườicầmđầuđếnngườitrongđámđông,màcòntácđộngqualạigiữamọingườivớinhau,thìchúngtaphảitựtráchmìnhchỉxétđến liên lạcgiữangười cầmđầuvớingười trongđámđôngmàkhôngxétđếnmộtyếutốkhác,sựhỗtươngámthị.

Đãtựxétmìnhmộtcáchkhiêmtốnnhưthế,chúngtôisẵnsàngnghetheo

mộttiếngnóikhácmuốngiảithíchbằngnhữngnguyêntắcđơngiảnhơn.TôixinmượnlờigiảithíchcủaôngW.Trotterviếtvềbảnnăngquầncư,chỉtiếcrằngtácgiảkhôngthoátkhỏiáccảmgâynênvìcuộcĐạichiến

67.

ÔngTrottercăncứvàobảnnăngquầncư(gregariousness)đểgiảithíchnhữnghiệntượngtâmthầnđặcbiệtcủađámđông,bảnnăngấylàthiênbẩmđốivớingườicũngnhưđốivớigiốngvật.Đứngvềphươngdiệnsinhvậthọcthìtínhhọpđànchỉlàmộtnétvẻvàmộthậuquảcủatìnhtrạngloàivậtđabàothượngđẳng,vềphươngdiệnlýthuyếtlibidothìđólàmộtbiểulộmớicủakhuynhhướnglibido,nhữngsinhvậtcócơthểyhệtnhaucó khuynh hướng họp lại với nhau thành những đơn vị rộng lớn thêmmãi

68.Cánhâncảmthấymìnhcònthiếuthốnkhihọchỉcómộtmình.Sự

losợcủaconnítlàmộtbiểulộcủabảnnăngquầncư.Chốngđốilạiđoàncũngtươngđươngvớilìakhỏiđoànvàbởivậychonênngườitalongạimàtránh.Nhưngmộtđoànvẫnkhướctừcáigìmớimẻ,khôngquen.Bảnnăngquầncưlàmộtbảnnăngnguyênthủykhôngthểtỉatáchrađượcnữa(Whichcannotbesplitup).

TheoTrotter thìnhữngbảnnăngsauđây làbảnnăngnguyênthủy:bảnnăngbảotồn,bảnnăngdinhdưỡng,bảnnăngdụctínhvàbảnnăngquầncư.Bảnnăngquầncưthườnghayđốilậpvớinhữngbảnnăngkhác.Cảmtưởngtộilỗivàýthứcbổnphậnlàhaiđặcđiểmcủamộtconvậtsốnghọpđàn.Trottercũngquyvềbảnnăngquầncưnhữngsứcmạnhđànápmànhàphântâmhọckhámphára,nhânđómàcósựchốngcựcủaconbệnhtronglúcôngthầytrịbệnhchohọ.Tiếngnóicótầmquantrọngvìnhờnómà những cá nhân trongmột đoàn hiểu được nhau, phần lớn cá nhântrongmộtđoàncăncứvàotiếngnóiđểđồngnhấthóamìnhvớicánhânkhác.

LeBoncũngnhấnmạnhđặcbiệtđếnnhữngđámđôngtụhọpchốclát.McDougallnhấnmạnhđếnđoànthểổncố,cònTrottertậptrungsựnhậnđịnhvàonhữngđoànthểphổquátnhấtcủaloàingườivàôngcốgắngtìmranhữngcănbản tâmlý.Nhânnhữngnhậnxétcủaông,BorisSidisđãquybảnnăngquầncưvàohiệntượngámthị,cũngmaymàlàmnhưvậycũnglàthừa;đólàcáchgiảithíchtheomộtmẫulạhoắc,khiếmkhuyết,theo tôi thìđảongược lạimànói rằngám thị làmộtsảnphẩmcủabảnnăngquầncưcólẽcònxuôitaihơn.

NhưngvìnhiềulẽngườitacóthểnóirằngsựgiảithíchcủaTrotterdànhmộtchỗquảítỏichovaitròcủangườicầmđầutrongđámđông,cònnhư

chúng tôi lại muốn cho rằng không thể thiếu được bản chất của đámđông,nếukhôngkểđếnngườicầmđầu.Nóichungthìbảnnăngquầncưkhôngđểchỗchongườicầmđầu,ngườicầmđầuchỉxuấthiệntrongđámđôngmộtcáchngẫunhiên;ngoàirangườitacònkhônghiểutạisaobảnnăngấylạitạochoconngườinhucầucómộtôngtrời,trongđoànngườiấythiếumộtthầypháp.Vảchăng,ngườitacóthểlấybằngtâmlýđểbắtbẻ quan niệm củaTrotter, người ta có thểminh thị, ít ramột cách đạikhái, rằngbảnnăngquầncưkhôngphải làkhông tỉa tách ra làmnhiềuphầnđược,nókhôngcótínhcáchnguyênthủytươngđươngvớibảnnăngbảotồnvàbảnnăngdụctính.

Dĩnhiên,khôngdễgìmàtheodõisựphátsinhcáthểcủabảnnăngquầncư.Trotter cho rằng sự sợ hãi của đứa trẻ đứngmộtmình là bản năngquầncưbộclộ,nhưngthiếttưởngchúngtacóthểgiảithíchổnthỏahơnbằngcáchkhác.Sựsợhãiấylàsựbiểulộmộtthịdụckhôngđượcthỏamãn,đứatrẻmuốncómẹ,saunàynómuốngầnnhữngngườiquenthộc,sựướcmuốnấynókhônghiểunguyênnhânvàbảnchấtvànóchỉbiếtbiến thành lo sợ

69. Nó không thỏa mãn nếu chỉ thấy không có bất cứ

ngườinàotrong"đoàn",tráilạisựlosợcủanótăngthêmkhithấyngườilạ.Vảchăng,trongmộtthờigiankhálâu,đứatrẻkhônghềcóbảnnăngquầncưhayýthứctậpthể.Bảnnăngấyvàýthứcấychỉthànhhìnhdầndần,đólàhậuquảcủamốiliênlạcchacon,mẹconvàcủasựphảnứngtrướctínhghentỵđốivớiemnómớirađời.Đứatrẻsẽchẳngngầnngạigìmàgạtbỏemnóđể tướcđoạtquyềncủaem;nhưngchamẹyêucácconđồngđều,vảchăngnócũngkhônggiữmãiđượctháiđộáccảmấymàkhôngtaihạichonó,bởivậycácconđềuđồngnhấthóalẫnvớinhau,rồithànhhìnhmộtýthứccộngđồng,saunàytrườnghọclàmpháttriểnthêmýthứccộngđồngấy.Từsựphảnứngấythoátthaimộtsựđòihỏiđầu tiên là sự công bằng, ai cũng cần được đãi ngộ như người khác.Chúngtabiếtrằngởnhàtrườngnhucầucôngbìnhcủatrẻemmạnhmẽđếnmứcnào.Vìmìnhkhôngthểlàkẻđượcmếnyêuvàưuđãihơnaithìbấtnhượcđừngaiđượcbiệtđãinữa,aicũngđượcđãingộnhưai.Thiệtlàkhótinrằngsựghentịlạicóthểbiếnthànhliênđớiđốivớinhữngtrẻem cùng ngồi trên ghế nhà trường nếu người ta không thấy có nhữngtrườnghợptươngtựđãxảyravàodịpkhác.Mộtđámphụnữthíchthơmộngcùngmêmộtchàngcasĩhaynhạcsĩhợp thờixúmxít lạiquanhchàngnàykhitanbuổitrìnhdiễn.Hẳnlàcônàocũngcólýlẽđểghenvớinhữngcôkhác,nhưngvìcáccôđôngquákhôngaicóthểđoạtlấychàngtraimộtmình, tấtcảđềuchịubỏvậy,đánglẽcàođầubứt tócnhau,họđành chỉ hoan hô thần tượng suông và chia nhaumộtmớ tóc của thần

tượnglấykhướccũngcholàmãnnguyệnrồi.Mớiđầulàtìnhđịch,sauhọđồngnhấthóavớinhau, thôngcảmnhau trongmối tìnhchungvớimộtđối tượng duy nhất.Khimột tình trạng cảmđộng có thể kết liễu bằngnhiềucách(phầnnhiềunhưthế)giảipháphaydùlàgiảiphápnàocóthểđem lại chút thỏamãn, được dùngđếnvì trên thực tế khôngdunghòađượcvớisựthựchiệnmụctiêu.

Tấtcảnhữngtâmtrạngkhácsaunàyngườitanhậnthấyhiệunăngtrongđờisốngxãhộithídụnhưsựđồnglòng,tinhthầnđoànthể,v.v.đềudosựghentịmàra.Khôngaiđượchơnai,tấtcảphảilàmnhưthếvàcùngcónhưthế.Sựcôngbìnhxãhộicónghĩalàngườitanhườngnhịncáigìđóđểmọingườiđềunhườngnhịncáiđó,khôngđượcđòihỏi.Chínhsựđòihỏicôngbìnhấylànguồngốccủaýthứcxãhộivàýthứcbổnphận.Phântâmhọcchotabiếtmộtsựbấtngờnữarằngsựđòihỏiấylànguồngốccủacáigọilà"sợtruyềnbịnhchongườikhác"củanhữngngườimắcbệnhgiangmai;họlosợvàhọphảicốgắngchốnglạiýmuốntiềmthứcđổbệnhchongườikhác,họlýluậnrằng:tạisaomộtmìnhhọmắcbệnhvà không được hưởng trong khi những người lành mạnh được tự dohưởngnhữngkhoáilạcấy?

CâuchuyệnlýthúvềmộtvụxửkiệncủaSalomoncũngcónghĩanhưthế:vìconcủamộtngườiđànbànàychếtthìnhữngngườiđànbàkháckhôngđượccóconsống.Vuabiếtngườinàocóconchếtcũngvìđãcăncứvàoýmuốntiềmthứcđó.

Nhưvậy,ýthứcxãhộiđặtnềnmóngtrênsựghenghétnguyênthủy,sựghenghétnguyênthủybiếnthànhsựthươngmếntíchcực,nhưngthựcrađóchỉlàsựđồngnhấthóa.Vìchúngtôitheodõisựbiếnchuyểnấytừlúckhởithủychonênchúngtôinhậnthấyhìnhnhưsựbiếnchuyểndiễnradướiảnhhưởngcủa tình thươngmếnchungđốivớimộtngườiởngoàinhómngườiấy.Sựphân tíchcủachúng tôikhôngđượcđầyđủ,nhưngcũngđủđểchochúngtôilàmnổibậtsựđòihỏicôngbìnhtriệtđể.Bànvềhaiđámđôngquyướclàtôngiáovàquânđội,chúngtađãthấyđặcđiểmchínhlàmọingườiđềuđượcmộtngườicầmđầuthươngyêunhưnhau.

Nhưngchúngtakhôngnênquênrằngsựđòihỏicôngbìnhchỉlàsựđòihỏicủanhữngphầntửđámđôngchứkhôngápdụngvớingườicầmđầu.Mọingườiđềungangnhaunhưngchúachòmthìphảihơn,phảithốngtrịtấtcảbọn.Nhiềungườingangnhau,có thểđồngnhấthóavớinhau,vàmộtngườiởtrênhết:đólàtìnhtrạngcủamọiđámđôngcósinhkhí.Bởi

vậychonênchúngtôixinmạnphépsửađổiquanniệmcủaTrotter:ngườilà convật sống thànhđàn,nghĩa làmộtphần tửcủamộtđoàncóchúachòmcầmđầu.

10.Đámđôngvàbàyôhợpnguyênthủy

Năm1917tôiđãchấpnhậngiảthuyếtcủaCh.Darwintheođóhìnhthứcnguyênthủycủaxãhộiloàingườilàmộtbầyôhợp(horde)chịusựthốngtrịcủamộtngườiđànôngcóuylực.Tôiđãminhthịrằngbầyôhọpđócònđể lạinhữngdấuvếtkhôngxóanhòađượctrongtínhdi truyềncủanhân loại;chếđộvật tổ (totémisme),bướcđầucủa tôngiáo, luân lývàphânhóaxãhội,cóliênlạcvớisựdiệttrừtànácngườiđứngđầuđểthaythếbầyôhợpnguyênthủydướiquyềnthốngtrịcủangườichabằngmộtcộng đồng huynh đệ

70. Đây chỉ làmột giả thuyết cũng như những giả

thuyếtkháccủasửgiađểtìmhiểutiềnsử:mộtcâuchuyện"justsostory"nhưphêbìnhgiảKroegercóthiệncảmvớitôiđãnói.Nhưngtôichorằngmộtgiảthuyếtkhôngcógìđángchêkhingườitacóthểdùngđểcắtnghĩavàtổnghợpnhữngsựkiệnthuộcvềnhữnglãnhvựcrấtxaxôi.

Chúngtathấyđámđôngcónhữngđặcđiểmchẳngkhácnàođặcđiểmcủabầyôhợpnguyênthủy:mộtngườicóuylựcphithườngngựtrịtrênmộtđámngườikhácbìnhquyềnvớinhau.Tâmlýđámđôngnhư tađãbiếtquanhữngnétmôtảmàchúngtôithườngghilạinhưýthứccánhânbiếnmất,ýnghĩvàtìnhcảmcủamọingườihướngvềmộtchiềuduynhất,tìnhcảmvàhoạtđộngtiềmthứcnổibật,khuynhhướngthựchiệnngaynhữngýmuốnxuấthiện,cáitâmlýđámđôngấytươngứngvớisựthoáiluivềmộttìnhtrạngsinhhoạttâmthầnnguyênthủy.

Đặcđiểmchungcủaconngườinhưmôtảtrênđâyphùhợpđặcbiệtvớibầyôhợpnguyênthủy.Ýchícủacánhânyếuquákhôngdámhànhđộng.Chỉ có những khích động tập thể là có thể thúc đẩy được hành động;không có ý chí cá nhân. Sự biểu thị không dám biến thành ý chí nếungườitakhôngcảmthấynóđãphổbiếnkhắpmọingườiđểngườitathấysựbiểu thịmạnhmẽ thêm.Sứcbiểu thịyếuớtnhưvậyvì liên lạc tìnhcảmgiữamọingườirấtmạnh;điềukiệnsốngnhưnhauvàkhôngcócủariêng,haisựkiệnấycũnglàmchonhữnghoạtđộngtâmthầngiốnghệtnhau.Cảđếnviệcđicầungườitacũngcùnglàmvớingườikhácđểthỏamãnchung,nhưngàynaychúngtacònthấyxảyrachotrẻconvàởtrạilính.Chỉcósựgiaocấulàthựchiệnriêngchohaingười,vìsựcómặtcủangườithứbathậtlàvôích,ngườinầybịbắtbuộcphảichờđợivàrấtkhóchịu.Saunàysẽnóiđếnsựphảnứngcủanhucầudụctínhtrướcsựquầncư.

Nhưvậyđámđônghiệnranhưsựtáitạobầyôhợpnguyênthủy.Trongmỗingườichúng tađềucònsốngsótmộtngườibàncổdướihình thứctiềmnăng,đámđôngcũngvậy,đámđôngcóthểtáitạobầyôhợpnguyênthủy.

Bởivậychúng taphảikết luậnrằng tâmlý tập thể là tâmlý loàingườixưanhất;nhữngyếutốtáchrờikhỏitấtcảcáigìdínhdángđếnđámđôngmàchúngtôiđãdùngđểgiảithíchtâmlýcánhân,mãisaunàymớithànhhìnhvàcũngdotâmlýtậpthểphânhóamàra,sựphânhóađóxảyramộtcáchtiệmtiếnvàđếnngàynaycũngchỉmớiphânhóatừngphần.Chúngtôithửtìmđiểmkhởiđầucủasựtiếnhóaấy.

Điềuthứnhấtchúngtôinghĩđếnđãminhthịrằngsựkhẳngđịnhtrêncầnphảiđínhchính.Chúngtaphảichấpnhậnrằngtâmlýcánhâncòngiàđờihơntâmlýtậpthể,bởivì,theosựhiểubiếtcủachúngtôithìnóphảicótừthuởbắtđầucóhaithứtâmlý,vìđólàtâmlýcủanhữngngườihọpthànhbầy và tâm lý người cha, người cầm đầu, người chỉ huy. Các cá nhântrongđámđôngcũngràngbuộcvớinhaunhưngàynay,nhưngngườichacủabầyôhợpnguyênthủythìtựdo.Cảkhiđứngmộtmìnhngườichaấycũngcóhoạtđộngtrítuệmạnhmẽvàđộclập,ýchícủaykhôngcầnphảicónhiềungườilàmtăngcườngđộ.Nhưvậyhầunhưchúngtacólýmàkếtluậnrằngcáitôicủaykhôngbịgiớihạnbởinhữngràngbuộclibido,ykhôngyêu ai ngoài sựyêu chínhmìnhvày chỉđánhgiángườikháctheotiêuchuẩnngườikhácdùngvàoviệcthỏamãnnhucầucủay.Cáitôicủaykhôngthiênvềđốitượngquámộtmứcnào.

Vàothuởbìnhminhcủalịchsửnhânloạiyđạidiệnchomộtsiêunhânmà Nietzche chỉ đợi xuất hiện trong một tương lai xa xôi. Ngày naynhữngngườicủađámđôngcũngvẫncầnbiếtrằngngườicầmđầucôngbằngkhôngthiênvị,nhưngngườicầmđầukhôngcầnyêuaicả,ycóbảnchất một người chủ, ngã ái của y tuyệt đối, y độc lập và đầy tự chủ.Chúngtabiếtrằngtìnhyêulàmsuygiảmmứcngãái,rấtdễchứngminhrằngvìtácdụngsuygiảmngãáimàtìnhyêugópphầnvàosựkhaitriểnvănminh.

Bấygiờngườichacủabầyôhợpchưathànhmộtnhânvậtbấttử,mãisaunàyngườitathầnthánhhóay,ymớitrởthànhnhânvậtbấttử.Khiychếtthìphảikiếmngườithaythế,ngườikếvịchắclàđứaconíttuổinhất,đứaconấytrướckiacũngchỉlàmộtngườithườngcủađámđôngcũngnhưnhữngngườikhác.Hẳnlàcóthểbiếnđổitâmlýtậpthểratâmlýcánhân,

vàcóthểtìmđiềukiệnbiếnđổiấy,cũngnhưđànongcóthểlàmchoconấutrùngtrởthànhconongchúachứkhôngtrởthànhconongquân.Ởđâyngười tacó thể tưởng tượngra tình trạngsauđây:ngườichabàncổấycấmkhôngchocácconthỏamãnkhuynhhướngdụctínhtrựctiếp,ybắtconphảisốngtrinhbạch,hậuquảlàkhuynhhướngdụctínhđượcláisangđườngkhácvàtạorasựràngbuộctìnhcảmvớichavàvớianhem.Nhưvậylàydùngsứcmạnhđẩycácconvàotìnhtrạngpháttriểntâmlýtậpthể.Phân tíchđếncùng thì sựghen tuôngvà sựkhắcnghiệt củangườichabàncổđãtạoratâmlýtậpthể

71.

Kẻkếvịchacóhyvọngđượcthỏamãnnhụcdục,hậuquảlàsựcủngcốtâmlýcánhânđốidiệnvớitâmlýtậpthể.Ydồnlibidovàomộtngườiđànbà,ycóthểthỏamãnngayvàthỏamãntrựctiếpnhucầunhụcdục,haisựkiệnấygiảmbớttầmquantrọngcủanhữngkhuynhhướngláisangmụctiêukhácvàtăngthêmmứcđộngãái.Đếnchươngcuốichúngtôisẽtrởlạibànđếnmốiliênlạcgiữatìnhyêuvàsựcấutạotínhtình.

Bâygiờchúngtahãynghiêncứunhữngliênlạcđángchúýgiữasựtạolập bầy ô hợp nguyên thủy và sự tổ chức đámđông quyước bảo đảmđượctínhcáchđoànkết.Chúngtađãbiếtrằnggiáohộivàquânđộidựavàoảotưởnghaysựhìnhdungramộtngườicầmđầuyêuđồngđềuvàcôngbìnhtấtcảmọingườidướiquyềnmình.Nhưngđóchỉlàsựlýtưởnghóanhữngđiềukiệnđãcótrongbầyôhợpnguyênthủy,trongbầyôhợptất cả con traiđềubị chađànáp,ngườinàocũng sợchanhưnhau.Sựthayđổisợhãithànhtìnhyêulànềntảngcủabộlạcvậttổ,hìnhthứcxãhội kế tiếp, tình yêu trở thành nền tảng củamọi bổn phận xã hội. Sứcmạnhbấtkhảkhángcủatậpthểtựnhiênlàgiađình,bắtnguồntừsựtintưởng ở người cha yêu các con như nhau, sự kiện ấy đã được thực tạichứngminh.

Nhưngđemsosánhđámđôngvớibầyôhợpnguyênthủychúngtacònrútranhữngnhậnxétkhácđángchúý.Nhờsựhiểubiếtấychúngtarọiánh sáng vào những điểm cònmùmịt, bí hiểm trongmột tập thể, vàonhữngsựkiệnmàchúngtagọibằngnhữngdanhtừbíhiểmlàthôimiênvàámthị.Xinnhắclạirằngthôimiêncócáigìlàmchoxaoxuyếnmộtcách trực tiếp;vàyếu tốxaoxuyếnđóchỉcó thểxảyravì trấnáp tâmtình,thịdụcvànhữngkhuynhhướngcũvẫnquenthuộc

72.Cũngnhắclại

rằngthôimiênlàmột trạngtháicảmứng.Ôngthầythôimiênchorằngmìnhcómộtsứcmạnhbíhiểm,haynói trái lạicũngvậy,ngườibị thôimiêngánchoôngthầymộtsứcmạnhbíhiểmlàmtêliệtýchícủamình.

Người ta quen gọi sức mạnh đó là nhân điện, nhân điện chính là sứcmạnhnguồngốccủatụccấmkỵtathườngthấyởcácxãhộibàncổ;đócũng là sứcmạnhphát ra từngườicácvuachúa (Mana), aiđếngần sẽmangtaihọavàomình.Ôngthầythôimiêncósứcmạnhấysẽdùngcáchnàođểbộclộra?Họdùnghaiconmắtđểthôimiên,họbắtconđồngphảinhìnvàohaimắthọ.Nhưngthựcratướngmạongườicầmđầulàmchongười bàn cổ sợ hãi, làm cho họ thấy nguy hiểm, cũng như sau nàynguyêntắcsợthầnlinh.MoisephảiđứnglàmtrunggiangiữadânchúngvàJehovavìdânchúngkhôngdámnhìnThượngđế;khiMoiseởSinaitrởvề,mặtôngtatỏahàoquang,vìphầnnàothầnkhíManađãnhậpvàoôngta

73cũngnhưmấyngườicầmđầutrongđámngườibàncổ.

Tuynhiênngười tacó thể thôimiênbằngcáchkhácnhưbảoconđồngchămchúnhìnmộtvậtsángbónghayđểconđồngnghemộttiếngđộngđềuđều.Nhưngphươngphápnàykhôngchắclắm,vàngườitađãđưaranhiều thuyết tâm lý thiếu sót, có khi sai lạc.Thực ra phương pháp chỉdùngđểtậptrungýtứtâmthứccủaconđồngkhôngchophéphọchúýđếncáigìkhác.Họlàmvậycũngnhưhọbảo:"Bâygiờchỉđượcchúýđếnta,cònngoàirakhôngcócáigìđángkể".Hẳnlànếuhọnóiramiệngnhưvậy thì kỹ thuật củahọkhônghữuhiệu, bởivì họ sẽ làmchoconđồngtỉnhtáokhôngcònvôtâmnữa,conđồngsẽýthứcmàphảnđốihọ.Nhưngtrongkhihọlàmchotưtưởngcóýthứccủaconđồngchìmvàomột tháiđộmơmàngkhôngđểýđến thếgiớibênngoài,ý tứcủaconđồng tập trungcảvàohọmàchínhconđồngcũngkhôngngờ, thìgiữaông thầy và con đồng có một mối tương hệ tùy thuộc, con đồng "dichuyển"tìnhcảmdụctínhnguyênthủysangôngthầy.Cũngnhưphươngphápkỹthuậtdùngđểnóinhữngcâuývị,nhữngcâukhôihàiđượcmọingười thích thú, phương pháp thôimiên gián tiếp có hậu quả làm chongườitatậptrungđượcýtứkhôngđểtảnmáttinhlựctâmthần,khôngngăncản sựdiễnbiếncủanhững tiến trình tiềm thức, rốt cụcông thầycũngđiđếnnhữngkếtquảđạtđượcbằngcáchdùngảnhhưởngtrựctiếp,bắtconđồngnhìnchămchúvàomộtvậtsángbónghaylấytayxoatrênngườiconđồng

74.

ÔngFerencziđãcólýkhiôngnóirằngkhiôngthầybảongườibệnhngủđi,đểsửasoạnthôimiên,ôngthầyđốivớihọcũngnhưchamẹhọvậy.Ôngchorằngcóthểchiarahailoạithôimiên:thôimiênbằngcáchámthịêmáinhưvuốtve,vàthôimiênbằngcáchramộtlệnhđedọa.Loạithứnhất là thôimiênmẫu tính, loại thứhai là thôimiênphụ tính

75.Ra

lệnhchoconbệnhngủđểtạotrạngtháithôimiênthựcrachỉlàlệnhbảo

conđồngquênthếgiớibênngoàivàđểhếtýtứvàocánhânôngthầy:vảchăngchínhconđồngcũnghiểunhưvậy,bởivìquênhẳnmọi sựviệctrênđờicũngchínhlàđặcđiểmtâmlýcủagiấcngủ,chínhvìcóchungđặcđiểmấymàgiấcngủthựcsựgầnvớigiấcngủthôimiên.

Ôngthầythôimiêndùngphươngphápcủaôngtađểthứctỉnhmộtphầngiatàicổxưatrongtâmthầnconđồng,ngườitađãbộclộphầngiatàiấytrongtháiđộđốivớichamẹ,nhấtlàtrongcáchhìnhdungrangườicha:hìnhảnhmộtngườioaiquyềntuyệtđốivànguyhiểm,đốivớingườichaấyngườitachỉcóthểcótháiđộthụđộngvàtựhànhhạmình,ngườitaphảibỏcảýchícủamình,ngườitakhôngthểnhìnchamàkhôngcholàmìnhđãliềulĩnhphạmtội.Chỉcónhưvậychúngtamớihìnhdungđượctháiđộcủamộtngườitrongbầyôhợpnguyênthủyđốivớingườichacủabầy.Nghiêncứunhữngphảnứngkháccủaconngườichúngtôibiếtrằngngười này dễ sống lại những tình trạng bàn cổ ấy hơn người kia. Tuynhiênconđồngcóthểgiữđượcmộtcáchlờmờýthứcrằngtròthôimiênchỉlàmộttròchơi,làmsốnglạinhữngấntượngcổxưamộtchốclát,điềuđóđủlàmchohọcóđủsứcchốngcựlạinhữnghậuquảnghiêmtrọngquácủatròchơithôimiêntriệtbỏýchícủahọ.

Bởivậychonênnhữngđặcđiểmcủađámđôngnhưbốirối,lolắng,épbuộc,xuấtlộvìcósựhỗươngámthịđềucóthểcắtnghĩanhưsau:đámđông có những nét tương đồng với bầy ô hợp nguyên thủy, bầy ô hợpnguyên thủy là tổ tiêncủađámđông.Ngườicầmđầuđámđông làhóathâncủangườichabàncổmàaicũngsợ,đámđôngvẫnmuốnbịthốngtrịbởimộtoaiquyềnkhônggiớihạn,người takhaokhátđượccai trị,haydùngdanhtừcủaLeBon,ngườitakhaokhátphụctòng.Ngườichabàncổlàlýtưởngchiphốiđámđông,lýtưởngấychiếmchỗcủalýtưởngtôi.Thôimiêncóthểquanniệmlàmộtđámđônghaingười,nhưngnếumuốnnóiđếnámthịthìcầnphảibổtúcthêm:trongđámđônghaingườikẻbịthôimiênphảicómộtsựtintưởng,sựtintưởngấykhôngđặttrênnhữngđiềumắtthấytainghehaytrênsựsuylýmàđặttrênsựràngbuộcbởicáiEros

76.

11.Mộttrìnhđộpháttriểncủacáitôi:lýtưởngtôi

Nhữngsáchviếtvềtâmlýtậpthểđãmôtảrấtnhiềuhiệntượngtâmlýấy,côngviệcmôtảcủangườinàybổtúccôngviệccủangườikiavàđãrọiánhsángvàovấnđề,nhưngnếucăncứvàođóđểxétđoánđờisốngcủaconngườingàynaythìchúngtabịđặttrướcnhữngsựkiệnhếtsứcphứctạplàmnảnchímọiýmuốntổnghợp.Mỗingườithamdựvàorấtnhiềuđoànthể,đểlộrấtnhiềucáchđồngnhấthóakhácnhau,hướngvềrấtnhiềumụcđíchvìbịràngbuộcbởinhiềumốidây,xâydựnglýtưởngtôicủamìnhtheonhữngmẫurấtkhácnhau.Nhưvậymỗingườithamdựvàonhiềulinhhồntậpthể,linhhồncủachủngtộc,củagiaicấp,củacộngđồngnghềnghiệp, củanhànước, v.v. ngoài ra họ còn có thểvươn lênmứcđộđộclậpvàđặcthùnàođó.Nhữngđoànthểổncốvàbềnbỉảnhhưởng đến con ngườimột cách đều đều, bởi vậy ảnh hưởng đó khôngđượcngườiquansátlưuýbằngnhữngsựkiệnbộclộởnhữngđámngườitụhộinhất thờivà cũngchóng tan rã, chínhđámđôngnhất thời ấyđãcungcấptàiliệuchoLeBonvềđặcđiểmcủalinhhồntậpthể;vàcũngchínhtrongđámđôngồnào,nhấtthờitụhọpvàcóthểnóirằngchùmlêncácđámđôngổncốkhác,màngườitanhậnthấynhữngđặcđiểmcủacánhântạmthờibiếnmất.

Chúngtôiđãthửgiảithíchsựlạlùngấybằngcáchgiảthiếtrằngcánhânlìa bỏ lý tưởng tôi của họ để chấp nhận lý tưởng tập thể, thể hiện bởingườicầmđầu.Tuynhiêncầnphảiđínhchínhrằngkhôngphảitrongđủmọitrườnghợptađềuthấyphéplạấynhưnhau.Nhiềukhisựlydịgiữacáitôivàlýtưởngtôikhônghoàntoàn,cảhaicáicóthểđồnghiệndiện,cáitôivẫngiữđượcítramộtphầnnàotínhngãáicủanó.Nhờvậymàsựlựachọnngườicầmđầuđượcdễdànghơnnhiều.Họchỉcầncónhữngđứctínhđiểnhìnhcủaconvậtlàmchúaởtrạngtháitinhthuầnvàdễthấyrồinhờcósứcmạnhvàsựtựdodụctínhcủahọmàngườikhácphảinghetheohọ,thếlàhọđượctônlênlàmchúavàcóoaiquyềntuyệtđốimàcólẽhọcũngkhôngbaogiờdámmơmàngđếnnếukhôngcóhaiđứctínhấy.Cònnhữngngườikhác,nghĩalànhữngngườikhôngthấyngườicầmđầuthểhiệnđượcđầyđủlýtưởngtôicủahọ,họbịlôicuốnvìsựámthị,nghĩalànhânsựđồngnhấthóa.

Tómlạiphầnđónggópcủa tôivàosựgiải thíchcơcấu libidocủađámđôngthugọntrongsựphânbiệtcáitôivàlýtưởngtôi,kếđấylàsựphân

biệthailoạiràngbuộc,thứnhấtlàràngbuộcnhânsựđồngnhấthóa,thứhailàràngbuộcnhânsựthaythếlýtưởngtôibằngmộtđốitượnglibidoởngoài.Giảthuyếtlýtưởngtôiđãgiúpchúngtôiđinhữngbướcđầutrongsựphântíchcáitôi,dầndầnchúngtôinhậnthấygiátrịcủanókhiđemápdụngvàonhiều lãnhvực tâm lýhọckhácnhau.Trongbảnnghiên cứuZurEinführungdesNarzissmus

77 chúng tôi đã thâugópnhữngdữkiện

bệnh lýhọcbiệnminhchosựphânbiệtấy.Nhưng tấtcảđềuchophépchúngtôihyvọngrằngsựnghiêncứutâmlýhọcsâurộngvềbệnhbiếntháitâmthần(psychose)sẽlàmhiểnhiệntầmquantrọngcủanó.Bâygiờchúng ta chỉnênbiết rằngcái tôi lậpmột liên lạcgiữađối tượngvà lýtưởngtôi,vàcólẽchúngtachứngkiếnmộthiệntượngsauđây:bêntrongcáitôisẽlậplạinhữngtácđộngvàphảnứnghỗtươngđãxảyragiữađốitượngởngoàivàtoànthểcáitôinhưlýthuyếtbệnhsuynhượcthầnkinhđãchochúngtabiết.

Ởđâychúngtôichỉluậnđếnmộttrongnhữnghậuquảcủacáchnhìnấy,nhântiện,chúngtôicódipbànlạimộtvấnđềchưacógiảiđáp

78.Mỗisự

phânhóatâmthần,nhưchúngtôibiết,lạigâyrathêmmộtsựkhókhănchotácđộngtâmthần,làmyếuớtthêmvàcóthểtrởthànhkhởiđiểmcủasựđìnhchỉhoạtđộngtâmthần,củabệnhtật.Sinhrađờilàtừtrạngtháingãáitựtúctựmãnbướcsangtìnhtrạngtrigiácthếgiớibênngoàithayđổi luôn luôn và khám phá ra đối tượng lần thứ nhất; kết quả của sựchuyểntiếpcănbảnấylàchúngtakhôngthểchịuđựngquálâutìnhtrạngmớitạorabởisựsinhrađời,chúngtalẩntránhnótừnglúcđểẩnthânvàogiấcngủvàthấylạitrạngtháitrướcnằmtrongbàothaimẹbìnhnhiênvàcáchbiệthẳnthếgiớibênngoài.Vảchăngviệctrởlạitìnhtrạngtiềnsinhcũnglàhậuquảcủasựthíchứngvớingoạigiới,nhờcóbanđêmkếttiếpbanngàymàchúngtaxóabỏđượcphầnlớnnhữngkíchthíchcủađờisốnghoạtđộngbanngày.

Trảiquasựpháttriểncủaconngườitừbétớilớn,tâmthầnphânhóa,cáitôinhấttríđượcthànhlập,mặtkháccũngthànhlậpmộtcáitôitiềmthức,tứclàcáitôibịdồnnénkhácvớicáitôiýthức;sựổncốcủanhữngthànhphầnmới tạo ranày luôn luônbịđedọa.Tronggiấcmơvà trongbệnhsuynhượcthầnkinhcáitôitiềmthứcbịcôlậptìmđủmọicáchđểlenlỏiphácửavàotâmthức,cửangõấyđượcbảovệbằngđủmọicách.Tronglúc thứcvà tâmthầnkhỏemạnhchúng tadùngđếnnhữngcáchgiả tạođặcbiệtđểchophầnbịdồnnéntạmthờibướcvàocáitôi,chúngtatìmcáchdẹpbỏnhữngkhókhăn,đánhlừanhữngsứckhángcựđểgiúpnóvàchúngtahưởngmộtchútkhoankhoáinàođó.Đứngvềphươngdiệnđó

chúngtacóthểcắtnghĩađượcnéttríkhônvàsựhàihướcvàphầnnàonghệ thuật khôi hài nói chung.Những ai đã hiểu biết tâm lý bệnh suynhượcthầnkinhđềucóthểtìmranhữngthídụtươngtự,nhưngcólẽcótầmquantrọngkémhơn.Chúngtôikhôngnóinhiềuvềđiểmấyvìchúngtôiphảiđemápdụngquanđiểmtrênđâyvàonhữngtrườnghợpcầnphảichúýtronglúcnày.

Chúng tacó thểchấpnhậnhẳnrằngsựphân lycái tôivới lý tưởng tôicũngkhôngthểchịuđựnglâuđượcvàthỉnhthoảnglạicótìnhtrạngthoáilui.Mặcdùbịcấmđoánvàhạnchế,ngườitavẫncólúcviphạm,bằngchứnglàdânchúngrấtưathíchnhữngdịphộihècươngthườngđượcnớirộngđôichút(Vật tổvàcấmkỵ).NhữngngàyhộicủangườiLaMãvànhữnghộihóatrangngàynayrấtgiốnghộihècủangườibàncổởđiểmchínhyếulàngườitađượcbuôngcươngthảlỏng,viphạmnhữngtụclệđượccoilàthiêngliêngnhất.Nhưnglýtưởngtôilàtổngsốnhữngsựhạnchếmàconngườiphảiuốnmìnhtheo,bởivậykhinàocáitôitrởvềvớilýtưởng,khinàocái tôigiảihòavới lý tưởng, thìconngười thấymìnhbằnglòngmình,sựthỏalòngấytươngđươngvớicáivuisướngngàyhộilinhđình

79.

Cónhữngngườimàtâmtrạngvuibuồncóđịnhkỳ,hếtrầurĩquáđộlạichuyểnsangnhữngmứcphảitônlênđếnmứcanvuicaođộ.Sựdaođộngấylúcmạnhlúcyếu,khithìquáyếukhôngthấyđược,khithìmạnhcựcđộ, như trong trường hợp bệnh ưu uất (mélancolie) và điên cuồng(manie),những trạng thái rất thốngkhổgây ranhiềuxáo trộn tâm thầnchongườibệnh.

Trongnhữngtrườnghợpđiểnhìnhcủatâmtrạngbiếnđổicóđịnhkỳnhưthế,hìnhnhưviệcđờikhôngcóảnhhưởngquyếtđịnh;vềnhững lýdogâyrabệnhcủahọngườitacũngkhôngthấylýdonàokhácnhữnglýdobệnhkhác.Bởivậyngườitaquenlệchorằngnhữngtrườnghợpấykhôngcócănbệnhtâmthần.Nhưngcónhữngtrườnghợptâmtrạngvuibuồncóđịnhkỳtươngtựlạirấtdễquyvàoloạingoạithươngtâmthầnsaunàysẽnóiđến.

Nhưvậythìkhôngaibiếtrõnhữnglýdogâyrasựdaođộngbộcphátcủatrạngtháitâmtình.Chúngtacũngkhôngbiếtgìhơnvềđộngcơđãlàmchoưu uất (mélancolie) chuyển sang điên cuồng (manie).Vì không cócáchgiảithíchnàokhácchonênchúngtôitạmđemgiảthuyếtnóitrênápdụngchonhữngbệnhấy:lýtưởngtôisaukhiđãkiểmsoátgắtgaocáitôi,

cólúctạmthờihợplạivớicáitôilàmmột.

Đểtránhkhỏisựtốităm,xinđộcgiảnhớkỹđiềunày:theocáchphântíchcủachúngtôithìkhôngthểchốicãiđượcrằngcáitôivàlýtưởngtôicủangườiđiêncuồng(maniaque)chỉ làmột, thậmchíngườiấybịchiphốibởimộtcảmtưởngđắcthắngvàthỏamãn,họkhôngbịchỉtrích,họtựdophóngtúngkhôngcònphảihốihậnengạigìcả.Đốivớitrườnghợpbệnhưuuất thìkhôngđượchiểnnhiênnhư thếnhưngcũngcó thểđúng:cáikhổsởcủangườibệnhlàsựchốngđốikịchliệtgiữahaiphầncủacáitôi,lýtưởngtôiquákhắtkhelênáncáitôinghiêmngặtthànhthửngườibệnhtựhạmình,tựnhụcmạ.Đâychỉbiếtrằngnguyênnhânsựbấthòaấynêntìmởchỗkháchayởnhữngcuộcnáoloạntừngđịnhkỳnóiởtrên.

Vảchăngsựbiếnthànhđiêncuồngcũngkhôngphảilànhấtđịnhphảicótrongsốnhữngtriệuchứngbệnhhoạncủasựsuyyếuưuuất.Cónhữngchứngưuuấtđơn, chỉ cómột cơnhay lêncơn từngđịnhkỳmàkhôngbiếnthànhđiêncuồng.Nhưngcũngcónhữngtrườnghợpưuuấtmàđiềukiện ở ngoài đóng một vai trò hiển nhiên về phương diện bệnh căn.Nhữngtrườnghợpấyxảyravìcóngườithânchết,hoặcvìngườitagặpnghịchcảnh,ngườitakhôngyêunữa,ngườitathuhồicáilibidotrướcđãđemphóngvàođốitượngyêu.Cũngnhưbệnhưuuấtngẫuphát,bệnhưuuấtdotâmthầngâyracóthểbiếnđổisangchứngđiêncuồngrồisauđótrở lạiưuuất,chukỳấy trờđi trở lạinhiều lần.Nhưvậy thì tình trạngcũng khá tối tăm, nhất là cho đến ngày nay phân tâm học ít khi chữanhữnghìnhthứcvànhữngtrườnghợpbệnhưuuất

80.

Nhữngtrườnghợpduynhấtmàchúngtôihiểurõhiệnnaylàtrườnghợpngườitatừbỏngườiyêuvìngườiyêutỏrakhôngxứngđáng.Bấygiờsẽxảyratrườnghợpsauđây:đốitượngđượctáitạoratrongcáitôido sựđồngnhấthóavànóbịlýtưởngtôilênánnặngnề.Sựsỉvảđảkíchđốitượngthànhrađảkíchsỉvảchínhmình

81.

Cảloạiưuuấtcóthểbiếnthànhđiêncuồng,thậmchíđặcđiểmấyxuấthiệnnhưmộtđặcđiểmkhôngdínhdánggìđếnnhữngđặcđiểmcủabảngliệtkênhữngdấuhiệubệnhhoạn.

Nhưng chúng tôi không thấy khókhăn gì khi chúng tôi lấy yếu tố náoloạnđịnhkỳgiữacáitôivàlýtưởngtôiđểgiảithíchhailoạibệnhưuuất,ưuuấtngẫuphátvàưuuất cónguyênnhân tâm thần.Cònnhưđốivớichứngưuuấtngẫuphátthìngườitacóthểchấpnhậnrằnglýtưởngtỏvẻ

nghiêmkhắcquá,hậuquảlànóbịtiêudiệtnhấtthờimộtcáchtựđộng.Trongnhữngtrườnghợpưuuấtdonguyênnhântâmthần,cáitôinổiloạnvìlýtưởngtôinghiệtkhắcvớinó,tráchcứnóđồngnhấthóavớimộtđốitượngđángghétvàđãbịloạibỏ.

12.Mộtvàiquanđiểmphụ

Côngviệcnghiêncứucủachúngtôicóthểcoinhưđãtạmkếtthúc;trongkhitìmtòichúngtôiđãthấymởranhiềuviễntượng.Tuyrằngchúngtôicó hy vọng khámphámới lạ và tiến vào những hướng tốt đẹp, nhưngchúng tôi chưa tiện bước vào những con đườngmới ấy; trong chươngcuốinàychúngtôichỉcóthểbànlạinhữngđiểmchưakịpnóihếttrongcácchươngtrên.

A.Chúngtôiphânbiệtrasựđồngnhấthóacáitôivàsựthaythếlýtưởngtôibằngmộtđối tượng.Haiđámđôngquyướcnóiở trên,quânđộivàgiáo hộiCông giáo, đem lại cho chúng tôi những thí dụ ý nghĩa vì sựphânbiệtấy.

Hẳnlàvịbềtrêntrongmộttổchứcgiáohộicũngkhôngkhácôngtướngtrongquânđội,ông tướng tượng trưngcho lý tưởngcủaquân lính,cònmốidâyliênlạcgiữaquânlínhvớinhauđặttrênnềntảngđồngnhấthóa,dođómàmọingườicóbổnphậnvớianhemđồngđộivàđượcanhemđồngđộisănsócgiúpđỡ.Tráilạimộtngườilínhmuốntựđồngnhấthóavớingườicầmđầumìnhsẽdơdángdạihìnhđếnthếnào?KhôngphảilàkhôngcólýdomàtrongtrạiWallensteinmộtbinhnhìchếdiễuviênđộitrưởngvớilờilẽnhưsau:

"Ôngbắtchướcđạitướngtừcáchnhổnướcmiếngđếnbướcđi."

TronggiáohộiCônggiáo thìkhác.MỗingườiconchiênyêuđứcChúanhưyêulýtưởngcủamìnhvàmỗingườibịràngbuộcvớingườikhácbởisựđồngnhấthóa.Nhưnggiáohộiđòihỏiởhọnhiềuhơnthế.HọphảitựđồngnhấthóavớiChúavàphảiyêungườikháccũngnhưChúayêuhọ.Nhưvậygiáohộiđòihỏitìnhtrạngràngbuộclibidođãtạoratrongcộngđồngphảicóhaichiềubổtúc.Mộtđằng,đồngnhấthóabổtúctìnhyêu,đằngkháctìnhyêubổtúcđồngnhấthóa.Haisựbổtúcấyvượthẳntìnhtrạngcủađámđông.NgườitacóthểlàngườitinđạonhưngkhôngbaogiờcóýđặtmìnhvàođịavịChúaChristvàmởrộngcõilòngyêutấtcảmọingườinhưChúađãlàm.Ngườihènkémkhôngthểcóngưỡngvọngđặt tới tâm hồn cao thượng và sứcmạnh của chúaChrist.NhưngKitôgiáoduytrìvàkhuyếnkhíchngưỡngvọngấychonênđã tạođượcmộtnềnluânlýcaohơn.

B.Chúngtôiđãnóirằngnghiêncứusựpháttriểntâmthầncủanhânloại,ngườitacóthểxácđịnhđượcthờikỳmàtâmlýcánhânthoátratừtâmlýtậpthể,thờikỳcánhânđạtđượcchútđộclậpđốivớiđámđông

82.

Bâygiờxintrởlạihuyềnthoạikhoahọcvềngườichacủabầyngườiôhợpnguyênthủy.Ngườichaấysaunàytrởnênđấngsángtạothếgian,điềuđóhữulývìyđãsinhracáccontrongđámđôngthứnhất.Đốivớiđứaconnàoycũnglàngườilýtưởngđángsợđángtônthờ,đólànguồngốccủakháiniệmcấmkỵsaunày.Đámconmộtngàykiaxúmlạigiếtchavà làmphân tánquyền tối thượng ấy.Tuyđắc thắngnhưngkhôngngườiconnàonắmđượcđịavịcủangườicha,nếucóngườinàomuốnlàmthếthìcảbọntrởnênthùnghịchtiếptheolàtranhgiànhvàgiếtchóc.Saucùnghọđànhphải từbỏýmuốncáiquyềncủangườicha.Họbènthành lập cộng đồng huynh đệ vật tổ, mọi người đều có quyền ngangnhau,đềuliên lạcvớinhaubởicùngnhữngsựcấmđoán,phảinhờđếnnhữngcuộcchémgiếtghêsợvàcùngphảiănnăntộilỗi.Nhưngvẫncònsựbấtmãnvớinếptrậttựấyvàđólànguồngốccủasựtiếntriểnkhác.Dầndầncácphầntửtrongcộngđồnghuynhđệlậplạitrậttựcũtheomộtkế hoạch mới; người đàn ông lại là người cầm đầu nhưng chỉ còn làtrưởnggiađình,ydẹpbỏmọiuyquyềncủachếđộmẫuhệđãthànhhìnhtừkhigiếtngườichanguyênthủy.Đểbùlại,trưởnggiađìnhthừanhậnnhữngthầnlinhmẫuhệmàkẻthờphượnglàcácthầyphépđãbịhoạn,họtheogươngngườichacủabầyôhợpnguyênthủy,tuynhiêngiađìnhmớinàychỉlàcáibóngcủagiađìnhcũ,nhiềuchaquá,quyềnhànhcủangườinàybịhạnchếbởiquyềnhànhcủanhữngngườikhác.

Sựcấmđoánkéodài làmngười tasốtruộtchonêncóngườiđịnhvượtlêntrênđámđôngđểgiữđịavịngườicha.Ngườicóýấylànhàthisĩanhhùngcađầutiên,sựtiếnbộchỉcótrongtrí tưởngtượngcủaymàthôi.Nhà thi sĩnàyđãbiếnđổi thực tại theoýmuốncủay.Yphátminh rahuyềntượnganhhùng.Kẻnàomộtmìnhgiếtđượcngườichathìkẻấylàanhhùng,ngườianhhùngấycònxuấthiện tronghuyền thoạinhưmộtcon quỷ vật tổ.Người cha là người lý tưởng đầu tiên của đứa trẻ, cònngườianhhùngđúngnhư trí tưởng tượngcủanhà thi sĩ tạo ra, sẽ là lýtưởngtôiđầutiên,cóngưỡngvọngchiếmđịavịcủangườicha.Cólẽnhàthơcholàđứaconútcóthểlàmđượccôngviệcấy,conútlàconyêucủamẹ, đứa con út đượcmẹ che chở khi cha ghen ghét, vào thời kỳ sốngthànhbầyôhợpnguyênthủynólàngườikếvịcha.Khiếuthivịhóasựthậtcủathờikỳấy:ngườiđànbàgâyrasựchémgiếtnhauvàlàđầumốicủasựthèmmuốnđãđượcbiếnđổithànhmụxúcxiểmvàđồnglõatrong

cáccuộcxungđột.

Huyền thoại cho rằng chỉ có người anh hùng là lập được công trạng,nhưnghẳnlàphảicócảbầymớilậpđượccôngtrạngấy.TheoRankthìngười ta tìm ra những di tích rõ ràng của tình trạng trong các truyệnhoangđường,truyệnhoangđườngchỉlàmbiếndạngmàthôi.Trongcáctruyệnhoangđườngthườngnóiđếnngườiconútnhờtínhkhờkhạomàthoát khỏi bàn tay độc ác của cha, cha cho rằng nó không nguy hiểm.Người anh hùng ấy có trách nhiệm cao trọng nhưngmuốn thành côngphảicósựgópsứccủamộtbầyvậtnhỏnhưong,kiến.Nhữngconvậtấychỉ là cáchbiểu tượngbầyanh em trongbầyôhợpnguyên thủy, cũngnhưtrongbiểutượnggiấcmơsâubọcôntrùngtượngtrưngchoanhemvàchịem(coilàtrẻconvớiýkhinhbỉ).Ngoàirangườitacònnhậnthấydễdàngrằngnhữnghànhvinóitronghuyềnthoạivàtruyệncổtíchtượngtrưngchochiếncôngcủangườianhhùng.

Vậythìconngườivượtquađượctìnhtrạngtâmlýtậpthểnhờcóhuyềnthoại.Huyền thoạiđầu tiênhẳn làcóýnghĩa tâm lý,đó làhuyền thoạingườianhhùng.Huyềnthoạigiảithíchthiênnhiênnhắclạimãisaunàymới xuất hiện. Người thi sĩ bước được bước ấy để lợi dụng trí tưởngtượngcủaquầnchúngcũngbiếtcáchtrởlạivớicuộcsốngthựcsự,nhưRankđãnói.Yđichỗnàychỗkháckểchomọingườinghenhữngcôngnghiệpmàtrítưởngtượngcủaygánchongườianhhùng,cònngườianhhùngấythựcralàchínhy.Nhưvậylàytrởlạivớithựctạitrongkhiđưangườinghelênngangvớitầmtưởngtượngcủay.Nhữngngườinghebiếtrõnhàthisĩcủahọlắm,họtựđồngnhấthóavớingườianhhùngvàcùngcómộttháiđộđốivớingườichanguyênthủy,mộttháiđộđầyhammuốnchưathựchiệnđược.

Sựthầnthánhhóangườianhhùngđãtângbốchuyềntượnganhhùng.Cóthể rằngngười anhhùng thần thánhhóacó trướcngười cha thần thánhhóavàobáo trướcngày trởvềcủangườichanguyên thủymàbềngoàimộtôngthần.Nhưvậytheothứtựthờigianchúngtacó:nữthần-mẹ,rồisaumớicóanhhùng-ôngtrời-cha.Chỉkhinàongườichanguyênthủymàloàingườikhôngbaogiờquênđượcnânglênhàngmộtôngtrời,làbấygiờôngtrờimớicónhữngđặcđiểmnhưchúngtathấyngàynay.(Trongsựtrìnhbàyvắntắtnày,chúngtôiđãphảiloạibỏnhiềutàiliệuthâulượmđượctrongcáctruyệnhoangđường,huyềnthoại,cổtích,phongtục,v.v.)

C.Trongcuốnsáchnàychúngtôithườnghaynóiđếnkhuynhhướngdục

tínhtrựctiếpvàkhuynhhướngdụctínhláisangchiềukhác,chúngtôihyvọngrằngsựphânbiệtấykhônglàmchongườiđọcquáthắcmắc.Tuynhiên,đemmộtvàichitiếtrabànlạicũngkhôngđếnnỗivôích,mặcdùchúngtôiphảinhắclạinhữngđiềuđãnóiởtrên.

Thí dụ đầu tiên ý nghĩa hơn cả về khuynh hướng dục tính bị lái sángđườngkháccóthểtìmtrongsựtiếntriểncủacáilibidotrongđứatrẻcon.Tâm tình của đứa trẻ đối với những người chăm nom nó vẫn còn giữđượcnguyênvẹntrongnhữngýmuốncủanó,ýmuốnấybộclộkhuynhhướngdụctínhcủanó.Đứatrẻđòingườithâncủanóphảibàytỏvớinónhữngcáchâuyếmmànóbiết,nómuốnhônhít,ômấp,nhìnhọ,nónhìnbộphậnsinhdụccủanóvớiconmắthiếukỳ,nócũngcótháiđộhiếukỳđốivớisựbàitiếtphânvànướctiểucủanó,nóhứasẽlấymẹnóhaylấyngườivúnuôinótuychỉcónhữngsởkiếnlôngbôngvềlấyvợlấychồng,nómuốnlàmchochanóđẻmộtđứacon,v.v.Sựquansáttrựctiếpvàsựphântíchvềsaunhữngvếttíchtuổithơchochúngtôibiếtchắcrằngcónhữngmối dây mật thiết giữa âu yếm và ghen tị một bên, bên kia lànhữngýhướngdụctính;sựquansátvàphântíchấychứngtỏrằngđứatrẻ lấyngười thânyêunó làmđối tượngchonhữngkhuynhhướngdụctínhđặtchưađúnghướng.

Hình thức tìnhyêu thứnhất củađứa trẻ liênhệmật thiết vớimặccảmOepide,lúckhởisựthờikỳlắngchìmthìhìnhthứctìnhyêuấybịđànáp.Chỉ còn lạimột sự ràng buộc thươngmến thuần túy, nhưng sự thươngmếnấykhôngthểgọibằngtínhtừ"tìnhdục"được.Phântâmhọccốgắngrọiánhsángvàochỗthâmsâuđờisốngtâmthần,chúngtôiđãminhthịrằngnhữngràngbuộcdụctínhcủamấynămđầutuổithơvẫncònnhưngcònởtìnhtrạngdồnnéntrongtiềmthức.Chúngtôicóthểcảquyếtrằngsự thươngmến người nào chỉ làmột tâm tình kế tiếp sự ràng buộc cókhuynhhướngdụctínhđặtchưađúnghướngnóiởtrên,hayđúnghơn,làmộtbiểuthịbiểutượng(imago)củasựràngbuộcấy.

Hẳnlàphảicómộtcuộckháosátriêngmớicóthểbiếtđượcrằngtrongmộttrườnghợpnhấtđịnhluồngkhuynhhướngdụctínhcũcònđóhayđãkhôcạnhẳn.Haynóirõrànghơn:nóvẫncònđó,nhưngchỉcònlàmộthìnhthể,mộtkhảnăng,nhânmộtsựthoáiluinólạicóthểngoilên:điềucầnbiếtlàbâygiờnócònhiệulựcđếnmứcnào,điềuđókhôngphảilàdễ.Chúng ta cần phải tránhhai sự lỗi lầm: đánhgiá quá thấp cái tiềmthứcbịđànápvàphánđoánnhữnghiệntượngbìnhthườngbằngnhữngtiêuchuẩnchỉápdụngchonhữnghiệntượngbệnhhoạn.

Đốivớimộtquanniệmtâmlýhọckhôngchịuđisâuxuốngnhữngtâmtìnhbịđànápthìnhữngràngbuộctâmtìnhthươngmếnkhônglàmgìcótínhcáchdục tính,mặcdùchúngxuấtphát từnhữngkhuynhhướngcóđốitượngdụctính

83.

Chúng tacóquyềnđểcảquyết rằngnhữngkhuynhhướngmàchúng tanóiđếnlànhữngkhuynhhướngđãbịláisangconđườngkhácmụctiêudục tính, tuy rằngchúng takhómàmô tảsự thiên lệchấychohợpvớiphânphối tâm lýsiêuhình.Tuynhiên,chúng tacó thểnói rằngnhữngkhuynhhướngbị ngăn cản ấyvẫn cómầu sắcdục tính ít nhiều: ngườicảmmếnai,tônthờaivẫncógầngụivàthấymặtngườimìnhcảmmến,tìnhyêuđâykhôngcòn sắc thái ái tình.Chúng tacó thểcoi sựcảiđổimục tiêu ấy là sự bắt đầu thăng hoa khuynh hướng dục tính.Đứng vềphươngdiệnchứcvụthìnhữngkhuynhhướngdụctínhkhôngbịcảntrở.Vìkhôngthểthỏamãnhoàntoànđượcchonênnhữngkhuynhhướngấytỏracóthểtạoranhữngmốiràngbuộclâubền,cònnhưnhữngkhuynhhướng dục tính trực tiếp có thể thoái giảm saumỗi lần thỏamãn, đốitượngcủanócũngcóthểthayđổiđược,nócóthểbỏngườicũ,tìmngườikhác.Nhữngkhuynhhướngbịcảntrởcóthểhòalẫnvớinhữngkhuynhhướngkhôngbịcảntrởtheonhữngtỉlệnhiềuítkhácnhau,biếnđổimộtlầnnữathànhkhuynhhướngkhôngbịcảntrở.

Người ta biết rằng những liên lạc thânmến có tính cách bạn hữu củangườiđànbàbiếtơnvàthánphụcai,rấtdễtrởthànhhammuốntìnhái,thídụnhưtìnhthầytrò,ngườicongáicảmphụcmộtnghệsĩ.

Nhữngràngbuộctìnhcảmnhưthếtuymớiđầukhônghềcóýtìmtình,nhưngsẽdẫntớingaycửavàoướcvọngdụctính.TrongcuốnLòngmộđạo của hầu tước Zinzendorf, Pfister đã đưa ramột thí dụ ý nghĩa đểminhthịrằngsựràngbuộctôngiáomạnhmẽdễtrởthànhsựthèmmuốndụctínhbồngbộtđếnthếnào.Vảchăng,sựbiếnđổikhuynhhướngdụctínhtrựctiếpthànhsựcảmmếnthuầntúybềnbỉcũnglàsựchithường,vàsựbiếnđổiấylàphầnlớnnềntảngđểcủngcốmộtcuộchônnhânlấynhauvìsaymênhau.

Dĩ nhiên, chúng ta không lấy làm lạmànhận thấy rằngnhữngkhuynhhướngdụctínhbịcảntrởcũngdonhữngkhuynhhướngdụctínhtrựctiếpmàra,chúngphátsinhkhinàocósựtrắctrởbênngoàihaytrongnộitâmchốnglạimụctiêudụctính.Sựdồnnénxảyratrongthờikỳlắngchìmdụctínhchínhlàmột trongnhữngtrởngạibênngoàinhậpvàonội tâm

thành trởngạibên trong.Trở lạingườichanguyên thủycủabầyôhợpnguyênthủy,chúngtađãchấpnhậnrằngôngtanghiệtkhắc,ôngtabắtcácconkhôngđượcthỏamãntìnhdục,thànhthửnhữngkhuynhhướngdụctínhcủacácconbịcảntrởmụctiêu,cònchínhôngtathìôngtatựdothỏamãndụctínhvàkhôngcósựràngbuộcnàocả.Tấtcảsựràngbuộccủacácphầntửtrongđámđôngđềubắtnguồntừnhữngkhuynhhướngbịcảntrở.Nhưngnóiđếnđâychúngtađãbướcsangmộtđềtàikhácliênhệđếnnhữngliênlạcgiữakhuynhhướngdụctínhtrựctiếpvàsựthànhlậpmộtđámđông,mộtđoànthể.

D.Nhữngđiểm sau cùngđã cho phép chúng ta hé thấy nhữngkhuynhhướngdụctínhtrựctiếpkhôngthuậnlợichosựcấutạotậpthểchútnào.Hẳn là trong sự tiến triểncủagiađìnhcómộtgiaiđoạnhônnhân "tậpthể",nhưngtìnhyêudụctínhcàngcótầmquantrọngđốivớicánhân,cánhâncàngtrởnênsitình,thìtìnhyêucànghướngvềsựgiớihạntronghaingườimàthôi–unacumuno–bảnchấtcủamụctiêudụctínhhìnhnhưcũngbắtbuộcnhư thế.Nhữngkhuynhhướnghônphốiđànhphảibằnglòngvớisựthaythếđốitượngtìnhyêunàybằngđốitượngtìnhyêukhác.

Haingườitụhọpvớinhaunhằmmụcđíchthỏamãndụctínhvẫntìmđếnnơibiệttịch,sựkiệnấylàmộtminhchứngsốngđộngđểchốnglạibảnnăngquầncưvàýthứctậpthể.Haingườicàngyêunhau,họcàngtựtúctựmãn.Sựcốgắng thoátkhoảiảnhhưởngđámđôngbộc lộdướihìnhthứccảm tưởngxấuhổ.Nhữngxúcđộng rấtmãnh liệtgây rabởi lòngghendùngđểbảovệngườimìnhlựachọnkhỏisựxúcphạmcóthểxảyđếnvìsựràngbuộctậpthể,chỉkhinàoyếutốcánhântrongtìnhyêutứcsựthươngmếnđãbiếnmấthẳnvàchỉnổibậtcóyếutốnhụcdục,bấygiờmớicóthểcónhữngsựloạndâmcôngkhainhưnhữngbuổihộiphóngdụcgọilà"Orgie"củangườiLaMãthờicổ.Nhưngđâycũnglàsựthoáiluicủaliênlạcdụctínhvềtìnhtrạngtrước,trongđóáitìnhđúngnghĩakhôngđóngmột vai trò nào cả, đối tượngdục tínhnào cũng cógiá trịngangnhau,cũnggầnnhưBernardShawđãnóimộtcáchđộcđịa:"Yêunghĩalàphóngđạivôchừngsựkhácbiệtgiữangườiđànbànàyvàngườiđànbàkhác".

Rấtnhiều sựviệckhácnhưbiệnminhchoquanđiểmrằngái tìnhxuấthiện rấtmuộn trong sự liên lạcdục tínhgiữa trai gái, dođó sựđối lậpgiữatìnhyêudụctínhvàsựràngbuộctậpthểcũngxuấthiệnmuộn.Mớinhìnthìsựgiảthiếtấyhầunhưkhôngthểdunghòađượcvớihuyềnthoạigiađìnhnguyênthủycủachúngtôi.Cóphảirằngvìtìnhyêumẹvàchị

emmàbàyanhemxúmlạigiếtchakhông?Khólòngmàhìnhdungđượctìnhyêuấy làcáigìkhácvớimột thứ tìnhyêunguyên thủy, toàndiện,nghĩalànguyênmộtkhốivừalàthươngmếnvừalàhammuốntìnhdục?Nhưngnghĩchocùng thì sự thắcmắcđócàngxácđịnhquanđiểmcủachúng tôi.Trongsốnhữngphảnứnggây ravì sựgiếtcha,cósự thànhhìnhthóiphéplấyvợởngoàibộlạcvậttổ,nghĩalànghiêmcấmtìnhdụcvớiđànbàtronggiađìnhmàđứatrẻđãyêutừthuởcònthơ.Nhưvậylàcósựphânbiệtrahaicạnhkhía,cạnhkhíathươngmếnvàcạnhkhíatìnhdụccủatìnhyêunamnhi,hậuquảcủasựphânđôiấycòntồntạichođếnngàynay

84.Bởicótụclấyvợởngoàibộlạcmàngườiđànôngbắtbuộc

phảithỏamãntìnhdụcvớiđànbàởngoàibộbộcxalạkhônggợichohọchúttìnhyêuvàthươngmếnnào.

Trongnhữngđámđôngquyướclớn,nhưgiáohộivàquânđội,khôngcóchỗchođànbàvớitưcáchlàđốitượngdụctính.Nhữngliênlạctìnháigiữađànôngvàđànbàđềuởngoàitổchức.Cảtrongnhữngđámđôngcócả nam lẫn nữ, sự khác biệt về nam nữ tính không có vai trò nào cả.Khôngcóvấnđềtìmhiểuxemcáilibidoduytrìsựđoànkếtđámđôngcóbảnchấtđồng tínháihay lưỡng tínhái,bởivìđámđôngđược tổchứctheotiêuchuẩnkhácchứkhôngtheotiêuchuẩnnamnữtính,sựtổchứcấylạikhôngkểđếnnhữngmụctiêuchỉđạosựtổchứcsinhdụctính.

Nhữngkhuynhhướngdụctínhtrựctiếpgiữđượctínhcáchcánhânnàođó, cả đến những người bị chìm vào trong đám đông.Khi nào cá tínhvượtquamộtmứcđộnàothìtậpthểbịđedọatanrã.Giáohộicólýdođíchđángđểkhuyếncáođạohữusốngđộcthânvàbắtbuộcthầytuphảichaytịnh,nhưngáitìnhnhiềukhilàmchothầytuphágiới.Tìnhyêuđànbàlàmsụpđổnhữngdâyliênlạctạoravìchủngtộc,vượtlêntrênbiêngiớiquốcgiavàgiaicấpxãhội,vànhưthếtìnhyêuđãgópphầnlớnvàonềnvănhóa.Cólẽtìnhyêuđồngtínháidễthỏahiệphơnvớinhữngdâyliênlạctậpthể,cảtrongnhữngtrườnghợpmànóxuấthiệnnhưkhuynhhướngdục tínhkhôngbịcản trở:đây làmột sựkiệnquan trọngnhưngkhôngtiệngiảithíchvìphảiđixaquá.

Xétnghiệmphântâmnhữngbệnhsuynhượcthầnkinhchúngtôiđãnhậnthấy rằng những triệu chứng của bệnh ấy bắt nguồn từ những khuynhhướngdụctínhtrựctiếpbịdồnnén,nhưngvẫncósứchoạtđộng.Chúngtacóthểbổtúccôngthứcấymànóithêmrằng:nhữngtriệuchứngấycòncóthểbắtnguồntừnhữngkhuynhhướngbịcảntrở,nhưngbịcảntrởqualoachưadứthẳnlàmchochúngcóthểtrởlạivớimụcđíchdụctínhđã

đànáp.Điềuđócắtnghĩađược tại saochứngsuynhược thầnkinh làmchongườitaáccảmvớixãhội,đàomộthốsâugiữacánhânvànhữngtậpthểmàhọthamdự.Ngườitacóthểnóirằngchứngsuynhượcthầnkinhlàmộtyếutốlàmtanrãđámđông,cũngngangmứcđộvớiáitình.Bởi vậymỗi khi có khuynh hướngmạnhmẽ thành lập tập thể thì bớtchứngsuynhượcthầnkinh,nócóthểtạmthờibiếnmất.Vảchăngngườitađãthửlợidụngsựđốilậpgiữasuynhượcthầnkinhvàtinhthầntậpthểđểchữabệnh.Cảnhữngngườikhônglấylàmtiếcrằngngườivănminhđãbỏmấtảotưởngtôngiáocũngcôngnhậnrằngkhimànhữngảotưởngấyđủsứcmạnhthìđólàsứcchốnglạisuynhượcthầnkinhhữuhiệunhấtchonhữngngườicòncóảotưởngtôngiáo.Chúngtacũngthấydễdàngrằng sự gia nhập những giáo phái hay cộng đồng thần-bí-tôn-giáo haytriết-lý-thần-bílàmộtcáchtìmphươngthuốcgiántiếpchốnglạithứsuynhượcthầnkinh.Tấtcảnhữngsựkiệnấyđềuliênhệtớisựđốilậpgiữanhữngkhuynhhướngdụctínhtrựctiếpvànhữngkhuynhhướngdụctínhbịcảntrở.

Nếukhôngthamgiavàomộttậpthểnào,ngườisuynhượcthầnkinhsẽphảidùngnhữngtriệuchứngsuynhượcđểthaythếtâmthầntậpthểmàhọthiếuthốn.Họtựtạochomìnhmộtthếgiớitưởngtượng,tôngiáocủahọ,hệthốnghuyềnhoặccủahọ,vàhọcũngtáitạonhữngđịnhchếcủanhânloạidướimộtsắctháilệchlạc,họphảnlạisựđónggóptíchcựccủanhữngkhuynhhướngdụctínhtrựctiếpvàocôngcuộcxâydựngtậpthể

85.

E.Trướckhichấmdứt,chúngtahãyđứngvềphươngdiệnlibido,đểlậpmộtbảng so sánhnhững trạng tháiđãbànqua: trạng thái ái tình, trạngtháithôimiên,sựthànhlậptậpthểvàchứngsuynhượcthầnkinh.

Trạngtháiáitìnhđặtnềntảngtrênsựđồnghiệndiệncủanhữngkhuynhhướngdục tính rẽhướng,khôngnhắmvàomục tiêu,đối tượng thuhútlấymộtphầnlibidongãáicủacáitôi.Trạngtháiấygiớihạnvàocáitôivàđốitượng.

Trạngtháithôimiêngiốngtrạngtháiáitìnhởđiểmnócũnggiớihạnvàocáitôivàđốitượng,nhưngphầnnhiềunódựavàonhữngkhuynhhướngdụctínhbịcảntrởvàđemđốitượngđặtvàochỗlýtưởngtôi.

Trongđámđôngtiếntrìnhấyđượckhuếchđại;tâmtrạngđámđôngcũnggiốngtrạngtháithôimiênởchỗbảnchấtcủanhữngbảnnănggiữnhiệmvụđoànkết, nó còngiốngở chỗ thay thếđối tượngbằng lý tưởng tôi;

nhưng trong đám đông còn thêm sự đồng nhất hóa cá nhân với nhữngngườikhác,sựđồngnhấthóaấycóthểxảyravìmọingườiđềucócùngmộttháiđộvớiđốitượng.

Thôimiênvà tâmtrạngđámđôngđều làvết tíchdi truyềncủasựphátsinhcái libidonhân loại từuyênnguyêncủanó, thôimiên làsự tồn tạidướihìnhthứcmộtxuhướngtựnhiên,đámđônglàsựtồntạidướihìnhthứcmộthiện tượngsốngsót trực tiếp.Trongcảhai trườnghợpnhữngkhuynhhướngdụctínhbịcảntrởhaytrựctiếpđềuthuậnlợichosựphânchiathànhcáitôivàlýtưởngtôi,sựphânchiaấyđãbắtđầutừtrạngtháiáitình.

Bệnh suy nhược thần kinh tách ra khỏi loại hiện tượng ấy. Suy nhượcthầnkinhdựavàomộtđặcđiểmcủasựtiếntriểncáilibidonhânloại,dựavàocáigọi làhaicáchănkhớpcủacơnăngdụctínhtrực tiếp(nhưnóisauđây),đếnthờikỳlắngchìmthìkhôngcònhaicáchănkhớpấynữa

86.

Cũngnhưthôimiênvàtâmtrạngđámđông,suynhượcthầnkinhcũngcótíchcáchthoáilui(tìnhtrạngáitìnhkhôngcótínhcáchthoáilui).Sựsuynhượcxảyramỗikhisựbiếncảitừmụctiêudụctínhtrựctiếpsangmụctiêudụctínhbịcảntrởkhôngđượchoànhảo,sựsuynhượcấylàhậuquảcủacuộcxungđộtgiữangườicókhuynhhướngcóthểtiếntriểnđượcvìnhậpvàovớicáitôivànhữngphầntửcủakhuynhhướngbịrớtlạitrongtiềmthức;phần tửbị rớtnhậpvàovớinhữngyếu tốbịdồnnén,chúngcùngđòihỏi thỏamãn trực tiếp.Bệnhsuynhược thầnkinhcómộtnộidunghếtsứcphongphúvì:1)nógồmtấtcảnhữngliênlạccóthểcógiữacáitôivàđối tượng,những liên lạc trongđóđối tượngcòngiữnguyênnhữngliên lạc trongđóđối tượngđãbịsa thảihaynhậpvàocái tôi, 2)nhữngliênlạcphátsinhvìcuộcxungđộtgiữacáitôivàlýtưởngtôi.

Phầnthứba-Cáitôivàvôthức

Lờinóiđầu

Trong phần này chúng tôi đi vào những quan điểm đã phác họa trongphầnVượtxahơnnguyêntắckhoankhoái,chúngtôivẫngiữtháiđộhiếukỳtừtốnđãdẫndắtchúngtôikhiviếtcuốntiểuluậnnày.Chúngtôivẫntrởlạinhữngýkiếnấyquatâmphânnghiệm;khiđãphốihợptrivàhànhchúngtôirútranhữngkếtluậnmới,tuynhiênchúngtôikhôngvaymượnthêmcáigìcủasinhvậthọc.Bởivậytrongphầnnàychúngtôigầnvớiphântâmhọchơnphầnđầu.Bởivậyphầnnàycótínhcáchtổnghợphơnlàkhaithácmộtvàinguyêntắcvàhầunhưhướngvềmộtmụcđíchkhácaotrọng.Tuynhiênchúngtôicũngnhậnthấykhôngvượtquađượcmộtvàisựnhậnxétthôsơvàchúngtôixinnhậntrướcnhữnglờichỉtrích.

Nhưngchúngtôiđềcậpđếnnhữngvấnđềchưahềđượcminhgiảiphântâmhọc,vàchúngtôiphảibànđếnmộtvài thuyếtđềxướngbởinhữnghọcgiảkhôngphảiphântâmhọcgia,haybởinhữngphântâmhọcgiađãgiàkinhnghiệm.Chúngtôicôngnhậnrằngđãdùngnhữngkếtquảkhảocứucủangườikhácnếulàtrườnghợpnàođó,nhưngnếulàkếtquảkhảocứucủariêngtôithìtôikhôngcholàmìnhđãvaymượncủaai.Nếucónhững vấn đềmà phân tâm học không bàn đến thì chúng tôi phải tìmnguyênnhân,chúngtôikhôngcóthànhkiếnhaycótháiđộtiêucựcđốivớinhữngvấnđềấy,chúngtôikhôngbànđếnvì trênđịahạtphântâmhọcchúngtôichưagặpnhữngvấnđềấy.Ngàynaychúngtôinhậnthấyphảiđemrabànthìnhữngvấnđềấyhiệnradướimắtchúngtôikháchẳndướimắtnhữngngườikhác.

1.Ýthứcvàtiềmthức

Trongchươngnhậpđềnàytôikhôngđềcậpđếnvấnđềnàomớimẻvàtôikhôngtránhđượcviệcnhắclạinhữngđiềuđãnóiởtrên.

Sựphânchiaratâmthầnýthứcvàtâmthầntiềmthứclàquanđiểmnềntảngcủaphântâmhọc,khôngcónóthìkhôngthểhiểuđượcnhữngtiếntrìnhbệnhlýthườngcóvàsựtrầmtrọngcủasinhhoạttâmthần,vàcũngkhông thểđemranghiêncứumộtcáchkhoahọc.Xinnhắc lạimột lầnnữadướihìnhthứckhác:phântâmhọckhôngchorằngtâmthức(ýthức)là thể tính (tinh lý, essence) của sinh hoạt tâm thần, phân tâmhọc chorằng tâm thức chỉ làmột đức tính của sinh hoạt tâm thần, có thể đồnghiệnhữuvớinhữngđứctínhkháchaykhôngcómặt.

Nếutôicóảotưởngrằngnhữngngườiđểtâmđếntâmlýhọcđọcthiêntiểuluậnnàythìtôichắcchắnrằnghơnmộtđộcgiảbấtbìnhvìtôidànhchotâmthứcmộtchỗđứngkhiêmtốnquá,họsẽbỏdởngaytừtrangđầukhôngcấtcôngđọctiếp.Phầnnhiềungườicókiếnthứctriếthọckhôngthểhiểuđượcrằngmộtsựkiệntâmthầnlạicóthểkhôngýthứcđược,họloạibỏýtưởngđó,họcholàvôlývàmâuthuẫnvớiluậnlýlànhmạnh.Theotôithìchỉtạinhữngngườiấychưatừngnghiêncứuhiệntượngthôimiên và hiện tượng giấcmơ, những hiện tượng ấy, nếu không kể đếncạnhkhíabệnh lýcó thểcó, sẽbắtbuộcchúng taphảichấpnhậncáchnhìnnhưchúngtôivừanóiởtrên.Tráilại,tâmlýhọccủahọcăncứvàosựhiệndiệncủa tâm thứcđượcnhữngvấnđề liênhệvới thôimiênvàgiấcmơ.

Cóýthứctrướchếtlànhữngchữdùngđểmôtảvàchỉliênhệđếnsựtrigiáctrựctiếpnhấtvàchắcchắnnhất.Nhưngkinhnghiệmchotabiếtrằngmộtyếutốtâmthần,thídụmộtbiểuthị,khôngbaogiờýthứcđượcmộtcáchthườngxuyên.Đặcđiểmcủanhữngyếutốtâmthầnlàtrạngtháiýthứcbiếnmấtrấtnhanhchóng.Mộtbiểuthịýthứcđượcvàolúcnàođó,látsausẽkhôngcònnhưthếnữa,nhưngrấtdễtrởlạiýthứcvớiđiềukiệnnàođó.Trongkhoảngcáchgiữahailầnýthứcchúngtakhôngbiếtbiểuthịấysẽnhưthếnào,chúngtacóthểnóirằngnólắngchìm,nóinhưvậychúngtahiểulàlúcnàonócũngcóthểtrởlạiýthức.Khinóirằngtrongkhoảng cách ấy,một biểu thị trở thành tiềm thức, chúng ta đưa ramộtđịnh nghĩa đúng, trạng thái tiềm thức ấy đúng khít với trạng thái lắng

chìmvàkhảnăngtrởlạiýthức.Triếtgiasẽcóthểchỉtríchnhưsau:danhtừtiềmthứckhôngthểápdụngđượctrongtrườnghợpriêngvìtronglúcmộtbiểuthịởvàotrạngtháilắngchìmthìnókhôngbiểuthịchocáigìlàtâm thầncả.Chúng tôixinmiễn trả lờivìchúng tôi sợbị lôicuốnvàomộtcuộctranhluậnhìnhthứckhôngcólợigìcả.

Nhưngchúngtôiđãđitớikháiniệmtiềmthứcbằngmộtlốikhác,nhấtlàchúngtôisửdụngnhữngkinhnghiệmtrongđócóliênhệđếnnăngđộngtâm thần (dynamisme psychique). Chúng tôi phải chấp nhận rằng cónhữngtiếntrìnhtâmthầnmạnhmẽ,haynhữngbiểuthị(đâychỉkểđếnyếu tố lượng,nghĩa là tổchứcvàđiềuhành)có thểbộc lộbằngnhữnghậuquảtươngtựnhữnghậuquảgâyrabởinhữngbiểuthịkhác,hoặclànhữnghậuquảtrởthànhhìnhthứcbiểuthịvàcóthểhiệnlênýthứcmặcdùnhữngtiếntrìnhlàmphátsinhnhữnghậuquảấykhônghiệnlênýthứcđược.Ởđâykhôngcầnnhắclạitừngchitiếtnhữngđiềuđãnóiđinóilạinhiều lần. Chúng ta chỉ cần nhắc lại rằng lý thuyết phân tâm học chútrọngvàođiểmấy,nếucónhữngbiểuthịkhôngthểtrởthànhýđượcthìhẳnlàphảicónguyênnhânnàochốnglại;nếukhôngcósứcchốnglạithìtấtnhiênchúngtrởthànhýthứcđược;xemnhưthếthìchúngcũngkhôngkhácnhiềunhữngyếutốkháccủatâmthầnđượcthừanhậnchotrởthànhý thức.Thuyếtnàyđứngvữngvìkỹ thuậtphân tâmhọcđã tìm ramộtphương tiệnđểdiệt trừ sức chống cựvà chophépnhữngbiểu thị tiềmthứcấyhiệnlênýthức.Chúngtôidùngchữdồnnénđểchỉnhữngbiểuthịchưacóthểxuấthiệnraýthứcnhưthế;cònnhưsứcmạnhgâyrasựdồnnén,chúngtôinhậnranódướihìnhthứcmộtsựkhángcự.

Nhưvậynhữngkhiếunạivềtiềmthứccủachúngtôiđãđượcdiễndịchtừthuyếtdồnnén.Cáibịdồnnénđốivớichúngtôi làkiểumẫutiềmthứcđầu tiên.Tuynhiênchúng tôibiết rằngcóhai loại tiềmthức,nhữngsựkiệntâmthầnlắngchìmnhưngcóthểtrởlạiýthức,vànhữngsựkiệntâmthầndồnnénbịbỏrơikhôngbaogiờhiện lêný thứcđược.Quanniệmnăngđộngtâmthầncủachúngtôikhôngthểnàokhôngảnhhưởngđếncáchdùngdanhtừvàsựmôtảhiệntượng.Khichúngtôinóiđếnsựkiệntâmthầnlắngchìmthìchúngtôichorằngđólànhữngsựkiệntiềmthứchiểutheonghĩamôtảchứkhôngphảihiểutheonghĩanăngđộng;chúngtôigọisựkiệntâmthầnlắngchìmlàsựkiện tiềný thức(préconscient),còndanhtừtiềmthứcthìdànhchonhữngsựkiệndồnnénnghĩalàđứngvềphươngdiệnnăngđộngthìgọilàtiềmthức.Nhưvậylàchúngtacóbadanhtừ:ýthức,tiềnýthứcvàtiềmthứcmàkhôngphảichỉcóýnghĩamôtảthuầntúymàthôi.Chúngtôichấpnhậnrằngtiềnýthứcgầnvớiýthức

hơn tiềm thức.Chúng tôiđãchấpnhậncho tiềm thứccó tínhcách tâmthầnthìchúngtôikhôngngạingùnggìmàchorằngtiềnýthức,nghĩalàcái gì lắng chìm cũng có tính cách tâm thần. Nhưng tại sao chúng tôikhôngtheogươngcác triếtgiavạchmộtđườngranhgiớiởgiữa, tiềnýthứcvàtiềmthứcởmộtbên,bênkialàýthức,nhưvậycóvẻhữulýhơnkhông?Nếulàmnhưvậythìchúngtôiphảicoitiềnýthứcvàtiềmthứclàhaithứloạicủatinhlựctâmthần.Tuylàmnhưvậynhấtquánhơn,nhưngtrongsựtrìnhbàychúngtôisẽvấpphảinhữngkhókhănnangiải.Điềuquantrọnglàtinhlựctâmthầnphùhợpgầnhếtmọiphươngdiệnvớicáithường được coi là thuộc về tâm thần, điều quan trọng đó bị đẩy luixuốnghàngthứyếu,làmlợichomộtthànhkiếnđãcótừngàyngườitachưabiếttớitinhlựctâmthần,hayítrađiểmchínhyếucủanó.

Badanhtừcủachúngtôi:ýthức,tiềnýthứcvàtiềmthứcdễsửdụnghơn,ngườitađượctựdohơntrongviệcsuytưởng,vớiđiềukiệnlànếuđứngvề phương diện mô tả, chúng tôi chỉ có hai loại tiềm thức, nhưng vềphươngdiệnnăngđộngchỉ cómộtmà thôi.Trongmộtvài trườnghợpchúngtacóthểtrìnhbàysựviệcmàkhôngcầnphânbiệtnhưthế,trongnhữngtrườnghợpkhácchúngtalạicầnphânbiệt.Dầusaothìchúngtacũng đã đủ làm quen với ý nghĩa kép của cái tiềm thức, chưa bao giờchúngtathấyrắcrối.Sauhết,sựphânbiệtraýthứcvàtiềmthứcrútcụcchỉcómộtvấnđềtrigiác,mộtvấnđềcóhaicáchtrả lời:cóvà không,chínhviệctrigiáccũngkhôngchotabiếtlýlẽtạisaochúngtabiếtrằngvậtnàytrigiácđượcvậtkiakhôngtrigiácđược.Chúngtasẽlầmlẫnnếuchúngtaphànnànrằngnăngđộngtâmthầnbaogiờcũngxuấthiệnrahaimặt(ýthứcvàtiềmthức)

87.

Nhưngnhữngcuộctìmtòiphântâmhọcsaynàyđãminhthịrằngnhữngsự phân biệt ấy cũng còn thiếu thốn, chưa được thỏa mãn. Trong sốnhững trường hợpmà chúng ta nhận thấy sự phân biệt còn thiếu thốn,chúng tôixinnêura trườnghợpsauđâyrõ rànghơncả.Chúng tahìnhdungranhữngtiếntrìnhtâmthầncủamộtngườinàolàmộttổchứcnhấttrítạothànhcáitôicủangườiđó.Cáitôithuộcvềýthức,nókiểmsoátvàtrôngcoicửangõbướcvàocơnăngvậnđộng,nghĩa làviệcngoạixuất(extériorisation) một khích động. Cái tôi có thẩm quyền tự kiểm soátnhữngtiếntrìnhcủamình,banđêmnóngủ,nhưngvẫncònquyềnkiểmduyệtgiấcmơ.Cũngtừcái tôimàxuấtphátsựdồnnén,dosựdồnnénmàmộtvàikhuynhhướngtâmthầnkhôngnhữngbịtrụcxuấtkhỏiýthứcmàcònbịkiềmtỏachặtchẽkhôngthểpháthộdướibấtcứhìnhthứcnào.Trongthờikỳtâmphânnghiệmnhữngkhuynhhướngbịdồnnénnổidậy

chốnglạicáitôi,côngviệccủaôngthầylàloạitrừnhữngsứcchốngcựmàcái tôiđưa ra ngăn cản ông thầy không cho lại gần những khuynhhướngbịdồnnén.Trong thờikỳấyngườibệnh tỏ rabối rồikhibịbắtbuộcphảilàmmộtloạicôngviệcnàođó,họkhôngcònliêntưởngđượcnữakhihọsắptớigầnnhữngkhuynhhướngbịdồnnén.Chúngtôibảochohọbiếtrằnghọbịảnhhưởngcủamộtsứcchốngcự,nhưnghọkhôngbiếtgìcả;mặcdùnhữngcảmtưởngbuồnbựclàmchohọphảicôngnhậnrằnghọbịchiphốibởimộtsứcchốngcự,họcũngkhôngbiếtsứcchốngcựđó làcáigì,nóởđâu ra.Nhưngchắcchắn là sứcchốngcựấyxuấtphát tự cái tôi và cũng làmột thành phần của cái tôi, chúng tôi bị đặttrướcmột tình thếmà chúng tôi chưa hề nghĩ đến.Chúng tôi tìm thấytrongcáitôimộtcáigìkhôngýthứcđượcnhưnhữngkhuynhhướngbịdồnnén,nghĩalàgâyrahậuquảrõrệtmàvẫngiấumặt.Bởicónhữngsựkiệnấychonêntrongcôngviệctâmphânnghiệmcủachúngtôi,chúngtôi thườnggặprấtnhiềukhókhăn,rấtnhiềuđiểmtối tămkhichúngtôimuốnytheonhữngcáchđịnhnghĩaquenthuộc,thídụchorằngbệnhsuynhược thầnkinh là sựxungđộtgiữaý thứcvà tiềm thức.Sựđối lậpýthứctiềmthứckhôngdùngđượcvớiquanniệmcủachúngtôivềcơcấutâm thần, chúng tôiphảiđưa racông thứckhác: sựđối lậpgiữacái tôinhấttrívànhữngyếutốtáchrờikhỏicáitôirồibịdồnnén.

Côngthứcấycóhậuquảtrọngđạiđếnquanniệmcủachúngtôivềtiềmthức.Phươngdiệnnăngđộngcủavấnđềchophépchúngtôiđưaramộthiệuchínhđầu tiên,phươngdiệncơcấuchophépchúng tôihiệuchínhmột lần nữa.Chúng tôi nhận thấy rằng tiềm thức không đúng khít vớinhữngđơntốbịdồnnén.Hẳnlàtấtcảcáigìbịdồnnénđềuởtrongtiềmthức,nhưngcũngcónhữngđơntốtiềmthứcmàkhôngphảilàcáigìbịdồnnén.Mộtphầncủacáitôi,khôngbiếtquantrọnghaykhôngđángkể,cũngkhôngthểýthứcđược.Vàphầnđólạikhôngcótínhcáchlắngchìmnhưtiềný thức,vìnếunócó thểý thứcđượcthìmỗikhiđánhthứcnódậynóphảitrởthànhcáiýthứcđược,ôngthầyđãchẳnggặpkhókhănmỗikhimuốnlàmchonótrởthànhýthức.Nhưvậychúngtôithấycầnphảichấpnhậnrằngcómộtcáitiềmthứcthứba,khôngphảilàcáigìbịdồnnén;nhưngchúngtôiphảithúnhậnrằngtínhchấtcủatiềmthứcmấthếtýnghĩachuẩnxác.Tiềmthứctrở thànhmộtphẩmchấtcórấtnhiềunghĩakhôngcòntínhcáchphổquát,khôngthểđemradiễndịchmộtcáchchắcchắnnhưchúngtôivẫnlàm.Nhưngchúngtôicũngkhôngbỏđượcnhữngkháiniệmýthứcvàtiềmthứcvìhaikháiniệmấyđemlạichútánhsángduynhấtdẫndắtchúngtôitrongthâmsâutốithẳmcủatâmthần.

2.Cáitôivàvôthức

Côngviệckhảocứuvềbệnhlýđãlàmchochúngtôichútrọngtháiquáđếntâmtìnhdồnnén.Chúngtôimuốnbiếtrõhơnvềcáitôitừkhichúngtôibiết rằngphầnnàocủanócó thểkhôngý thứcđược.Chođếnngàynaychúngtôichỉcómộtđiểmđểlàmmốcchodễnhận,đólàphẩmchấtýthứcđượchaykhôngýthứcđượccủanhữngyếutốtâmthần.Nhưngrốtcuộcchúngtôinhậnthấyrằngđólàmộtsựkiệncórấtnhiềunghĩa.

Tấtcảkiếnthứccủachúngtađềuliênhệđếnýthức.Chúngtachỉcóthểbiết tiềm thức nếu chúng ta làm cho nó trở thành cái gì ý thức được.Nhưngchúngtachớvộilạcquan:tạisaolạicóthểýthứcđược?Làmchocáigìtrởthànhcáicóthểýthứcđượcnghĩalàgì?Làmcáchnàođểđạtđượckếtquảấy?

Chúngtôiđãbiếtrằngchúngtôiđi từchỗnàolàmkhởiđiểmđểtrảlờinhữngcâuhỏiấy.Chúngtôivẫnnóirằngý thứclàbềmặtcủabộmáytâm thần; nói khác đi, chúng tôi cho rằng ý thức cómột chức vụ điềuhànhbởimộthệthốnggầnvớingoạigiớihơncả,xétvềphươngdiệnvịtrí không gian.Vị trí không gian gần ngoại giới đó không những phảihiểutheonghĩachứcvụmàcònphảihiểutheonghĩagiảiphẫu

88.Bởivậy

chonêntrongcôngviệctìmtòicủachúngtôi,chúngtôiphảikhởisựtừngoàimặt,ngoàimặttiếpthụsựtrigiác.

Trênnguyêntắcthìtấtcảnhữngtrigiáctừngoạigiớiđến(trigiáccảmgiác)đềuý thứcđược;nhữngcáimà tagọi làcảmgiácvà tìnhcảm từtrongngườitađếncũnglàtrigiácđược.Nhưngcònnhữngtiếntrìnhnộitâmmà chúng ta gọimột cách không rõ là "tiến trình trí tuệ" thì sao?Chúngtanênquanniệmrằngđólànhữngdiđộngcủatinhlựctâmthầnxảyratrongbộmáytâmthần,tìmlốitiếnđếnhànhđộngvàbướclênbềmặt,chỗđóngđồncủaýthức?Haytanênquanniệmrằngýthứctiếnlạigầntinhlựctâmthầnđểphốihợpvớitinhlựctâmthần?Ởđâychúngtabịđặttrướcnhữngkhókhănkhôngtránhđượckhingườitaquábậntâmvới phươngdiện vị trí khônggian của những sự kiện tâm thần.Cả haiquanniệmđềubếtắc,hẳnlàphảicómộtquanniệmthứba.

Chúngtôiđãtừngđưaraýkiến89rằngsựkhácbiệtthựcsựgiữamộtbiểu

thịtâmthầnvàmộtbiểuthịtiềnýthức(ýtưởng)nhưsau:biểuthịtiềmthứcliênhệđếnnhữngvậtliệumàchúngtakhôngbiếtrõ,cònnhưbiểuthịtiềnýthứcphốihợpvớimộtbiểuthịtâmtừ(représentationverbale).Đây là ngưỡng vọng thứ nhất xác định tiềm thức và tiền ý thức bằngđườnglốikhácđi tìmliên lạcgiữachúngvớiý thức.Câuhỏi:"Mộtsựkiệnlàmthếnàođểtrởthànhýthức?"cóthểthaythếbằngcâuhỏisauđâythuậnlợihơn:"Tạisaomộtsựkiệnlạicóthểtrởthànhtiềnýthức?".Trảlời:nhờsựphốihợpvớinhữngbiểuthịtâmtừtươngứng.

Những biểu thị tâm từ ấy là những dấu vết bảo thức năng (tracesmnémiques):trướckiachúnglànhữngtrigiác,cũngnhưnhữngdấuvếtbảo thức năng khác, chúng có thể trở lại ý thức. Trước khi phân tíchnhữngbiểuthịấy,chúngtôicầnphảinóiđếnmộtgiảthuyết:chỉcócáigìtrước đã hiện hữu nhưmột tri giác ý thức, sau nàymới khích động ởtrong,nếumuốntrởthànhýthức,phảitìmcáchbiếnthànhmộttrigiácởngoài,chúngchỉcócáchnhờđếndấuvếtbảothứcnăng.

Nhữngdấuvết bảo thứcnăngấy, chúng tôi cho là chúngcũngở trongnhữnghệthốngcótiếpxúctrựctiếpvớihệthốngtri-giác-ý-thức,dođónhữngsứclựctâmthầncủachúngcóthểtruyềnsanghệthốngtri-giác-ý-thứcmộtcáchdễdàng.Chúngtahãynghĩđếnnhữngtrườnghợpảogiácvànghĩđếnsựkiệnsauđây:mộthoàiniệmrõrệtnhấtcũngvẫncóthểphânbiệtđượcvớiảogiácvàtrigiácbênngoài;chúngtacắtnghĩađượcngayrằngkhinhớlạimộthoàiniệmthìtinhlựctâmthầnkhôngrờikhỏihệthốnghoàiniệm,cònnhưtrongtrườnghợptrigiácthìtinhlựckhôngnhữngtruyềntừdấuvếtbảothứcnăngsanghệthốngtri-giác-ý-thức,màchạyhếtcảsangđó.

Nhữngdấuvết tâm từphần lớndosự trigiác thínhgiácmàra, trigiácthínhgiác làkhodự trữnhữngyếu tốkhảgiácđể tiềný thứcsửdụng.Cònnhưnhữngyếutốthịgiáctrongbiểuthịtâmtừthìngườitacóthểbỏquavìchúngchỉcótínhcáchthứyếu,nhờđọcsáchbáomàngườitacó.Hìnhảnhvậnđộngcủadanhtừcũngchỉlànhữngkýhiệuđứnghàngphụthuộc,trừtrườnghợpngườivừacâmvừađiếc.

Chúngtakhôngcóýgiảndịhóavấnđềvàhạthấptầmquantrọngcủanhững dấu vết bảo thức năng thuộc loại thị giác hay không công nhậnrằng những tiến trình trí tuệ có thể trở thành ý thức nhờ cách nhớ lạinhữngdấuvết thịgiác.Chúngtôicòncôngnhậnnhiềungườidùngđếncáchthịgiáchóađểlàmchotưtưởnghiệnlênýthức.Sựnghiêncứugiấc

mơvànhữngbiểuthịlôngbôngcủatiềnýthức,theosựquansátcủaJ.Varendonck,cóthểchotamộtýniệmxácthựcvềtưtưởngthịgiác;sựnghiêncứuminh thị rằngphầnnhiềuchỉnhữngvật liệucụ thể trongýniệmđượctrởthànhýthứcđốivớiloạitưtưởngthịgiác,cònnhữngliênlạc làđặcđiểmcủaýniệm thìkhôngdễgìmà thịgiáchóađược.Nhưvậy,hìnhảnhlàphươngtiệnbấttoànđểlàmchotưtưởnghiệnlênýthức,vàngườitacóthểnóirằngtưtưởngthịgiácgầnvớinhữngtiếntrìnhtiềmthứchơnlàtưtưởngtâmtừ,tưtưởngthịgiáccótừlâuđờihơntưtưởngtâm từ, kể về phương diện hệ thống phát sinh học (phylogénèse) cũngnhưvềphươngdiệncáthểphátsinhhọc(ontogénèse).

Nếuđườnglốitừtiềmthứcđếntiềnýthứclànhưvậythìcâuhỏi:"Tạisaochúngtacóthểđưanhữngyếutốbịdồnnénlên(tiền)ýthứcđược?"sẽđược trả lờinhưsau:"Bằngcáchphân tíchđể lập lạinhữngphần tửtrunggian tiềný thức lànhữnghồi tưởng tâm từ".Vìcóphần tửđứngtrunggiannhưvậychonênýthứcvẫnởnguyênchỗcủanóvàtiềmthứckhôngcầnphảidờichỗởmớigặpđượcýthức.

Những liên lạc giữa sự tri giác ngoại giới và cái tôi có tính cách hiểnnhiên,nhữngliênlạcnốiliềnsựtrigiácnộitâmvớicáitôicầnphảixemxétriêng.Ngườitamuốntựhỏirằngngườitacóquyềnnốiliềntấtcảýthứcvàohệthốngphùviệt"tri-giác-ý-thức"không?

Sựtrigiácbêntrongcungcấpnhữngcảmgiácliênhệtớinhữngtiếntrìnhxảyratrongnhữnglớpkhácnhau,cóthểởrấtsâutrongbộmáytâmthần.Chúngtabiếtrấtítvềnhữngcảmgiácấy,khoankhoáivàkhóchịucóthểcoilànhữngmẫucảmgiácbiếtrõhơncả.Chúnglâuđờihơn,đơnsơhơnnhữngcảmgiác từngoàiđếnvàchúngcũngcó thểxảyra trongnhữngtrạngtháirốiloạncủatâmthần.Ởchỗkhácchúngtôiđãnhấnmạnhđếntầmquan trọngvềphươngdiện tổ chứccủachúngvàđếnnhững lýdotâmlýsiêuhìnhcủatầmquantrọngấy.Chúngcónhiềungăn,cũngnhưnhữngtrigiáctừngoàiđưavào,chúngcóthểcùngmộtlúctừnhiềuđiểmkhácnhauđưatớivàcóphẩmchấttráingượcnhau.

Những cảm giác khoái trá không có tính cách thôi thúc cưỡng bách,nhữngcảmgiáckhóchịucótínhcáchđóđếncaođộ.Cảmgiácđòihỏisựthay đổi, nó tìm hết cách để giải tỏa tinh lực của nó, bởi vậy cho nênchúng tanói rằngđặcđiểmcủasựkhoái trá là tăngáp thế tinh lựccònđặcđiểmcủasựkhóchịulàgiảmápchếtinhlực.

Trongsinhhoạttâmthầnsựviệcnàyxảyraliêntiếpsựviệckia,tacảmthấykhoáitráhaykhóchịu;khoankhoáivàkhóchịutạothành"cáigì"kháchẳncảmgiácvềphươngdiệnphẩmcũngnhưvềphươngdiệnlượng,chúngtamuốnbiết"cáiđó"cóthểởngaytạichỗmàtrởthànhýthứchaynóphảichuyểntớihệthốngY.(ýthức)mớitrởthànhýthứcđược.

Theokinhnghiệmtrịbệnhthìýkiếnsaucóvẻđúnghơn.Kinhnghiệmchobiếtrằng"cáiđó"cũngxửsựnhưmộtmanhý(ýđịnhmanhnha)bịdồnnén.Manhý ấy tìm cáchphát lộ, nó phát ra những sức vận động,nhưngcáitôikhôngbiếtrằngmìnhchịuáplựccủanó.Muốntrởthànhýthứcdướihình thứcmộtcảmgiáckhóchịuhayđaukhổmanhýấyđãphảiđốiphóvớisứcchốngcựlạinó.Sựđauđớnlàmộtvòngtrunggiangiữatrigiácbêntrongtuynócóthểbắtnguồntừthếgiớibênngoài.Sựđauđớncũngcóthểkhôngrakhỏitiềmthức.Nhưvậy,chúngtađãnóiđúngkhichorằngtìnhcảmvàcảmgiácphảidồnđếnhệthốngY.mớicóthểtrởthànhýthứcđược.Nếubịcảntrởgiữađườngthìtìnhcảmvàcảmgiáckhôngđượcngườitacảmthấylàtìnhcảmvàcảmgiác,tuyrằng"cáigì" tươngứngvớichúngvẫnkhông thayđổi trongkhikhíchđộngdiễnbiến.Nóimộtcáchvắn tắt tuykhôngđúnglắmthìchúngtagọi làcảmgiáctiềmthứcvàchúngtanhấnmạnhvàosựtươngđồngcủanóvớibiểuthị tiềmthức.Sựkhácbiệtgiữahaisựkiệnnhưsau:biểu thị tiềmthứcmuốn tiếnvàoý thức thìphải tạonhiềuvòngmócnối,nhiềugiaiđoạntrunggian,còncảmgiácthìkhôngcần,nótruyềnthẳngđếnýthức.Nóimộtcáchkhác:nóiđếncảmgiácthìkhôngcầnphânbiệtýthứcvàtiềnýthức,một cảmgiác sẽ là cảmgiác ý thức hay cảmgiác tiềm thức chớkhôngbaogiờlàcảmgiáctiềnýthức.Mặcdùmộtcảmgiácphốihợpvớinhữngbiểuthịtâmtừ,nócũngtrởthànhýthứcmộtcáchtrựctiếp,khôngnhờcậygìbiểuthị.

Nhưvậy,chúngtađãbiếtrõvaitròcủabiểuthịtâmtừ.Nhờcósựtrunggiancủanómànhữngtiếntrìnhtrítuệnộitâmtrởthànhnhữngtrigiác.Chúngtacóthểnóirằngbiểuthịtâmtừchỉcómặtđấyđểlàmcáicớchongườitanói:sựtrithứcnàocũngdosựtrigiácbênngoàimàra.Khinàotưtưởngởtrongtìnhtrạngtrànđầy,thìngườitatrigiácýtưởngnhưlàởngoàiđến,vàbởivậychonênngườitacholàthật.

Saukhiđãgiải thíchmốiliênlạcgiữasựtrigiácngoạigiới,sựtrigiácnộigiớivàhệ thốngphùviệt "tri-giác-ý-thức",chúng tacó thểđem lạichoquanniệmvề cái tôi của chúng tamột hình thức toànvẹn.Cái tôiđượccấutạotừhệthốngT.(trigiác),hệthốngT.làcáinhân,rồiđếntiền

ýthứcdựavàonhữngdấuvếtbảothứcnăng.Ngoàirachúngtacònbiếtrằngcáitôicũngcóphầnkhôngýthứcđược.

Chúngtôithiếtnghĩ,nênnghelờibàncủamộttácgiảvìcớriêngmuốnthuyếtphụcquanđiểmcủachúngtôirằngnókhôngthểcótínhcáchkhoahọcchuẩnxácvàcaoxađược.ĐólàôngGroddeck,ôngnhắcđinhắclạimãikhôngchánrằngcáitôitrongquanniệmcủachúngtôisẽcótháiđộthụđộngtrướccuộcđời;nóitheongônngữcủaôngthìchúngtabịkhuxử bởi những sức mạnh kỳ lạ mà chúng ta không kiểm soát được

90.

Chúng ta ai cũng có những cảm tưởngnhư thế, tuy rằngkhôngbị ảnhhưởng đến nỗi không thể có những cảm tưởng khác, chúng tôi khôngngầnngạimàđặtcáchnhìncủaôngvàochỗxứngđángvớinótrongkhoahọc.Tôisẽchúýđếnquanđiểmcủaôngvàđềnghị:chocái tôilàmộtthựcthểkhởiđiểmtừhệthốngT.(hệthốngtrigiác),hệthốngấytrướchết là tiềný thức,vô thức (Es) sẽdùngđểchỉ tất cảnhữngyếu tố tâmthầnkhác,cáitôinốidàigốcrễcủanóxuốngnhữngyếutốđó,phầnnốidàicótínhcáchtiềmthức

91.

Chúngtasẽnhậnthấyngayquanniệmấyhữuíchchochúngtađểmôtảvàhiểubiếtnhữngsựkiệnnghiêncứu.Tâmthầnconngườicómộtcáivôthứckhôngbiếtđược,trênmặtcáivôthứccómộtcáitôi,cáitôithoáttừhệthốngT.(trigiác).Muốnhìnhdungnhữngsựkiệnấydướihìnhthứcmộtbiểuđồ,chúngtabảorằngtôichỉbaophủvôthứcbằngcáimặtcủanó,cáimặtấylàhệthốngT.giữacáitôivàvôthứckhôngcósựphânbiệtdứtkhoátnhấtlàphíadướicáitôimuốnlẫnlộnvớivôthức.

Nhữngyếu tốbịdồnnéncũng lẫn lộnvớivô thức, chúng cũng làmộtthànhphầncủavôthức.Cũngnhờcóvôthứcmànhữngyếutốbịdồnnéncó thể ăn thông với cái tôi trong khi chúng bị sức chống cự ngăn cảnkhôngchongoi lên trênmặt.Tấtcảnhữngsựphânbiệtmô tả trênđâycăncứvàokinhnghiệmbệnhlýhọcchỉliênhệđếnnhữnglớpbềngoàicủabộmáytâmthầnvàchúngtôichỉbiếtcóthế.

SựthoátthaicáitôivàsựtáchrờinókhỏivôthứccòntùythuộcmộtyếutốkhácngoàiảnhhưởngcủahệthốngT.Thânthểcủaconngười,nhấtlàbềmặt của thân thể, lànơivừaphát sinhnhững trigiácbênngoàivừaphátsinhnhữngtrigiácbêntrong.Đốivớicáitôi,thânxácbịcoilàmộtvậtlạ,nhưngthânxácchogiácquanbiếthaithứcảmgiác,mộtthứcóthểđồnghóavới tri giácbên trong.Vảchăng tâm sinh lýhọcđãminh thịrằng thân xác của ta thoát ra từ thế giới tri giác. Sựđauđớnhình như

cũngđóngmộtvaitròquantrọngtrongtiếntrìnhnày.Trongnhữngbệnhđauđớnchúngtabiếtthêmvềnhữngcơquantrongthânxácta,cólẽsựkiệnấychotamộtýniệmvềcáchhìnhdungrathânxáccủachúngta.

Rất dễnhận thấy cái tôi làmột phần củavô thức đã biến cải dưới ảnhhưởngtrựctiếpcủangoạigiớivànhờsựtrunggiancủahệthốngý-thức-tri-giác.Trongmộtphạmvinàocáitôiđạidiệnchosựphânhóabềngoàinốidàira.Cáitôicũngcốgắngbắtcáivôthứcvàýhướngvôthứcchịuảnh hưởng của ngoại giới, lấy nguyên tắc thực tại thay thế nguyên tắckhoái lạc,nguyêntắckhoái lạcđộcquyềntrongthếgiớivôthức. Sự trigiácđốivớicáitôicũngnhưbảnnăngvàxungđộngbảnnăngđốivớivôthức.Cáitôiđạidiệncholýtrívàđứcđộ,tráilạivôthứcbịđammêngựtrị. Tất cả những sự kiện ấy phù hợp với sự phân biệt thông thường,nhưngchúngtachỉnênchấpnhậnvềđạicương,chỉđúngmộtcáchđạiloại.

Vềphươngdiệnchứcvụthìbìnhthườngcáitôicótầmquantrọngvìnókiểmsoátvậnđộngtính(motilité).Trongsựliênlạcvớivôthứcchúngtacóthểsosánhcáitôivớimộtngườikỵmãlàmchủđượcconngựakhỏehơnmình,chỉkháccóđiềungườikỵmãcótàilựcriêngcủahọđểthốngtrịconvật,còncáitôichỉthốngtrịbằngtàilựcđimượnchỗkhác.Còncóthểđixahơn,ngườikỵmãkhôngmuốnbỏngựathìmuốnđếnđâuphảiđemcảngựađi,cáitôicũngvậy,cáitôiđemýmuốncủavôthứcdiễntảthànhhànhđộnglàmnhưchínhnómuốnthế.

Cáitôitrướchếtlàmộtthựcthểthânxác,khôngnhữngmộtthựcthểchỉcóbềmặt,màcòn làmột thực thể tươngứngvới sựphóng rọimộtbềmặt.Đểdùngmộtcáchvívongiảiphẫuhọc,chúngtôivínóvớicái"hìnhnộmảo"củagiảiphẫuhọcgia,hìnhnộmđóđặttronglớpvỏcủanão,đầuđâmxuốngđấtchânchổnglêntrời,mắtnhìnvềphíasauvàkhuvựcngônngữởbêntrái.

Sựliênlạcgiữacáitôivàýthứcđãnhiềulầnđượcmôtả,cónhiềuđiểmquantrọngcầnphảinhắclại.Chúngtađãquenđềcậpđếngiátrịxãhộivàđạođứctrongbấtcứlãnhvựcnào,chúngtakhônglấylàmngạcnhiênrằngnhữngmêsaythấpkémđềutụhộitrongtiềmthức,chúngtatinrằngnhữngsựkiệncónhiềugiátrịxãhộivàđạođứcsẽđượcphépbướcvàoýthứcdễdànghơn.Nhưngkinhnghiệmphântâmchochúngtôibiếtrằngcáchnhìnấycăncứvàomộtsựlầmlẫnhaymộtảotưởng.Chúngtôibiếtrằngmộtsựsuyluậntrítuệkhúcmắcthườngđòihỏitậptrungtưtưởng

caođộ,cũngcóthểthựchiệntrongtiềnýthứckhôngcầnxuấthiệntrongý thức. Đó là trường hợpmà sự thật không còn chối cái được, nhữngtrườnghợpxảyratronggiấcngủ,ngườingủtỉnhdậybỗngthấygiảiđápnhữngvấnđềkhókhăn,mộtbàitoánhaychuyệngìđómàhọđãnghĩmãikhôngratronglúctỉnhtáo

92.

Tuynhiên,chúngtacóthểkểramộtthídụkháckỳlạhơn.Trướclúctâmphânnghiệmchúngtôinhậnthấycónhữngngườimàtháiđộtựphêbinhvàlòngtựsỉtỏrarấthữuhiệu,tháiđộtựphêbìnhvàlòngtựsỉlànhữngchứcvụcủatâmthầnchắcchắnlàmậtthiếtvớinhữnggiátrịluânlývàxã hội rất cao, và hoạt động trong tiềm thức của họ.Xemnhư vậy thìkhôngphảichỉcósứckhángcựcủangườibệnhđưatađểchốnglạilệnhcủaôngthầyphântâmmớicótínhcáchmộthoạtđộngtiềmthứcmàthôi.Sựkiệnmớimẻấybắtbuộcchúngtaphảinóiđếnmộtcảmtưởngtộilỗitiềm thức, và nói nhưvậy là chúng tôi thêm lúng túng saukhi đã lúngtúngvìsứckhángcựtiềmthức;chúngtôinhậnthấymìnhtiếnđếnnhữngđiềubímậtmới,nhấtlàtừkhichúngtôibiếtchắcrằngcảmtưởngphạmtội tiềm thức đóngmột vai trò quyết định về phươngdiện tổ chức tâmthần,nógâynhữngtrởngạilớnchongườibệnh,rấtkhókhỏibệnh.Trởlạinóiđếnbảnggiá trịcủachúng tôi,chúng tôicó thểnói rằng:khôngphảichỉcócáigìsâuthẳmtrongtâmthầnmớilàtiềmthứcmàthôi,cáigìcaođẹpnhấtcũngởtrongtiềmthức.Nhưvậylàchúngtôichứngminhmộtlầnnữanhữngđiềuchúngtôiđãnóiởtrênvềcáitôiýthức,nóchỉđạidiệnchothânxáccủatamàthôi.

3.Ngã,siêungãvàlýtưởngngã

Nếucáitôi (ngã)chỉđạidiệnchomộtphầnvôthứcđãbiến tháivìảnhhưởngcủatrigiác,nếutronglãnhvựctâmthầnnóchỉđạidiệnchothếgiới thật bên ngoài, thì chúng ta chỉ đứng trướcmột tình trạng hết sứcgiảndị.Nhưngcònnhiềunữachứkhôngphảichỉcóthế.

Ởchỗkhác93chúngtôiđãtrìnhbàynhữnglýdođãkhiếnchochúngtôi

chấpnhậnmộtphầnnữacủacáitôigọilàlýtưởngtôi(lýtưởngngã)haysiêungã.Nhữnglýdoấybâygiờvẫncòngiátrị

94.Phầnđócủacáitôicó

nhữngliênlạcvớiýthứckémmậtthiếtvàkémmạnhmẽchứkhôngbằngnhữngliênlạcmàchúngtôinóiđếnởchươngtrên,đólàmộtsựkiệnmớilạcầnphảixemxét.

Đếnđâytôibắtbuộcphảiđirangoàiđề.Chúngtôiđãgiảithíchđượcsựđauđớntrongbệnhưuuất

95,khigiảthiếtrằngcáitôibỗngdưngtìmthấy

trongmìnhnóđốitượngdụctính,đốitượngdụctínhđó,vôthứcđãphảitừbỏlýdonàyhayvìlýdokhác;nóikhácđi,tinhlựctậptrungvàođốitượngđãthuhồivàtiêutanđi.Nhưngtronglúcchúngtôiđềnghịsựgiảithíchấychúngtôichưahiểuđượchếtýnghĩacủatiếntrìnhtâmthầnđó,chúngtôikhôngbiếtrằngđólàmộttiếntrìnhđiểnhìnhvàthườngxảyra.Tuynhiên,saunàychúngtôihiểurằngsựthếchânđóđóngvaitròquantrọngbậcnhấttrongsựcấutạocáitôivàgópphầnchínhvàosựthànhlậptínhtìnhconngười.

Lúckhởi thủy, thờikỳmớisinhra,conngườisốnggiaiđoạnthụkhoáicảmbằngcáimiệng, sự tập trungý tứvàomộtđối tượnghay sựđồngnhấthóalànhữngcôngviệcrấtkhóphânbiệtnhau.Đếnnhữnggiaiđoạnsau,ngườitachỉcóthểgiảthiếtrằngsựtậptrungýtứvàomộtđốitượngkhởisựtừvôthức,vìđốivớivôthứcthìkhuynhhướngtìnhdụcchínhlànhucầucủanó.Cáitôi, lúcđầucònyếuớt, thườngkhôngbiếtgìvềsựtậptrungýtứvàođốitượng,nóchịuthụđộngchấpnhậnnhữngsựviệcđómàkhônghiểugìcả,haynótìmcáchchốnglạibằngphươngtiệndồnnén

96.

Nếuvìlẽnàyhaylẽkhác,vôthứcphảitừbỏđốitượngdụctínhấy,cáitôithườngbiếntính,chúngtôikhôngthểmôtảcáchnàokháccáchcho

rằng cái tôi đã thấy lại đối tượng dục tính ở trongmình nó, chúng tôikhôngthểnóiđếnchitiếtvềđiềukiệnthựchiệnsựthayđổiđó.Đóchínhlàcáigìxảyratrongtrườnghợpmắcbệnhưuuất.Cáitôiphóngnhậpđốitượngđãbịvôthức từbỏ.Cólẽnhờsựphóngnhậpấy–mộtsựphóngnhậpcóýnghĩamộtsựthoáiluivềtìnhtrạngsinhhoạttâmthầncủagiaiđoạntốisơthụkhoáicảmbằngmiệng–nhờsựphóngnhậpấymàcáitôilàmchongườitadễtừbỏvàcóthểtừbỏđượcđốitượng.Cáitôitựđồngnhấthóavớiđối tượngbịvôthức từbỏ.Cũngcó thểnói rằngsựđồngnhấthóaấylàđiềukiệnmàkhôngcónóvôthứckhông thể từbỏđượcđốitượng.Dẫusaothìdâycũnglàmộttiếntrìnhrấtthườngxảyra,nhấtlàtrongnhữnggiaiđoạntiếntriểnchưađượcgiàdặn,nhờcótiếntrìnhấyngườitacóthểđặtgiảthuyếtrằngtínhtìnhcủacáitôilàhậuquảcủasựtừbỏliêntiếphếtđốitượngnàyđếnđốitượngkhác,tínhtìnhcủacáitôilà lịchsửcủanhữnglựachọnliên tiếpcácđối tượngkhác.Khôngphảingườinàocũngchịuđựngđượcdễdàngảnhhưởngcủasựlựachọnliêntiếpnhữngđốitượngtìnhdụcấy;chúngtanhậnthấynhữngsứckhángcựkhácnhautừngườinàysangngườikhác.Bởivậychonêntínhtìnhđànbàchothấydễdàngdấuvếtcủanhữngkinhnghiệmliêntiếpấy,đờisốngcủahọrấtgiàukinhnghiệmtìnhái.Trongmộtvàitrườnghợp,ngườitanhận thấy có sự đồnghiện hữu của hai sự kiện: tập trungvàomột đốitượngvàđồngnhấthóa,nghĩalàmộtsựthayđổitínhnếtxảyratrướckhitừbỏđối tượng.Trongnhững trườnghợpnhư thế, sự thayđổi tínhnếtcònsótlạisaukhicóliênlạcđốitượng,phầnnàodùngđểgiữlấynhữngliênlạcấy.

Đứngvềquanđiểmkhác,chúng tacó thểnói rằng lấysự lựachọnđốitượngtìnhdụcthaythếchosựbiếnđổicáitôilàmộtphươngtiệnmàcáitôivẫndùngđểlấycảmtìnhcủavôthứcvàcủngcốliênlạcvớivôthức,cáitôitỏrarấtmềmdẻođốivớinhữnggìxảyratrongvôthức.Khicáitôikhoáclấybộmặtcủađốitượng,hìnhnhưnótìmcáchchiếmlấytìnhyêucủavôthức,khuyênnhủvôthứcđểvôthứcđỡtiếcnuốicáiđãmất;cáitôimuốnbảovôthức:"Này,emcóthểyêuanh,anhgiốngđốitượngyêucủaemnhưhệt".

Trongtrườnghợpnàytháiđộdụctínhđốivớiđốitượngbiếnthànhlibidongãái,nhưvậylàngườitatừbỏmụctiêudụctínhthuầntúy,nhưvậylàkhửdụctính,làthănghoa.Ởđâychúngtacóthểđặtramộtcâuhỏiđángđem ra bàn về chi tiết, chúng ta muốn biết rằng đây có phải là mộtphương tiện thăng hoa nói chung không? Sự thăng hoa nào cũng thựchiện qua sự trung gian của cái tôi, biến libido dục tính hướng vào đối

tượng thành libidongã ái vàđem lại cho libidongã ái nhữngmục tiêukhácchăng?

97Cònnhưvấnđề tìmhiểuxemsựbiếnđổiấycóhậuquả

nàokhácđếnsốphậnvềsaucủabảnnăng,nhấtlàsựphântánnhữngbảnnăngđãkếthợpvớinhau,thìsaunàychúngtacòncódịpbànđến.

Trongkhichờđợi,chúngtôicầnphảidừngbướclạiítlâuđểbànvềsựđồngnhấthóacáitôivớinhữngđốitượngdụctính.Khisựđồngnhấthóanhiềuquá,mạnhquá,không thỏahiệpđượcvớinhau thìsẽxảyra tìnhtrạngbệnhhoạnhaykhởiđầu cho sựbệnhhoạn.Hậuquả có thể là sựphân táncái tôi, những sựđồngnhất hóa trong cái tôi ly tánvới nhau,khángcựnhau;cólẽtìnhtrạnglàcátínhđadạng(multiplepersonnalité),những sự đồng nhất hóa khác nhau tìm cách chiếm lấy cả tâm thức (ýthức)vềmình.Tuyrằngsựtranhgiànhấykhôngđiđếnđâunhưngcũngcó thểgây ra xungđột, khôngphải sựxungđột nào cũng có tính cáchbệnhhoạn.

Tuyrằngsaunàytínhtìnhconngườikhángcựlạinhữngảnhhưởngcủacácđốitượngđãlìabỏ,nhưngnhữngsựđồngnhấthóađầutiênthựchiệnvàolúcthơấuvẫngiữđượctínhcáchđạiquátvàbềnbỉ.Điểmnàydẫnchúngtađếnthờikỳthoátthailýtưởngcủacáitôi,bởivìđàngsaucáitôiấyẩnnáusựđồngnhấthóađầutiênvàquantrọngnhấtcủaconngười:sựđồngnhấthóavớingườicha

98.Sựđồngnhấthóaấyhầunhưkhôngphải

làhậuquảcủasự tập trungvàođối tượng,đó làsựđồngnhấthóa trựctiếp,ngaytứckhắc,xảyratrướckhibiếttậptrungvàomộtđốitượngnào.Nhưngnhữngkhátvọngdụctínhcủathờikỳdụctínhđầutiênhướngvàongườichavàngườimẹhầunhưchỉlàsựđồngnhấthóabậchaivàgiántiếp,đểcủngcốsựđồngnhấthóanguyênthủyvàtrựctiếp;đólàtrườnghợpngườibìnhthường.

Những liên lạcấy thật làphức tạp,bởivậychonêncầnphảimô tảchitiết.Cóhaiyếutốgâyrasựphứctạpấy;mặccảmOepidecóbamặt,cònbảnchấtcủaconngườilàlưỡngdụctính(bisexualité).

Đốivớicontraithìtrườnghợpcủanóđơngiảnhóahếtsứcsẽnhưsau:từrấtsớmnótậptrunglibidovàomẹnó,sựtậptrungấykhởisựtừcáivúmẹchonóbú,đólàtrườnghợpđiểnhìnhcủasựlựachọnđốitượngbởicótiếpgiáptrựctiếp;cònnhưđốivớichathìđứatrẻchiếmlấyđốitượngbằngcáchđồngnhấthóavớicha.Haitháiđộấyđồnghiệnhữutrongmộtthờigian,chođếnkhithịdụcdụctínhđốivớimẹđượccủngcố,nónhậnthấychalàchướngngạivậtngăncảnnóthựchiệnthịdục,bấygiờlàlúc

phátsinhmặccảmOepide99.Sựđồngnhấthóavớichatrởthànhcótính

cách thùnghịch,gâyraýmuốnloạibỏchađể thay thếchaởbêncạnhmẹ.Bắtđầutừlúcấytháiđộđốivớichalàtháiđộlưỡngứng,cóthểchorằngtínhcáchlưỡngứngđómớiđầuđãámtàngtrongsựđồngnhấthóa,bâygiờchỉcóviệcbộclộramàthôi.TínhcáchlưỡngứngđốivớichavàxuhướngthươngmếnmẹlànhữngyếutốcủamặccảmOepideđơnvàtíchcựccủađứatrẻ.

ĐếnlúctiêuhủymặccảmOepideđứatrẻphảibỏkhuynhhướnglấymẹlàmđốitượngdụctính.Cóthểxảyrahaitrườnghợp:mộtlàđồngnhấthóavớimẹ,hailàcủngcốsựđồngnhấthóavớicha.Thườngthườngtacoi trườnghợp thứhai là trườnghợpbình thường; trongnhững trườnghợpbình thườngnócó thểgiữađượcđếnmứcnào tháiđộ thươngmếnmẹ.Saukhi tiêuhủymặccảmOepide,phầnnamtínhcủatínhtìnhđứatrẻđượccủngcố.Congáicũngvậy;saukhitiêuhủymặccảmOepide,nócóthểđồngnhấthóavớimẹ(vànếusựđồngnhấthóaấyđãcósẵn,thìnóđượccủngcốthêm),tìnhtrạngấycóhậuquảlàcủngcốphầnnữtínhcủađứatrẻ.

Nhữngsựđồngnhấthóaấykhôngtrả lờivàosựchờđợicủachúngtôibởivìchúngkhôngphảilàsựkiệncáitôinuốttrọnđốitượngmàngườitatừbỏ; tuynhiênviệcnuốt trọnđó thườngxảyrachocon traicũngnhưcongái.Trong thờikỳ tâmphânnghiệm, thườngkhiđứacongái từbỏcha(đốitượngtìnhyêu)rồilấynamtínhlàmlýtưởngvàđồngnhấthóavớiđốitượng,tứclàvớichacoinhưlàmộtlýtưởng,chứkhôngphảivớimẹ.Dĩnhiên,việcấytùythuộctrìnhđộpháttriểnnamtínhcủanó,khôngkểbảnchấtcủaxuhướngnamtínhthếnào.

HìnhnhưsựđồngnhấthóavớichahayvớimẹcủatraivàgáisaukhitiêuhủymặccảmOepide, tùy thuộcvàosứcmạnh tươngđốicủaxuhướngdụctínhcủatừngngười.ĐólàkhíacạnhthứnhấtmàtínhcáchlưỡngdụctínhbộclộvàcanthiệpvàosốmệnhcủamặccảmOepide.Nhưnglưỡngdụctínhcònbộclộdướimộtcạnhkhíakhácýnghĩahơnnhiều.NgườitacócảmtưởngrằngmặccảmOepideđơngiảnkhôngphải là trườnghợpthườngthấy,đóchỉ làmộtquanniệmđơngiảnhóavàbiểuđồhóacủachúngta,nhiềukhirấttiệndụng.Tìmtòisâurộnghơn,nhiềukhichúngtôikhámramặccảmOepidedướihìnhthứctoànvẹn,mộthìnhthứccóđủhaisắctháitíchcựcvàtiêucực,cóliênlạcvớilưỡngdụctínhnguyênthủycủađứa trẻ:chúng tamuốnnói rằngkhôngnhữngđứacon traicótháiđộlưỡngứngđốivớichavàtháiđộthươngmếndụctínhđốivớimẹ

màthôi,đồngthờinócũngcótháiđộnhưcongái,nócótìnhthươngcảmnữtínhđốivớichavàcótháiđộthùnghịchđốivớimẹ.Sựcanthiệpcủalưỡngdụctínhlàmchocôngviệctìmhiểuđíchxácnhữngliênlạcgiữasựlựachọnđốitượngđầutiênvàsựđồngnhấthóađầutiênthựclàkhókhăn,mô tảnhững liên lạcấycho thật sángsủavàcụ thể lạicàngkhókhănhơn.Tínhcáchlưỡngứngtrongsựliênlạccủađứatrẻvớichamẹnócóthểcắtnghĩamộtcáchđạicươngbằnglưỡngdụctínhchứkhôngphảibằngsựđồngnhấthóaxảyrasausựghenghétchanhưnóiởtrên.

Nóichung,nhấtlàđốivớingườicóbệnhsuynhượcthầnkinh,thìchúngta nên chấpnhận rằngmặc cảmOepide củahọ toànvẹn.KinhnghiệmphântâmsẽchứngminhrằngtrongnhiềutrườnghợpmộttronghaiyếutốtạoramặccảmOepidebiếnmấtchỉđểlạinhữngdấuvếtmờmịtkhóthấy,thậmchíngườitacócảmộtbảnkêliêntiếp,ởtrêncùnglàmặccảmOepidebìnhthườngvàtíchcực,dướicùnglàmặccảmOepidelộnngượctiêucực,từtrênxuốngdướilànhữngtrườnghợptrunggianđạidiệnchohìnhthứctoànvẹncósựthamdựcủacảhaiyếutố,yếutốnọnhiềuthìyếutốkia ít.Đếnkhi tiêuhủymặccảmOepidebốnkhuynhhướngcủanộidungmặccảmấykếthợpvớinhauđểlàmthoátthaisựđồngnhấthóavớichavàsựđồngnhấthóavớimẹ:sựđồngnhấthóathứnhấtsẽlạikếthợpvớixuhướngdụctínhcủamặccảmtíchcực,nghĩalàxuhướnglấymẹlàmđốitượng;đồngthờisựđồngnhấthóaấycũngthaythếchoxuhướngdụctínhlấychalàmđốitượng,xuhướngnàysẽthamdựvàomặccảmOepide tiêu cực. Sựđồngnhất hóa vớimẹ cũngxảy ra trong tìnhtrạng tương tự, nhưng theo một phương thức đảo ngược các yếu tố.Cườngđộmạnhhayyếucủahaisựđồngnhấthóaphảnchiếusựchênhlệchcủahailoạixuhướngdụctính.

SựkiệnchínhyếulàsaugiaiđoạnngựtrịcủamặccảmOepide,sựbiếnđổiphổquátnhấtcủacáitôicònđểlạicảhaisựđồngnhấthóa,sựràngbuộcgiữahaisựđồngnhấthóaấythếnàothìchúngtôikhôngđượcbiếtrõ.Sựbiếnđổicáitôichiếmmộtchỗriêngvàgiữmộtvaitròriêngđốilậpvớinộidungkháccủacáitôi,nộidungkhácđólàlýtưởnghaySiêuNgã.

TuynhiênSiêuNgãkhôngphảilàcáigìcònlạinhânviệclựachọnđốitượngđầutiêncủavôthức,SiêuNgãcòncóýnghĩamộtkiếntạodùngđểchốngđốilạisựlựachọnấymộtcáchmạnhmẽ.Đốivớicái tôi,khôngnhữngnókhuyênbảo:"Hãylàmnhưthếnày"(nhưchamày),mànócòncóýnghiêmcấmnữa:"Đừngcónhưthế"(đừngcónhưchamày);nóirõ

hơn,nóbảo:"Đừnglàmtấtcảcáigìchamàylàm,cónhiềucáichỉchamàyđượclàmmàthôi".SiêuNgãcóhaisắcdiệnnhưthếlàvìnódùnghếtsứclựcđểdồnnénmặccảmOepidevànóchỉđượcthoátthainhâncósựdồnnénấymàthôi.DĩnhiênlàdồnnénmặccảmOepidekhôngphảilàviệcdễ.Cáitôiấutrĩcủađứatrẻnhậnthấychamẹ,nhấtlàngườicha,làmtrởngạisựthựchiệnthịdụcliênhệđếnmặccảmOepidecủanó,nómuốncốgắngtăngcườngphươngtiệnvàkhảnănghànhđộng,nóbèntạoratrởlựcngaytrongbảnthânnó.Nóvaymượnphầnnàosứcmạnhcủacha,sựvaymượnấylàmộtviệclàmnặngnềhậuquả.Siêungãcốgắngtáitạovàduytrìtínhtìnhcủangườicha,mặccảmOepidecàngmạnhthìdưới ảnh hưởng của tôn giáo, gia pháp, giáo dục, báo chí, sự dồn néncàngnhanh,siêungãcàngnghiêmkhắcvớicái tôi,siêungã hoạt độngvới tưcáchtiếngnóicủalươngtâm,cólẽcũngcócảmtưởngphạmtộiphiýthức.Saunàychúngtôisẽnóiđếnmộtvàidựkiếnvềnguồngốccủasứcmạnhsiêungãthốngtrịcáitôi,vàcủasứckiềmtỏagắtgaomàsiêungãbắtnhữngphầntửkhácvàokhuônvàophép.

Suynghĩvềthểthứcxácnhậnsiêungã,chúngtôinhậnthấynólàkếtquảcủahaiyếutốsinhvậtrấtquantrọng:1)tìnhtrạngấutrĩbấtlựcvàtùythuộc của nhiều trongmột thời gian khá lâu; 2)mặc cảmOepide xuấthiệnvìsựpháttriểnlibidobịcảntrở,nóikhácđilàtínhcáchlưỡngứngcủadụctính.Đặcđiểmsaucùngnàyhầunhưchỉloàingườimớicó,mộtgiảthiếtphântâmhọccholàmộtnétditruyền,sựtiếnhóacủaloàingườihướngvềvănhóadosựthúcđẩycủađiềukiệnsốngdướithờikỳbănggiácủatráiđất.Sựphânbiệtrasiêungãvàngãkhôngphảilàmộtsựkiệntìnhcờ,đólàkếtquảtựnhiêncủasựtiếntriểncánhânvànòigiốnggomgópđượcnhữngđặcđiểmquantrọngnhất;sựphânbiệtsiêungãvàngãvừalànétvẻbềnbỉcủaảnhhưởngchamẹ,vừalưutồnnhữngyếutốlàmxuấthiệnsựphânbiệtấy.

Ngườitađãnhiềulầnchỉtríchphântâmhọckhônglưuýđếncáigìcaonhã, đạo đức, siêu việt trong con người. Lời chỉ trích vô bằng về haiphươngdiện:lịchsửvàphươngpháplàmviệc.Vềphươngdiệnlịchsử,phântâmhọcđãgánchokhuynhhướngđạođứcvàthẩmmỹmộtvaitròquantrọngtrongsựdồnnénngaytừđầu;vềphươngdiệnphươngpháplàmviệc,ngườichỉtríchkhôngmuốnhiểurằngsựtìmhiểuphântâmhọckhôngcó cái gì chungvớimộthệ thống triết lý có sẵnmộthọc thuyếttoànvẹnvàthànhtựu;phântâmhọcbắtbuộcphảitiếntừngbướcđểhiểunhữngđiểmkhúcmắccủađộngtáctâmthầnquasựphântíchnhữnghiệntượngbìnhthườngvàbất thường.Chúngtacònphảinghiêncứunhững

yếutốbịdồnnéncủađờisốngtâmthầnthìchúngtakhôngcósựlongạicủanhữngngườimuốngiữlấyvẻthuầnkhiếtcủacáigìcaocảtronglinhhồnvớibấtcứgiánào.Nhưngbâygiờchúngtôiđãđivàosựphântíchcáitôi,chúngtôicóthểtrảlờichonhữngngườithắcmắcvớivấnđềđạođứcvàchủtrươngrằngýthứcđạođứcphảicóyếutínhcaocả,chúngtôisẽtrảlờirằng:hẳnlàphảicó,yếutínhcaocảđókhôngphảicáigìkháccáitôilýtưởng,cáisiêungãtómthâuđạolàmconđốivớichamẹ.Cònnhỏ chúng ta đã biết những nhân vật thượng đẳng đối với chúng ta vàchúngtađãthánphụcchamẹ,sợchamẹ,saunàychúngtahộinhậpnhânvậtấyvàota,chúngtađồnghóanhânvậtấy.

NhưvậycáitôilýtưởnglàgiatàithừahưởngcủamặccảmOepide,bởivậynóbiểulộnhữngkhuynhhướngmạnhmẽnhất,nhữngýtưởnglibidoquantrọngnhấtcủavôthức.NhờsựtrunggiancủatôilýtưởngmàcáitôilàmchủđượcmặccảmOepidevàđồngthờicũngnghetheovôthức.Cáitôiđạidiệnchínhyếuchongoạigiới,chothựctại,siêungãchốnglạinóvìsiêungãđạidiệnchoquyềnhạncủanộitâm,củavôthức.Chúngtasẽthấy phân tích đến cùng thị sự xung đột giữa cái tôi và lý tưởng củachúngtaphảnảnhsựđốilậpgiữangoạigiớivàthếgiớitâmthần.

Nhữngcáigìmàsựtiếnhóacủaloàivậtsinhsốngvàcủagiốngngườiđãđểlạitrongvôthứcđềusốnglạitrongquanniệmlýtưởngcủachúngtanhưmộtsởđắccủacánhân.Tôilýtưởngđượccấutạovàcómộtlịchsửnhưthế,nócónhữngmốiliênlạcmật thiếtvàchặtchẽnhấtvớigiatàitruyềnthốngcủacánhân.Cáigìthuộcvềlớpsâuthẳmcủađờisốngtâmthầncánhân,nhờcáitôi lý tưởngmàtrởthànhcáigìcaocảnhất tronglinhhồnconngười,xéttheokíchthướcnhữnggiátrịthườngđượcchúngtatôntrọng.Nhưngchúngtakhôngthểđịnhchỗđứngcho tôi lý tưởngtheocáchxácđịnhvịtrícủacáitôihaytheocáchsosánhđểmôtảsựliênlạcgiữacáitôivàvôthứcnhưchúngtôiđãlàm.

Rất dễ chứngminh rằng tôi lý tưởng thỏamãnđược tất cả nhữngđiềukiệnmà yếu tính cao trọng của con người phải thỏamãn, tôi lý tưởngđượctạorađểthaythếtìnhyêumếnngườicha,bởivậynólàcộirễcủatôngiáo.Vìýthứcđượcsựcáchbiệtgiữacáitôivàtôilýtưởngchonênconngườicảmthấysựđớnhèncótínhcáchtôngiáomàlòngtinđạovàmêđạotấtphảicó.Trongthờikỳpháttriểnsau,vaitròngườichađượcthầyhọcvàluậtphápđảmnhiệm,huấntừvàlệnhnghiêmcấmcòntấtcảsứcmạnhtrongtôilýtưởngđểbắtconngườitheođạolý.Hoạtđộngcủacáitôicònxaýthứcđạolý,dođómàphátsinhcảmtưởngphạmtội.Ý

thứcxãhộicăncứvàosựđồngnhấthóavớimọingườitrongtậpthểcócùngmộtcáitôilýtưởngnhưmình.

Tôngiáo, luânlývàýthứcxãhội,bayếutốnềntảngcủayếutínhcaotrọngnhấttrongconngười

100mớiđầuchỉ làmộttoànthểbấtkhảphân.

TrongquyểnsáchVật tổvàcấmkỵ chúng tôiđãđưa ramộtgiả thuyếttheođóthìbayếutốấyconngườiđãhấpthụđượclầnhồiquathờigiantiếnhóaphátsinh:hệthốngtôngiáovàluânlýđượchấpthụnhờsựchiếnthắngmặccảmOepide;ýthứcxãhộiđượchấpthụnhờsựdẹpbỏnhữngtàntíchtranhgiànhgiữacácphầntửcủathếhệtrẻ.Hìnhnhưđànôngđãmởđườngchosựhấpthụluânlý,đếnsaunhờcóhônnhân,truyềnthốngấy cũng trở thành sở đắc của đàn bà.Cho đến ngày nay ý thức xã hộicũngcònlàmộtthượngtầngcơcấuvượtlêntrênnhữngxuhướngtranhgiànhđốkỵđốivớianhemchịem.Sựcămthùkhôngthểthỏamãnđược,nóđượcthaythếbằngsựđồngnhấthóavớingườitrướclàthùđịchcủamình.Sựquansátnhữngngườiđồng tínháinhẹđãxácđịnhcáchnhìncủachúng tôi, theođó thìsựđồngnhấthóacũngdùngđể thay thếmộttháiđộmếnyêungườinào, tháiđộấychấmdứtnhữngsựcămthùgâygổ

101.

Đềcậpđếnlãnhvựcphátsinhhọc(phylogénie)chúngtôithấyxuấthiệnnhiềuvấnđềmàchúngtanhữngmuốntránhgiảiđáp.Nhưngnếutránhkhông được, chúng ta phải thử làm xem.Mặc dù chúng ta lo ngại tốncôngvôích.Câuhỏithứnhấtlàmchochúngtôichúýđếnnhưsau:cóphảicáitôinguyênthủyhayvôthứcnhờảnhhưởngchamẹmàhấpthụđượctrướctiếncáimàtagọilàtôngiáovàluânlýchăng?Nếulàcáitôi,tạisaochúngtakhôngchorằngnóiđếnnhữngsởđắcditruyềncủacáitôilàđủrồi?Nếulàvôthứcthìnhữngsởđắcấyphùhợpvớibảntínhcủanónhư thếnào?Hay làchúng tôiđã lầm lỗikhi cho rằng sựphânhóathànhNgã(tôi),siêungãvàvôthứcđãxảyravàomộtthờikỳxaxôiquáchăng?Haylàchúngtôiphảithànhthựcmàcôngnhậnrằngdầusaothìcáchquanniệmtiếntrìnhcủacáitôinhưthếkhônggiúpchosựhiểubiếthệthốngphátsinh(phylogénie)vàkhôngdùngđược.

Chúngtahãytrảlờinhữngcâudễnhất.Vềsựphânhóaratôivàvôthứcthìkhôngnhữngchỉ cóngườibàncổmớiqua thờikỳphânhóaấymànhữngsinhvậtsốngđơnsơhơncũngvậy,bởivìđólàmộtnétcầnthiếtcủa ảnh hưởng ngoại giới. Còn siêu ngã thì chúng tôi quy vào kinhnghiệmtâmthầnđãlàmthoátthaichếđộvậttổ.Nhưvậy,vấnđềtìmhiểuxemcáitôihayvôthứccónhữngkinhnghiệmvàsởđắcấykhôngcầnđặt

ra. Suy xét cặn kẽ hơn, chúng tôi nhận thấy rằng tất cả những kinhnghiệmmàvôthứcnhậnđược,đềuquasựtrunggiancủacáitôi,vìcáitôiởvịtrítiếpxúcvớingoạigiới.Tuynhiên,vìphẩmchấtvàđặctínhcủacáitôinhưvậychonênchúngtakhôngthểnóiđếnsựditruyềntrựctiếp.Ởđâymởracáihốngăncáchcánhânvàgiốngnòi.Vảchăngchúngtacũngkhôngnênquanniệmrằnggiữacái tôivàvô thức có sựkhácbiệthẳn,chúngtakhôngnênquênrằngcáitôichỉlàmộtphầncủavôthứcđãbịphânhóamộtcáchđặcbiệt.Nhữngkinhnghiệmcủacáitôi,nếuxétvềphươngdiệnditruyềnthìhầunhưkhôngđểlạivếttíchgì,nhưngnếulànhữngkinhnghiệmmạnhmẽvànhắcđinhắc lại luôn luôn,mộtsố lớnngườicủanhiềuthếhệliêntiếpcũnglàmnhưthế,thìkinhnghiệmấytrởthànhkinhnghiệmcủavôthức,dấuvếtbảothứcnăngcủakinhnghiệmđược truyền thống duy trì và bảo tồn. Chính vì thếmà vô thức truyềnthốnglưutrữrấtnhiềuđờisốngchúngcon,khicái tôibớitìmsiêungãtrongvôthức,thựcranóchỉlàmsốnglạinhữngnétvẻkiếptrướccủanó.

Vìthểthứccấutạocủasiêungã,ngườitahiểurằngnhữngxungđộtngàytrướcgiữacái tôi vànhữngđối tượng libidocủavô thức sẽ tiếp tụcvàbiếnthànhxungđộtgiữacáitôivàsiêungã(thừakếcủavôthức).KhicáitôikhôngchiếnthắngđượcmặccảmOepidethìsốtinhlựcmànórútracủavôthứcsẽlạihoạtđộngtrong tôi lý tưởng tượng trưngchopheđốilậpvớinó.Tôilýtưởngthôngđồngvớinhữngxungđộngbảnnăngtiềmthức,sựkiệnấycắtnghĩađượchiệntượngbíhiểmsauđây:phầnlớncáitôilýtưởngkhôngýthứcđược,xalạđốivớicáitôi.Cuộcđấutranhgaygotrongnhữnglớpthâmsâucủatâmthầnkhôngkếtthúcđượcbằngcáchthănghoavàđồngnhấthóa,nósẽtiếptụctrêntầnglớpcaotộtcủatâmthần.

4.Hailoạibảnnăng

Nhưchúngtôiđãnóiởtrên,khiphânchiabảnthểtâmthầnravôthức,ngãvàsiêungãchúngtôiđã tiếnđượcmộtbướctrongsựhiểubiết,sựphânchiaấycònđemlạichochúngtôiphươngtiệnđể tìmhiểusâuxahơnvàmô tả rõ rànghơnnhững liên lạc năngđộng của sinhhoạt tâmthần.Chúng ta đãbiết rằng cái tôichịu ảnh hưởng của sự tri giácmộtcáchđặcbiệt,chúngtacóthểnóimộtcáchtổngquátrằngtrigiácđốivớicáitôicũngnhưbảnnăngvàxuhướngđốivớivôthức.Nhưngchúngtacũng cần nói thêm rằng đến lượt cái tôicũng chịu ảnh hưởng của bảnnăngvàxuhướngkhôngkhácgìvôthứcvìnócũngchỉlàmộtphầncủavôthứcđãbiếnđổimộtcáchđặcbiệt.

Đối với xu hướng và bản năng chúng tôi đã trình bày quan niệm củachúng tôi trong phần đầu, chúng tôi vẫn giữ nguyên quan niệm ấy vàdùnglàmnềntảngchosựnhậnđịnhsaunày.Chúngtôichấpnhậnrằngcóhailoạibảnnăng,mộtloạigồmnhữngbảnnăngdụctính(Eros),loạiấycótínhcáchhiểnnhiênhơncảvàdễtìmhiểuhơncả.Loạiấygồmcóbảnnăngdục tính chính thứckhông thể tiễu trừđược, ngoài ra còn cónhữngkhuynhhướngđãbịtáchrờikhỏimụctiêuvàđượcthănghoa,sauhếtlàbảnnăngbảotồnmàtrướcchúngtôiđãcholàthuộcvềcáitôivàđãcho làđối lậpvớikhuynhhướngdục tính.Chứngminhsựhiệnhữucủa loại thứ hai khó khăn hơn, sau cùng chúng tôi cho rằng khuynhhướnghànhhạ(sadism)làđạidiệncholoạithứhai.Căncứvàolýdolýthuyếtápdụngtrongsinhvậthọc,chúngtôichấpnhậncóbảnnăngchết,chứcvụcủanólàđưatấtcảcáigìcócơthểsinhsốngđếntrạngtháivôhồn(chết),cònnhưmụcđíchcủabảnnăngdụctínhlàlàmchosựsốngphứctạpđểduytrìvàbảotồn,nótìmcáchđưanhữngchấtkhácởngoàivào trongchất sốngđểhộinhậpvàochất sống,một cơ thể sốngđó lạiphânchiarathànhnhiều.Cảhailoạibảnnăng(dụctínhvàchết)đềuxửsựnhưnhữngbảnnăngbảotồnhiểutheonghĩađíchxácnhất,vìcảhailoạiđềunhắmvàosựtái lậpmộttìnhtrạngđãbịsựxuấthiệnđờisốnglàmxáotrộn.Nhưvậysựxãhộiđờisốnglànguyênnhâncủasựkéodàihạnđờisốngcũngnhưcủasự tìmđếncáichết;đờisốngxuấthiệnnhưmộtcuộcvật lộnhaymột sự tạm thỏahiệpgiữahaikhuynhhướngấy.Vấnđềuyênnguyêncủađờisốnglàmộtvấnđềvũtrụquan,phươngdiệncứu cánh và ý hướng của đời sống cần phải có một lời giải đáp nhịnguyên.

Mỗiloạibảnnăngcómộttiếntrìnhsinhlý(xâydựnghaypháhủy);cảhai tiến trình đều hoạt động trong các thành phần của chất sinh sống,nhưngtỉlệkhácnhau,thậmchívàomộtlúcnàođómộtthànhphầncóthểtựcholàmìnhđạidiệnđặcbiệtchosựsống.

Bâygiờchúngtachưathểcómộtýniệmnàovềcáchphốihợp,hợptác,phatrộncủahaibảnnăngsốngvàchết.Nhưngnếungườitachấpnhậncáchnhìncủachúngtôithìngườitaphảichấpnhậnrằngnhữngsựphốihợp,hợptácvàphatrộnấyluônluônxảyratrongmộtphạmvirộnglớn.Sựhợptáccủamộtsốlớnnhữngđộcbàođơnsơlàmthànhnhữngsinhvậtđabàođãngăncảnhiệulựccủabảnnăngchếttrongmộttếbàoriêngrẽ,bảnnăngchếtbịláirangoàinhờsựtrunggiancủaxuhướngpháhoại.Cơquanđiềuđộngxuhướngấylàbắpthịt,từđâybảnnăngchết(hayítramộtphần)sẽbộclộdướihìnhthứcbảnnăngpháhoạinhắmvàongoạigiớivàcácsinhvậtsốngkhác.

Khiđãchấpnhậncósựphatrộnhailoạibảnnăngchúngtasẽthấyngaycóthểtáchrờichúng, táchrờihẳnhayphầnnào.Trongyếutốhànhhạcủabảnnăngdụctínhchúngtacómộtthídụcụthểvềsựphatrộnbảnnăng,nhắmvàomộtmụctiêunhấtđịnh;cònnhưsựhànhhạdướihìnhthứcđộclậpcủamộthànhviácdâm,thìlạilàmộtthídụkhácvềsựtáchriêngquámức.Chúng tađứng trướcnhững toànbộ sựkiệnchưađượcnhậnđịnhtheonhữngkháiniệmmàchúngtôichủtrương.Chúngtanhậnthấykhuynhhướngpháhoạiluônluônxuấthiệndướihìnhthứcmộtxuhướngrẽngangvàphụcvụbảnnăngsinhsống;chúngtôingờrằngbệnhđộngkinh(épilepsie)làmộttriệuchứngphântánhaibảnnăng,chúngtôibắtđầuhiểu rằng trongsốnhữnghậuquả taihạicủamộtvàibệnhsuynhược thần kinh nặng như bệnh nhược thần kinh ám ảnh (névroseobsessionnelle)chẳnghạn,chúngtanênchútrọngđặcbiệtđếnsựphântánbảnnăngvàvaitròquantrọngbậcnhấtcủabảnnăngchết.Tổngquáthóacácnhậnđịnhchúng tôiđãchấpnhậnrằngnguyênnhânchínhyếucủasựđànáplibidotrongthờikỳthơcấutừnămthứhaiđếnnămthứba(phasesadiqueanale) làsựphân lybảnnăng,ngược lại sự tiến triển từgiaiđoạncótìnhdụcchínhthứcnguyênthủysanggiaiđoạncótìnhdụcchínhthứchoànthành(từnămthứsáuđếntuổidậythì)chỉcóthểthựchiệnđượcnhờghépthêmnhữngyếutốtìnhái.Chúngtacũngcóthểtựhỏirằngtínhcáchlưỡngứngthườngthấyhiệnrõởnhữngngườicóthểtạngdễsuynhượcthầnkinh,phảichăngcũnglàhậuquảcủasựphânlybảnnăng;hẳnlàsựphânlyấyxảyravàomộtthờikỳrấtxaxôi,thậmchíchúngtanêncholàmộtsựphatrộnkhôngđúngmứcthìđúnghơn.

Dĩnhiên,chúngtanênchútrọngđếnsựtìmhiểuxemcóthểlậpđượcliênlạcgiữanhững thực thể tôi,siêungã,vô thức và hai loại bảnnănghaykhông?Cóthểlậpnhữngliênlạcvữngchắcvàbấtbiếngiữanguyêntắckhoáilạcchiphốitiếntrìnhtâmthầnvàhailoạibảnnăng,giữanguyêntắckhoái lạcvànhữngphânhóacủa tâm thầnchăng?Nhưng trướckhibànđếnnhữngvấnđềấychúngtaphảiđánhtanmộtđiểmhoàinghimàcáchđặtvấnđềcủachúngtatạora.Nguyêntắckhoáilạcthìkhôngcógìđángnghingờ,sựphânbiệtranhiềuphầncủacáitôidựavàonhữngkinhnghiệmtrịbệnh,nhưngsựphânbiệthailoạibảnnăngkhôngđặttrênmộtcănbảnvữngvàngvàcó thểmâu thuẫnvớinhữngsựkiệnphân tíchởbệnhviện.

Hìnhnhưcómộtsựkiệnthuộcloạiấy.Chúngtacóthểthaythếsựđốilậpgiữahailoạibảnnăngbằngsựquyhướngcủayêuthươngvàcămthù.Muốn tìmmột đại diện choEros (bảnnăng sinh sống) chúng ta khôngthấykhókhăngì;tráilạichúngtakhólòngthỏamãnkhiđềcậpđếnxuhướngpháhoại (docăm thùmà ra)như làđạidiệncủabảnnăngchết,chúngtakhólòngmàcómộtýniệmcụthểvềbảnnăngchết.Sựquansáttrịbệnhluônluônchứngminhmộtcáchbấtngờrằngcămthùvẫnkèmtheo tình yêu (lưỡng ứng), rằng căm thù báo hiệu trước cho tình yêu,trongđiềukiệnnàođócămthùcóthểbiếnthànhtìnhyêuhaytráilạitìnhyêucóthểbiếnthànhcămthù.Nếuđâylàmộttrườnghợpbiếnđổithựcsựchứkhôngphải chỉ là cáinọkế tiếpcáikia trong thờigian thìhiểnnhiênlàchúngtôiđãkhôngcócănbảnchắcchắnkhiphânbiệttừgốcrễhai loại:xuhướng tìnhyêuvàbảnnăng, sựphânbiệt ấygiả thiết rằngphảicónhữngtiếntrìnhsinhlýdiễnbiếntheohaichiềuđốilậpnhau.

Thếnhưng,sựkiệnyêuairồisaughéthọhaytráilạighéthọrồisauyêuhọ, sựkiệnấykhôngdínhdánggìđếnvấnđềcủachúng ta.Cả trườnghợpsauđâycũngvậy:mộttìnhyêucònlắngchìmtrướctiênchỉbiểulộratháiđộcămthùvàxuhướnggâygổ,trườnghợpấychỉlàtrườnghợpyếutốáitìnhđếnchậmvìthếyếutốpháhoạiđãrataytrước.Nhưngtâmlýngườisuynhượcthầnkinhchotabiếtnhiềutrườnghợptrongđógiảthuyết biến đổi tỏ ra hữu lý hơn. Trong bệnh điên hành hạ (paranoiapersecutoria) người bệnh chống lại tìnhyêuđồng tính ái quámạnhđốivớingườihọyêu, thành thửhọnghĩ rằngngườiấybứcbáchhọ,họcótháiđộnguyhiểmchongườiấy.Sựthểấychophépchúngtôikenvàogiữahaigiaiđoạnyêuvàghétmộtgiớihạntrunggianyêuđangbiếnrathù.Mớiđâynhữngcôngcuộctìmtòiphântâmhọcchobiếtrằngsựxuấthiệnđồngtínháivànhữngtìnhcảmxãhộikhửdụctính,thườngvẫnkèm

theosựganhghét rấtác liệt,sựganhghétấyphảibiếnđiđểđối tượngđồngnhấthóa.Ngườitacóthểtựhỏiđâycóphảilàsựbiếnđổitrựctiếpcămthùratìnhyêuchăng?Cóphảirằngchúngtađứngtrướcnhữngbiếnđổinội tạikhông liêncangìđếnsựbiếnđổi tháiđộcủađối tượngyêukhông?

Nhưngphântíchtiếntrìnhbiếnchuyểncủabệnhcuồng(paranoĩa)chúngtôinghĩrằngđóchỉlàmộthànhđộngmáymóc.Đólàmộttháiđộlưỡngứng;cònnhưsựbiếnđổithìxảyranhânsựđổichỗcủatinhlực,mộtsốlượngtinhlựcrútkhỏikhuynhhướngáitìnhđểthêmvàokhuynhhướngcămthù.

Trongnhữngtrườnghợpthùghétnhườngchỗchođồngtínhái,chúngtađứng trướcmột tình trạngkhôngphải làđồngnhấtnhưng tương tự.Vìtháiđộcămthùkhônghyvọngthỏamãn,nóphảinhườngchỗchotháiđộyêu thương (tổchức lại chohợp tìnhhợpcảnh), tháiđộyêu thươngcónhiềuhyvọngthỏamãnnghĩa làcó thểgiải tỏađượctinh lực.Bởivậychonên trongnhững trườnghợpchúng tôinóiđến,giả thuyếtbiếnđổitrựctiếpxemravôdụng,nhấtlàsựbiếnđổitrựctiếpnhưthếkhôngthểdunghòađượcvớisựkhácbiệtvềphẩmchấtcủahailoạibảnnăng.

Kểđếnmộtkhảnăngkháccủađộngcơbiếnđổiái tình thànhcămthù,chúngtôimặcnhiênchấpnhậnmộtgiảthuyếtmàbâygiờcầnphảiminhđịnh.Chúngtôiđãgiảthiếtrằngtronghoạtđộngtâmthần(trongcáitôihayvô thứccũngvậy);mộtsố lượngtinh lựccó thểđổichỗđược, tinhlựcchẳngcầnkéncáchọncanh,nóphụcvụaicũngđược,nócóthểthêmvàomộtkhuynhhướngáitìnhhaypháhoạiđãphânhóavềphẩmchấtđểtăngcườngtổngsốtinhlực.Nếukhôngđặtgiảthuyếttinhlựccóthểđổichỗđượcthìsựgiảithíchcủachúngtôithiếunềntảng.Bâygiờvấnđềlàtìmhiểuxemtinhlựcấyởđâura,nóởchỗnàotâmthần,nócóýnghĩagì.

Vấnđềphẩmchấtcủaxuhướngbảnnăngvàsựduytrìphẩmchấtấytrảiquasựthăngtrầmcủaxuhướng,chođếnngàynayvẫncòntốităm,ítkhinóiđến.Đốivớinhữngkhuynhhướngdụctínhtừngphầndễquansátthìchúng tanhận thấydễdàngmột số tiến trình có thểxếpvào cùngmộtloại:thídụ,chúngtabiếtrằngnhữngkhuynhhướngtừngphầncóthôngđồngvớinhauítnhiều,mộtkhuynhhướngthuộcvềmộtnguồnthụkhoáicảmcóthểsansẻbớtcườnglựccủanóchomộtkhuynhhướngtừngphầnthuộcvềmộtnguồnthụkhoáicảmkhác;sựthỏamãnmộtkhuynhhướng

cóthểthaythếsựthỏamãnmộtkhuynhhướngkhác,v.v.Tấtcảnhữngsựkiệnấyđãgiúpchúngtôilậpmộtvàigiảthuyết.

Trong sự thảo luận sau này, chúng tôi chỉ đề nghịmột giả thuyết chứkhôngphảimộtbằngchứng.Cóthểchấpnhậnrằngtinhlựcấyvôtưvàcóthểđổichỗở,tinhlựcấyđiềuđộngcáitôivàvôthức,nóxuấtpháttừchỗdựtrữlibidongãái,nghĩalànóđạidiệncholibidokhửdụctính.Quảvậy,nhữngxuhướngái tìnhnóichung thì rấtmềmdẻo, rấtdễ láisangnhiềulốirẽngang,rấtdễđổichỗhơnnhữngkhuynhhướngpháhoại.Cứtheogiảthuyếtấythìcóthểgiảthiếtrằnglibidokhửdụctínhvàcóthểđổichỗsẽphụcvụnguyêntắckhoáilạc,nókhaithôngnhữngsựđìnhtrệhayngưngđọngvàlàmchosựgiảitỏađượcdễdàng.Thídụnhưcósựgiảitỏathìsựgiảitỏaấysẽnhưthếnàonócũngkhôngcầnbiết.Chúngtabiếtrằngđólàđặcđiểmcủanhữngtiếntrìnhtậptrungtinhlựctrongvôthức.Ngườitacũngnhậnthấyđặcđiểmấytrongtiếntrìnhtậptrungtinhlựcáitìnhnhằmvàomộtđốitượngngẫuhứng,khôngđượcngườitachúývàưa thích lắm; trongkhi tâmphânnghiệm,việcấycũngxảyrachohiệntượngdichuyển,cánbộchỉcầndichuyểnđượctâmtìnhcủahọthôi,khôngcầnbiếtnạnnhâncủahọlàai.Rankđãkểlạinhữngthídụthúvịvềsựbáothùcủacánbộ,nạnnhâncủahọlàôngthầy,chẳngđánglànạnnhâncủahọchútnào.Tiềm thứcxửsựnhư thế làmchúng tanghĩđếnmộttruyệntiếulâm:trongmộtlàngkiacóbangườithợmaybịxửgiảovìngườithợrènđãphạmtộinặngđếnchết.Lýluậncủamấyônglànglàcómộttộithìphảilàmtội,làmtộiaicũngđượckhôngcầnđúnghungthủ,miễnlàcóngườichịutội.Chúngtôiđãghinhậnrằngtrongcôngviệccấutạo giấcmơnhững tiến trình nguyên thủykhi đổi từ chỗnày sang chỗkháccũngchẳngbậntâmkénchọngìcả.Trongtrườnghợpgiấcmơ,sựkhông cần kén chọn là không cần kén chọn đối tượng, nhưng trongtrườnghợpchúng tôinghiêncứuđây, sựkénchọnnhắmvàohướngđicủatácđộnggiảitỏa.Xétkỹthìvấnđềchọnđốitượngvàvấnđềhướngđihẳnlàthíchhợpvớiquanniệmcủachúngtôivềchứcvụcủacáitôi.

Nếuquảthựctinhlựccóthểđổichỗnhưthếđạidiệncholibidokhửdụctính,chúngtacũngcó thểgọi là tinh lực thănghoa,hiểu theonghĩanótheođúng thóiphépcủacáiEroschỉhuysự sinh sống, thóiphépấy làhợp lại, liênkết lại để thựchiện sự thốngnhất, thốngnhất lànét riêngbiệt,hayítralàhoàibãochínhcủacáitôi.Nếuchúngtachorằngnhữngtiếntrìnhtrítuệhiểutheonghĩarộngcũngquyvềnguồntinhlựccóthểđổichỗđược,thìchúngtacóthểnóirằngtiếntrìnhtrítuệcũngđượcnuôidưỡngbởinhữngxungđộngtìnháiđãthănghoa.

Nhưvậylàchúngtôilạitớigiảthuyếtđãđưaraởtrênkia,theođóthìsựthănghoa thường thườngđược thành tựunhờsự trunggiancủacái tôi.Nhântiệnđâyxinnhắclạimộtviệcmàchúngtôiđãchấpnhậnrằngcóthể xảy ra: cái tôi thay thế cho vô thức để nhắm vào đối tượng trongnhữnggiaiđoạnấutrĩcũngnhưnhữnggiaiđoạnsauconngườiđãpháttriểnđầyđủ;cái tôichiếmlấy libido,phầnđãbiến tháicủanónhânsựđồngnhấthóasẽsửdụngsốlượnglibidoấy.Libidocủavôthứcchuyểnsanglibidocủacáitôisẽtừbỏnhữngmụctiêudụctính,đólàsựkhửdụctình.Mặcdùngườitanghĩthếnàovềnhữngtiếntrìnhtrênđây,chúngtacũngnhậnthấychúngtiết lộchochúngtabiếtmộtđiềurấtquantrọng:chúngtacóthểhiểurõhơnsựliênlạcgiữacáitôivàEros.Cáitôichiếmđoạtlấylibidovàtựxưnglàđốitượngduynhấtcủatìnhyêu,nókhửdụctínhvà thănghoalibidocủavôthức,nhưvậylàcái tôiđã trái phép, đãkhôngtheoýErosnữa,nóquaylạiphụcvụnhữngkhuynhhướngđốilập.Tuynhiênnóvẫncòngiữ lấyphầnkhácnhữngsởđắccủavô thức, nóthamdựvàophầnkhácấy.Cáchxửsựcủacái tôinhưvậycòncómộthậuquảkhácsaunàysẽnóiđến.

Nhữngquanđiểmtrênđâychophépchúngtôisửađổimộtnétquantrọngcủalýthuyếtngãái.Lúckhởithùytấtcảlibidođềutậptrungởtrongvôthứcvìcáitôicònđangthànhlậpchưaxong.Vôthứcsửdụngmộtphầnlibidođểnhắmvàođối tượng, cái tôi dầndầnphương trưởng tìmcáchchiếm lấy libidoấyvàbắtvôthức phải chấpnhậnmình làmđối tượngtìnhyêuduynhất.Bởivậychonênngãáicủacái tôi làmột thứngãáihạngnhìchiếmđoạtcủađốitượng.

ChúngtôicàngtheodõinhữngkhuynhhướngcủabảnnăngcóthểquansátđượcthìchúngtôicàngnhậnthấychúnglàcáiErosđirẽngang.Nếukhôngcónhữngquanđiểm trìnhbày trongphần"Vượtquanguyên tắckhoái lạc", và nếu không biết rằng Eros có những yếu tố hành hạ thìchúng tôi không thể giữ vững quan niệm nhị nguyên của chúng tôi.Những lý do trên đây đã bắt buộc chúng tôi giữ vững quan niệm thìchúngtôiphảichorằngbảnnăngchếthoạtđộngâmthầm,cònmọisựồnàocủađờisốngđềudoErosmàra

102.

ĐờisốnglàtựErosmàravàđờisốnglàsựchiếnđấuvớiEros!Nguồngốckhoáilạcdùnglàmkimchỉnamchovôthứctrongcuộcchiếnđấuvớilibido,sựcanthiệpcủalibidolàmrốiloạndòngsuốicủacuộcsống.Nếuđờisốngbịchiphốibởinguyêntắcgiữnguyêntìnhtrạng(principledelaconstance)nhưquanniệmcủaFechner,nghĩalàđờisốngtiếnđếnsựchết

(đểgiữnguyêntìnhtrạngkhoángvậtvôtrivôthần),thìchínhnhữngbảnnăngdụctính,chínhcáiErosngăncảnsựchảyxuôixuốngbằngcáchđưavàonhữngápthếmới.Vôthứctránhsựkhóchịusẽchốnglạiápthếđóbằngđủmọicách.Cáchthứnhấtlàthỏamãnngayđòihỏicủalibidodụctính, nghĩa làm tìm cách thỏamãn những khuynh hướng dục tính trựctiếp.Cáchthứhai,vàcáchnàyhữuhiệuhơn,trongmộtlúcthỏamãnđểcâmmiệngnhữngđòihỏitừngphần,nótốngnhữngchấtcódụctínhrangoài,nhữngchấtđóchứađầyápthếtìnhdục.Xuấttinhdịchtrongkhigiao hợp phần nào tương ứng với phân ly giữa thân xác con người vànguyênsinhchấtmầmgiống.Bởivậychonênsaukhigiaohợpngườitabướcvàomột trạng tháigiốnghệt trạng tháichết,vàcũngbởivậychonênloàivậthạđẳngchếtngaysaukhisinhđẻ.LoàivậthạđẳngchếtsaukhisinhđẻvìsaukhitốngkhứcáiErosđểthỏamãndụctínhthìsựchếtđượctựdohoạtđộngđểhoànthànhsứmạngkhônggặptrởlựcnàonữa.Sauhếtxinnóithêmrằngcáitôiđemlạisựdễdàngchovôthứcđểchiếnđấuvớilibido,bằngcáchthănghoamộtphầnlibidolàmcủariêngnóvànódùngđểtheođuổimụctiêucủanó.

5.Nhữngtìnhtrạnglệthuộccủacáitôi

Nhữngđềmụcdùngchocácchươngtrênkhônghẳnlàphùhợpvớinộidung,muốnnghiêncứunhữngliênlạcmớichúngtôiphảinhắclạinhữngquanđiểmhầunhưđãthảoluậnxong,chúngtôiphảilàmnhưvậylàvìnhữngđềtàithảoluậnphứctạpvôcùng.

Đãnhiềulầnchúngtôinóirằngphầnlớncáitôiđượccấutạobởisựđồngnhấthóa,nhữngđồngnhấthóađólànhữngyếutốtìnhdụcđãnhậpvàovôthứcnhưngbịcáitôiđoạtlấy;nhữngđồngnhấthóađầutiênhoạtđộngchốnglạicáitôi,dầndầncáitôicósứcmạnhvàcónhấttrícóthểđươngđầuđượcvớichúng.Siêungãcóưuthếđốivớicáitôinhờmộtyếutốcótầmquan trọngvềhai phươngdiện: 1)yếu tố ấyđạidiện cho sựđồngnhấthóađầutiênnóiởtrên,lúcấycáitôicònyếuớt;2)yếutốấylàconthừatựcủamặccảmOepide,vớitưcáchấynóđưavàochocáitôinhữngvậtquýgiánhất.Trongmộtphạmvinào,vaitròcủayếutốquantrọngấyđốivớinhữngbiếnđổisaunàycủacáitôicũngnhưvaitròcủagiaiđoạndụctínhnguyênsơđốivớisinhhoạtdụctínhcủađứatrẻsaukhidậythì.YếutốấytuychịumọiảnhhưởngởngoạigiớinhưngvẫngiữsuốtđờinhữngđặcđiểmđãthừahưởngcủamặccảmOepide,nghĩalàkhảnăngchốnglạicáitôivàngựtrịcáitôi.Nóvẫnnhớnhữngchỗnonyểuvàlệthuộcngàyxưacủacáitôituyrằngcáitôiđãtrưởngthành.Cũngnhưđứatrẻphảivâng lờichamẹ,cái tôiphục tòngmệnh lệnhnghiêmkhắccủasiêungã.

Nhưngvìsiêungãthoátthaitừnhữngditíchđầutiêntrongvôthứcchonênnócòncóýnghĩalớnlaohơn.Nhưngchúngtôiđãminhthị,siêungãcóưuthếnhưvậyvìnótiếpxúcthẳngvớinhữngsởđắccótínhcáchhệthốngphátsinh(phylogénique)củavôthức,nóthểhiệntấtcảnhữngcáitôixaxưađãđểlạivếttíchditruyềntrongvôthức.Nhờnhữngmaymắnđósiêungãlúcnàocũngtiếpxúcmậtthiếtvớivôthứcvàcóthểđạidiệnchovôthứcbêncạnhcái tôi.Nóbámsâuxuốngvôthứcvì thếnóxaýthứchơncáitôi

103.

Muốnhiểu rõnhữngmối liên lạc ấy chúng tôi chỉ cầnnhớ lạimột vàiquansátbệnhviệnđãbiếttừlâunhưngcònđợilậpthànhlýthuyết.

Tronglúctâmphânnghiệmmộtvàingườitỏracótháiđộrấtkỳlạ.Khi

ôngthầychohọhyvọngvàtỏrathỏamãnvềbệnhcóthuyêngiảm,thìhọtỏrakhôngvuilòng,tìnhtrạngcủahọnặngthêm.Cáchcụcấybộlộsựmâuthuẫncủahọvàýmuốncủahọtỏramìnhhơnôngthầy.Nhưngchẳng bao lâu chúng tôi nhận thấy đây làmột hiện tượng sâu xa hơn.Khôngnhữnghọkhôngthểkhenngợivàbiếtơnđượcmàhọcònphảnứnglạisựtiếnbộcủaphươngtrịliệu,thậtlàtráivớidựtưởngcủathầythuốc.Đốivớinhữngngườibệnhkhác,bệnhluiđôichútthìtriệuchứngtănggiahaytạmbiếnmất,ngườibệnhtăngthêmđaukhổmộtthờigian,tìnhtrạngngườibệnhđánglẽkháhơnthìlạinặngthêm.Trườnghợpnàygọilàphảnứngtrịliệupháptiêucực.

Hẳnlàđốivớinhữngngườiấycócáigìchốngđốilạisựkhỏibệnh,họsợlúckhỏinhưsợsựnguyhiểm.Ngườitacóthểnóirằngđốivớihọnhucầumắcbệnhtrộihơnnhucầukhỏibệnh.Khiphântíchsựkhángcựấybằngnhữngphươngtiệnthườngdùng,khiđemtáchriêngtháiđộgâygổvớiôngthầyvàtháiđộbámriếtmộthìnhthứcgiatrọngbệnhhoạnnàođó,thìchúngtôinhậnthấycómộtyếutốcảntrởhọkhỏibệnhrấtmạnhmẽ.Mạnhmẽhơncảsựngãáingangngạnh,hơncảtháiđộtiêucựcđốivớiôngthầyvàýmuốntăngthêmbệnh.

Đólàyếutố"luânlý",nghĩalàmộtcảmtưởngphạmtộichỉtìmthỏamãntrongbệnhtậtvàkhôngmuốntừbỏcựchìnhđạidiệnbởsựđauđớn.Đólàmộtđiềuchẳnglàmchochúngtavuisướngnhưngchúngtacôngnhậnlàcó thực.Tuynhiêncảm tưởngphạm tội rấtkínmiệng,nóchẳngnóinănggìchongườibệnhbiếtlàhọcócảmtưởngphạmtộiấy,họchỉyênchírằnghọmắcbệnhthếthôi.Cảmtưởngấyxuấtlộrahìnhthứcmộtsứckhángcự,khó lòngmà trừbỏsứckhángcự lạiýmuốnkhỏibệnh.Nóichohọbiếtlýdomàhọkhángcựlạicũngkhôngphảilàviệcdễ;họvơngay lấy cách giải thích dễ dàng nhất; cách chữa bằng phân tâm họckhôngthểkhỏibệnhđược

104.

Sựmôtảtrênđâychỉđúngvớinhữngtrườnghợpcựcđoan,nhưngcóthểkháđúngvớinhiềubệnhsuynhượcthầnkinh,cólẽtấtcảcácbệnhsuynhượcthầnkinhnặng.Ngườitacóthểtựhỏirằngcóphảichínhyếutốcảmtưởngphạmtộiđó,nghĩalàtháiđộcủatôilýtưởng,đãđóngvaitròquyếtđịnhtrongbệnhsuynhượcthầnkinhvàlàmchongườibệnhnặngkhông?Bởi vậy chúng tôi xinnói thêmvài nhậnxét về sựbộc lộ cảmtưởngphạmtộitrongnhiềutrườnghợpkhác.

Môtảcảmtưởngphạmtộibìnhthườngvàýthứcđượcthìkhôngkhó,đó

làmột cách lên án cái tôicủa thẩm quyền phê phán, có sự căng thẳnggiữatôivàtôi lý tưởng.Cảmtưởnghènkémcủangườisuynhượcthầnkinhcũngcóthểgiảithíchnhưthếđược.Tronghailoạisuynhượcthầnkinhmàchúngtôibiếtrõ,cảmtưởngtựtycóthểýthứcđượcrấtrõ;tôilýtưởngtỏrarấtnghiệtkhắcvàđộcácvớicáitôi.Ngoàinétchungấyra,haibệnhnóitrên(suynhượcthầnkinhámảnhvàưuuất)còncónhữngnétkhácnhaurấtýnghĩacủatháiđộtôilýtưởng.

Trongbệnhsuynhượcthầnkinhámảnh(hayítramộtvàihìnhthứcbệnhấy), cảm tưởng phạm tội có tính cách cấp tính, nhưng cái tôi nổi lênchống lại cảm tưởngấy, chống lại lờibuộc tội của tôi lý tưởngvànhờôngthầygiúptayđểchốnglại.Nếunghetheocáitôicủangườibệnhthìthậtlàvôlý.Sựphântíchchobiếtrằngsiêungãchịunhữngảnhhưởngmàcái tôikhông biết đến.Người ta đã khám phá ra rằng những xungđộngbịdồnnénđãnuôidưỡngcảmtưởngphạmtội.Siêungãtỏrarộngkiếnthứchơntôivàvôthức.

Trongtrườnghợpbệnhưuuất,ngườitacócảmtưởngrõrệthơnrằngsiêungãđãdụdỗđượclươngtâm(ýthức)vềphíamình.Nhưnglầnnàythìcáitôikhôngphảnđốigìcả,nóbiếtmìnhtộilỗivàchịuhìnhphạt.Chúngtôibiết rằnggiữabệnhsuynhược thầnkinhvàbệnhưuuấtcósựkhácbiệt về thái độđốivới cảm tưởng tội lỗi như thế.Trongbệnh thứnhấtchúngtathấycónhữngkhuynhhướngchướngtainghịchnhĩmàcáitôikhôngbiếtđến;trongbệnhưuuấtcáitôitựđồngnhấthóavớiđốitượng,siêungãtrừngtrịđốitượngấy(thànhthửnótrừngtrịcáitôi).

Tronghaibệnhthầnkinhđócảmtưởngphạmtộicócườngđộmạnhkhácthường,hẳnlàchúngtakhôngthểkhôngcólờigiảithích,nhưngvấnđềchínhyếulạiởchỗkhác,saunàysẽbànđến.Chúngtôisẽthảoluậnkhiđãnóihếtnhữngtrườnghợpcảmtưởngphạmtộilặnsâudướitiềmthức.

Những trường hợp điển hình nhất là bệnh loạn thần kinh (hystérie) vànhữngtrạngtháithuộcloạiloạnthầnkinh.Rấtdễkhámphárađộngcơđã làmchocảmtưởngphạmtộiở lại tiềmthức.Cái tôicủangười loạnthầnkinhchốnglạimộttrigiáccựcnhọcchonólàsựđedọacủasiêungãquantòa;nólàmnhưvậychẳngkhácnàonóvẫnthườngchốnglạimộtđốitượngđángghétbằngcáchdồnnén.Vậythìcáitôichínhlànguyênnhânlàmchomộtcảmtưởngtộilỗiphảidừnglạitrongtiềmthức.Chúngtôibiếtrằngcáitôiphầnnhiềuthaymặtsiêungãđểthựchiệnsựmàphụcvụsiêungã;nhưnglầnnàythìnódùngsựdồnnénđểchốnglạisiêungã

khắtkhe.Chúngtabiếtrằngtrongbệnhsuynhượcthầnkinhámảnhsựphảnứngđóngmột vai trò quan trọng;ởđay cái tôi chỉ có thểđẩyxađượcnhữngvậtliệuliênquanđếncảmtưởngphạmtội.

Ngườitacóthểđixahơnvàlậpgiảthuyếtsauđây:trongtìnhtrạngbìnhthườngphầnlớncảmtưởngphạmtộiphảiởlạitiềmthức,đólàcáigọilàthắcmắclươngtâmliênquanmậtthiếtvớimặccảmOepide,vàmặccảmOepide thìở trong tiềm thức.Cóngườinóiđếnnghịch lý sauđây:conngười bình thườngkhôngnhữngvô luân hơnhọ tưởngmàhọ còn đạođứchơnmàhọkhôngngờ;phântâmhọcđãđưaranhữngyếutốlàmnềntảngchovế trên, cònvếdưới thìphân tâmhọccũngkhôngcógìphảnđối

105.

Chúngtôiphảingạcnhiênrằngkhicảmtưởngphạmtội tiềmthức tăngcườngđộđếnmộtmứcnàothìcóthểlàmchoconngườiphạmtrọngtộiđược.Tìnhtrạngđócóthực.Nhiềuthanhniêntrọngtộiđãcócảmtưởngphạmtội từ trướcchứkhôngphải lúc làm tộiácmớicócảmtưởngấy:mộtcảmtưởngnhưthếlànguyênnhânsâuxacủatrọngtội,kẻácsẽbớtámảnhkhiđemnốiliềncảmtưởngấyvớimộtviệccóthựcvàhiệntiền.

Trongnhữngtrườnghợpấychúngtathấybộclộsựđộclậpcủasiêungãđốivớicáitôivànhữngdâyliênlạcmậtthiếtcủasiêungãvớitiềmthức.Chúngtôiđãnóiđếnnhữngdấuvếttâmtừkhôngýthứcđượccủacáitôi,chúngtôicóthểtựhỏirằngsiêungãcóphảichínhlànhữngdấuvếttâmtừđóhaycáigìtươngtựnhưthếkhông?Câutrảlờicủachúngtôidèdặtvàkhiêm tốn:chúng tôixinnói rằngnếukhông thểchốicãiđược rằngsiêungãcónguồngốctừthínhgiácmàra,nếusiêungãlàmộtphầncủacáitôi, nếunhữngbiểu thị tâm từ (kháiniệm, trừu tượnghóa)dùngđểlàmchosiêungãcóthểthấuđếnýthứcđược,thìhẳnlàtinhlựcởtrongnộidungsiêungãphảibắtnguồntừvôthức,chứkhôngphảiphátra từnhữngtrigiácthínhgiáchaythịgiác,haysựkiệngiáodục.

Trênkiachúngtôiđãnêulêncâuhỏisauđây:tạisaosiêungãvừaxuấthiện nhưmột cảm tưởng phạm tội (đúng hơn là một thẩm quyền phêphán,cảmtưởngphạmtộichỉlàhìnhthứcmàcáitôitrigiácsựphêphánđó),lạivừatỏranghiêmkhắcvànhẫntâmvớicáitôinhưthế?Trướchết,trongbệnhưuuấtchúngtôinhậnthấysiêungãcóuyquyềnthậtlớn,nóchiếmlấyýthức,đànápcáitôihầunhưnótậndụngcảbảnnănghànhhạtrongconngười.Theoquanniệmbảnnănghànhhạcủachúngtôithìcóthể nói rằng yếu tố phá hoại được siêungã sử dụng để đàn áp cái tôi.

Điểmnổibậttrongsiêungãlàsựtraudồibảnnăngchết,nhiềukhicáitôibị đẩyvào sự chết nếunókhôngbiết đường trú ẩnvào trạng thái điêncuồng.

Nhữnglờitráchphạtcủalươngtâmcũngkhôngkémphầnthậmtệtrongmột vài hình thức bệnh suy nhược thần kinh ám ảnh, nhưng tình trạngkhônghiện rõbằng.Tráivớinhữnggìxảy ra trongbệnhưuuất,ngườibệnhsuynhượcthầnkinhámảnhkhôngbaogiờbướctớichỗtựvẫn,dầusaothìhọcũngđượcbảovệkhỏisựnguyhiểmấyhơnngườiloạnthầnkinh.Chúngtôihiểurõrằngcáitôiđượcanninhlànhờsựkiệnnóduytrìvà bảo tồn đối tượng. Trong bệnh suy nhược thần kinh ám ảnh, có sựthoáiluivềtìnhtrạngtổchứctâmthầncủathờikỳtiềnsinhdục,nhờvậynhữngxungđộng tìnhyêucó thểbiến thànhxungđộnggâygổđốivớiđốitượng.Bảnnăngpháhoạitrởlạitựdo,muốntiêuhủyđốitượnghayítrahìnhnhưcóýấy.Cáitôikhôngchấpnhậnnhữngkhuynhhướngpháhoạiấy,nócưỡnglạibằngcáchthànhlậpđủmọiphươngtiệnphảnđộngvàđềphòng,bởivậynhữngkhuynhhướngấyphảilưulạitrongvôthức.Nhưng siêungã vẫn làm như chính cái tôi là thủ phạm những khuynhhướngấy,siêungãnghiêmchỉnhmà thựchiệncông trìnhpháhoạicủanó,nhưvậyđủtỏrađâykhôngphảilàmộtvẻngoàigâyravìsựthoáilui,nhưngđúnglàsựthaythếtìnhyêubằngcămthùthựcsự.Bịcôngkíchcảhaimặtcái tôi trởnênbấtlực,nóphảichốnglạinhữngxúigiụccủavôthứchiểmđộcvànhữnglờitráchphạtcủalươngtâm.Nóchỉcóthểngăncảnđượcnhữnghànhvithôthiểnnhấtcủacảhaibênvànóchỉlàmđượcmộtviệclàtựdằnvặtmìnhmãi,hayhànhhạđốitượng,nếucóthểđược.

Nhữngbảnnăngchếtcủaconngườicóthểđitheohaiconđường:khithìchúngvôhạinhờcósựphatrộnvớinhữngyếutốdụctínhkhác,khithìchúngđược lái ra ngoài dưới hình thứcgâygổ, nhưngphần lớn chúngvẫntựdotheođuổicôngviệccủachúngởbêntrong.Tạisaotrongbệnhưuuấtsiêungã lạicó thể trở thànhmộtchỗchứachấtnhữngbảnnăngchết?

Nếungườitaquanniệmrằngđạođứchạnchếbảnnăng,thìngườitacóthểnói:vôthức thìhoàn toànphi luân lý,cái tôirán sức theođạođức,cònsiêungãcóthểtrởnênđạođứctháiquávàcũngđộcácnhưvôthức.Conngườitacàngítgâygổđốivớingườikhácthìhọcàngcónhiềugâygổ,nhiềunghiêmkhắccủasiêuthức.Cứtheolýluậnthườngdùngthìsựthểphảingượclại:nếusiêungãđòihỏiconngườiphảimềmmỏngthìtấtnhiênnóđãbỏtínhgâygổ.Nhưngsựthậtthìđúngnhưchúngtôiđãnói:

mộtngườicàngdẹpbỏtínhgâygổthìsiêungãcủahọcànggâygổđốivớicáitôicủahọ.Siêungãhướngvàocáitôimàgâygổ.Luânlýcươngthườngcónhữngđiềucấmđoán,nhữngsựhạnchế,dođómàcóquanniệmmộtnhânvậttrêncaođãbắttộiaithìchẳngcònchútgìlàthươngxót.

Khólòngmàgiảithíchnhữngsựkiệnấynếukhônglậpmộtgiảthuyết.Siêungã,nhưchúngtôiđãbiết,thoátthaitừsựđồngnhấthóavớihìnhảnhcủangườichanguyênthủy.Sựđồngnhấthóaấyđòihỏiconngườiphảikhửdụctính,phảithănghoa.Sựbiếncảinhưthếhầunhưphảikèmtheosựphântánbảnnăng.Saukhibảnnăngthănghoathìnhữngyếutốtìnhdụckhôngcònđủ sứcmạnhđể cầmchân tất cảnhữngyếu tốpháhoại,chúngsẽbộclộradướihìnhthứcgâygổ,pháhủy.Nóichung,thìnhờsựphântánđómàsiêungãhiệnravớinhữngnétnghiệtkhắcvàđộcác.

Xinnóithêmvàilờivềbệnhsuynhượcthầnkinhámảnh.Ởđâysựthểkháchẳn.Sựphântánbảnnăngdắtđếntìnhtrạngthảlỏngchosựgâygổhoànhhành,sựphântánấykhôngxảyratrongcáitôi,màxảyratrongvôthức.Nhữngtiếntrìnhkhởisựtừvôthức sẽ lan trànsangsiêungã làmchonóthêmcaynghiệtvớicáitôivôtội.Tuynhiên,trongcảhaitrườnghợp, cái tôi đều tìm cách làm chủ được libido nhờ sự đồng nhất hóa,libidođãtáchrờikhỏisựgâygổ,siêungãsẽđẩysựgâygổấyvàoviệccônghãmcáitôi.

Nhữngýkiếncủachúngtôivềcáitôibắtđầusángsủa,nhữngmốidâyliênlạccủanócũngbắtđầuhiệnrarõrệt.Bâygiờchúngtôiđãlàmquenvớicáitôi,vớiưukhuyếtđiểmcủanó.Nócónhữngchứcvụquantrọng;nhờcóliênlạcvớithếgiớitrigiácnóđiềuđộngsựdiễnbiếncủanhữngtiến trình tâm thần trong thờigianvàđem lạikinhnghiệm thực tại.Sửdụngđếnnhữngtiếntrìnhtrítuệ,nótrìhoãnnhữnggiảitỏavậnđộngvàkiểmsoátlốichuyểnsangcơnăngvậnđộng.Tuynhiên,chứcvụsaunàychỉcóhìnhthứcchứítcóthựcsự,đốivớihànhđộngnóđóngvaitròmộtôngvuatrongnướcquânchủlậphiến,quyếtđịnhcủaôngvuacầncóđểbanhànhmộtđạoluậtnhưngôngvuasuynghĩvàdodựrấtlâutrướckhidùng quyền phủ quyết. Kinh nghiệm ngoại giới làm cho cái tôi thêmphongphú;nhưngvôthứcđốivớinólạilàmộtthứngoạigiớikhácmànótìmcáchkiểmsoát.Nóchiếmcủavôthứccàngnhiềulibidocànghay,nóbiếnđổinhữngđốitượngdụctínhmàvôthứcđãghiđượcthànhnhữngsảnphẩmlaicăngcủanó.Vớisựhỗtrợcủasiêungãnókhaiquậtnhững

kinhnghiệmtiềnsửtíchchứatrongvôthứcbằngcáchnàođómàchúngtakhônghiểu.

Nộidungcủavôthứccóthểthâmnhậpvàocáitôibằnghailốikhácnhau.Lốithứnhấtlàlốitrựctiếp,lốithứhaiđiquatôilýtưởng,cảhailốicùnghoạchđịnhmộtcáchdứtkhoátbảnchấtcủamộtvàiloạihoạtđộngtâmthần.Sựtiếntriểncủacáitôitiếntừsựtrigiácbảnnăngđếnsựlàmchủbảnnăng,từsựvânglờibảnnăngđếnsựchếngựbảnnăng.Tôilýtưởngtứclàmộttổchứcphảnkhángchốnglạinhữngtiếntrìnhbảnnăngsẽgópphầnquantrọngvàosựtiếntriểnấy.Phântâmhọclàmộtphươngphápgiúpchocáitôichinhphụcdễdàngđượcvôthức.

Mặt khác, cái tôi đó xuất hiện như một cái bung xung phải nô lệ baphươngdiệnvàvìthếbịđedọabởibasựnguyhiểm:ngoạigiới,libidocủavôthứcvàsựnghiêmkhắccủasiêungã.Bathứlosợtươngứngvớibasựnguyhiểmấy,vìlosợlàđặcđiểmcủasựtháoluitrướctìnhtrạngnguyhiểm.Cáitôiđứngởgiữavôthứcvàngoạigiới,bởivậynótìmcáchdunghòahaibên,nólàmchovôthứcthíchứngvớingoạigiới;nhờcótácdụngcủabắpthịtnólàmchongoạigiớithíchứngvớiđòihỏicủavôthức.Nóiđúngranócó tháiđộcủaông thầy lúc tâmphânnghiệm:vớikinhnghiệmngoạigiớicủanó,nóphụcvụướcvọngdụctínhcủavôthức vàtìmcáchthuhútlấytấtcảlibidocủavôthức.Khôngnhữngnólàphụtácủavôthức,nócònlàtênnôlệcủavôthứctìmcáchlấylòngchủ.Nócốgắnghếtsứcsốnghòathuậnvớivôthức,diễntảnhữngmệnhlệnhmônglungvôthứcthànhnhữngýthứchữulýcủanó,đemlạiảotưởngrằngvôthứcvângtheosựbóbuộccủađờisốngthựcsựnhưngkỳthựcvôthứcvẫncứngđầuchẳngchịuuốnmìnhvàokhuônphép,nócốgắnglàmdịubớtsựxungđộtgiữahaibên,vôthứcmộtbên,bênkialàthựctạivàsiêungã.Vìvịtrítrunggiangiữavôthứcvàthựctại,nhiềukhinóbuộclòngphảitỏranôlệ,tùythời,giảdối,cũngnhưngườilàmchínhtrịtuycólúcbiếtviệclàmlắm,nhưngphảibỏýcứngngắccủamìnhđểlấylòngquầnchúng.

Đốivớihailoạibảnnăng,cáitôikhôngcótháiđộvôtưchútnào.Bằngcách đồng nhất hóa và thăng hoa nó tiếp tay cho bản năng chết đangchuyểnđộng trongvô thức, nó chiến thắng libidovàhứng lấy sựnguyhiểm,bảnnăngchếtcóthểquayrachốnglạinóvàtiêuhủynó.Bởivậychonênnóbắtbuộcphảiđèobồngcái libidođểtrởthànhmộtđạidiệncủaEros,nómuốnsốngvàmuốnđượcyêu.

Tuynhiêncôngviệcthănghoacủanócóhậuquảlàphântánbảnnăng,nóđemlạitựdochonhữngbảnnănggâygổtrongsiêungã;tựsựvậtlộnvới libidonódấnmìnhvàosựnguyhiểm là trở thànhnạnnhâncủasựgâygổvàcóthểquỵngã.Cái tôiphảichịuđauđớnvìsiêungã gâygổvới nó, sự đau đớn có thể đưa đến sự chết được, trường hợp ấy tươngđươngvớitrườnghợpcủaloàivậtđộcbào,conđộcbàochếtvìchấtđộccủaphânnóbàitiếtra.Đứngvềphươngdiệntổchứcthìchấtbàitiếtcủaloàiđộcbàocũngvínhưhậuquảcủasựthănghoacáitôithànhsiêungã,taihạichocáitôi.

Cáitôiphảilệthuộcnhiều,trongsốấysựlệthuộcsiêungãđángkểhơncả.

Cáitôicóthểcoilàbìnhchứalosợ.Bịđedọabởibamốinguyhiểm,nóphảipháttriểnphảnứngtháolui,trongsựchạytrốnnócốgắngkhôngđểchosựràngbuộctìnhdụccủanóbénmảngtớitrigiácvìsợnguyhiểm,nó cũng không cho bénmảng tới tiến trình tương tự sự tri giác xảy ratrongvôthức,nólàmchohiệnrahìnhthứclosợ.Phảnứngnguyênthủyđó sau này nhường chỗ cho động cơ tự vệ (động cơ của bệnh hiềm,phobie).Khólòngmànóirõđượccái tôisợgìnguyhiểmởngoài,haynóirõsựnguyhiểmgâyrabởicáilibidocủavôthức;đúnghơn,nósợbịnôlệhaybịpháhủy,sựphântíchkhôngchochúngtôibiếtgìvềphươngdiệnấy.Cái tôichỉnghe lờicảnhcáocủanguyên tắckhoái lạc.Nhưngchúngtôicóthểnóiđíchxácvềcáigìẩnnấpsausựlosợmàcáitôicảmthấykhiđốidiệnvớisiêungã,nghĩalàcáigìởđằngsausựlosợgâynênthắcmắclươngtâm.Nhânvậttốicaotrướckiatượngtrưngchomốiđedọathiếnbộphậnsinhdụccủaconngườinaytrởthànhlýtưởngcủacáitôi,hẳnlàmốilosợbịthiếnđótạoracáinhân,saunàynhữngmốilosợliênhệvớithắcmắclươngtâmsẽghivàoxungquanhcáinhânấy;chúngtacó thểđixahơnmànói rằng thắcmắc lương tâmcủangười losợ làhìnhthứctiếnbộcủasựlosợbịhoạn.

Nóimộtcáchtuyệtđốirằng"mọisựlosợthựcrachỉlàsợchết"khôngcóýnghĩagìnhiều,vàdầusaocũngkhómàchứnggiải.Cólẽnênphânbiệtlosợchếtvớilosợdụctínhcủabệnhsuynhượcthầnkinhthìphảihơn.Losợchếtđặtrachophântâmhọcmộtvấnđềkhókhăn,bởivìsựchếtlàmộtkháiniệmtrừutượng,nộidungtiêucực,chưatìmđượccáigìtrongtiềmthứctươngứngvớinó.Độngcơcủasựsợchếtcólẽchỉ làcái tôigiảitỏamộtsốlớnlibidongãái,nóikhácđilànótựhysinh,nótừbỏđốitượngcũngnhưtrongnhữngcơnbộcphátlosợkhác.Tôithiếttưởngsự

losợchếtxảyragiữacáitôivàsiêungã.

Chúngtabiếtrằnglosợchếtxảyratronghaitrườnghợp,cảhaitrườnghợptuykhácnhaunhưngđềuthuậnlợichomọithứlosợ:mộtlàsựphảnứnglạimộtsựnguyhiểmởbênngoài,hailàtiếntrìnhxảyraởbêntrongnhưtrườnghợpbệnhưuuấtchẳnghạn.Lạimộtlầnnữa,nhờcóbệnhsuynhượcthầnkinhmàchúngtôihiểunhữngtrườnghợplosợthựcsự.

Losợchếtkèmtheobệnhưuuấtchỉcóthểcắtnghĩabằngmộtcách:cáitôitựhủymìnhvìnócảmthấynóbịkhinhrẻvàđànápchứkhôngcònđượcsiêungãyêudấu.Chínhvìthếmàcáitôichorằngđờisốngthìphảiđược siêungã yêumến, ở đây siêungã còn đại diện cho vô thức nữa.Nhưngcáitôicũngcótháiđộlosợkhinóđứngtrướcmộtsựnguyhiểmnghiêmtrọngthựcsựmànócholàkhôngthểchốngđỡbằngphươngtiệncủariêngnó.Nócảmthấynhữngsứcchechởđềubỏrơinóchonênnónhận lấycáichết.Cũngcómột tình trạng tương tựcó thểcoi lànguồngốccủasựlosợđầutiênxảyrachođứatrẻkhiphảixacáchmẹnó,cóthểcoilànguyênnhânsâuxacủasựbuồnrầulosợtrongthờikỳthơấu.

Nhữngquanđiểmtrênđâylàmchosựlosợchếtvàsựlosợvìthắcmắclươngtâmxuấthiệnnhưsảnphẩmcủamốilosợbịthiến.Vìcảmtưởngphạm tộiđóngmộtvai tròquan trọng trongbệnh suynhược thầnkinh,chúngtacóthểnghĩrằngtrongnhữngtrườnghợpnặng,sựlosợcủabệnhsuynhượcthầnkinhthườngsẽđượctăngcườngbởimộtsựlosợkhácbắtnguồntừmộtkhuvựcởgiữacáitôivàsiêungã(losợchết,losợvìthắcmắclươngtâm,losợbịhoạn).

Vôthứckhôngcóphươngtiệnnàođểbàytỏyêuhayghétvớicáitôi.Nóbấtlựckhôngnóirađượcýmuốn,khôngbiểulộđượccáigìlàýchíkhúcchiếtrànhrọt.Nóchỉlàcáivũtrườngđểbảnnăngsốngvàbảnnăngchếttranhgiànhnhau,chúngtađãbiếtrằngtrongcuộctranhgiànhấyhaibảnnăngđối thủdùngnhữngphương tiệnnàođểhạnhau.Chúng tacó thểmôtảtìnhtrạngấy:vôthứcbịkiềmtỏabởinhữngbảnnăngchết;nhữngbản năng chết câm lặng nhưng mạnh mẽ, chúng muốn được yên ổn,chúngcũngtheonguyêntắckhoáilạcdẹpsựrốiloạngâynênbởiEros.NhưngchúngtôierằngtrìnhbàysựvậtnhưthếsẽđánhgiáquáthấpvàitròcủaEros.

Phầnthứtư-Quanđiểmvềchiếntranhvàtửvong

1.Chiếntranhvànhữngthấtbạicủachiếntranh

Chúng ta bị lôi cuốn vào cơn gió lốc của thời đại chiến tranh này106,

chúngtakhôngcótintứcđầyđủ,chúngtakhôngthểlùirađểphánđoánnhữngsựthayđổiđãthànhtựuhaysẽthànhtựu,chúngtakhôngthểứcđoánđượctươnglaiđangthànhhình,bởithếchonênchúngtakhôngthểhiểuđượcnhữngcảmtưởngvấnvítlấychúngtavàcũngkhôngthểhiểuđượcgiá trị những sự phán đoán của chúng ta.Hầunhưxưa nay chưatừngcómộtbiếncốnàopháhủynhiềugia tàiquýbáuchungcủanhânloạinhưthế,chưatừngcómộtbiếncốnàogâyhỗnloạnchonhữngthôngminhsángsuốt,hạthấpnhữngcáigìcaocảđếnnhưthế.

Khoahọccũngmấtcảđức tínhvô tưđônhậucủanó.Ngườiphụngsựkhoahọccũngphảinaonúngđến tộtbực,họđànhphảimượnkhígiớikhoahọcđểcóthểchốnglạikẻthù.Khoanhânloạihọctìmcáchchứngmìnhrằngkẻ thù làmộtgiốngngườihènkémvà thoáihóa; thầy thuốctinhthầnbệnhhọctìmranhữngthácloạntrítuệvàtâmthầncủakẻthù.Cólẽchúngtachịuảnhhưởngmạnhmẽcủacáigìxấuxanhấttrongthờiđạicủachúngtakhiếnchochúngtakhôngbiếtđemsosánhvớinhữngthờiđạikhácmàchúngtakhôngsốngmàchúngtacũngkhôngphảichịuthốngkhổ.

Conngườikhôngphảilàngườilínhtrận,khôngphảilàmộtbánhxetrongguồngmáychiếntranhvĩđại,bởivậyhọbịmấthướng,họbịthiênlệch,họbịsútkémmọikhảnăng.Bởivậyhọsẵnlòngchấpnhậnsựchỉbảogiúphọphầnnàođểhọsuytínhvàrungcảm.Trongsốnhữngyếutốcóthể cho là nguyêndo sựnghèonàn tâm thần củangườiởhậuphương,chúngtôiđềnghịđưarahaiyếutốđểthảoluận:sựthấtvọngtạorabởichiếntranh–vàtháiđộmớiđốivớicáichết,tạorabởisựthấtvọngmỗikhicóchiếntranh.

Khitôinóiđếnthấtvọng,chắchẳnbạnđọccũngđoánratôimuốnhiểusựthấtvọngnhưthếnào.Khôngcầnphảilàmộtcaođồcủatìnhthương,khôngcầnphủnhậnsựcầnthiếtsinhvậtvàtâmlýcủasựđauđớntrongđờisốngconngười,chúngtacũngmuốnlênánchiếntranh,lênánmụcphiêu và phương tiện của chiến tranh, chúng tamongmuốn chấm dứt

chiếntranh.Ngườitacóthểnghĩrằngkhôngthểtrừbỏđượcchiếntranhnếu các dân tộc còn sống trong những điều kiện khác biệt nhau, nếunhữngtiêuchuẩnxétđịnhgiátrịcònkhácbiệtnhau,nếuhậnthùcònchiarẽ con người và những sứcmạnh tâm thầnmãnh liệt sâu xa còn nuôidưỡnghậnthù.Ngườitađãquennghĩrằngtrongnhiềunămnữacòncóchiến tranhgiữacácdân tộc lạchậuvàcácdân tộcvănminh,giữacácchủngtộckhácmàuda,cóthểgiữanhữngdântộcthiểusốởÂuchâucònchậmtiếnhaythoáihóa.Cácđạicườngquốctrênhoànvũngườidatrắngcósứmạngdẫndắtnhânloạitrênbướctiến,họcóquyềnlợirảiráckhắpthếgiới,họđãtiếnbộvềkỹthuậtđểlàmchủđượcthiênnhiênvàhọcónhữnggiátrịnghệthuậtkhoahọctốtđẹp,chúngtacóthểhyvọngrằngítranhữngquốcgiaấytìmrađượcnhữngphươngthếkhácđểgiảiquyếtmâu thuẫn và xung đột quyền lợi, ngõ hầu tránh được chiến tranh tànkhốc.Quốcgianàocũngcónhữngtiêuchuẩnđạođứccaotrọng,ngườingườiphảitôntrọngnếumuốnhưởnghạnhphúccủanềnvănminh.Kỷcươngtrongmộtquốcgiathườngrấtnghiêmngặtvàđòihỏinhiềuởconngười:phảicónhiềucốgắnghạnchếvàtiếtchế,phảitừbỏsựthỏamãnnhiềubảnnăng.Trongsựcạnhtranhngườitakhôngđượcdùngđốitrávàxảoquyệtđểkiếmnhữngsốlờiphithường.Chínhquyềnđượclànhmạnhvàổncốcũngnhờsựtôntrọngquyphạmđạođức,ngườitanghiêmcấmsựviphạm,vàngườitacũngkhôngthathứđượcaimuốnlấylýtrímàphêphán.Nhưvậychúngtaphảigiảthiếtrằngchínhquyềnnhấtđịnhtôntrọngquyphạmđạođức,khôngmuốnlàmgìphạmđếnnóvìngườitasẽphạmđếnnềntảngcủachínhquyền.Sauhết,ngườitacóthểchấpnhậnrằngnhữngchủngtộcthiểusốsốngtrongnhữngquốcgialớntuykhôngănởxấuxavớiai,cũngkhôngđượcquyềnthamdựvàocộngđồngquốcgiahaychỉđượcngườitamiễncưỡngmàchothamdự, tuyrằngchủngtộc thiểusố rỏ racónăng lựcđể thamgia tíchcựcvàohoạtđộngquốcgia.Ngườitanghĩrằngnhữngkhốidântộclớnđãcóđủýthứcvềcáigìchiarẽhọ,bởivậyhọkhôngđếnnỗilầmlẫnngườingoạichủngvớikẻthùnhưthờicổ.

Vìtintưởngsựđoànkếtcủacácdântộcvănminhchonênnhiềungườiđãbỏtổquốcsangsốngởnướcngoài,cuộcsốngcủahọliênhệtớimốigiaohảogiữacácdântộcbạn.Cònnhưnhữngngườikhôngbịnhucầucuộcsốngbắtbuộcphảiởmộtnơi,họcóthểhưởngđượcthúvuivàlợiíchcủanhiềunướcvănminh,họcómộtýniệmtổquốcrộngrãivàcóthểđi lại nhiều nơi không gặp trở ngại và không bị ngờ vực. Họ có thểthưởngthứcvẻđẹpcủabiểnxanhlam,vẻđẹpcủanoncaotuyếtphủvàcủađồngruộnganh tươi,vẻđẹpcủa rừngphươngbắcvà rừngphươngnam,họcóthểrungcảmtrướcnhữngcảnhhuyhoàngditíchlịchsửhay

trướcvẻ tịchmạccủa thiênnhiên chưacódấuvết conngười.Tổquốcmớicủahọđồngthờicũnglàmộtviệnbảotàngtíchtrữnhữngkhotàngcủanềnvănminhlưutruyềnlạichothếhệsau.Quanhữngcănphòngbảotàngviệchọcóthểnhậnthấyanhembốnbểnămchâuđãthựchiệnđượcnhữngcôngtrìnhtoànthiệncósắctháixalạ,họđãđạtđượcvẻtoànthiệnấynhờảnhhưởngcủadòngmáuphatrộntrảiqualịchsử,củatinhhoatúkhíđấtnướccủahọ.Nơinàylànghịlựclạnhlùngbấtkhuấtđạttớimứchùngdũngcaosiêu,nơikialànghệthuậttuyệtvờiđemlạichođờisốngmộtvẻmỹlệ,nơikhácnữaýthứctrật tự,phápluậtvàkỹthuậtđãđưaconngườilênlàmchủđượcthiênnhiên.

Ngoàirachúngtakhôngnênquênrằngngườicủaxãhộivănminhnàocũng tự tạo chomìnhmột tập thơ "Parnasse", một phong độAthènes.Trongsốnhữngđạitưtưởnggia,thisĩ,nghệsĩđủmọiquốcgia,họlựanhữngngườiđã luyệnchohọphongđộ thanhcao,nhữngngườiđãmởtầmkiến thức chohọđểhọ tìmnhữngphút tiêudao, họ sẽ xếpnhữngdanhnhânấyvàhàngthibádanhhàocủatổquốchọ.Danhnhânthếgiớikhôngvìkhácngônngữmàxa lạvớihọ,họcảmphụcmộtdanhnhânnướcngoài,mộtngườithămdònhữngmêsaysùngsụctronglòngngười,mộtngườimơmộngsaysưanhữngvẻđẹpthanhtao,mộtngườitiêntritiênđoán thuầnnhững chuyệnkhủngkhiếpđộng trời,một người châmbiếm nét trí khôn có thừa, họmến phục những tinh hoa của nhân loạikhôngphảivìhọ làngườimấtgốckhôngnghĩđến tổquốckhôngnghĩđếntiếngmẹđẻthânyêucủahọ.

Thỉnhthoảngngườithưởngthứcgiatàichungcủanhânloạivẫnphảiáynáyvìtiếngbấctiếngchìcảnhcáohọrằngnhânloạicòncáchbiệtnhauvềphongtụctậpquán,chiếntranhvẫncòncóthểxảyra.Ngườitakhôngmuốntinnhưvậy,nhưngnếuvạnnhấtchiếntranhkhôngthểtránhđượcthìchúngtôithửhỏinósẽnhưthếnào?Đâylàdịpđểbiểulộsựtiếnbộcủatìnhliênđớinhânloại,từthuởngườiHyLạpđãbiếtralệnhnghiêmcấmkhôngchopháhoạimộtthànhphốởnơichiếntrường,chặtcâyvàpháđườngdẫnthủyvàothànhphố.Mộtcuộcchiếntranhnhưthếlàmộtcuộcsotàithưhùngcủahaiphe,hếtsứctránhtànphávàthốngkhổchodânchúngvànươngtaychongười thua trận,đoàncứuthươngsẽ trôngnomsănsóchọ.Ngườitakhônglàmgìphươnghạiđếndânchúngkhôngthamdựvàochiếntranh,đếnđànbàkhôngbiếtcầmsúng,đếnconnít,vìsaunàyconnítđếntuổitrưởngthànhsẽtrởthànhbạnhữuvàngườicộngtácvớiphebênkia.Cũngnênnóithêmrằngnhữngxínghiệpvàđịnhchếliênquốcgiađãlậpratrongthờibìnhphảiđượcduytrìvàbảovệ.

Một trận chiến tranh như thế cũng còn khốc hại và ác liệt, nhưng nókhônglàmgiánđoạnsựtiếntriểnnhữngdâyliênlạctinhthầngiữacácdântộc.

Chúngtakhôngmuốnchiếntranh,nhưngchiếntranhxảyrađểlàmchochúng ta thấtvọng.Khôngnhữngngàynaychiến tranhác liệtđiêu tànhơnbấtcứcuộcchiếnnàotrongquákhứvìkhígiớicôngkíchvàtựvệtinh vi hơn trước,mà chiến tranh còn khốc liệt tàn bạo cũngbằngnếukhônghơnbấtcứmộtcuộcchiếntranhnào.Chiếntranhkhôngcònkểgìđếnquyền tưnhân; khôngkiêngnểkẻbị thươngvà thầy thuốc, khôngphânbiệtphầntửchiếnđấuvàphầntửkhôngthamdựvàochiếntranh,chiếntranhxúcphạmđếnquyềntưhữu.Chiếntranhđảolộntấtcảvìđiêndạimùquáng,cáclãnhtụlàmnhưlàkhôngcótươnglai,khôngcóhòabìnhnữa.Họpháhủytấtcảnhữngliên lạccộngđồnggiữacácdân tộcgiaotranhvàcóthểđểlạisựcămthùhiềmkhíchkhiếnchokhólòngmàlậplạimốiliênlạctrongnhiềunămvềsau.

Chiếntranhcònchotabiếtrằngcácdântộcvănminhhiểunhauquáít,họcămthùvàghêtởmnhauchỉvìhainướccóchiếntranh.Mộtdântộcvănminhbị người ta ghét bỏ và gán chodanh từ dãman, bị loại khỏicộngđồngvănminh, tuy rằngdân tộc ấyquan trọngnhấtvàonềnvănminh.Chúngtôihyvọngrằngmộtsửgiavôtưsẽchứngminhrằngđólàmộtdântộccũngnóimộtngônngữnhưchúngta,cũngởtronghàngngũnhữngngườithânyêucủachúngta,nhữngngườiítviphạmđạođứccủaconngười.Nhưngởthờibuổinàyailàngườidámtựmìnhphánđoángiátrịcủamình?

Nhànướcđạidiệnchonhândân,chínhphủđạidiệnchonhànước.Mộtcôngdânphảilấylàmghêrợnmànhậnthấytronglúcchiếntranhcáigìhọlinhcảmđượclờmờtrongthờibìnhđãtrởthànhsựthực:nhànướcnghiêmcấmcánhândùngđếnsựbấtcôngkhôngphảivìnhànướcmuốnloại bỏ sự bất công, mà vì nhà nước muốn độc quyền việc sử dụngphương tiệnbấtcông,cũngnhưnhànướcđộcquyềnmuốivà thuốc lá.Trongthờichiếnnhànướctựchophépmìnhlàmđủmọiviệcbấtcông,đủmọi điềuhung ácmànếu là hànhđộng của tưnhân thì đã làmmấtphẩmgiáconngười.Đốivớikẻthù,khôngnhữngngườitadùngđếnxảoquyệtmàcòndùngđếnvucáogianmanhcốý,ngườitalạmdụngđếnđộchưa từng thấy có trong các trận chiến tranh thời trước.Nhà nước bắtngườidânvânglời tuyệtđốivàhysinhquámức,coingườidânnhưvịthànhniên,chegiấusựthật,kiểmduyệt thôngtinvàdưluậnkhiếncho

dânchúngtinhthầnxuốngthấp,khôngsaođốiphóđượcvớihoàncảnhbấtlợi.Nhànướctừkhướcmọithỏaướcvàhiệpđịnhkýkếtvớinhữngquốcgiakhác,thúnhậnlòngthamvôbờ,khátvọngquyềnthếkhôngchútngạingùng;tưnhânvìlòngáiquốcphảitánthànhvôđiềukiện.

Nhànướcphảidùngđếnsựbấtcông,vìnếukhôngdùngđếnsẽbịdồnvàothếhènkém.Tôntrọngđạođức,khôngdùngđếnhànhviđộcácbạohành thì thật làbất lợi cho cánhân cũngnhưchonhànước.Nhànướccũngítkhiđềnbùchocôngdânđãhysinhtuybắtbuộchọphảihysinh.Ngoàira,chúngtakhôngnênlấylàmlạrằngcácquốcgialâmchiếnđãkhôngtôntrọngđạođứcthìđạođứccủatưnhâncũngkhôngtránhđượcảnhhưởngấy;bởivìlươngtâmcủachúngtakhôngphảilàmộtvịquantòaliêmchínhnhưcácnhàđạođứcvẫnnói,lươngtâm,theonguồngốccủanó,chỉlàmộtthứ"longạicótínhcáchxãhội"chứkhôngcógìhơn.Khimàthiếusựkhiểntráchcủacộngđồngthìbảnnăngđượcthảlòng,conngườicó thể làmđủmọihànhviđộcácgiangiảo,phảnbộivà tànnhẫn,nếuxétđếntrìnhđộvănhóacủahọthìkhôngaingờhọcóthểnhưthếđược.

Chínhvìvậymàngườicôngdâncủa thếgiớivănminh trênkiađãnóirằngbỗngthấymìnhlạclõnggiữacuộcđời,giữanhữngđiêutàncủatổquốc,giữasựhủyhoạinhữnggiatàichungcủanhânloại,giữasựnhụcmạconngười.

Tuynhiênchúngtaphảitĩnhtâmmàsuyxét.Conngườivẫntheođuổiảotưởng.Ảotưởngcũngcócáihaylàchelấpnỗikhổtâmvàlàmchoconngười cảm thấy thỏamãn.Nhưng sẽ cóngày ảo tưởngđụng chạmđếnthực tại, tốthơnhết làđợichoảo tưởngbị thiêuhủykhôngnênkêucaoánthán.

Trong trận chiến tranh này, có hai nguyên nhân làm cho chúng ta thấtvọng: các quốc gia lâm chiến không tôn trọng đạo đức để đối xử vớinhau,trongkhiấythìtrongquốcnộicánhântựchomìnhlàngườibảovệđạo đức; nguyên nhân thứ hai là sự tàn nhẫnmà không ai ngờ nhữngngườiđạidiệnchotrìnhđộvănminhcaolạicóthểlàmđược.

Chúngtahãyxétđếnnguyênnhânthứhaivà tìmcáchdiễn tảsự trạngdướihìnhthứcsángsủavàvắntắt.Người tađãcăncứvàođâumànóirằngconngườicóthểtiếnlênmộttrìnhđộđạođứccao?Câutrảlờithứnhấtnhưsau:nhânchisơtínhbảnthiện.Nhưngđólàmộtcáchtrảlờivô

giátrị,chúngtôikhôngmuốnbànđếnởđây.Cáchtrảlờithứhailàchấpnhậnrằngcómộtsựtiếnhóa,dướiảnhhưởngcủanềngiáodụcvàbầukhôngkhívănminhxuhướngxấudầndầnsẽbiếnmấtvàsẽnhườngchỗchonhữngxuhướngtốt.Nhưngnếuquảnhưvậythìtạisaochúngtavẫnthấynhữngxuhướngxấubùngramạnhmẽmặcdùcóảnhhưởngcủasựgiáodụcvàcủakhôngkhívănminh?

Nhưvậychúngtakhôngthểchấpnhậnđượccáchtrảlờithứhai.Thựcranhữngxuhướngxấukhôngbiếnđâumất,khôngbaogiờbịđánhbậtrễ.Tráilại,nhữngcuộctìmtòitâmlýhọc,nhấtlàphântâmhọcđãminhthịphần thâmsâunhất,mật thiếtnhấtcủangườichồngchỉgồmnhữngxuhướngtốisơynhưnhautrongbấtcứngườinàovàhướngvềsựthỏamãnnhững nhu cầu nguyên thủy. Tự nó, xu hướng ấy không tốt mà cũngkhôngxấu.Chúng tôi xếp loạinhữngxuhướngấyvànhữngpháthiệncủachúngvàoloạitốthayloạixấu,căncứvàotiêuchuẩnsauđây:chúngcóxúcphạmđếntậpthểcộngđồnghaykhông?Nhữngxuhướngbịxãhội cho làxấuvàbài trừnhư íchkỷvàđộcácđều thuộcvềxuhướngnguyênthủy.

Nhữngxuhướngấyphảiquamộtgiaiđoạntiếnhóarấtlâutrướckhiphátlộraởngườilớn.Chúngbịkiềmchế,hoặcchúnghướngvềnhữngmụctiêukhác,chuyểnsangnhững lãnhvựckhác,chúngphốihợpvớinhau,chúngđổiđốitượng,chúngquaylạiphápháchchínhngườicóxuhướng.Chúngtacónhữngcáchphảnứnglạinhữngxuhướngấylàmchochúngtadễtinrằngchúngđãđổibảnchất,tinrằngíchkỷđãđổithànhvịtha,độcácthànhyêuthương.Cáilàmchochúngtadễlầmlẫnlàmộtvàixuhướnglúcmớiđầuxuấthiệnnhưnhữngcặpđôi,đólànhữnghiệntượngítngườibiết,gọilàhiệntượng"lưỡngứngtâmtình".Mộttrongnhữngsựphát lộ củahiện tượng lưỡngứngdễquan sát vàdễhiểu làmộtngườithườngcótháiđộvừayêunồngnànvàghétcayđộc.Phântâmhọcnóithêmrằnghaitâmtìnhđốilậpnhaunhưthếcùnglấymộtngườilàmđốitượng.

Sựmôtảsơsàitrênđâyđemlạiánhsángđểchúngtađịnhnghĩacáigọilà tính tình,chúng tasẽnhận thấysựphânđịnhcổđiểncăncứvàohaichữ"tốt"và"xấu"rấtthiếuthốn.Conngườikhôngbaogiờhoàntoàntốthayhoàntoànxấu:thườngthườnghọtốtvềphươngdiệnnàynhưnglạixấu về phương diện khác, với điều kiện này thì họ hiền, với điều kiệnkhác thì họ ác.Kinh nghiệm cho chúng ta biết rằng trong lúc tuổi thơnhữngxuhướngrất"dữtợn",trongnhiềutrườnghợp,lạilàđiềukiệnđể

hướngvềđiềuthiệnkhiđứatrẻđãlớn.Nhữngđứatrẻíchkỷnhấtcóthểtrởthànhnhữngcôngdântừthiệntộtbậcvàcóthểhysinhlớnlao;phầnnhiềunhữngvịthánhđồgiàulòngbácái,nhữngngườikhôngthiếtdanhlợiởdời,nhữngngườibảovệloàivật, lúcnhỏthườngbộclộbảnnănghànhhạvàđộcácđốivớiloàivật.

Sựbiếnđổinhữngxuhướngxấulàhậuquảcủahaiyếutốngoạigiớivànội tâm cùng tác động theo một chiều hướng. Yếu tố nội tâm là ảnhhưởngcủayếutốtìnhvànhucầuyêumếnđếnnhữngxuhướngxấu.Yếutốtìnhghépvàovớixuhướngíchkỷlàmchoxuhướngíchkỷbiếnthànhxuhướngxãhội tính.Conngười sẽ nhận thấy rằngđượcngười ta yêumếnlàmộtcáilợimànênhaycầnphảihysinhnhiềuxuhướng"xấu"đểđượcyêumếnvàhưởngcáilợiấy.Yếutốbênngoàilàáplựccủasựgiáodụctượngtrưngchovănhóa,saunàyconngườisẽtrựctiếptiếpxúcvớiảnhhưởngvănhóa.Vănminhchỉcóthểxuấthiệnvàpháttriểnnhờconngười từ khước sự thỏamãnmột vài nhu cầu, những thế hệ saumuốnđượchưởngíchlợicủađờisốngvănminhthìđếnlượthọcphảitừkhướcsựthỏamãnmộtvàibảnnăng.Trongđờisốngcánhânluônluôncósựbiếnđổiáplựcbênngoàithànháplựcbêntrong.Nhờảnhhưởngliêntiếpcủa xã hội vănminh, càng ngày càng nhiều xu hướng ích kỷ biến đổithànhxuhướngxãhộinhờghépthêmyếutốtình.Sauhếtchúngtacóthểchấpnhậnrằngnhữngáplựcbêntrongmàtácdụngbiểulộquasựtiếnhóacủanhânloại,lúckhởithủylịchsửnhânloạichỉlànhữngáplựcbênngoài.Ngàynayconngườisinhrađãmangtheomộttiềmnăngbiếnđổinhữngkhuynhhướngíchkỷthànhkhuynhhướngxãhội,tiềmnăngấytổtiênditruyềnchohọ,chỉmộtxungđộngnộitâmnhẹcũngđủtạorasựbiếnđổiấy.Nhưngnhữngkhuynhhướngkháccũngbiếnđổi,khôngphảivìtiềmnăngditruyềnmàvìáplựccủanhữngyếutốngoạigiới.Chínhvìthếmàmỗingườivừachịuảnhhưởngcủađờisốngvănminhhiệntạivừachịuảnhhưởngcủahoàncảnhsốngtổtiênmìnhngàytrước.

Nếudùngnhữngchữnăngkhiếuthíchứngvớiđờisốngvănminhđểchỉkhảnăngbiếnđổixuhướngíchkỷdoảnhhưởngcủanhữngyếutốtình,thì chúng ta có thểnói rằngnăngkhiếuấygồmcóhaiphần,mộtphầnthiênbẩm,cònphầnkialàsởđắc;giữaphầnthiênbẩmvàphầnsởđắc,giữamỗi phần là những khuynh hướng không biến đổi, sự liên lạc rấtkhácnhau.

Chúngtacóthóiquengánchophầnthiênbẩmcủanăngkhiếuthíchứngvớiđờisốngvănminhmộtgiátrịquácao.Nóichungthìchúngtađánh

giáquácaonăngkhiếuấyvàđánhgiáquáthấpnhữngbảnnăngvẫngiữnguyêntìnhtrạngnguyênthủy.Nóikhácđi,chúngtachorằngconngườitốt hơn giá trị thực sự của họ. Tuy nhiên, cũng cònmột cớ khác làmchúng ta không phán xét đúngmức được, chúng ta kết luận theomộtchiềuthuậnlợichohọquá.

Nhữngxungđộngbảnnăngcủangườikhácdĩnhiênởngoàitầmtrigiáccủachúngta.Chúngtasuyluậntấtnhiênphảicăncứvàohànhvivàtháiđộcủahọrồitìmsựliênhệvớinhữngnguyênnhânnguồngốcởđờisốngbảnnăng.Trongnhiềutrườnghợpsựkếtluậnsaisựthật.Cùngmộthànhvi"tốt",xét theogóccạnhđờisốngvănminh,có thểcónhữngnguyênnhân "cao thượng" trongmột vài trường hợp, trong những trường hợpkhác nguyên nhân lại rất tầm thường. Lý thuyết gia đạo đức học gọinhững hành động biểu lộ xu hướng tốt là hành động "tốt", còn nhữnghànhđộngkhôngthỏamãnđiềukiệnấythìkhôngđượccáihânhạnhấy.Nhưngxãhộikhôngcầnphânbiệtnhưthế,xãhộichỉxéttheokhíacạnhthựctiễn;xãhộichỉcầnngườitaxửsựđúngnhữngbóbuộccủađờisốngvănminhlàđủ,khôngcầnxétđếnnguyênnhân.

Trênkiachúngtôiđãnóirằnggiáodụcvàhoàncảnhtạoraáp lựcbênngoài,hậuquảlàconngườihướngđờisốngbảnnăngvềđiềuthiện,mởđườngthuậnlợichoíchkỷbiếnthànhvị tha.Nhưnghậuquảấykhôngnhất thiết phải có, khôngphải là trườnghợpnào cũngcó.Giáodụcvàhoàncảnhkhôngphảibaogiờcũngkhíchlệtìnhyêu,giáodụcvàhoàncảnhcòndùngđếnnhữngphươngtiệnkhácnhưthưởngvàphạt.Bởivậychonên thườngkhi cóngười xử sự tốt vàđángkhenmàđời sốngbảnnăngcủahọkhôngtăngtiến,xuhướngíchkỷcủahọkhôngbiếnđổithựcsựthànhxuhướngxãhội.Đạiloạithìkếtquảcũngkhôngkhác,đờisốngcủaxãhộicũngkhảquan,chỉtrongnhữngtrườnghợpđặcbiệtchúngtamớibiếtrằngcóngườiănởthiệnvìđờisốngbảnnăngcủahọthúcđẩyhọlàmthiện,cóngườiănởthiệnchỉvìlàmnhưvậyphùhợpmớimụctiêuíchkỷcủahọ.Tuynhiênnếuchỉhiểubiếtbềngoàithìkhôngcócáchnàophânbiệt hai trườnghợp, chúng ta sẽ lạc quanvàmà cho rằng cónhiềungườicókhuynhhướngbiếnđổiratốt.

Xãhộivănminhcủachúngtađòihỏiconngườiphảicóhạnhkiểmtốtnhưng không bận tâmđến những khuynh hướngở dưới nềnmóng củahạnhkiểm,xãhộiluyệnchomộtsốđôngngườivângtheođiềukiệncủađờisốngvănminh,nhưngbảnchấtcủahọkhôngthamdựvàosựphụcthiệnấy.Như thếcũngđã làmộtsự thànhcông,sự thànhcôngkhuyến

khíchxãhộithêmnghiêmkhắcvềphươngdiệnđạođức,hậuquảlàđàosâuthêmhốngăncáchgiữatháiđộbắtbuộcconngườiphảicóvàkhuynhhướngbảnnăngcủahọ.Bảnnăngbịđànápmỗingàymỗinhiều,gâynêntìnhtrạngcăngthẳngdođómàxảyranhữnghiệntượngphảnứngvàbùtrừrấtkỳdị.Tronglãnhvựcdụctính,sựđànápkhóhơn,chúngtathấycónhữnghiệntượngphảnứnggâyravìcácbệnhsuynhượcthầnkinh.Trongnhữnglãnhvựckhác,áplựccủađờisốngvănminhtuykhônglàmpháthiệnnhữnghiệntượngbệnhhoạnchínhthức,nhưngcũngđưađếnnhữngsự thiên lệch tính tình,nhữngbảnnăngbịchếngựvẫnsẵnsàngđợi cơhội là đoạt lấy sự thỏamãn.Người nàophải theo thói phépmàphảnứngliêntục,khôngthỏahiệpđượcvớibảnnăngsâuxacủamình,người ấy sống trong tình trạng tiêu xài quá khả năng tài chính, kháchquanmànói thìcó thểchohọ làngụy thiện, làgiảdối tuyhọkhôngýthứcđượcsựgiảdốiấy.Chúngtakhôngthểchốicãiđượcrằngnềnvănminh của chúng ta thuận lợi cho sự giả dối ấy quá mức bình thường.Chúngtacóthểnóichẳngchútvọngngônrằngnềnvănminhhiệnđạiđặtnềntảngtrênsựgiảdốiấy.Nhưngnếuloàingườichịukhósốngtheosựthậttâmlýcủahọthìsẽcósựthayđổisâuxa.Nhưvậy,sốngườichấpnhận cái vănminh vỏ ngoài nhiều hơn số người thực sự vănminh, vàchúngtacóthểtựhỏirằngnếuchỉcómộtsốngườilàphongđộvănhiếntrở thànhmột đặc tính của tổ chức tâm thần, thì cũng cầnphải cómộtmứcđộngụythiệnnàođóđểduytrì,vàbảovệnềnvănminhchăng?Vảchăngngườitaduytrìvănminhvớinềntảngbấpbênhnhưthếlàngườita cũng hy vọng rằng quamỗi thế hệ, xu hướng sẽ biến đổi thành tốtthêm,đólàđiềukiệncủamộtnềnvănminhtốtđẹphơn.

Nhữngquanđiểmtrênđâymanglạichochúngtasựanủithứnhất,chúngtakhôngthấycólýdođểđaukhổvàthấtvọngtrướcnhữnghànhđộngkhôngxứngđángvớiquanniệmvănminhcủachúngta.Thựcrangườiđờikhôngđếnnỗixuốngthấpnhưchúngtatưởng,vìmộtlẽrấtthườnglàhọkhôngđạtđượcmộttrìnhđộcaonhưchúngtatưởng.Cácdântộcđốixửvớinhaukhôngkểgìđếnđạođức,họtưởngrằngcóthểnhấtthờitừkhước những bổn phận của đời sống vănminh và thả lòng cho nhữngkhuynhhướngdồnnénbùngra.Chúngtahãygiảthiếtrằngthứđạođứctươngđốiấyvẫnduytrìđượctrongnộiđịacủamốiquốcgia,khôngbịxúcphạmnặngnề.

Chúng tacó thểcómộtýniệmsâuxahơnvềảnhhưởng tinh thầncủachiếntranh,chiếntranhđãlàmthayđổisâuxaphongđộvàhànhvicủangười xưa, đó làmột lời cảnh cáo thêm để chúng ta thêm thận trọng,

khôngnênbấtcôngvớingườiởquốcgiakhác.Sựtiếnhóatâmthầncómộtđặcđiểmkhôngthấycótrongnhữngtiếntrìnhtiếnhóahaypháttriểnkhác.Khimột làngphát triển thànhmột tỉnhhaymộtđứa trẻ trở thànhngườilớn.Phảidùngtrínhớhồitưởnglạichúngtamớicóthểthấynhữngnétcũtrongnhữngnétmới;thựcranhữngvậtliệucũvànhữnghìnhthứccũđãbiếnmấtđểnhườngchỗchonhữngvậtliệumớivànhữnghìnhthứcmới.Trongsự tiếnhóa tâm thần thìkhác.Đây làmột tình trạngkhônggiốngtìnhtrạngnào,chúngtacóthểnóirằngtấtcảgiaiđoạnpháttriểncũvẫncòntồntạiởbêncạnhgiaiđoạnmớiphátsinh.Trongsựnốitiếp,cósựđồnghiệnhữu,vẫnnhữngtài liệu trướcđượcdùng trongsựbiếnđổi về sau. Trạng thái tâm thần cũ, có thể nằm yên trong nhiều nămkhônghềpháthộrangoài;nhưngchúngtôixinnhắclạirằngnóvẫntồntại,có lúcnócó thể trở thànhhình thứcbiểu lộcủanhữngsức lực tâmthần,cóthểlàhìnhthứcbiểulộduynhất,hầunhưnhữnggiaiđoạntiếntriểnvềsauđãbiếnmất.Tuynhiênphầntâmthầnđượcpháttriểnkhôngcógìlàvữngchắc,nódễbịđànáp;thườngkhimộtgiaiđoạntiếntriểncaohơnvềsauđãbịbỏrơithìkhólòngmàlấylạiđược.Tráilạinhữngtrạngtháinguyênsơrấtdễtáidiễn,rấtdễnhớlại,cáigìlànguyênthủytrongđờisốngtâmthầncủachúngtôisốngbấttử.

Những bệnh gọi là bệnh tâm thần, đối với người không có kiến thứcchuyênmôn, là hậu quả của sự phá hủy đời sống tâm thần và tâm trí.Nhưngthựcrasựpháhủychỉlàpháhủynhữngcáisởđắcvànhữnggiaiđoạnpháttriểnsaunày.Điểmchínhcủabệnhtinhthầnlàsựthoáiluivềnhững trạng thái cũ của đời sống tâm linh và của đời sống cơ năng.Chúngtacómộtthídụđiểnhìnhvềsựlinhđộngcủasinhhoạttâmthần,đólàgiấcngủmàmỗiđêmlạixuấthiện.Từkhichúngtabiếtsuydiễngiấcmơ,cảnhữnggiấcmơbông lôngnhất,khóhiểunhất,chúng tađãbiếtrằngkhingườitangủngườitacởibỏtấtcảcáigìlàđạođứcnhưcởibỏquầnáođếnhômsautỉnhdậymớimặclại.Sựcởibỏđạođứcnhưthếdĩnhiênkhôngcógìlànguyhiểm,vìgiấcngủlàmtêliệtngườichúngta,bắtbuộcchúngtaphảibấtđộng.Chỉcógiấcmơlàtheochúngtabiếtsựthoáiluicủađờisốngtâmthầnvềmộttrongnhữnggiaiđoạnpháttriểnngàytrước.Thídụgiấcmơbịchiphốibởinhữngnguyênnhânhoàntoàníchkỷ.TrongmộtcuộchộihọpnhữngnhàtríthứcởMỹ,mộtngườiAnhbạnhữucủatôilêntiếngbênhvựcnguyêntắcấy,tứcthờimộtbàđưaranhậnxétrằngýkiếncủaôngtacóthểđúngởbênnướcÁo,cònbàvàcácbạncủabà thìbaogiờcũngcó lòngvị tha,cả tronggiấcmơcũngvậy.Bạntôi,tuylàngườiAnh,cũngphảiđưaranhữngkếtquảthâulượmcủaviệcphântíchgiấcmơđểtrảlờibàkiarằngtronggiấcmơ,cácbàsangtrọngbênMỹchẳngchịuthuakémcácbàbênÁovềphươngdiệníchkỷ.

Như vậy là người ănmiếng trảmiếng.Như vậy sự biến đổi xu hướngnguyênthủy,nềntảngcủanếpsốngvănminh,cóthểvìmộtbiếncốxảyra trongđờisốngmà thoái luichốc láthay rất lâu.Chúng takhông thểchối cãi được rằngảnhhưởngcủa chiến tranh thuộcvềnhững loại sứcmạnhcóthểgâyrasựthoáiluinhưthế,bởivậycóthểphảinhânnhượng,chúngtakhôngnênchorằngnhữngngườicưxửtráivớinguyêntắccủachính sách vănminh không có năng khiếu thích ứng với đời sống vănminh,chúngtahãynánđợitìnhhìnhsángsủahơn,bìnhlặnghơn,hoàncảnhsẽlàmdịulòngngườiđểnhữngtâmtìnhcaođẹpcóthểnổilêntrênmặt.

Nhưng chúng ta cũng nhận thấy cómột triệu chứng làm cho chúng takinhngạcvàlongạikhôngkémsựhạthấptrìnhđộđạođức.Chúngtôimuốn nói đếnmức độ trí tuệ thấp kém, đến sựương ngạnh ngumuội,khônghiểu đượcnhững lý lẽ xác đángnhất, đến sự dễ tin như con nítnghetheonhữnglờivôlýhếtsức.Cảnhtìnhthậthếtsứcbuồnnản,chúngtôixinnóirằngchúngtôikhôngbịmùquángvìcóý thiênvềbênnào,đếnnỗichỉnhìnthấynhữngkhuyếtđiểmtrítuệnhưthếcủamộttronghaipheđịchthủ.Hiệntượngấycòncóthểcắtnghĩadễdànghơnhiệntượngnóiởtrên.Chúngtôikhôngđếnnỗiphảirốitrí.Triếtgiavànhữngngườihiểurõtâmlýloàingườiđãchỉtríchchúngtôilầmlỗimàchorằngtrítuệlàmộtkhảnăngđứngđộclậpvàkhôngkểđếnsựlệthuộctrítuệvàosinhhoạttìnhcảm.Trínăngcủachúngtachỉcóthểlàmviệchữuhiệunếunókhôngbịảnhhưởngbởinhữngtìnhcảmmạnhmẽ;tráilạinóchỉcònlàmộtkhícụđểphụcvụýmuốncủaconngười,tamuốncókếtluậnnàolàtahuyđộngmộtsố lý lẽ thuận tiệnđểđiđếnkết luậnđó.Lý lẽhợp lýkhônglàmgìđượcđểchốnglạiquyềnlợicủatìnhcảm,bởivậychonêntrongthếgiớiquyềnlợiđemnhẽlýrasotàikhôngđượcviệcgìcả.Kinhnghiệmphân tâmhọcxácnhậnsự thậtấy.Hàngngàychúng tôicódịpnhậnthấynhữngngườithôngminhnhấtbấtthầnmấtcảkhảnăngsuyxétvàxửsựnhưnhữngngườingumuội,khinhữngýkiếntrìnhbàyvớihọvấp phải sự kháng cự của tâm tình; nhưng khi đã đánh tan được sứckhángcựấythìtrítuệvàsựhiểubiếtcủahọsẽtrởlạibìnhthường.Cuộcchiếntranhnàyđãlàmchonhữngphầntửưutúnhấtphảimùquánglýtrí,đóchỉlàmộthiệntượngthứyếu,đóchỉlàhậuquảcủasựkhíchđộngtìnhcảm,chúngtamongrằngnósẽbiếnmấtkhinhữngnguyênnhâncủanócũngbiếnmất.

Saukhiđãhọccáchtìmhiểuconngườichúngtakhôngđếnnỗiquábuồn

vì thấtvọnggâyrabởicácdântộckìnhchốngnhau,chúngtaphảihọccáchđòihỏiởhọvừaphảithôi.Cácdântộctáitạolạisựtiếnhóacủacánhân, có thể rằng ngày nay các dân tộc cũng còn ở giai đoạn tổ chứcnguyênsơ,giaiđoạncònthấpkémtrênbướcđườngđưađếnsựtổchứccaohơn.Bởivậychonênchúngtavẫnchưa thấyhậuquảđạođứchóacủaáplựcbênngoài.Chúngtacóthểhyvọngrằngmộtcộngđồngquyềnlợirộnglớntạorabởisựgiaothôngtiệnlợi,bởisựthôngthương,bởisựliênlạcngàycàngnhiều,sẽtạoáplựccóhậuquảđạođứchóanhưthế.Nhưnglúcnàyhầunhưcácdântộcnghetheothamvọngcủahọhơnlàquyền lợi chính đáng. Họ chỉ đem quyền lợi chánh đáng ra làm bìnhphongđể lấy có thỏamãndụcvọng, đểbiệnbác cho sự thỏamãndụcvọngcủahọ.Tại saocácchủng tộc thườnghaykhinhbỉnhau,ghétbỏnhau, căm thù nhau như vậy?Đó làmột sự bímậtmà tôi không hiểuđược.Chỉcầntụhộimộtsốđông,mộttriệungườilànhữngsởđắcvềđạođứccủaconngườitatanrãchỉcònlạinhữngtháiđộtâmthầnnguyênsơnhất,thôlỗnhất,hungbạonhất.Hiệuquảấyrấtđángtiếc,nhưngcólẽsẽbớtkhốchạidầnnhờsựtiếnhóa.Tăngthêmsựthẳngthắnvàsựthànhthựctrongmốiliênlạcgiữamọingười,giữanhàcầmquyềnvàngườibịtrísẽđemlạimaymắnđểkhailốichosựtiếnhóaấy.

2.Tháiđộtrướccáichết

Ngàynaychúngtacảmthấymìnhxalạtrongmộtthếgiớimàtrướckiachúngtathấyđẹpđẽquenthuộc,chúngtôichorằngnguyênnhântạicuộcchiếntranhđãlàmchochúngtarốiloạnkhôngcòntháiđộvữngtâminsâutrongtâmtrítrướccáichếtnhưngàyxưa.

Tháiđộấykhôngkémthẳngthắnvàthànhthực.Nghechúngtanóingườitasẽbảochúngtatintưởngrằngcáichếtlàmứctớicủađờisốngcầnphảicó,mỗingườichúngtacómónnợđốivớitạohóaphảithanhtoánbằngcáichết,chếtlàmộthiệntượngthiênnhiên,thựcrachúngtacóthóiquenxửsựnhưthểmọiviệcđềukháchẳn.Chúngtalàmhếtcáchđểtránhcáichết,đểloạibỏcáichếtkhỏiđờisống.Chúngtađãtìmcáchbaophủcáichếtbằng sựyên lặng, chúng tađãnghĩ ramột câuphươngngôn: "Họnghĩ đến chuyện ấy như là nghĩ đến sự chết" (nghĩa là họ không nghĩđến);dĩnhiên,ngườitanghĩđếncáichếtcủachínhmình(nhưngthựcrachúngtachỉsuyluậnvềcáichếtcủangườichứítkhisuyluậnvềcáichếtcủamình).Sởdĩnhưvậylàvìchúngtakhôngthểnàohìnhdungracáichếtcủachúngta,mỗilầnchúngtathửlàmthế,chúngtavẫnnhậnthấychúngtachỉnhìnvớiconmắtbàngquan.Bởivậychonêntưtưởngphântâmhọctuyênbốrằngxétchocùngthìkhôngai tinmìnhchết,haynóikhácđi,trongtiềmthứccủachúngta,chúngtatinrằngchúngtabấttử.

Đốivớicáichếtcủangườikhácthìngườivănminhcẩnthậntránhkhôngnóiđếnsựchết trướcmặtngườiđãgầnkềcáichết.Chỉcó trẻconmớikhôngbiếtýtứnhưthế:trẻconrủanhauchết,dọanạtlàmchếtnhau,nócòncóđủngâythơđểnóivớimẹmộtcáchtựnhiên:"Baogiờmáchếtthìcon sẽ làmcái này cái nọ".Đến lượt người lớnvănminhkhôngmuốnnghĩđếncái chết củamộtngười thân,vìnhư thế sẽ tỏ rađộcác,nhẫntâm,chỉcóthầythuốchayluậtgiavìbậntâmnghềnghiệpmàphảinóiđếnmàthôi.Ngườitacònítnóihơnkhinàongườichếtđểlạichongườitamộtgiatàilớn,hayvìngườichếtmàngườitađượctựdo,đượctăngtiếnđịavị.Hẳn lànhữngquanđiểmấykhôngchống lạiđượccáichết,mỗikhicótangtócchúngtabịxúcđộngsâuxavàthấtvọng.Chúngtaluônluônnhấnmạnhđếntínhcáchngẫunhiêncủasựchếtchứkhôngcholàmộtsựcầnthiết:tainạn,bệnhtật,ôndịch,giànua,nhữngsựkiệnấybộclộkhuynhhướngloạibỏtínhcáchcầnthiếtcủasựchết,vàchonólàmột biến cố ngẫu nhiên.Nhưng trường hợp chết chóc càng ngày càng

nhiềukhiếnchochúngtasợhãi.Đốivớisựchếtchúngtacũngcótháiđộkỳlạ:chúngtatránhsựphêphán,chúngtathathứchosựbấtcôngcủanóvàchúngtacholàmộtviệcrấttựnhiênkhithấyngườitađọcđiếutanghaykhắc bia trênmộ chí nói đến đức hạnh của người quá cố. Sựkínhtrọng người chết, sự kính trọngmà người chết chẳng cần đến đối vớichúngtanhưcáigìhơnlàsựthật,nhiềungườicòncholàhơncảsựkínhtrọngdànhchongườisống.

Vănminhđòihỏichúngtaphảicómộttháiđộđãkhuônđịnhtrướcvớingườichết,chúngtakinhhoàng,chúngtađauđớnvìmộtngườithânquađời:chamẹ,vợchồng,anhem,concáihaybạnhữu.Hầunhưngườichếtmang theo hy vọng, hoài bão, niềm vui của chúng ta, chúng ta khôngnghelờianủivàchúngtatuyênbốrằngngườiđãchếtkhôngaithaythếđược.Chúngtalàmnhưchúngtamuốnchếttheongườithânyêu.

Tháiđộấycóảnhhưởngmạnhmẽđếnđờisốngcủachúngta.Đờisốngnghèonànđi,mấtcảýnghĩađángsốngkhichúngtakhôngbiếtcoisựsốngcủachúng ta làcáigìđángđemra thử thách.Đờisốngsẽ trởnêntrốngrỗngvàkhôngkhácnàochúngtatheođuổimộtchuyệntìnhmàbiếttrướclàkhôngđiđếnđâu,chỉkhácchuyệntìnhthậtmộtđiềulàhaibênđềunghĩđếntakhôngnghĩđếnnhữngsựnguyhiểmchochúngtavàchongườithâncủachúngta.Chúngtakhôngdámlàmnhữngcôngviệcnguyhiểm nhưng cần thiết như lái phi cơ, thám hiểm những xứ xa xôi, thínghiệmchấtnổ,v.v. chúng takhôngmuốn làmvìchúng ta tựhỏi:nếuxảyratainạnthìailàngườiphụngdưỡngmẹgià,ainuôivợdạiconthơ?Khuynhhướngloạibỏcáichếtkhỏiđờisốngcònlàmchochúngtaphảitừ khước và giữmình nhiều nữa. Tuy nhiên, câu châmngôn của đoànngườitranhthươngnướcĐứclà:vượttrùngdươnglàđiềucầnchứsốngkhôngphảilàđiềucần.

Dĩnhiên,chúngtatìmtrongthếgiớigiảtưởng,trongvănchương,trongcakịch,nhữngcáigìmàtrongđờisốngthựcchúngtachịubỏ.

Chúng ta còn thấy những người biết cách chết và dạy bảo người kháccáchchết.Chỉcócáchnàylàhộiđượcđiềukiệnđểhòagiảichúngtavớicáichết.Quảvậy,sựhòagiảiấychỉcóthểthựchiệnđượcnếuchúngtatin tưởng rằng sau khi chết chúng ta vẫn tiếp tục sốngmột cuộc sốngkhôngcònôtrọcbụitrần.Hẳnlàchúngtaphảibuồnrầunếubiếtrằngđờisốngchỉ làcuộccờ,đi saimộtnướccũngđủ thuacuộc, chúng tacàngchánnảnhơnkhibiếtrằngkhôngthểđánhvánkhácđểgỡ.Nhưngtrong

thế giới giả tưởng chúng ta tìm thấy cuộc sống khác thần tiên hơnmàchúngtarấtcần.Chúngtađồngnhấthóamìnhvớimộtngườianhhùnglúchọchết(đểsangsốngcuộcsốngởthếgiớibênkiavớihọ),ấythếmàchúngtavẫnsốngnhăn,sẵnsàngđểchếttheongườianhhùngkhácmộtchuyếnnữamàkhônghạigì.

Hẳnlàtháiđộướcđịnhtrướccáichếtnhưthếkhôngthểdunghòađượcvớichiếntranh.Khôngthểchốicãisựchếtđượcnữa,chúngtaphải tintưởngrằngcósựchết.Ngườitachếtthậtsự,khôngphảitừngngườimột,mà hàng loạt từng chục ngàn ngườimỗi ngày.Đây không còn là chếtngẫu nhiên. Khi một trái tạc đạn rớt trúng người này chứ không phảingườikhácthìđólàmộtsựngẫunhiên;nhưngngườikiacóthểchếtvìtráitạcđạnkhác.Cáichếtchồngchấttrênđầungười,thâychếtthànhnúinhưthếthìchúngtakhôngcòndunghòađượcvớikháiniệmngẫunhiênnữa.Đờisốngtrởlạicóýnghĩa,nóthấylạinộidungcủanó.

Chúng tacầnphảichia ra làmhai loại: loạingười liềuchếtmàxôngratrận, và loại người ở hậu phương có thể nhận được tin người thân củamìnhchếtvìthươngtíchhaybệnhtật.Hẳnlànghiêncứutâmlýcácchiếnsĩsẽbiếtnhiềuđiềuhay,nhưngchúngtôikhôngamtườngvấnđềnày.Bởi vậy chúng ta phải giới hạn sự tìm tòi trong loại thứhai, chúng tôicũngthuộcvàothứhai.Tôiđãnóirằngnănglựccơnăngcủachúngtabịxáotrộnvàsútkém,theoýtôithìnguyêndochínhyếulàchúngtakhôngthểgiữđượctháiđộcũđốivớisựchếtvàchúngtachưatìmrađượctháiđộmới.Cólẽchúngtađãđạtđượcnhữngkếtquảtốtbằngcáchnghiêncứunhữngtháiđộcủaconngườitrướccáichết:Tháiđộcóthểcholàtháiđộcủangườibàncổ,ngườitiềnsử,tháiđộcòntồntạitrongmỗingườichúngta,khôngýthứcđượcmàchỉẩnnấptrongnhữnglớpdướisâutâmthần.

Đốivớitháiđộcủangườitiềnsửtrướccáichết,dĩnhiênchúngtachỉbiếtbằngcáchsuyđoánvàdiễndịch,nhưngtôithiếtnghĩphươngphápấyđãđemlạikếtquảcóthểtinđược.

Thái độ của người bàn cổ trước cái chết thật làmâu thuẫn rõ rệt.Mộtđằnghọ coi trọng cái chết, họ coi là cái chết chấmdứt cuộcđờivàhọđemquanniệmấyraápdụng;đằngkháchọphủnhậncáichết,họkhôngchocáichếtcóýnghĩagìvàkhôngchorằngcáichếtcóhiệunăng.Chắchọlàgiốngđammê,độcácvàdữtợnhơnnhữngconvậtkhác.Họgiếthạimộtcáchtựnhiênvàdễdàng.Chúngtakhôngcólýlẽgìđểbảorằng

họcómộtthứbảnnăngnhưbảnnăngcủanhữngloàivậtkháckhônggiếthạivàănthịtconđồngloạivớichúng.

Bởivậychonênlịchsửnhânloạitốisơđầyrẫygiếtchóc.Ngàynayconemchúngtahọcởnhàtrườngcáigọilàlịchsửthếgiớikhôngphảicáigìkhácnhữngcuộcchémgiếtkếtiếpnhau,dântộcnọchếtgiếtdântộckia.Cảmtưởngphạmtộimônglungmờmịtcủaloàingườicótừthờikýtốicổ, cảm tưởng ấy kết tinh lại trongmột vài tôn giáo thành tội nguyênthủy, tộinguyên thủycó lẽchỉ làvangâmcủamộtcuộcxungđộtđẫmmáuxảyrachongườitiềnsử.TrongcuốnVậttổvàcấmkỵchúngtađãdựavàoRobertsonSmith,AtkinsonvàDarwinđểtìmmộtấntượngvềtộilỗi nguyên thủyđó, chúng ta cho rằngThiênChúagiáohiện thời cũngcònnhữngđiểncốđểcó thểkết luận rằng tộinguyên thủycó thực.VìCon Trời đã phải hy sinh tính mạng để cứu chuộc nhân loại khỏi tộinguyên thủy, người ta phải kết luận rằng theo một luật lệ có từ thờiMoise,phạmtộigìphảiđúngtộiấy, thì tộinguyênthủyphảilàtộigiếtngười.Chỉcómộttộinhưthếmớiphảichuộctộibằngtínhmạngmình.VìtộinguyênthủylàtộixúcphạmđếnTrời-Cha,chonêntộilỗixaxưanhấtcủanhânloạichỉcóthểlàtộigiếtcha,ngườichanguyênthủycủabàyôhợpnguyênthủy,hìnhảnhngườichaấycònlạitrongtrínhớvàsaunàytrởthànhmộtôngthần

107.

Hẳnlàngườibàncổcũngnhưchúngta,khólònghìnhdungracáichếtcủamình,cáichếtđốivớihọcũngkhôngthựcnhưđốivớita.Nhưngcótrườnghợpmànhữngniềmtintráingượcnhauvềcáichếtphảigặpnhauvàxungđộtnhau,đólàmộttrườnghợprấtýnghĩavàcónhiềuhậuquả.Trườnghợpđóxảyrakhingườibàncổtrôngthấyvợconhaybạnhữuthânyêucủahọchết,tìnhyêucũngcótừlâuđờinhưkhuynhhướnggiếtngười.Tronglúcđauđớnhẳnlàhọphảitựnhủrằngcáichếtkhôngthaai,rồihọcũngchếtnhưngườikhác,điềuấylàmchohọphẫnnộ:nhữngngườithânyêuấychẳngphảilàmộtphầncáitôicủahọmàhọyêumếnư?Mặtkhác,cáichếtcủangườithânhiệnranhưmộtviệcrất tựnhiên,bởivìngườithânphầnnàolàmộtphầncáitôicủahọ,nhưngphầnkháclạixalạvớihọ.Luậtlưỡngứngngàynaycònchiphốitháiđộcủachúngtađốivớinhữngngườichúngtayêuhơncả, trongthờikỳnguyênthủyluậtlưỡngứnghẳnlàtácđộngkhônggiớihạnnhưngàynay.Chínhvìthếmàngười thâncủahọchếtđồng thờicũng làngườixa lạvàkẻ thù,họcòncótháiđộcămthùđốivớingườichết(coiVậttổvàcấmkỵ).

Theotriếtgiathìvẻhuyềnbícủacáichếtbắtnguồngốcbàncổphảisuy

nghĩ,phảilấyđólàmkhởiđiểmchotriếtluận.Vềđiểmnàythìcólẽtriếtgia đặt vấn đề theo quan điểm của triết gia mà không kể đến nhữngnguyênnhânkháccủađờisốngbàncổ.Tôithiếtnghĩnênbớttầmquantrọngcủaquanniệmnấy,nênsửachữađimànóirằngngườibàncổchỉcảmthấymìnhđắcthắngkhiđứngtrướcxácchếtcủađịchthủ,họchẳngbậntâmbớióctìmbímậtđờisốngvàsựchết.Cáilàmchohọphảinghĩngợikhôngphảilàvẻhuyềnbícủacáichếtnóichungmàchínhlàxungđột tâm tìnhkhihọ chứngkiếnmộtngười chết vừa thânyêuvừađángghét và xa lạ. Tâm lý bắt nguồn từ xung đột tâm tình ấy. Con ngườikhông thểkhôngnghĩ đến cái chết khi họđãphải đauđớnvìmấtmộtngười thân;nhưngđồngthờihọcũngkhôngmuốnchấpnhậnsựthậtvìhọkhôngthểđặtmìnhvàochỗngườichết.Bởivậyhọphảitìmcáchthỏahiệp:họchấpnhậnrằngrồicũngđếnlượthọchết,nhưnghọkhôngchịucholàhọmấthẳntămtích(nhưngkẻthùcủahọchếtmấttămtíchlàmộtviệc tựnhiên).Trước thi hài ngườiyêu,họ tưởng tượng ra có thần,họthấymìnhđắctộivìcảmthấythỏamãntronglúctangtóc,thếlànhữngôngthầnđầutiênấybiếnthànhlũquỷácphảinghikỵ.Saukhichết,thâytanrã,dođómàquanniệmconngườiphânrahồnvàxác.Sựtưởngnhớngườichếtcònlạitrongtâmtrímãivềsau,dođómàcósựtintưởngrằngcónhiềukiếpkhác,dođómàngười tanghĩrằngsaukhichếtcònsốngkiếpkhác.

Đờisốngkiếpsaumớiđầuchỉ làmộtsựnốidàicủađờisốngđãbịcáichếtlàmchođứtđoạn:đờisốngkiếpsauchỉcócáibóng,khôngcónộidung,ngườitakhôngquantâmđếnlắm.Chúngtathửnhớlạicâutrảlờicủa linhhồnAchillechoUlysse: "HỡiAkhileus, lúccònsốngchúng tatôn sùngngươinhưmộtôngTrời, baogiờngươi chỉhuynhữngngườichết;ngươiđãchếtnhưthếđó,nhưngchớphànnànlàmgì–NóithếvàAkhileustrảlời:Xinđừngnóiđếncáichết,hỡiOdysseushàohùng!Thàrằngtôilàngườinôngphu,làmmướnchomộtngườinghèocònhơnlàchỉhuynhữngngườichếtmất tămmất tích".(OdysséeXI.V.484-491,bảndịchcủaLecontedeLisle).

ChúngtacũngnênnhớlạimộtđoạnthơmãnhliệtvàcayđộccủaHeine:

Ngườidânngutầmthườngnhất

SốngởStuckerttrênbờsôngNeckar

Lòngsungsướnghơntôi

Ngườianhhùngđãchết

Ônghoàngcủađêmtốidướiâmphủ.

Mãisaunàycáctôngiáomớicóýkiếntrìnhbàycuộcsốngởthếgiớibênkialàcaoquýtoànthiệnvàchorằngcuộcsốngtrầngiangiớihạnbởicáichếtchỉlàsửasoạnchocuộcsốngtốtđẹpkiếpsau.Từđóđếnquanniệmcótiềnkiếpchỉcómộtbướcvàngườitađãtiếnlênbướcấy:ngườitachorằngloàingườiđãsốngnhiềukiếptrướckhisốngkiếptrầngian,ngườitasángchếraluânhồivàsựthểhiệnnhiềulần,chỉcómụcđíchlàchocáichếtkhôngcòngiátrịgìnữa,chỉcómụcđíchkhôngchocáichếtđóngvaitròđốilậpvớisựsống,tiêuhủysựsống.Chúngtathấyrõ:sựchốibỏcáichếtmàtrênkiachúngtôiđãtrìnhbàylàmộttrongnhữngướclệcủađờisốngxãhội,sựchốibỏấycónguồngốcxaxôilắm.

Conngườiđốidiệnvớixácchếtcủangườithânyêukhôngnhữngđãnghĩranhững thuyếtvề linhhồn, sự tin tưởngbất tử,màcòncócảm tưởngphạm tội cảm tưởng ấy bắt rễ chắc, đó là những kỷ cương luân lý thứnhất.Điểmquantrọngnhấtcủacươngthườngxuấthiệntronglươngtâmmớibừngtỉnhlà:khôngđượcgiếtngười.Điềuấydiễntảphảnứngchốnglạisựthùghétmàngườitacảmthấyxenlẫnvàosựbuồnthươngđốivớingườithânyêuđãchết,dầndầnngườitacũngphảnứngnhưthếđốivớinhữngngườixalạvàcảvớinhữngkẻthùđángghét.

Ở thờiđạichúng tangười takhôngbận tâmđếncương thường.Khi sựxung đột dãman trong cuộc chiến tranh chấm dứt, có kẻ thắng ngườithua,ngườichiếnsĩthắngtrậntrởvềgiađìnhvớivợcon,khônghềnhớđếnsựrốiloạnhọgâyra,khôngcònnhớđếnkẻthùhọgiếtchết.Nhữngbộlạcmandingàynaycònsốngsóthẳngầnvớingườibàncổ(hayítrahọcótháiđộnhưthếnếuhọkhôngchịuảnhhưởngcủangườivănminh),họ có tâm trạng khác hẳn.Ngườiman di, dù là ngườiÚc châu, ngườiBoschimanhaytổdânTerredeFeu,đềukhôngphảilàkẻsátnhânkhôngbiết hối cải; khi họ chiến thắng trở về họ không được vào làng bằngnhữngtụclệănnănrấtphiềnphứcvàkhónhọc.Họbịcấmkhôngđượcvàolàngvìcótụcmêtín,họsợhồnnhữngngườibịgiếttrởvềbáothù.Nhưnghồnkẻbịgiếtkhôngphảilàcáigìkhácmốilocủahọ,sựhốihậncủahọvìhọđãphạmtộisátnhân.Trongsựmêtínấycómộtđiểmtếnhịcủalươngtâmmànhữngngườivănminhchúngtakhôngcó(Vật tổvàcấmkỵ).

Những tâmhồn tin đạo tìmcách thuyết phục rằng chúng ta khôngbiếtđếncáigìxấuxatầmthường,họtìmcáchcăncứvàosựnghiêncứucấmgiếtngườicótừlâuđờiđểrútranhữngkếtluậnbênhvựckhuynhhướngnhânluânthiênbẩmcủachúngta.Khốnthay,lýlẽấylạicóthểđemrachứngminhcáigìngượclạivàcóthểchứngminhmạnhmẽhơn.Ngườitalạidùngđếnsựnghiêmcấmkhẩnthiếtvàgắtgaonhưthếthìtấtnhiênxungđộnggiếtngườiphảimạnhmẽlắm.Cònnhưướcvọngcaođẹpcủalinhhồnthìngườitachẳngcầngìphảiralệnhcấmđoán

108.Ấychínhvì

cách đặt vấn đề cấm đoán: "Không được giết người"mà chúng ta biếtchắcrằngchúngta làconcháumột thếhệgiếtngười tiềnsử, thếhệấykéodài rất lâuvàcũngnhưchúng tacócáimêsaygiếtngười từ trongmáu.Tìmcáchchốicãisứcmạnhvàtầmquantrọngcủakhuynhhướngnhânluânlàmộtsởđắccủalịchsửnhânloạivàlàgiatài truyềnthốngcủanhânloạingàynay,nhưngtiếcthaymứcđộthayđổi,khôngcógìlàvữngchắc.

Bâygiờchúngtathửtìmhiểutiềmthứccủatâmthầnchúngta.Côngviệcchỉcó thể làmđượcnhờphươngphápphân tâmhọc,phươngphápduynhấtchochúngtaphươngtiệnlặnxuốngđáysâutâmthần.Tiềmthứccóthái độ nào đối với cái chết?Đúng như người bàn cổ vậy.Về phươngdiệnnàythìcũngnhưnhiềuphươngdiệnkhác,ngườibàncổvẫnnguyênvẹnsốngsóttrongtiềmthứcchúngta.Cũngnhưngườibàncổ,tiềmthứccủachúngtakhôngtinrằngnócóthểchếtđược,nóchorằngnóbấtdiệt.Cáimàtagọi là tiềmthức,nghĩa lànhữnglớpsâuxacủalinhhồn, lớpgồmnhữngbảnnăngnóichung,khôngbiếtsựphủnhận,khôngbiếtcái"không",nhữngcáitráingượcnhaudunghòavớinhauvàphốihợpvớinhau;bởivậyđốivớitiềmthứckhôngcócáichếtmàchúngtagánchomộtnộidungtiêucực(không,phủnhận).Nhưvậysựtintưởngcáichếtkhôngcóđiểmtựanàotrongbảnnăng,cólẽchúngtaphảitìmởđâysựgiải thíchbímậtcủa tínhanhhùng.Ngườimuốngiải thíchduy lý tínhanhhùngsẽchorằngngườianhhùngtheođuổinhữnggiátrịtrừutượngvàphổquátquýgiáhơncảđờisống.Nhưngtheoýtôithìthườngthườngngườianhhùnghànhđộngtheobảnnăngvàbồngbột,họkhôngbiếtđếngiátrịquýgiáấyvàhọxôngphanguyhiểmchẳngcầnnghĩxemhậuquảsẽnhưthếnào.Hoặclàđóchỉlàcáicớđểđánhtansựngậpngừngnghingạingăncảncáibồngbộthàohùngcủatiềmthức.Tráilạisựlosợtrướccáichếtchỉlàmộthiệntượngthứyếuvàlàhậuquảcủacảmtưởngphạmtội;chúngtachịusựkiềmtỏacủanónhiềuhơnchúngtatưởng.

Chúngtacó thểgiếthạikẻ thùmàkhôngchúthốihậncũngnhưngười

bàncổ,vàchúngtacoicáichếtcủakẻthùlàphithường.

Tuynhiên,takhácvớingườibàncổvềmộtđiểm,thựctạichobiếtrằngđiểmấyquyếtđịnh.Tiềmthứccủachúngtachỉnghĩđếncáichết,mongmuốnkẻthùchếtmàkhôngđemrathựchiện.Chúngtasẽlầmlớnnếuchúngtachorằngthựctạitâmthầnđókhôngđánglàbaosovớithựctạicóthật.Thựctạitâmthầnđócũngquantrọnglắmvàcónhiềuhậuquả.Trongtiềmthứccủachúngta,hàngngày,hànggiờ,chúngtagiếtbỏtấtcảnhữngngườixúcphạmđến ta, làm thương tổnđến ta.Chúng tahaynóivớigiọngđùacợt:"Trờiđánhthánhvậtnó!",nóinhưvậyđểchelấpsựbựcmình.Nhưngđiềuchúngtakhôngnóithẳngrachínhlàcâu:"Chếtđichorảnh!",tarủahọnhưthế,tiềmthứccủatachođólàcáigìcóthựcchứkhôngphảichuyệnnóirỡn,tiềmthứccónhữngcáchcụcmàlươngtâmcủachúngtachốibỏkhôngchịunhận.Tiềmthứccủachúngtamuốngiếtngườicảvìnhữngchitiếtnhỏnhặt,nócũngnhưluậtDraconcủacổHyLạp,chỉbiếtcómộttộichếtchứkhôngbiếtápdụngtộinàonhẹhơn,làmnhưvậycólýlắmchứ,vìmọisựxúcphạmđếnchúatểtrongthếgiớicủachúngta,thựcralàđángkhépvàotộikhiquân.

Chínhvìthếmàxétnhữngthèmmuốnvàkhátvọngtiềmthứccủachúngta,thìchúngtachỉlàmộtlũsátnhân.Cũngmaymànhữngkhátvọngvàthịdụcđóđốivớichúngtôikhôngcósứcmạnhnhưđốivớingườibàncổ

109; nếu không thì nhân loại đã sụp đổ từ lâu vì người ta không còn

kiêngnểgìai,ngườitasẽthủtiêuhết,bấtchấplàthánhhiềnhayngườinhânđứchayvợcon.

Nhữngkhẳngđịnhcủaphântâmhọckhôngđượcngườithườngtintưởnglắm. Người ta gạt bỏ đi vào cho là vu khống, lương tâm người ta cónhữnglý lẽvàbằngchứngchắcchắnđểbênhvựcquanniệmvề"thiệntâm"ngườitacốýkhôngnóiđếnnhữngdấuhiệunhỏmàtiềmthứcvẫnthườngdùngđểbộclộsựcómặtcủanórangoàiýthức.Bởivậychúngtôithiếttưởngnhắclạiđiềusaudâycũngkhôngphảilàvôích:nhiềunhàtưtưởnghẳnlàkhôngchịuđượcảnhhưởngphântâmhọc,họphànnànrằngchúngtarấtdễxóabỏtrongtâmtrícủatấtcảcáigìcóthểngăncảnđườngtiếncủachúngta.Khôngkểgìđếnsựnghiêmcấmgiếtngười.Tôichỉxinkểrađâymộtthídụaicũngbiết.

Trong cuốn truyện Le PèreGoriot, Balzac viện dẫnmột đoạn văn củaRousseau.RousseauhỏiđộcgiảsẽlàmgìnếuhọcóthểchỉướcmộtđiềulàgiếtđượcngaymộtvịquanđạithầnởBắcKinhrấtkínđáokhôngai

biếtđược,màlạiđượchưởngnhữnglợilộctotát.ChúngtacóthểđoánđượchọkhôngcoitínhmạngcủaôngquanTàuđánglàbaonhiêu.Giếtôngquan trở thànhmột thànhngữchỉxuhướngkínđáomàconngườinaycũngvẫncó.

Ngoàirachúngtacònbiếtnhiềucâukhôihài,nhiềutruyệntiếulâmbỉổinóiđếnkhuynhhướngấy,thídụtruyệnmộtngườichốngtuyênbố:"Khinàomột tronghai chúngmìnhchết, tôi sẽđếnParis".Khôihàiđộcđịanhưthế,ngườitachỉlàmđượckhingườitadùngkhôihàiđểdiễntảmộtsựthậtmàngườitachốicãi,nếunóitrắngrakhôngúpmởthìngườitakhôngdámlàm.Quảvậy,người tahiểuquárằngnóimộtcáchnửanạcnửamỡthìnóicáigìcũngđượccả,cảnhữngsựthậtkhôngnênnói.

Cũngnhưngườibàncổ,trongtiềmthứcchúngtacótrườnghợpmàhaitháiđộđốilậpnhauvềcáichếtgặpgỡnhauvàxungđộtnhau,mộttháiđộchocáichếtlàtiêuhủysựsống,còntháiđộkiachocáichếtlàkhôngcó thực.Trườnghợp của chúng ta cũngkhôngkhácgì trườnghợp củangườibàncổ:cáichếthaysựnguyhiểmxảyđếnchomộtngườithânyêu,vợchồng,chamẹ,anhchịem,concáihaybạnhữu.Mộtđằng,ngườithânyêuthuộcvàothếgiớimật thiết thâmsâucủachúngta,họlàmộtphầncủacáitôi;nhưngđằngkháchọcũnglàngườilạ,làkẻthù,ítramộtphầnnào.Ngoại trừmột vài trườnghợpđặcbiệt, còn thì những thái độyêuđươngnồngnànvàêmdịunhấtcũngvẫnđiểmthêmmộtchútghenghétcóthểhàmýthầmkíncủatiềmthứcmongchongườitìnhchết.Nhưnglần này thì cuộc xungđột có nguồngốc lưỡngứng ấy không làmxuấthiệnthuyếtluânhồihaynguyêntắcđạođức,nhưngnóđưađếnbệnhsuynhượcthầnkinh,mởđườngchosựquansátrộngrãivàcóthểtìmhiểucảđờisốngtâmthầnbìnhthường.

Bácsĩphântâmhọcbiếtrằnghọhaythấytriệuchứngngườibệnhbộclộsựbậntâmcủahọđếnngườithânyêucủahọ,bácsĩcũnghaythấynhữnglờitựtráchvôcớcủangườibệnhnhândịpcóthânnhânquađời.Nghiêncứunhữngtriệuchứngấy,thầythuốckhôngcònnghingờgìnữa:trongtiềmthức,conngườithầmmongchongườithâncủahọchết.

Thếnhânthườngghêtởmnhữngtâmtìnhbỉổinhưvậy,sựghêtởmấycũngđủlýlẽchínhđángđểhọcholờinóicủaphântâmhọclàvôlý,làkhótin.Theotôinghĩthìlàmnhưvậyrấtđángtiếc.Tôikhôngmuốnhạthấpáitình,vảchăngthựctạisẽcảichínhlờinóicủatôi.Hẳnlàlýtrívàtìnhcảmcủachúngtakhôngchịuchấpnhậnsựràngbuộcchặtchẽáitình

vàovớicămthù,nhưngtrẻtạokhônghơnchúngtanhiều,trẻtạobiếtlợidụngsựphốihợpyêuvàghétđểgiữchotìnhyêucómàutươivàkhỏibịlunglạcbởisựghétbỏ.Ngườitacóthểnóirằngnhữngtâmtìnhđẹpđẽnảynởtrongtìnhyêucủachúngtalàhậuquảcủasựphảnứnglạinhữngxungđộngthùghétmàchúngtacảmthấytrongthâmtâmcủachúngta.

Tómlại:Tiềm thứccủachúng tavàngườibàncổcónhữngnétchung,nhưkhôngthểhìnhdungrađượccáichếtcủamình,mongchongườilạvàkẻ thùchết, tháiđộ lưỡngứngđốivớingười thânyêu.Đemsosánhtháiđộnguyên thủy trướccáichếtvà tháiđộmàchúng taphảicó theoướclệcủađờisốngvănminh,chúngtasẽthấykhácnhaumộttrờimộtvực!

Rấtdễtìmxemchiếntranhcóảnhhưởnggìđếntìnhtrạngấy.Lớpphùsacủavănminhphủlêntrênsẽbịcuốnđiđểtrơraconngườinguyênthủycủachúngta.Chiếntranhlàmchochúngtaphảicómộttháiđộanhhùngmới, một người anh hùng không cho rằng mình lại có thể chết được;chiến tranh làm cho người ngoại bang xuất hiện ra những kẻ thù màchúngtaphảitiêudiệthaymongmỏichochết;nhưngchúngtaphảigiữbìnhtĩnhvàcanđảmtrướccáichếtcủanhữngngườithânyêu.Tuynhiênchúngtakhôngthểtrừbỏđượcchiếntranh.Cạnhtranhsẽcònmãinếucòn tồn tạinhữngsựchênh lệchphũphànggiữamứcsốngcủacácdântộc,nếucácdântộccòncămthùnhausâuxa.Tronghoàncảnhấycâuhỏiđặt ra sẽnhưsau:đãkhông tránhđượcchiến tranh thì tốthơnhết,nênthíchứngvớitìnhtrạngcóhơnkhông?Chúngtanênchấpnhậnrằngtháiđộ trước cái chết mà đời sống văn minh tạo ra cho chúng ta đã vượtchúngtavềphươngdiệntâmlý,nhưvậythìcónêngạtbỏtháiđộấyđimà trở lạivớisự thậtchăng?Hayhơncả,cóphải lànên trả lạichocáichếtchỗđứngcủahọtrongđờisốngcũngnhưtrongtưtưởngcủachúngta,vànênchútrọnghơnđếntháiđộtiềmthứccủachúngtađốivớicáichết,tháiđộmàchúngtavẫncốsứcđènénxuống?Làmnhưthếkhôngphảilàmộtsựtiếnbộ,tráilạilàmộtsựthoáilui,ítravềmộtvàiphươngdiện,nhưngchúngtacócáilợilàthànhthựcđốivớimìnhvàlàmchođờisốngcóthểchịuđựngđược.Làmchođờisốngcóthểchấpnhậnđượclàbổn phận đầu tiên của con người.Ảo tưởng không có giá trị gì khi ảotưởngchốngđốilạibổnphậnấy.

Xinnhắclạicâungạnngữcổ:Sivispacemparabellum.Nếumuốnhòabìnhthìphảisẵnsàngđểchiếntranh.

Cólẽđãđếnlúcphảisửalạicâuấynhưsau:Sivisvitam,paramortem.Nếumuốnchịuđựngđượccuộcsốngthìphảisẵnsàngđểnhậncáichết.

Danhtừdùngtrongbảndịch

Ấntượng ImpressionÁmthị SuggestionBảothứcnăng MnèmemnémiqueBảnnăng InstinctBảnnăngsống InstinctdevieBảnnăngchết InstinctdemortBảnnăngdụctính InstinctsexuelBảnnăngbảotồn Instinctde

conservationBảnnăngpháhoại Instictde

destructionBầyôhợpnguyênthủy HordeprimitiveBiểuthị ReprésentationCảmgiác SentationCảmứng InductionDichuyển:hiệntượngxảyralúctâmphânnghiệm,conbệnhdichuyểntâmtínhbịdồnnén,lấyôngthầylàmđốitượng

Transfert

Dụctính Sexuel,sexualitéHiểutheonghĩarộng,năngchínhyếucủasựsống mộtbảnĐứngdừng FixationDừnglạiởmộtgiaiđoạnpháttriểnthờithơấu

Đồngtínhái HomosexuelĐồngnhấthóaNgườitacóthểđồngnhấthóamìnhvớimộthìnhảnh,mộtngười,mộtđồvật,mộtconvật,mộttìnhtrạng,v.v.

Identification

Đốitượng ObjetĐổichỗ Déplacement

ĐámđôngHiểutheonghĩarấtrộngtừmộtđámngườitụhọpngẫunhiênđếnnhữngtổchứclớnnhưgiáohộivàquânđội.

Foule

Eros.Chỉbảnnăngchínhyếuchỉhuysựsống ErosHànhhạ(khuynhhướng)Nghĩahẹp:thiênlệchdụctínhNghĩarộng:hànhhạđểthỏamãnbảnnănggâygổ.Đốilậpvớikhuynhhướnghànhhạlàkhuynhhướngtựhànhhạ,masochisme

Sadisme

Giaocảm SympathicGiaiđoạntiềnsinhdục,giaiđoạn Phaseprégénitalesinhdục:chỉnhữnggiaiđoạnphát Phasegénitaletriểncủabảnnăngdụctính.

Hìnhtháihọc MorphologieHệthốngphátsinh ExcitationLibido.Tinhlựcđạidiệnchosứcsống,pháthiệnchínhyếulàdụctính

Libido

Lưỡngtínhhợpthể AmphimixieLưỡngứngtính AmbivalenceLưỡngứngtâmtính Ambivalence

affectiveLưỡngdụctính BisexualitéLosợ,sợhãi,kinhsợ Angoisse,peur,

frayeurLýtưởngtôi,siêungã Idéaldumoi,sur-

moi

Mặccảm ComplexeNăngđộng DynamiqueNgoạiphôiđiệp EctodermeNhắclại(khuynhhướng) Tendanceàla

répétitionNhịnguyên,đốitính Dualisme

Nhậpnội IntrojectionNguyêntắcgiữnguyêntìnhtrạng Principlede

constanceNguyêntắcthựctại PrinciplederéalitéNguyêntắckhoáilạc PrincipledeplaisirNguyênsinhđộngvật ProtozoaireNgoạithương TraumatismePhôithaihọc EmbryologiePhóngrọi ProjectionQuầncư(bảnnăng) InstinctgrégaireRẽngang,rẽhướng Dériver,

dérivationSựthậtâmthầm Réalité,psychiqueSuynhượcthầnkinh(bệnh) NévroseSuynhượcthầnkinhsợsệt(bệnh) PhobienévrotiqueSuynhượcthầnkinhdichuyển(bệnh) Névrosede

transfertSuynhượcthầnkinhámảnh(bệnh) Névrose

d’obsessionSiêungã Ueberich,sur-moiTâmthầnsinhlýhọc PsychophysiologieTâmthần PsychiqueTâmthầnbiếnthái(bệnh) PsychoseThầnkinhtâmthần(bệnh) Psycho-névroseTiếntrình ProcesusTrạngthái ÉtatTâmtừ(biểuthị) Représentation

verbaleTinhlực ÉnergieTinhlựckhôngliênkết ÉnergienonliéeLinhlựcliênkết Énergieliée

Tiềnýthức PréconscientTríchtrùng InfusoireTâmlýsiêuhình MétapsychologieThíchxác TopiqueTôilýtưởngTôi(ngã)Moi,ICCII

Moiidéal

Ưuuất(bệnh) MélancolieUuất(bệnh) HypochondrieVậttổ TotemVôthứcCa, ESXungđộng ImpulsionÝthức Conscient

ChúThích

[←1]Symptômemoteur.

[←2]Đứatrẻnàymồcôimẹnămđược5tuổi9tháng.Lầnnàythìmẹđixathậtsự,đứatrẻkhôngbộclộchútbuồnrầunào.Vảchăngnóđãcóemvànóghenvớiemđếncùngcực.

[←3]Ởnơikhácchúngtôiđãminhthịrằngkhuynhhướngtáitạođượcphụgiúpbởitácđộnggợiýcủaôngthầy,nghĩalàconbệnhchiềutheoýôngthầy,hànhđộngcủahọcónguồngốcởmặccảmsợchamẹ.

[←4]Narcissisme.

[←5]XincoinhữngnhậnxétcủaC.G.Jungtrongbài"DieBedeutungdesVatersfürdasSchicksaldesEinzelnen",JahrbuchfürPsychoanalyse,I,1909.

[←6]Theo những quan điểm của Breuer trình bày trong phần lý thuyết của cuốn Studien überHysterie,1895.

[←7]StudienüberHysterie,BreuervàFreudxuấtbảnlầnthứ4,1922.

[←8]Xem"TriebeundTriebschicksale",SammlungkleinerSchriftenzurNeurosenlehre,IV,1918.

[←9]"Zur Psychoanalyse der Kriegneurosen – Einleitung", Internationale psychoannalytischeBibliothek,No1919.

[←10]Coi "Die Wirkung des Schaukelns und Eisenbahnfahrens", Một phần của cuốn DreiAbhandlungenzurSexualtheorie,1910.BảndịchPhápvăn:TroisEssaissurlatheoriesdelasexualité,NRF.

[←11]Coi"ZurEinführungdesNazissmus"trongcuốnKleineSchriftenzurNeurosenlehre, loại 4,

1918

[←12]XincoithiênVIIcuốnTraumdeutungcủachúngtôi."PsychologiederTraumvorgänge"

[←13]Cólẽnhữnggiảthiếttươngtựvềbảnchấtcủabảnnăngđãđượcnhiềutácgiảkhácđưara

[←14]Saunàychúngtôibớtcáinhìncựcđoantrongquanniệmvềbảnnăngbảotồn.

[←15]Tuynhiên,đây lànhữngbảnnăngduynhấtcó thểcoi làquyếtđịnhsự"tiếnbộ"vàđạt tớinhữngtrạngtháicao(saunàysẽnóitiếp).

[←16]Ferencziđimộtconđườngkháccũngđiđếnkếtluậnrằngcóthểchấpnhậnđượccáchnhìnấy("EntwicktungsstufendesWirklichkeitssinnes", InternationaleZeitschr. f.Psychoanalyse, 1,1913):Thúcđẩycáchlýluậnnàychođếnnhữnghậuquảmớicũngcóthểcholàhữulýđược,ngườitasẽlàmquenvớiýtưởngsauđây:đờisốngvậtchấtcủacơthểcũngbịchiphốibởimột khuynh hướng nọa tính và thoái lui, còn như khuynh hướng tiệm tiến, khuynh hướngthíchứngv.v.chỉxuấthiệnvìcónhữngkhíchđộngbênngoài(T.137)

[←17]DauerdesLebens,trang38.

[←18]LebenundTod,inlầnhai,trang67.

[←19]DauerdesLebens,trang33.

[←20]ÜberLebenundTod,kếtluận.

[←21]Max Hartmann, Tod und Fortpflanzung 1906: Alex, Lipschutz, Warum wir sterben,Kormosböcher,1914;FranzDoflein,DasProblemdesTodesundderUnsterblichkeitbeidenPflanzenundTieren,1909.

[←22]XincoiLipschutz.

[←23]"ZurEinführungdesNarzissmus".JahrbuchderPsychoanalyse,V,1914,SammlungkleinerSchriftenzurNeurosenlehre,IV,1918

[←24]Sexualtheorie,inlầnthứ4,1920."TriebeundTriebschicksale"trongcuốnSammlungklienerSchriftenzurNeurosenlehre,loại4.

[←25]SabinaSpielreinđãnghiêncứulạivấnđề,cónhiềuýkiếnnhưngkhôngđượcsángsủa.Yếutốtựhànhhạtrongbảnnăngdụctínhđượcgọilàyếutốpháhoại("DieDestructionalsUrsachedesWerdens",JahrbuchfürPsychoanalyse,IV,1912)A.Starcketìmcáchđồngnhấthóakháiniệm libido với bản năng chết (Incleiding by de vertaling von V. Freud, de sexuelebeschavingsmoral,1914).

[←26]XincámơngiáosưH.Gomperz(Vienne)đãchobiếtnhữngchitiếtvềnguồngốccủahuyềnthoại.Xinquývịlưuý:thuyếtnàycũngđượcnóiđếntrongkinhVệĐà,ítravềnhữngnétchính.TrongcuốnBrihad–Aranyaka–Upanishad1,2,3 (coiDeusen,60UpanishadsdesVedas,tr.393)cónóiđếnnguồngốcthếgianlàcáiAtman:"NhưngAtmankhôngthấygìlàvuisướng;nókhôngthấyvuisướngvìnóchỉcómộtmình.Nóướcmuốncóbạn.Nólớnbằngmộtngườiđànôngvàmộtngườiđànbàômlấynhau.Nóphânthânralàmhai:bởivậysinhravợchồng.Chínhvìthếmàthânthểngườiđànônggiốngnhưmộtnửa:đólàsựgiảithíchcủaYajnavalkya.Vàcũngchínhvìthếmàcóngườiđànbàlấpchỗtrốngtrải".KinhVệĐàBrihad–Aranyakalàkinhcótừlâuđờihơncả,khôngainghĩrằngđãcótừ800nămtrướcCôngnguyên.Tráivớidưluậnthườngcó,tôimuốnchấpnhậnrằngPlatonđãchịuảnh hưởngẤnĐộ, ít ramột cách gián tiếp; đối với thuyết luân hồi thì ảnh hưởngẤnĐộkhôngthểchốicãiđược.PlatonchịuảnhhưởngquasựtrunggiancủanhữngngườitheochủthuyếtcủaPythagore,nhưngcũngcóthểrằngvớimộttháiđộtríthứctươngtựnhau,PlatonvàngườiẤnĐộđãcùngcónhữngýtưởngnhưnhau.ChúngtaphảigiảthiếtrằngPlatonsẽkhông dùng câu chuyện truyền khẩu ởĐông phương, sẽ không chú trọng đến nó nếu câuchuyệnkhôngcógìlàquenthuộcvớiông,nếuôngkhôngnhậnthấycómộtchânlýchóilọi.Trong một bài báo nhan đề là "Menschen und Weltenwerden" (Neue Jahrbücher für dasklassischeAltertum,quyển31,trang592,1913)nghiêncứunguồngốccủaýniệmAndrogynevàAtmantrướcPlaton.ÔngK.ZieglerchorằngđólànhữngbiểuthịcủaxứBabylonie.

[←27]Tôixinnóithêmvàiđiềuđểgiảithíchnhữngdanhtừđãdùngtừtrước,saunàyđượcnớirộngýnghĩa.Về"bảnnăngdụctính",chúngtôibiếtvaitròcủanótrongnhữngtươngquannamnữtínhvàchứcvụsinhsản.Saunàydữkiệnphântâmhọcđãbắtbuộcchúngtôiphảilơlàsựtươnghệgiữabảnnăngdụctínhvàchứcvụsinhsản,nhưngchúngtôivẫndùngdanhtừbảnnăngdụctính.Khikhámpháralibidongã-áivànớirộngkháiniệmlibidoralãnhvựcmỗitếbàoriêngrẽ,bảnnăngdụctínhcủachúngtôitrởthànhEros:Eroscónhiệmvụkếthợpnhữngthànhphầncủachấtsinhsống,vàgiữchonhữngthànhphầnấyphốihợpvớinhau;theocáchnhìnấythìcáithườnggọilàbảnnăngdụctínhsẽxuấthiệnnhưmộttrongnhữngthànhphầncủaEros,thànhphầnnhắmvàođốitượng(củatínhdục).ChúngtôiquanniệmrằngErostácđộngngaytừlúcnguyênthủy,vàkhichấtsinhsốngtrởnêncóhồnthìnólấytưcách"bảnnăngsinhsống"đểchốnglại"bảnnăngdẫnđếnsựchết".Nótìmcáchgiảiquyếtbímậtcủa

đờisốngbằngsựtranhđấucủahaibảnnăngấy,cuộctranhđấuđãbắtđầutừlúcbìnhminhcủadòngsốngvàvẫncòntiếpdiễn.Vềkháiniệm"bảnnăngcủacáiTôi"cũngcósựthayđổi.Thoạtkỳthủychúngtôidùngdanhtừấyđểchỉtấtcảnhữngkhuynhhướngbảnnăngkhônghiểu rõ lắm,nhữngkhuynhhướngấy tách rờikhỏinhữngbảnnăngdục tínhnhắmvàođốitượngdụctínhvàcóvếttíchtrongcáilibido,chúngtôichorằngchúngchốngđốibảnnăngdụctính.NhưngsaukhiđãphântíchsâuxacáiTôi,chúngtôinhậnthấymộtvàibảnnăngcủacáiTôicũngcóbảnchấtlibidovàđốitượngcủachúnglạichínhlàcáiTôi.Nhữngbảnnăngbảotồnấycóbảnchấtngã-ái,phảixếpvàoloại"bảnnăngdụctínhcóbảnchấtlibido".Xếploại như thế thì sẽ xuất hiệnmột sự đối lập khác, sự đối lập giữa những bản năng libido(hướngvàođốitượngvàhướngvàocáiTôi)vànhữngbảnnăngkhácđượcquyvềcáiTôi,vàcólẽthuộcloạinhữngbảnnăngpháhoại.Sựđốilậpcuốicùngnàylàđốilậpgiữanhữngbảnnăngsinhsốngvànhữngbảnnăngdẫnđếnsựchết.

[←28]Tâmlýđámđông,inlầnthứ48,Alcan,1921.

[←29]Sáchtríchdẫnnóitrên,trang17.

[←30]ÝkiếncủaLeBonvàýkiếncủachúng tôihơikhácnhauvìkháiniệm tiềm thứccủaôngkhôngđúngkhítvềđủmọikhíacạnhvớitiềmthứccủaphântâmhọc.TiềmthứccủaLeBonchứađựngnhữngđặctínhsâuxanhấtcủalinhhồngiốngnòi,nhữngđặctínhấykhôngcóíchlợigìchophântâmhọc.HẳnlàchúngtôicũngchấpnhậnrằngcáinhâncủacáiTôi(trongđócógiatàitruyềnthốngcủalinhhồnloàingười)làphầntiềmthức,nhưngchúngtôicònchủtrươngmộtphần“dồnnénthuộctiềmthức”.TiềmthứccủaLeBonkhôngcóphầndồnnén.

[←31]Trang17-18, tácphẩmtríchdẫnở trên.Saunàychúng tôidùngquanđiểmcủaôngđể làmkhởiđiểmchomộtgiảthiếtquantrọng.

[←32]Ibid,trang17-19.

[←33]Ibid,trang19.

[←34]Trang9.

[←35]Schillercũngnói:mộtngườikểriênglẻthìcóthểthôngminhvàbiếtlẽphải,nhưnghộihọplạivớinhữngngườikhác,họchỉlàkẻngudại.

[←36]Trang19.

[←37]Ôngdùngchữ“tiềmthức”rấtđúng,theonghĩarộngrãihơnnghĩa:tiềmthứclàtâmtìnhbịdồnnén.

[←38]Trang24.

[←39]CoiVật tổvàcấmkỵ, chương III:việc thờ linhhồn,ma thuậtvàuyquyền tuyệtđốicủaýtưởng;SigmundFreud.

[←40]Trongsựsuydiễngiấcmơnhờđóchúngtôibiếtrấtnhiềuvềsinhhoạttâmthầntiềmthức,chúngtôitheokỹthuậtsauđây:chúngtôikhôngkểđếnnhữngngờvựcvàbấttrắcđểlộtronglúcthuậtlạigiấcmơvàchúngtôichorằngtấtcảcácyếutốcủagiấcmơbộclộđềulàyếutốchắcchắn.Chúngtakhôngchorằngvìcósựkiểmduyệtviệclàmcủagiấcmơchonênmớicónhững nghi ngờ và bất trắc, chúng tôi chấp nhận rằng những ý nghĩ sơ thủy của giấcmơkhôngcóchútgìlànghingờvàbấttrắccả.Dĩnhiên,nghingờvàbấttrắccũngnhưbấtcứyếutốnàokhác,cóthểlàvếttíchbanngàyđểlạivàkhơiđộnggiấcmơxuấthiện.(Traumdeutung,inlầnthứ5,1919,trang386).

[←41]Ibidtrang36.Vẫnmộtkhuynhhướngphóngđại,điquátrớnchiphốitâmtínhtrẻconvàgiấcmơ;trongtiềmthứccósựngăncáchgiữacácloạitìnhcảm,bởithếmộtchútbóbuộclúcbanngàycóthểbiếnthànhsựtửthùđốivớingườicưỡngépmình;mộtýmuốnnhẹnhàngthoángquacóthểbiếnthànhýmuốnđạigianácxuấthiệntronggiấcmơ.BácsĩHansSachscósựnhậnxétrấthay:“Tronggiấcmơ,cóxuấthiệncáigìdínhdángđếnhiệntại(thựctại)thìsaunàytalạiýthứcđếnnó,chúngtađừngngạcnhiênrằngnhữngcáiquáidịhiệnradướitấmkínhhiểnvicủasựphântíchchỉcótầmvócnhữngconvisinhvậtđộcbào(Traumdeutung,trang357).

[←42]Ibid,trang43.

[←43]Đốivớiđứatrẻthìnhữngtháiđộtâmtìnhlưỡngứngđốivớinhữngngườithânthíchcóthểđồngthờitồntạirấtlâumàkhônggâyrasựxungđộtnào.Vàkhinàoxungđộtnổbùngthìđứatrẻthanhtoánbằngcáchđổiđốitượng,nóchuyểnmộttrongnhữngtâmtìnhlưỡngứngcủanósangmộtngườikhác.Nghiêncứusựtiếntriểncủabệnhsuynhượcthầnkinhcủangườilớn,thườngkhingườitanhậnthấyrằngmộttìnhcảmbịkiềmchếcóthểtồntạirấtlâutrongnhữnggiấcmơkhôngýthứcđượcvàcũngcókhiýthứcđượcnữa(dĩnhiên,nộidunggiấcmơtráingượcvớikhuynhhướngnổibật);mặcdùcósựmâuthuẫnấynhưngcáiTôikhông

chốnglạitìnhcảmbịkiềmchế.Giấcmơđượcngườitadungthứtrongmộtthờigiankhálâu,chođếnlúcvìsốlượngtìnhcảmcủanócaoquá,bấtthầnxảyrasựxungđộtvớicáiTôiđemlạinhiềuhậuquảtaihại.Đứa trẻ lớn lên, gần tuổi khôn lớn, cá tính của nó dần dần được “hội nhập”, nghĩa làmọikhuynhhướngvàướcvọng trướckiaphát triển rời rạc,bâygiờ tụhợp lạivàhỗnhợpvớinhau.Chúngtađãbiếtcómộttiếntrìnhnhưvậytrongsinhhoạtdụctính,mọikhuynhhướngdụctínhquytụlạicấuthànhcáimàchúngtagọilàtổchứcdụctính.SựthốngnhấtcáiTôicũnggặpphảinhiềuxáotrộnchốnglạisựthốngnhấtcáilibido,nhưtrườnghợpmộtnhàbáchọcvẫngiữtínhsùngtôngiáo,v.v.

[←44]Ibid,trang85.

[←45]Vậttổvàcấmkỵ

[←46]Ibid,trang109.

[←47]CoiDiePsychologiederKollektivitätencủaB.KraskovicJung.

[←48]Récationsympathiqueprimitive.

[←49]InstinctoftheHerdinPeaceandWar,London,1916.

[←50]Brugeilles,"L’essenceduphénomèesocial:lasuggestion".Revuephilosophique,XXV,1913.

[←51]“Anoteonsuggestion”,củaGougall,trongtừJournalonNeurologyandPsychopathology,sốItháng5/1920.

[←52]Nachmanshon,"Freud’sLibidotheorieverglichenmitderEroslehrePlatos",Internat.Zeitschr.F.Psychoanal.III,Pfister,Ibid,VII,1921.

[←53]“Ihnenzuliebe”:đểlàmvuilòng.

[←54]KriegsneurosenundpsychichesTrauma,München1918.

[←55]Trong cuốnDie Vaterlose Gesellschaft của Federn Vienne 1919, có giải thích những hiệntượngtươngtựxảyrakhisụpđổquyềntộctrưởng.

[←56]ParergaundPatalipomena,phầnthứ2XXXI:GleichnisseundParabeln.

[←57]Ngoạitrừliênlạcmẹvàcontrai,đặtnềntảngtrênsựngãái(narcissisme)chonênkhôngcótươngtranh,tráilạivớiliênlạcđượctăngcườngnhờmộtlốingáchtiếnvềđốitượngdụctính.

[←58]Trongphầntrêncuốnsáchnày:vượtxahơnnguyêntắckhoankhoái,chúngtôiđãtìmcáchquyhaisựkiệnyêuvàghétvềsựđốilậpgiữabảnnăngsốngvàbảnnăngchếtvàchứngtỏrằngtrongbảnnăngdụctínhcónhữngđạidiệntinhthuầnnhấtcủabảnnăngsống.

[←59]CoiZurEinführungdesNarzissmus,1914.

[←60]CoiFreud:Bacuộckhảocứuvềlýthuyếtdụctính;CoiAbraham:"Untersuchungenüberdiefrüheste prägenitale Entwicklungsstufe der Libido" (Internat Zeitschr. F. Psychoanal; IX,1916); "Klinische Beiträge zur Psychoanalyse" (Internat psychoanalist. Bibliothek, Bd.10.1921).

[←61]Markuszewiez, "Beitrag zum austistisehen Denken bei Kindern". Internat. Zeitschrift fürPsychoanalyse,VI,1920.

[←62]ZurEinführungdesNarzissmus.

[←63]Chúngtôibiếtrằngvớinhữngthídụmượncủakhoabệnhlýhọcchúngtôikhôngthểnóihếtvềhiệntượngđồngnhấthóavàchúngtôiđãđểnguyênkhôngnóigìđếnmộtphầnbímậtcủađámđông.Muốnnóihết,phảiphântíchtâmlýsâuxahơn.Khinóiđếnsựđồngnhấthóatheomột chiều hướng nào đó, và luận đến sự bắt chước, người ta sẽ đi đến hiện tượngEINFÜHLUNG,nghĩa làđộngcơ thúcđẩychúng tacómột tháiđộnhấtđịnhnàođó trướcmộttháiđộtâmthầncủangườikhác.Mộtsựđồngnhấthóađãpháthiệncũngcònnhiềuđiểmcần phảiminh giải.Một trong những hậu quả của sự đồng nhất hóa là chúng ta chống lại

những cái gì xúc phạm đến ngườimà chúng ta đồng nhất hóa, chúng ta bảo vệ người ấy,chúng tagiúpđỡngườiấy.RobertsonSmithnghiêncứusự thành lậpnhữngbộ lạcđặtnềntảngtrênsựđồngnhấthóađãchobiếtrằngsựđồngnhấthóacăncứvàoquanniệmmọingườicùngcóchungmộttínhchất,vàtínhchấtchungấycóthểtạorabằngcáchngồiănvớinhaumộtbữa.Sựkiệnấychophépchúngtaxếpnhữngloạiđồngnhấthóanhưthếvàolịchsửtốisơcủagiađìnhloàingười,nhưchúngtôiđãpháchọatrongcuốnVậttổvàcấmkỵ.

[←64]CoiSexualtheorie,

[←65]ÜberdieallgemeineNiedrigungdesLiebeslebens,Sammlung,1918.

[←66]Xincoi"MetapsychologischeErgänzungzurTraumlehre",trongSammlungkleinerSchriftenzurNeurosenlehre,phần4,1918.

[←67]InstinctsoftheHerdinPeaceandWar,London1916.

[←68]Coiphầnthứnhấtsáchnày.

[←69]CoiPhântâmhọcnhậpmôn,chương25,SigmundFreud.

[←70]Vậttổvàcấmkỵ.

[←71]Chúngtacóthểchorằngcácconbịxuađuổiphảitránhxa,bởivậychonênhọvượtđượcgiaiđoạnđồngnhấthóa,họtrởnênđồngtínhái(homosexuel)vàđạtđượctựdo,nhờcótựdoấymàhọdámgiếtcha.

[←72]DasUnheimliche,Imag,V,1919.

[←73]CoiVậttổvàcấmkỵ.

[←74]Ý tứ tiềm thức của conđồng tập trungvàoông thầy thôimiên, trongkhi tâm thức củahọ

khôngđểýđếnnhữngtrigiácthếgiớibênngoài,sựkiệnấycũngtươngtựnhữngđiềuchúngtôinhậnthấytronglúctrịbệnhbằngphântâmhọc.Trongthờigianphântâmnghiệm, ít racũngcómộtlầnconbệnhcảquyếtrằnghọkhônghềcómộtýtưởngnàohiệnlêntrongtrí.Sựliêntưởngtựdocủahọbịđìnhchỉ,nhữngkíchđộngthườngngàyvẫnđiềuđộngsựliêntưởngấybâygiờtrởnênvôhiệu,nhưngnếutahỏivặnhọthìhọthúthựcrằnghọđangnghĩđếnphongcảnhnhìnthấyquacửasổphòngkhámbệnh,hayhọnghĩđếntấmthảm,đếncáiđèntreo.Khihọbắtđầuchịuảnhhưởng"dichuyển",họvẫncònbị thuhútbởinhữngýtưởngtiềmthứcliênhệđếnôngthầy,ýnghĩcủahọkhôngbịngăncảnnữakhiôngthầycắtnghĩachohọhiểutrạngtháicủahọ.

[←75]"IntrojectionundÜbertragung",JahrbuchderPsychoanalyse,I,1909.

[←76]Tôinghĩrằngnênchúýđếnsựkiệnsauđây:NhữngquanđiểmtrongchươngnàychophépchúngtacóthểtừquanniệmcủaBernheimvềthôimiênđingượctrởlênđếnquanniệmcũthôsơhơn.Bernheimtưởngrằngcó thể lấyhiện tượngámthị làmmộtnguyên thểbấtkhảphân,từđódiễndịchratấtcảcáchiệntượngthôimiêncủasựámthị.Theoýchúngtôithìámthịchỉlàmộtpháthiệncủatrạngtháithôimiên,vàtrạngtháithôimiênbắtnguồntừmộtthiêntưtấmthứccótừlịchsửxaxưacủagiađìnhloàingười.

[←77]JahrbuchderPsychoanalyse,VI,1914–SammlungkleinerSchriftenzurNeurosenlehre,IV.

[←78]"Trauer undMelancholie", Internat. Zeitschr. f. Psychoanalyse, IV, 1916-1918, SammlungkleinerSchriftenzurNeurosenlebre,IV.

[←79]Khinàocáitôiđứngkhítvớilýtưởngtôingườitacómộtcảmtưởngđắcthắng.Cảmtưởngphạmtội(haytựti)cóthểcoilàtìnhtrạngcăngthẳnggiữacáitôivàlýtưởng.Trotterđitừbảnnăngquầncưdiễndịchrasựdồnnén.Tôicũngdiễntảýbằngcáchnóikháckhitôigáncholýtưởngtôivaitròdồnnénấy(EinführungdesNarzissmus).

[←80]Xin coiAbraham: "Ansätze psychoanalytischenErforschung undBehandlung desmanisch-depressivenIrreseins",1912,trongKlinischeBeiträgezurPsychoanalyse,1911.

[←81]]Đúnghơnsựsỉvảấyẩnnấpsausựsỉvảchínhmình,chínhcáitôicủamình;sựsỉvảấygaygắt,daidẳng,cótìnhcáchnghiêmtrọng,khôngchocãilại,ynhưngườimắcbệnhưuuấtvẫntựtráchmắngmìnhvậy.

[←82]NhữngquanđiểmsauđâylàkếtquảcủacuộctraođổiýkiếnvớiôngRanki.

[←83]Nhữngtâmtìnhthùnghịchtuycócơcấuphứctạphơnnhưngcũngkhôngởngoàithônglệnày.

[←84]"ÜberdieallgemeineErniedrigungdesLiebeslebens",1912,SammlungkleinerSchriftenzurNeuroselehre,IV

[←85]Vậttổvàcấmkỵ,chươngII(cuối).

[←86]Sexualtheorie,inlầnthứ4a,1920,trang96.

[←87]Xincoi"BemerkungenüberdenBegriffdesUnbewussten",trongSammlungkleinerSchriftenzurNeurosenlehre,loại4.chúngtôinhậnthấycầnphảinóiđếnmộthướngmớitrongsựphêbìnhcái tiềmthức.Nhiềutácgiảtuychấpnhậnnhữngsựkiệnphântâmhọcnhưngtừchốikhôngchấpnhậncáitiềmthức,họtrưngrabằngchứngkhôngthểchốicãiđượclàýthức,vớitưcáchlàmộthiệntượngcũngcónhiềumứccườngđộvàsángsủa.Cónhữngtiếntrìnhmàchúng taý thứcđượcminhbạch, có thểnói là cụ thể, nhưngcũng cónhững tiến trìnhmàchúngtachỉýthứcđượclờmờ.Cáctácgiảấycònnóithêmrằngnhữngtiếntrìnhmàcácnhàphântâmhọcgiagọi là tiềmthức,gọinhưthếkhôngđượcxácđáng,vì thựcranhữngtiếntrìnhấycũngýthứcđược,cũng"ởtrongýthức",nếuchúýđếnhẳnhoichúngvẫncóthểtrởthànhýthứchoàntoànvàmạnhmẽ.Nếuchorằngnhữnglýlẽấycóthểcógiátrịnàotrongviệcminhgiảimộtvấnđềtùythuộcchặtchẽvàonhữngướclệhaynhữngyếutốtìnhcảmnhưvấnđềnày,thìchúngtôixintrảlờinhưsau:vìýthứccónhữngmứcđộsángsủarõràngkhácnhaumàkếtluậnrằngkhôngtiềmthứcthìchẳngkhácnàokhẳngđịnhrằngkhôngcótốivìsángcũngcónhiềumứcđộtừtờmờđến sángchói, chẳngkhácnàocăncứvàomứcđộyếuhaykhỏecủa sự sốngmànói rằngkhôngcósựchết.Nhữngcáchlýluậnnhưthếcóthểtàitìnhđếnmộtmứcnào,nhưngkhôngcógiá trị thực tiễn,người tasẽ thấyngaykhingười tađịnhrút racáchápdụng, thídụ:đãkhôngcótối,thìchẳngcầngìphảithắpđèn;đãkhôngcósựchếtthìtấtcảcácsinhvậtđềubấttử.Ngoàira,nếuchorằngcáikhôngtrigiácđượccũngởtrongýthứcthìngườitakhôngcòntintưởngđượcrằnghoạtđộngtâmthầnchotabiếtchắcchắnmộtcáchtrựctiếpnữa.Mộtthứýthứcmàngườitakhôngbiếtnóthếnàođốivớitôichỉlàmộtgiảthuyếtcònvôlýhơngiảthuyếtrằngcóriêngmộtđờisốngtâmthầntiềmthức.Sauhết,nhữngngườiđồnghóatiềmthứcvớicáikhôngtrigiácđược,khôngkểđếntiềmthứcvớicáikhôngtrigiácđược,khôngkểđếnnhữngđiềukiệnnăngđộngmàphântâmhọcchorằngcótầmquantrọngchínhyếu,nhữngtácgiảấyđãkhôngkểđếnhaisựkiệnsau:thứnhất,họquênrằngrấtkhóchúýđúngmứcđếncáigìkhôngtrigiácđượcvàphảicốgắngđếnnhưthếnào;thứhai,họkhôngbiếtrằngdùcốgắngcókếtquảthìýthứccũngkhôngnhậnthựcđượccáimàtrướcđâykhôngtrigiácđược,nósẽtừkhướcmàchođólàcáigìlạhoắc,tráingược.Ýmuốnchorằngtiềmthứcchỉlàcáikhôngtrigiácđượchaychỉtrigiácđượcrấtít,thựcrachỉlàhậuquảcủamộtthànhkiếnchủtrươngsựđồngnhấtcủatâmthầnvàýthức.

[←88]

Coiphần"Vượtquanguyêntắckhoáilạc".

[←89]"DasUnbewusste",Internat,Zeitschr.f.Psychoanalyse,III,1915;SammlungkleinerSchriftenzurNeurosenlebre,IV,1918.

[←90]G.Groddeck,DasBuchvomEs.Internat,psychoanayt.Verlag,1923.

[←91]VềđiểmnàyGroddeckcũngtheogươngNietzsche.Nietzschedùngdanhtừấyđểchỉcáigìkhôngthuộcvềtavàphảivângtheonhucầuthiênnhiêntrongngườichúngta.

[←92]Ngườitavừachotôibiếtmộttrườnghợpnhưthếđểphảnđốimộtđoạnmôtả"côngviệclàmtronggiấcmơ"củatôi.

[←93]ZurEinführungdesNarzissmus:MassenpsychologieundIch-analyse.XincoiphầnII,Tâmlýtậpthểvàphântíchcáitôi.

[←94]Tôiđãlầmkhigánchosiêungãchứcvụkinhnghiệmthựctại.Chứcvụấyđểchocáitôiđảmnhiệmthìkhôngcòngìhayhơnvìnócóliênlạcvớithếgiớitrigiác.Tấtcảnhữngđiềutôinóiởtrênvềcánhâncủacáitôi,nóimộtcáchmơhồ,khôngđíchxác,nhữngđiềuđóvẫncòngiátrịnếungườitahiểurằngcáinhânđóchínhlàhệthống"ý-thức-tri-giác".

[←95]TrauerundMelancholie.

[←96]Dùngcáchđồngnhấthóađểthaythếviệclựachọnđốitượngdụctính,chúngtacómộtthídụtrongsựtintưởngcủangườibàncổ;họănconvật,đứctínhcủaconvậtsẽtruyềnsangngườilàmchohọcóđứctínhcủaconvật,nhânsựtintưởngấycónhữngtụccấmkỵcủahọ.Sựtintưởngấycũnglànềntảngcủatụcănthịtngười,sựtintưởngấycòntruyềnlạitrongtụclệănuốngởbộlạcvậttổ,tronglễbanThánhThể.Theosựtinấythìsaukhiđãănuốngđốitượng,vềsauhậuquảsẽpháthiệnthựcsựquasựlựachọn,đốitượngdụctính.

[←97]Bâygiờchúngtađãtáchrờicáitôikhỏivôthức,chúngtacầnphảichấpnhậnrằngvôthức làkhochứa libido,chữ libidohiểu theonghĩanguyên thủycủanó.Cònnhư libidomàcái tôinhậnđượcnhữngsựđồngnhấthóanhưchúngtôimớimôtả, thìđó lànguồngốccủahiệntượngngãáibựchai.

[←98]Cólẽnêncẩnthậnhơnmànóirằng:đấtnướcvớichamẹ,vìtrướckhiđứatrẻbiếtrõsựkhácbiệtnamnữ,nócóchungmộttháiđộvớichahaymẹ.

[←99]Tâmlýtậpthểvàphântíchcáitôi.

[←100]Ởđâychúngtôikhôngnóiđếnkhoahọcvànghệthuật.

[←101]Coi:Tâmlýtậpthểvàphântíchcáitôi–vềmộtvàiđộngcơsuynhượcthầnkinhliênhệđếnsựghentuông,bệnhcuồng(paranola)vàđồngtínhái.

[←102]Theosáchnhìnnhưthế,thìchínhEroslàmchobảnnăngchếtkhôngtácđộngvàocáitôimàbịláirangoài.

[←103]Phóngtheocáihìnhnhâncủanguyêntửhọc,chúngtacóthểnóicáitôicủaphântâmhọchaysiêuhìnhtâmlýhọcđứngngượcđầuxuốngdưới,chânlêntrên.

[←104]Loại bỏ được cảm tưởng phạm tội nấp trong tiềm thức người bệnh cũng không phải là dễdàng.Chúngtôikhôngcómộtphươngtiệntrựctiếp,cònphươngtiệngiántiếpthìchúngtôichỉbiếtcómộtcáchlầnhồiđemnhữnglýdobịdồnnéntrongtiềmthứcraánhsángvàdầndầnbiếnđổicảmtưởngphạmtộitiềmthứcracảmtưởngphạmtộiýthức.Chúngtôicómaymắnđặcbiệtđể thànhcôngnếugặp trườnghợpcảm tưởngphạm tội tiềm thứcvaymượn,nghĩalàngườibệnhtựđồngnhấthóavớingườitrướckialàđốitượngdụctínhcủahọ.Cảmtưởngphạmtộiấylàcáigìcònsótlạicủamốitìnhđãlìabỏ.Cósựtươngđồngrõrệtvớitìnhtrạngngườibệnhưuuất.Khingườitakhámpháradướicảmtưởngphạmtộitiềmthứcmộtdấuvếttìnháicũthìcôngviệctrịbệnhđượcgiảiquyếttốtđẹp:tráilại,nếukhôngcóthìkếtquảbấtchắc.Trướchết,kếtquảtùythuộcvàocảmtưởngphạmtộimạnhhayyếu,nếumạnhthìkhómàđốiđầuvớinóbằngmộtsứcmạnhnganghàng.Kếtquảcòntùythuộccánhânôngthầy,nghĩalàconbệnhcósẵnsànglấyôngthầythaythếchotôilýtưởngcủahọkhông?Nếucóthìôngthầysẽđóngvaimộtnhàtiêntri,mộtngườicứurỗilinhhồn.Nhưngphéptắctâmphânnghiêmcấmôngthầydùnguytíncủamìnhnhưvậy,chúngtôiphảithànhthựcmàthúnhậnrằngđâylạilàmộtkhókhănnữa.Mụcđíchcủaphươngliệuphântâmkhôngphảilàlàmchokhôngthểcónhữngphảnứngbệnhhoạnđượcmàchỉlàlàmchocáitôicótựdođểmuốnquyếtđịnhtheođườngnàothìquyếtđịnhlấy.

[←105]Thựcracâunóichỉnghịchlýởbềngoài;conngườicóthểđirấtxatrênđườngthiệncũngnhưtrênđườngác,họcó thể làmđượcnhiềuhơnhọ tưởng,nóikhácđi, conngườicó thểbiếtnhiềuhơnnhữnggìmàcáitôicủahọbiếtbằngsựtrigiácýthức.

[←106]TácgiảviếttrongthờiĐệnhấtThếchiến.

[←107]XincoichươngcuốiVậttổvàcấmkỵ.

[←108]CoisựchứngminhhùnghồncủaFrazertrongVậttổvàcấmkỵ.

[←109]XincoiVậttổvàcấmkỵ,chươngnóivềsứcmạnhvôsongcủaýchí.