Upload
others
View
8
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
1
inmKinmKinmKinmK
hfiekU
amrjIq sfQIamrjIq sfQIamrjIq sfQIamrjIq sfQI mhfnkosL ivc BfeI kfhn isMG nfBf ny sLbd inmK dy arQ ies qrHF ilKy hn: sM. inmsL. sMgXf 1. Auqnf vylf, jo awK dI plk zygx (Jmkx) ivc lwgdf hY[ inmysL
“inmK n ibsrAu mn qy hir hir[” gUj m:5
2. inmK sLbd jLrf vfsqy BI afieaf hY[ “inmK inmK kir srIr ktfvY”[
(suKmnI)
bfpU jI nwQf isMG itvfxf aqy byjI qyj kOr sMDU dI Xfd nUM smrpq[
2
2
inÈkfm awK nfl vyKx df aiBafs inmK dy qRYpdy (hfiekU) ilKx ivc amrjIq sfQI nUM awDI sdI lg geI hY[ mYN amrjIq nUM 1958 ivc imilaf sI[ iehdy hwQ ivc kivqf df kfsf sI[ Aus ivc iBKÈf hux peI hY[ inmK vDdf-vDdf Aumr ijwzf ho igaf hY[
pihlI vfr piVHaF lgdf nhIN, ienHF qRYpidaF ivc awDI sdI df sbr smoieaf hovygf[ “hirmMdr pirkrmf/mfpy tyykx mwQf/bwcy vyKx mwCIaF” vrgIaF pMkqIaF ivc koeI cmqkfr nhIN idsdf[ bs eyhI gwl rmË vflI hY[ asIN AuhI kuJ vyKx igwJ gey hF, jo cmqkfrI huMdf hY jF ijsdI loV huMdI hY[ dohF hflqF ivc bhuq QuhVf idsdf hY[ vyKxf Enf sOKf nhIN, ijMnf lgdf hY[ asIN loV-ku ijMnf ijAuNdy hF, loV-ku ijMnf vyKdy hF[ Èfied loV ivc asIN cIËF vyKdy hI nhIN, apxI loV vyKdy hF, ibrK ivc bflx jF lwkV vyKdy hF qy gulfb ivc gulkMd[
ieh qRYpdy sfzI gyJ qoVdy hn[ sfzI idRÈtI nUM loV dy nfgvÜ qoN mukq krdy hn[ ieh qRYpdy isRÈtI nUM inÈkfm idRÈtI nfl vyKx df aiBafs hn[
hirmMdr dI pirkrmf ivc bwcy mwCIaF vyKdyy hn; mfpy mwQf tykdy hn[ kUMzy
3
3
ivc icVI ieÈnfn kr rhI hY; bIbI bfxI pVHdI hY[ bwcy Gr nUM cwly hn; pING iekwlI JUl rhI hY[ bwcy swQ `c kuwd rhy hn, zwzU CwpV ivc[ ieho ijhIaF JfkIaF QfxI asIN Aus isRÈtI df drs krdy hF ijhVI mnuwK krky vI suhxI hY, mnuwK qoN ibnF vI suhxI hY[ bwicaF nfl JUldI pING vI sohxI hY qy iekwlI JUldI vI[
sfzy vyKx ivc ksr hY[ asIN kyvl apxy afp nUM hI vyKdy hF[ hr cIjL ivcoN sfnUM apxf mUMh hI idsdf hY[ inmK dIaF kivqfvF sfzIaF awKF DoNdIaF hn[ sfnUM hox dI vwzI lIlf ivc Èfml krdIaF hn[ asIN bhuqf vyKdy hF bhuqf ijAuNdy hF[
nvqyj BfrqI
4
4
hfiekU bfryhfiekU bfryhfiekU bfryhfiekU bfry
hfiekU sYNkVy sflF qoN jfpfnI BfÈf ivc ilKI jf rhI kivqf dI iek Éfs isnÌ (genre)L hY jo bhuq hI sMKyp huMdI hY[ bs ieko sfh ivc khI jfx vflI kivqf[ sfh ijMnI CotI aqy sfh ijMnI hI muwlvfn[ hfiekU ivc jfpfnI BfsLf dy isrÌ 17 DunI-icMnHF (sound symbol) nUM 5-7-5 krky iqMn pMkqIaF ivc vMizaf huMdf hY[ iehnUMUMU dunIaf dI sB qoN sMkucq (compressed) kivqf mMinaf jFdf hY:
srdI bwdlL kfhlLI `c (sfnqokf) ies krky hfiekU ivc khy nfloN axikhf bhuqf huMdf hY qy eysy krky ieh bhuarQI vI huMdI hY[ bfsLo (1644-1694) dI ies hfiekU dy iek sO qoN vwD vwKry vwKry aMgryjLI anuvfd imldy hn: purfxy qlfa ivc zwzU dI ClFg pfxI dI afvfjL ivc
5
5
hfiekU df Drfql jYLWn buDmq hY[ ies dy mUl lyKk vI sfry boDI iBksLU hI sn[ hfiekU sLFq mn aqy iDafn ivcoN puMgrdI hY ies krky hor kfiv-rUpF nfloN cuwp dy bhuq nyVy hY[ ies nUM cuwp dI kivqf (poetry of silence) jF sLbd-rihq (wordless) kivqf vI ikhf jFdf hY[
sLFq pfxI `qy klkl nf iksy pwQr suitaf nf hI rumkI vfa
hfiekU df ivsLf aqy rUp hlkf Pulkf aqy pfrdrsLI huMdf hY ijvyN iksy pyqly vg rhy pfxI hyT ryqlf Qwlf idsdf hY[
suwK `c vI duwK `c vI Gfh AuWgdf irhf (sfnqokf)
hfiekU afm jIvn dI iksy Gtnf `qy afDfrq huMdI hY ijs ivc kuJ alOikk aqy hYrfn krn vflLf ËrUr huMdf hY[ iek kIVI nUM mfrn vylLy mYnUM vyK rhy sn myry iqMnoN bwcy (kfqo) hfiekU dI bolI srl, vfk bxqr sfdI, nf isrlyK, nf qukFq, eyQoN qk ik iehdy ivc Aupmf aqy rUpk alMkfrF (metaphors) dI vrqoN qoN vI sMkoc kIqf jFdf hY[
6
6
hfiekU ivc hmysLF Tos ibMb vrqy jFdy hn[ jo kuJ vyiKaf, suixaf, suMiGaf, cwiKaf aqy Cohky mihsUs kIqf bs swco swc ibafn kr idwqf[ hfiekU vrqmfn dI, ies vylLy dI, hux dI kivqf hY[ ies pl ivc, hux vflLy iCx ivc jo vfpr irhf hY bs EhI swc hY[ ijs qrHF kYmrf vrqmfn dy iCx nUM iek kilk nfl hmysLF leI bMnH lYNdf hY hfiekU df Poks vI sfhmxy vfpr rhy Aus iCx nUM PVxf hY[ hfiekU cIËF dI ‘isness’ XfnI ‘jo hY’ aqy ‘ijs qrF hY’(suchness) df jsLn hY[
iksfn df bwcf dfxy Cwtdf ruk igaf qy dyKx lwgf cMn vl bhuqy lok idRsLtI-prDfn (visuluy oriented) hMMdy hn aqy Auh kivqf dy aMqr-pRvysL leI idRsLtI-duafr mMgdy hn[ hfiekU ivc drsfeI Gtnf ieAuN lgdI hY ijvyN sfzIaF awKF dy sfhmxy huxy huxy vfpr rhI hovy[ ibrD afdmI kry ktfeI kxk dI Juikaf dfqI vFg (bUson) hfiekU ivc Gtnf dI ivafiKaf jF Ausdf sfDfrxIkrn nhIN kIqf huMdf[ bs luky BfvF
7
7
vwl sMkyq hI kIqf huMdf hY[ jo sfhmxy vfpr irhf hY Aus nUM cyqMn hoky vyKxf (to be aware) aqy sihj rUp ivc anuBv krnf hY[ hr hfiekU iksy aslI aqy jIvy hoey anuBv vl sMkyq krdI hY[ mnGVq GtnfvF, klpxf, cusq iÌkrybfjLI jF kfiv isLlpklf nfloNy mUl anuBv df swcf ibafn ijLafdf mhwqqf rKdf hY[ jLflL qoN vI kuMzI qoN vI bc igaf pfxI ivclf cMn (bUson) hfiekU pVHx aqy ilKx df aiBafs sfnUM hAumY-kyNdirq aqy qMg socxI vflLy mfhOl qoN dUr (limitless openness) ivsLfl KuwlH vwl lY jFdf hY[ hfiekU pRikrqI dI lIlHf nUM vyKx vflLf JroKf hY ijs QfxI asIN apxy aMdr vI Jfq mfr skdy hF[ kudrq ivc ho rhI qbdIlI mnuwKI jIvn ivc af rhy bdlfE vl vI iesLfrf krdI hY[ so hfiekU iksy ivsLysL Gtnf jF kudrq dy iksy pihlU dI mfrÌq mnwuKI BfvF nUM aiBivakq krdI hY[ hfiekU sfDnf hY, ismrn hY aqy ijAux df rfh hY[ ÈbdF df sMjm, rUp dI sMKypqf, bolI dI
8
8
srlqf, anuBv dI sLuwDqf hfiekU nUM rhwsmeI aqy aiDafqmk anuBv bxf dyNdI hY: socF iks idsLf ‘c
jfxf hY mY ? byiPLkr vg rhI hY hvf
(sfnqokf)
9
9
hirmMdr pirkrmf mfpy tykx mwQf bwcy vyKx mwCIaF
10
10
ikrq kryNdf mYlLy bsqr inrml hwQ Œ rhI guafcf BfÜ awKF bMnHky mF Kyzy bwicaF nfÜ
11
11
bwcy pfAuNdy iKwlI iewko ivhVy Kyzx kwuqy kwukV ibwlI Œ tNYkF ’qy asvfr jMgoN muVIaF asQIaF ZkIaF PuwlF nflL
12
12
hukm kry srkfr lfE puÜF ’qy nfky lihr nf lMGy pfr ‰ pwqJV ZÜdI Èfm skor-borz ’qy isÌrF ÉflI Kyz mYdfn
13
13
CuwtI vflI twlI bwcy Gr nUM cwly Juwly pING iekwlI ‰ AuWcI sÉq ctfn qRyV `c AWuigaf Gfh pwQr aMdr jfn
14
14
aMbr inwq Auzfr mwGr mfh musfÌrI kry kUMjF dI zfr ‰ rfgI kry irafË qfnpury QF sMgq pwKy dI afvfË
15
15
ZÜy dupihrf suwq y mMjI AuWqy bfpU mMjI hyTF kuwq y ‰ muV muV cwkr lfvy hwQ-GVI dI sUeI vyÜf hwQ nf afvy
16
16
CfeI DuMd cuPyry gurUdvfry jFdI byby nyHry nyHry ‰ vg irhf diraf ijwQy pfxI pyqlf EQy AuWigaf Gfh
17
17
ipMz c golLI cwly gurU nfnk dI PLoto kMD ‘qy tMgI ihwly ‰ hiVHaf jFdf Gr ivwcy jfx KzOxy bwqK bwly gyNd
18
18
mihk ivhUxy zfierI dy ivc suwky Puwl ‰ lwgI aMn pkfx pihlI rotI mF ny icVIaF dy leI rwKI
19
19
suwky Kyq KVHy sPLYidaF dy sfey dUr ipMz qk ‰ srd sMGxI DuMd vyKidaF hI ho igaf Auzdf pMCI guMm
20
20
mF pkfvy rotI bwicaF vflLI CotI bfpU vflLI motI ‰ qfry itm-itmfAuNdy iek iek krky rfq nUM eyarport vwl afAuNdy
21
21
mylf Biraf pUrf roey guafcI bwcI kuwCV ivc kqUrf ‰ bwdlF ivc jhfj JIl DuMd ‘c guMmgI kMUjF dI afvfjL
22
22
pwqy ‘qy asvfr inwkI BUrI kIVI kry ndI nUM pfr ‰ BfdoN cwlI lMG ruwKIN pwq hirafvly bdlx lwgy rMg
23
23
ruwKIN pwqJV afeI byby dI PulkfrI Duwpy suwkxI pfeI ‰ srdI leI iqafrI inwk-suwk kr rhI L PurqI nflL glihrI
24
24
byby cwkI JoeI dÜIey aMdr dfxf bicaf koeI koeI ‰ JfVF ivc smfD - vfrs vsx ivdys Cwz ipqrF dI Xfd
25
25
iek dUxI dUxI bwcf pVHy phfVy bIbI kwqy pUxI ‰ inwGI Duwp cVHI afeIiskl dI vyl qupkf qupkf JVI
26
26
inwGI Duwp isaflL kr mMjI df Ehlf mF sukfvy vflL ‰ cMn crnfimRq pwqy pwqy ’qy peI qupkf qupkf qRyl
27
27
cuwilHaF ivwcoN DMUaF gurU GroN rihrfs sMiDaf hoey ivdf ‰ pqJV afeI lwQy rfhIaF dy leI rfh ‘qy rMg brMgy pwqy
28
28
cfdr AuWqy BUMzI bfpU suwqf qfx rwK srfhxy KMUzI ‰ srGI bUhf KolHy Duwp cwlky af rhI lwK kroVF mIl
29
29
CflLF mfrn swQ ‘c bwcy CwpV zwzU ‰ bwdÜ bixaf bFdr plk Jmkdy guMimaf bFdr bwdÜF aMdr
30
30
pMCI AuVdy jfx nyVy cVHdI af rhI ruwK-vwZxI afvfË ‰ srdI rfq hnyrI bhuq iekwlI lwgy cOkIdfr dI PyrI
31
31
vrHy bIqgy bUhf bMd KuwlxoN zrdf ‰ pqJV afeI idwisaf tfhxI AuWqy aflHxf nf pMCI nf bot
32
32
nyqrhIx pCfxy ikkUM mihk ivhUxy Puwl ‰ ieko ijMny AuWgy kMizaF dy ivc Puwl PuwlF dy nflL kMzy
33
33
idn ZÜy dI Duwp ivhVy KUMjy mMjI byby bYTI cuwp ‰ cwldI srd hvf ivhVy dy ivc kMby lIVy tMgxI zor
34
34
Duwpy bYTf bwcf vMn svMny idwsx kflLy-BUry vflL ‰ bYTI vflL ktfx supny guMdy mF dy BuMjy ikrdy jfx
35
35
nIlf aMbr icwtI bdlLI kflLI CF ‰ ruwq ivdfeI ruwKoN JVdy pwqy jFdy hwQ ihlfeI
36
36
ipafsI rUh pfxI lwBy suwky KUh ‰ bx kUMjF dI zfr rMg burÈ qy icqrkfr AuVy smuMdroN pfr
37
37
pwqJV sIq hvf izg izg pwqy ruwK qoN kwjI jfvx Gfh ‰ srdI dI ‘vf cwly mYN qy poh dI sLfm dovyN kwlm kwly
38
38
kfr qyjL rÌqfr kyl kryNdy imrg qoN sVk nf hoeI pfr ‰ pqJV dI sLfm ibrD-Gr dI sVk KVHy inpwqry ruwK
39
39
aMbrIN DUaF jl ivc ivhu ‘vf ivc rfK ‰ grmI dI lU JMby krdy iPrdy CF awk-kwkVI dy PMby
40
40
subHf svyry sYr Dry suafxI bocky pihly BfrI pYr ‰ kwqk mfh suhfvxf Gr mUhry* guldfAudIaF ivhVy rMgly ruwK (pwCmI dyÈF ivc pqJV dI ruwq guldfAudIaF dy Puwl iKVdy hn)
41
41
qurnf iswKdf bwcf BFzf GVy Gumfr Qwp Qwp dI afvfjL ‰ ikRsms dI rfq aMbr dy ivc cMn bwdlLF dy ivc sYNtf (sMq inkols nUM lok ipafr nflL sYNtf klfjL kihMdy hn)
42
42
ilwpI pocI igwlI JilafnI* ivc pYVF pfAuNdI jfvy ibwlI (Gr dy nflL juVI hoeI nIvIN Cwq vflLI rsoeI) ‰ altrfsfAUNz koÈ jIvn Èbd puilMg mOq iesqrI ilMg
43
43
BfrI brKf hVH KVHy musfiPLr vyKdy pulL qoN lMGdf pfxI ‰ pqJV df murJfa DuMd dy ivc bwqIaF cfnx guMm igaf
44
44
sIq hvf dy buwly pfrk vflLI pING kwlm-kwlI Juwly ‰ cMn cfnxI rfq murÊfbI dy KMB pey JIl dy kMZy
45
45
sIq hvf sVk dy sLIsLy kMbx ruwK ‰ qyË hvf qy CwlF JIl iknfryy krdy AuWcI AuWcI gwlF
46
46
leI mMijEN lfh twbr KVHf isrfHxy byby aMqm sfh ‰ pfxI lfAuNdf sON igaf lY srhfxy vwt lwgf ibjlI kwt
47
47
bwcy dI iklkfrI sux apxI afvfjL vyKy eyDr AuWDr ‰ KMBF hyTF pYr nIly aMbr kr irhf icwtf pMCI sYr
48
48
bMdf kry iÈkfr bwqK bolI bolky irhf bwqKF mfr ‰ pqJV pIlLI Duwp kwlH sI Biraf Kyq awj mwkI df vwZ
49
49
duwD tMigaf ikwlI phuMcx dI vfh lfvy mfr tpUsI ibwlI ‰ vD rhy bhumMËly afs-pfs dy GrF vl srk irhf prCfvF
50
50
mhF ngr dI rosLnI guMm cMn dI cfnxI qfry gey guafc ‰ itikaf idn JIl lMGdy qYrky kUMjF dy prCfvyN
51
51
sPLr afKLrI byby JoÜy ivc cwlI kIrqpur ‰ bulzojLr dy jLor izwgx DrqI AuWqy ruwK aflHxf bot
52
52
nvyN GrF leI QF cogf lY ky muiVaf pMCI nf ibrK nf bot ‰ TMZI DuMd cuPyry kbr-iÈlf dy awKrF awKIN hMJU
53
53
mF isKfvy eykMkfr bwcf boly suprkfr suprkfr ‰ aimRq vylLy ’vf dr dr dsqk dyNvdI suwqy rhI jgf
54
54
AulLJy qfxy bfxy zy-kyar ivc bwcy ibrDGrF ivc isafxy ‰ ajLloN cwly ’vf cfr izMGF cwlky bMdf sfho sfh
55
55
icwTI KolHF cfkU KuMZf DVkx qyË ‰ pqJV dI vf cwly pwqf pwqf AuV rhy pfty Kq dy tukVy
56
56
ipMz vsyNdf dUr ivhVy vfÜy aMb nUM afieaf hoxY bUr ‰ pqJV afeI ivhVy pwqy pwqy ‘qy peI rMgy pYrF dI pYV
57
57
icVIaF vyKx afeIaF inwkI dIaF PrfkF rwsI `qy ltkfeIaF ‰ jy cVHfey qoVky murJfvxgy Puwl lwgy hI kro kbUl
58
58
tuwt igaf Puwldfn iKwlr ky vI iKVI rhI PuwlF dI muskfn ‰ jl df sPLr anMq bYTI brPL tihxIaF AuWqy pl iCx df ivsLrfm
59
59
kOPLI duwD imlfieaf sfAux mhIny ndI df imwtI GuilLaf pfxI ‰ puMgry kwtI tihxI hor jIx dI iewCf mrdy dm vI jIvy
60
60
pgzMzI dy roV hwQ ihlfAuNdy rih gey Xfr lMGy mUMh moV ‰ pOVI cVHdf bMdf vyKy AuWpr vwl hwQ afKLrI zMzf
61
61
hoeI hvylI KolLy kMD ’c AuWgy ipwpÜ vDgy hOlLy hOlLy ‰ kriPLAU df idn lokI zwky Gr KuwlHIaF iPrn bMdUkF
62
62
sOdf irhf KLrId prvfsI cuwky aMb awKIN afey iswlH ‰ rhy jhfËoN ’qfr kiÌn ivc iek lfÈ sO mOqF df Bfr
63
63
CfAuxI kbrsqfn kbr-iÈlf ’qy bYTf bwkrI cfrdf bwcf ‰ aMdr inwGf Gr bfhroN TMzf Tfr ieglU duafr
64
64
suwky KUh dIaF itMzF pMCIaF pfey aflHxy Cwqy lfey BirMzF ‰ Pitaf JMzf Juwly kwlH pwCoN dI ‘nyHrI awj pury dy buwly
65
65
pY rhI hr qrÌ Coty vwzy GrF ’qy ieko ijMnI brÌ ‰ bMnH nf jFdf jiraf lihrF AuWT AuWT vyKx kMZf ikMnf Kiraf
66
66
AuWcI CflL iKzfrI lY cOKt df afsrf dyhlLI twpdf bfpU ‰ quiraf pwqy KVky sfh lYx nUM bYTf bfpU AuWiTaF gozy PVky
67
67
KVHf glLvwkVI pf ipMzoN lMGdI ndI nUM zftF vflLf pulL ‰ Puwl rhy ny tihk pfrk ivcoN af rhI kwty Gfh dI mihk
68
68
kUMzy dy ivc pfxI icVI kry ieÈnfn bIbI pVHdI bfxI ‰ sIq hvfvF pIGF JUtx brPL dy PMby
69
69
AumrF lMmI sFJ iek buwk PuwlF df kIqf jl prvfh ‰ ‘vf nflL Auzy mihk PuwlF dI rfK isvy dI
70
70
JVy pwiqaF AuWqy tfhxF ivwcdI ho ky phucx vrKf kxIaF ‰ ciVHaf brPL gubfr Aurly kMiZEN ndI dy idsy nf prlf pfr
71
71
kirsims dI rfq Gr dy kuwqy nUM imlI sMgÜI nvIN sugfq ‰ JMby sIq hvf sVkF AuWqy AuV rhy pihlI brPL dy PLMbyy
72
72
grd Ìoto qoN JfVI bwcy hws hws dUhry bfbf jI axdfHVI ‰ pY cwlIaF qrkflF brPLF lwdI Cwq ‘qy GMumdy kflLy kF
73
73
idn iCpy dI lflI DIaF puwq prdys ivhVf KLflI KLflI ‰ pqJV dy prCfvyN iqwqr-KMBIaF bdlLIaF zwb-KVwbI CF
74
74
bfpU dy bksy coN inklLI kIVy KfDI POjI ibrjs kuJ kFsI dy qmgLLy ‰ brPLIlf JwKV inwGIaF vgx trfmF vsdf sLihr trFtoN
75
75
QYNksigivMg zya* bfhr trwkoN ltkdf bfrFisMgy df isr (AuWqrI amrIkf ivc keI QfvF ‘qy QYNksigivMg zya nUM hMitMg zya vI ikhf jFdf hY) ‰ pwq JVy AuV cwly sYr kryNdf bfpU bihMdf AuWTdf jfvy
76
76
inwk suwk `coN imilaf moeI mF df cÈmf vIh virHaF qoN ruiÜaf ‰ brPL pY rhI bwcf Cwz iKzfvI kolL mF nUM cVHdI kMbxI
77
77
ipMz GlfVI cwldI dys dysFqr AuV rhI qwqy guV dI mihk ‰ soky lwgf Gfh rwsI suwkx kwpVy qupkf qupkf covy
78
78
sUrj ciVHaf mypl dy pwiqaF coN JrdI Duwp rMgIlI lwgy