21

niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM
Page 2: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

jg gLlt@)&!

g]kfn ;/sf/

jg tyf e"–;+/If0f dGqfno

Page 3: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

k|sfzsM g]kfn ;/sf/,

jg tyf e"–;+/If0f dGqfno,

l;+xb/jf/, sf7df8f}+, g]kfn .

:jLs[t ldltM @)&! df3 @) ut]

lg0f{o :t/M g]kfn ;/sf/ -dlGqkl/ifb\_

k|sflzt k|ltM #)))

d'b|0fM l;Udf hg/n ckm;]6 k|];, ;fg]kf, nlntk'/ .

kmf]gM %%%$)@(

Page 4: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

b'O{ zAb

;+/If0fsf] nflu r'gf}lt x'Fbfx'Fb}} klg g]kfnsf] jg If]q cyfx ;+efjgfsf] If]q xf] . g]kfnsf] gjLs/0fLo k|fs[lts ;|f]t jg If]qsf] lbuf] Joj:yfkg u/]/ Jofks /f]huf/Lsf cj;/x? ;[hgf ug{ ;lsG5 eg] /f]huf/Lsf] dfWodaf6 pNn]Vo dfqfdf cfo cfh{g a9fpg ;lsG5 . o;jf6 cGttf]uTjf /fli6«o cy{tGqdf dxTjk"0f{ of]ubfg k'Ug] x'G5 . jg If]qsf] of] ;+efjgfnfO{ :km'/0f u/L /fli6«o ;+d[[l4sf] cfwf/ agfpg' cfhsf] cfjZostf xf] .

ljut s]xL ;dob]lv jg If]qsf] Joj:yfkgnfO{ cfocfh{g / /f]huf/Lsf] If]q agfpg vf]lhPsf] eP klg gLltut :ki6tfsf] cefjdf jg If]qnfO{ k"0f{ ?kdf o; lbzf tkm{ pGd'v u/fpg ;lsPsf] lyPg . of] sfo{sf] nflu gLltut :ki6tf / ;f] sf] cfwf/df sfo{ut ;dfof]hg cfjZos lyof] . k|:t't jg gLlt, @)&! jt{dfgdf b]lvPsf] of] c:ki6tfnfO{ x6fO{ ;du| jg If]qnfO{ cfufdL lbgx?df dfu{bz{g ug]{ p2]Zon] NofOPsf] xf] .

of] gLltn] jg If]qsf] dfu{bz{gsf] nflu jftfj/0fLo ;Gt'ng sfod ug]{, jg k}bfjf/sf] cfk"lt{ clej[[l4 ug]{, ;xeflutfd"ns jg k4ltsf] ;'b[l9s/0f ug]{, lghL If]qsf] nufgLnfO{ k|f]T;flxt ug]{ / ;'zf;gnfO{ ;'b[9Ls/0f ug]{ nIo lnPsf] 5 . oL nIo k|fKtLsf] nflu gLlt / k|To]s gLlt cGtu{t /0fgLlt / sfo{gLlt pNn]v ul/Psf] 5 . o;/L gLltut :ki6tf sfod ePkl5 ;f]xL cfwf/df ;+rfng ul/g] of]hgf, cfof]hgf, sfo{s|d / ultljlw ;dfof]lht ?kdf cufl8 j9fpg ;xh x'g]5 . o;jf6 jg If]q nIopGd'v / yk rnfodfg x'g]5 .

k|:t't gLlt o;eGbf cuf8Lsf gLlt tyf sfo{qmdsf] l;+xfjnf]sg, /fli6«o / cGt/f{li6«o If]qdf ljsl;t gjLg cjwf/0ff, g]kfnsf cGt/f{li6«o k|ltj4tf / /fli6«o k|fyldstfnfO{ cfwf/ agfP/ tof/ ul/Psf] 5 . gLlt tof/ ug]{ s|ddf jg tyf e"–;+/If0f dGqfnon] Jofks ;xeflutfTds pkudsf] k|of]u u/]sf] dfq lyPg ;/f]sf/jfnf;+u ;xsfo{ klg u/]sf] lyof] . o;jf6 gLltsf] sfof{Gjog kIf ;an x'g]5 eGg] d}n] ljZjf; lnPsf] 5' .

cGtdf of] gLlt tof/ ug]{ sfo{df ;+nUg ;j}nfO{ xflb{s wGojfb lbg rfxG5' .

lbgf°M @)&! df3 @(

-dx]z cfrfo{_ dGqL

Page 5: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

1

jg gLlt, @)&!

!= k[i7e"ld

!=!= e"–w/ftnsf] em08} $) k|ltzt e"–efudf km}lnPsf] jg If]q g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] k|fs[lts ;Dkbf xf] . jg If]q s[lif, phf{, :jR5 kfgL / cf}Bf]lus sRrf kbfy{sf] ;|f]t xf] . h}ljs ljljwtfsf] k|r"/ e08f/ jg If]q g]kfnsf] k|d'v ko{6sLo uGtJo xf] . jg If]q ax';+Vos hgtfsf] cfo cfh{g / hLljsfsf] k|d'v ;|f]t xf] . sl/a &) k|ltzt OGwg, em08} $) k|ltzt kz' cfxf/f / cGo jftfj/0fLo ;]jf jg If]qaf6 pknJw x'Fb} cfPsf] 5 . jg If]qsf] ultljlwaf6 jif]{gL k|z:t dfqfdf /fh:j k|fKt eO/x]sf] 5 .

!=@= g]kfnsf]] ;d'bfodf cfwfl/t jg, ;++/lIft If]q, e"–kl/lw :t/sf] jg Joj:yfkgn] /fli6«o tyf cGt/f{li6«o:t/df Voflt sdfPsf 5g\ . em08} !* xhf/ ;fd'bflos ;d"xåf/f Jojl:yt !& nfv x]S6/ jgaf6 @@ nfv 3/w'/L nfeflGjt 5g\ . sl/a & xhf/ j6f sa'lnotL jg ;d"xaf6 $@ xhf/ x]S6/ jgdfkm{t ul/aLsf] /]vfd'gL /x]sf &% xhf/ 3/w'/Lsf]] hLljsf]kfh{gdf ;xof]u k'u]sf] 5 . t/fO{sf] %$ xhf/ x]S6/ ;fem]bf/L jgaf6 ^ nfv 3/w'/L nfeflGjt 5g\ . h}ljs ljljwtf ;+/If0fsf] nflu #$ xhf/ ju{ lsnf]ld6/ If]q 5'6\ofOPsf] 5 . dWojtL{ If]qsf] Joj:yfkgaf6 sl/a ^ nfv @& xhf/ :yfgLo afl;Gbf nfeflGjt 5g\ .

!=#= gjLs/0fLo jg ;|f]tsf] lbuf] Joj:yfkgsf] nflu jg ;Da4{g k|0ffnLnfO{ sfof{Gjog ul/Psf] 5 . af3,u}+8f, xfQL, cgf{, lxpF lrt'jf h:tf b'n{e jGohGt'sf] ;+Vof a9fpg] sfo{qmd ;+rflnt 5g\ . l;d;f/sf] ;+/If0fdf hf]8 lbOPsf] 5 . sl/a @ xhf/ pk–hnfwf/df ;+/If0fsf] sfo{ eO{/x]sf] 5 . jftfj/0f ;+/If0f If]q 3f]lift r'/]df ;+/If0fsf ax'kIfLo ultljlw cufl8 a9fOPsf]

5 . ;+/If0f cleofg cufl8 a9fpg @)&!–*) nfO{ ‘jg bzs’ 3f]if0ff ul/Psf] 5 . h8La'6L / cGo u}/sfi7 jg k}bfjf/sf] ;+/If0f, pTkfbg / k|zf]wgdf hf]8 lbOPsf] 5 . jg:kltsf] klxrfg / cfg'j+lzs ;|f]t ;+/If0fsf] sfo{ eO/x]sf] 5 . jftfj/0fLo ;]jf z'Ns cf/De ePsf] 5 . kxf8L e"–efudf hnjfo' cg's"ngsf ultljlwx? ;~rflnt 5g\ . sfj{g Jofkf/df g]kfn ;+nUg x'g] cj:yf l;h{gf ePsf] 5 .

@= r'gf}lt

@=! t/fO{ / leqL dw]zsf] sl/a ! nfv x]S6/ jg If]q cltqmd0f ePsf] 5 . dWo kxf8L / lxdfnL If]qdf vf]l/of km8fgL ug]{ sfo{ aGb ePsf] 5}g . t/fO{ / leqL dw]zdf jg ljgfz / IfoLs/0fdf ;'wf/ ePsf] 5}g . blIf0fsf] l;dfjtL{ If]qsf ;d'bfosf] jg ;|f]tdf kx'Fr :yflkt ug{ ;lsPsf] 5}g . r'/] If]qsf] cg'lrt bf]xgaf6 efj/ / t/fO{ If]qsf] pj{/f zlQmdf x|f; cfpg yfn]sf] 5 . lxdfnL If]qsf] plrt ;+/If0f x'g g;Sbf tNnf] t6Lo If]qdf gsf/fTds k|efj b]lvg yfn]sf] 5 . ;+qmd0fsfnLg /fhg}lts cj:yfsf] k|efj jg If]qsf] ;+/If0fdf b]vf kl//x]sf] 5 .

Page 6: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

2

@=@= ;Defjgf x'Fbf xF'b} klg jg If]qsf] pTkfbsTj a9\g ;s]sf] 5}g . ;+/rgfut ;d:ofsf] sf/0f jg k}bfjf/sf] cfk"lt{ ;xh x'g ;s]sf] 5}g . jg lj:tf/, ;+/If0f / pTkfbgdf lghL If]qsf] ;xeflutf pT;fxj4{s 5}g . dxTj / k|fyldstfsf] cfwf/df kof{Kt ;fwg / ;|f]tsf] kl/rfng jg If]qdf x'g ;s]sf] 5}g . ljleGg jg:klt / hLjhGt' nf]k eO;s]sf 5g\ eg] s]xL ;+s6fkGg 5g\ . af9L, klx/f], e"–Ifo / kfgLsf] ;|f]t sd x'g] ;d:of a9L /x]sf] 5 . lxdtfnsf] ljikmf]6gaf6 hg, wg tyf k|fs[lts ;Dkbfsf] ljgfz h:tf ;d:of klg b]lvPsf 5g\ .

@=#= jg k}bfjf/sf] cTolws / cj}w ;+sng, rf]/L lgsf;L tyf jGohGt'sf] cj}w lzsf/ / Jofkf/ ;d:ofsf] ?kdf b]vf k/]sf] 5 . gbL s6fg, e"–Ifo, jg 89]nf], clgolGqt rl/r/g, 9'+uf, lu§L, afn'jfsf] clgolGqt ;+sng tyf lgsf;Laf6 ;+/If0f / Joj:yfkgdf ;d:of cfPsf] 5 . dfgj / jGohGt'aLrsf] a9\bf] åGb r'gf}ltk"0f{ ePsf] 5 . ldrfxf k|hfltsf sf/0f /}yfg] jg:klt / jGohGt'df gsf/fTds k|efj kl//x]sf] 5 . ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0f / jftfj/0f ;+/If0faLr ;Gt'ng x'g ;ls/x]sf] 5}g . jg If]qsf] ;'zf;gdf k|Zg p7\g] u/]sf] 5 .

#= cj;/

#=!= lbuf] Joj:yfkgaf6 jg k}bfjf/sf] pTkfbsTj / pTkfbg a9fP/ cfGtl/s dfu k"lt{ ub}{ lgsf;L k|j4{g ug{ ;lsG5 . hg;xeflutf / kx'Frsf] clej[l4af6 ;+/If0f / ljsf; dfq k|efjsf/L x'Fb}g, :yfgLo txdf Jofks /f]huf/Lsf] cj;/ l;h{gf ug{ klg ;lsG5 . jg If]qsf] ultljlwdf lghL If]qnfO{ ;xefuL u/fP/ /f]huf/L / cfo cfh{g a9fpg ;lsG5 . To;}u/L, jGohGt'sf] ;+/If0f, pTkfbg / Joj;foLs/0f / kof{–ko{6gaf6 cfo cfh{g / /f]huf/Lsf cj;/ l;h{gf ug{ ;lsG5 . e" tyf hnfwf/nfO{ PsLs[t u/L jg / s[lif b'a} If]qsf] cfDbfgL a9fpg ;lsG5 . jg:klt ;|f]tsf] j}1flgs / Joj;flos k|of]uaf6 cfDbfgL a9fpg ;lsG5 . jftfj/0fLo ;Gt'ng sfod /fVg / hnjfo' kl/jt{gsf gsf/fTds k|efjnfO{ sd ug{ ;3fp k'¥ofP/ ;+/If0fsf] nflu yk ;fwg ;|f]t cfslif{t ug{ ;lsG5 . pknJw k|r'/ h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0faf6 cfo cfh{g / ljZj ;Dkbf ;+/If0fdf ;3fpg ;lsG5 .

#=@= cy{tGqdf jg If]qsf] of]ubfg lgSof}{n u/]/ ;|f]t ;fwgdf kxF'r a9fpg ;lsG5 . jg tyf h}ljs ljljwtf ;DaGwL cGt/f{li6«o k|ltj4tf k'/f u/]/ cGt/f{li6«o ;xof]u cfslif{t ug{ ;lsG5 . jg If]q / ;f] sf] x}l;ot j[l4 u/L sfj{g Jofkf/sf] dfWodaf6 ;|f]t ;fwg k|fKt ug{ ;lsG5 . ljsf; / ;+/If0fnfO{ gLltut, sfg"gL / ;+:yfut Joj:yf u/]/ kl/k'/s ?kdf cufl8 a9fpg ;lsG5 . dflyNnf] kfl/l:yltsLo k|0ffnLsf] ;+/If0fsf] nflu tNnf] t6Lo ;d'bfonfO{ pTk|]l/t ug{ ;lsG5 . jg k|zf;gsf] k'g;{+/rgf ub}{ cfw'lgs k|ljlw, 1fg, ;Lk / Ifdtf a9fP/ bIftf / yk k|efjsfl/tf j[l4 ug{ ;lsG5 . jg If]qsf df}h'bf ;+:yfsf] k'g;{+/rgf u/]/ jg k}bfjf/sf] pTkfbg / cfk"lt{ k|efjsf/L agfpg ;lsG5 . ;du|df jg If]qsf] lbuf] Joj:yfkg u/L kfl/l:yltsLo ;Gt'ng sfod /fVb} lbuf] ljsf;sf nIo xfl;n u/L d'n'snfO{ ;d[4 agfpg ;lsG5 .

Page 7: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

3

$= gLltsf] cfjZostf

$=!= jg ljsf; u'?of]hgf, @)$^ sf] ;dofjlw ;lsPsf] 5 . ‘;d[l4sf] nflu jg’ eGg] cjwf/0ff ljsf; ul/Psf] eP klg o;sf] lj:t[t vfsf tof/ ul/Psf] 5}g . o; cj:yfdf xfn;Dd k|fKt cg'ej, jg Joj:yfkg, jftfj/0f ;+/If0f, h}ljs ljljwtf / hnjfo' kl/jt{g ;DaGwdf ljsl;t cjwf/0ff, g]kfnsf /fli6«o ljsf;sf k|fyldstf / g]kfnsf ;+/If0f ;DaGwL k|ltj4tf ;dflxt u/L ;du| jg If]qnfO{ dfu{bz{g ug{ gLltut b:tfj]h cfjZos ePsf] 5 . oxL ;Gbe{df jg gLlt, @)&! tof/ ul/Psf] xf] .

$=@= lgM;Gb]x g]kfnsf] ;du| cfly{s ;d[l4df jg If]qn] dxTjk"0f{ of]ubfg lbg ;S5 . o;sf] nflu jg Joj:yfkg / ljsf;nfO{ ;Fu} n}hfg' kg]{ x'G5 . jg If]qsf] lbuf] Joj:yfkg u/L o;af6 k|fKt x'g] pTkfbg / jftfj/0fLo ;]jfsf] a'l4dQfk"0f{ pkof]u / k|fKt nfesf] Gofof]lrt ljt/0fsf] dfWodaf6 hLljsf]kfh{gdf ;'wf/ tyf cy{tGqdf ;xof]u k'Ug] u/L jg If]qnfO{ ;d[l4sf] cfwf/sf] ?kdf :yflkt ug{ of] jg gLlt, @)&! th'{df ul/Psf] xf] .

%= gLltsf cfwf/

o; gLlt tof/ ug]+{ qmddf jg ljsf; u'? of]hgf, @)$^, sa'lnotL jg gLlt, @)%*, /fli6«o l;d;f/ gLlt, @)^(, /fli6«o h}ljs ljljwtf /0fgLlt / sfof{Gjog of]hgf, -@)&!–@)&&_, jGohGt' kfng, k|hgg tyf cg';Gwfg sfo{gLlt, @)^), h8La'6L Pj+ u}/sfi7 jg k}bfjf/ ljsf; gLlt, @)^!, jg If]qsf] hUuf cGo k|of]hgsf]] nflu pknAw u/fpg] ;DaGwL sfo{ljlw, @)^#, hnjfo' kl/jt{g gLlt, @)^*, jg If]qsf] /0fgLlt, @)&! -d:of}bf_, lqjlif{o of]hgf, -@)&!–@)&$_ / g]kfn ;/sf/ -dGqL:t/_ åf/f @)^( df3 !@ df :jLs[t ‘;d[l4sf nflu jg’ sf] cjwf/0ff nufot cGo ;fGble{s gLlt tyf sfo{qmd / g]kfn kIf /fi6« ePsf ;DalGwt dxf;lGwx?nfO{ ;d]t cfwf/ dflgPsf] 5 .

^= gLltsf] gfd / k|f/De

^=!= of] gLltsf] gfd “jg gLlt, @)&!” /xg] 5 .

^=@= of] gLlt jg If]qsf] d"n gLltsf] ?kdf /xg] 5 . jg, jg:klt, jGohGt', h}ljs ljljwtf, h8La'6L, e" tyf hnfwf/ ;+/If0f nufotsf jg If]q;Fu ;DalGwt cGo gLlt / /0fgLlt o; gLltaf6 lgb]{lzt x'g] 5g\ .

^=#= of] gLlt g]kfn ;/sf/ -dlGqkl/ifb\_ af6 :jLs[t ePsf] ldltb]lv nfu" x'g] 5 .

Page 8: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

4

&= b"/b[li6

jg, h}ljs ljljwtf / hnfwf/ If]qsf] lbuf] Joj:yfkgåf/f :yfgLo / /fli6«o ;d[l4df of]ubfg k'¥ofpg] .

*= nIo

jg, jg:klt, h8La'6L, jGohGt', ;+/lIft If]q, h}ljs ljljwtf / hnfwf/sf] ;d'lrt ;+/If0f, ;Dj4{g / ;b'kof]u ub}{ /f]huf/L] l;h{gf / cfo j[l4 u/L ljkGg ju{sf] hLljsf]kfh{gdf ;'wf/ / kfl/l:yltsLo k|0ffnLaLr ;Gt'ng sfod ug]{ .

(= p2]Zo

of] gLltsf p2]Zo b]xfo adf]lhd /x]sf 5g\ M

(=!= jg, jg:klt, jGohGt', ;++/lIft If]q tyf hnfwf/sf] ;++/If0f Pj+ Joj:yfkg u/L jftfj/0fLo ;Gt'ng sfod /fVg] .

(=@= jg If]qsf] pTkfbsTj / jg k}bfjf/sf] pTkfbg j[l4 u/L :yfgLo tyf /fli6«o cfjZostf kl/k"lt{ ub}{ lgsf;L k|j4{g u/L /fli6«o cy{tGqdf jg If]qsf] of]ubfg clej[l4 ug]{ .

(=#= ;fd'bflos jg nufotsf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg k4ltsf] ljsf; / k|j4{g ug{] .

(=$= jg If]qsf] ;++/If0f, ;Dj4{g Pj+ Joj:yfkgdf lghL If]qnfO{ ;d]t ;+nUg u/fO{ cfo cfh{g tyf /f]huf/Lsf cj;/ l;h{gf ug]{ .

(=%= jg If]qsf] ;'zf;g ;'b[9Ls/0f ug]{ .

!)= gLlt

plNnlvt b"/b[li6, nIo tyf p4]Zo xfl;n ug{ lgDg gLlt cjnDag ul/g] 5 M

!)=!= lbuf] jg Joj:yfkgåf/f jg If]qsf] pTkfbsTj / jg k}bfjf/sf] pTkfbg j[l4 ug]{ .

!)=@= h}ljs ljljwtf / ;|f]tsf] ;++/If0f nufot jftfj/0fLo ;]jfaf6 k|fKt x'g] nfe j[l4 ub}{ Gofof]lrt ljt/0f ;'lglZrt ug]{ .

!)=#= hn tyf e"ldsf] ;++/If0faf6 e"ldsf] pTkfbsTj j[l4 ug{ hnfwf/ If]qsf] PsLs[t ;++/If0f / Joj:yfkg ug]{ .

Page 9: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

5

!)=$= ;fd'bflos, sa'lnotL, ;fem]bf/L, dWojtL{ ;fd'bflos, ;+/lIft, wfld{s nufotsf ;d'bfoåf/f Jojl:yt jgnfO{ kfl/l:yltsLo, cfly{s / ;fdflhs ?kn] ;Ifd agfpFb} nfesf] Gofof]lrt afF8kmfF8 ug]{ .

!)=%= lghL If]qnfO{ jg ljsf; tyf lj:tf/df ;+nUg u/fpFb} jghGo pBdsf] k|j4{g, pTkfbgsf] ljljwLs/0f / ahf/Ls/0faf6 d"No clej[l4 / xl/t /f]huf/L l;h{gf ug]{ .

!)=^= hnjfo' kl/jt{gsf gsf/fTds k|efj Go"gLs/0f tyf cg's"ngsf pkfo cjnDjg ug]{ .

!)=&= jg If]qdf ;'zf;g, ;dfj]zLs/0f / ;fdflhs Gofo k|j4{gsf] nflu Joj:yfkgnfO{ yk ;Ifd agfpg] .

!!= /0fgLlt tyf sfo{gLlt

jg gLltsf] sfof{Gjogsf] nflu b]xfo adf]lhdsf /0fgLlt / sfo{gLlt cjnDag ul/g] 5 M

gLlt !_ lbuf] jg Joj:yfkgåf/f jg If]qsf] pTkfbsTj / jg k}bfjf/sf] pTkfbg j[l4 ug]{ .

/0fgLlt

-s_ pTkfbsTj / pTkfbg j[l4sf] ;DefAotf /x]sf jg If]qsf] klxrfg u/L lbuf] Joj:yfkg ug]{ .

-v_ jg If]qsf] ;+/If0f tyf Joj:yfkgdf hg;xeflutf clej[l4 ug]{ .

-u_ pko'Qm jftfj/0f l;h{gf u/L jg If]q aflx/ jgsf] lj:tf/ tyf ljsf; ug]{ .

-3_ s'n e"–efusf] slDtdf $) k|ltzt jg If]q sfod ug]{ .

sfo{gLlt

-!_ jg If]qsf] tYof° cfjlws ?kdf cBfjlws u/L jgsf] juL{s/0f ul/g] 5 .

-@_ ;/sf/ tyf ;d'bfoåf/f Jojl:yt jgdf ;Dj4{g k|0ffnLdf (Silvicultural System) cfwfl/t pko'St sfo{of]hgf agfO{ Joj:yfkg ul/g] 5 .

-#_ pkef]Qmf ;d"xsf] rfxgf cg';f/ Ps cfk;df hf]l8Psf jf glhsdf kg]{ ;d'bfodf cfwfl/t jg If]qnfO{ PsLs[t ?kdf Joj:yfkg ul/g] 5 .

-$_ Ps cfk;df hf]l8Psf jf ;/sf/åf/f Aojl:yt glhsdf kg]{ ;–;fgf jgnfO{ PsLs[t ?kdf Joj:yfkg ul/g] 5 .

-%_ ;fd'bflos, sj'lnotL, ;fem]bf/L, ;+/lIft jg, dWojtL{ ;fd'bflos, ;+/lIft / wfld{s nufotsf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] ljsf; / lj:tf/ ul/g] 5 .

Page 10: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

6

-^_ jg k}bfjf/sf] ;xh cfk"lt{ tyf ljt/0fsf nflu pko'Qm ;+/rgfsf] lgdf{0f ul/g] 5 .

-&_ Joj;foLs/0f x'g ;Sg] h8La'6L Pj+ u}/sfi7 jg k}bfjf/ v]tLsf] k|ljlw ljsf; u/L jg If]q leq / aflx/ lj:tf/ ul/g] 5 .

-*_ jg If]q nufot ;fj{hlgs / lghL hUufdf j[Iff/f]k0fsf sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

-(_ zx/L If]qdf jg / pBfgsf] ljsf; / lj:tf/ ul/g] 5 .

-!)_ ef}lts k"jf{wf/ ljsf;nfO{ jftfj/0f d}qL agfpFb} cfjf;, ;8s tyf gx/ If]qdf clgjfo{ ?kn] j[Iff/f]k0f ul/g] 5 .

-!!_ jg If]qsf] pTkfbsTj / Joj:yfkg ljifodf sfo{d"ns cg';Gwfg u/L k|fKt glthfsf] k|;f/ / pkof]u ul/g] 5 .

-!@_ le/fnf]kg / e"–Ifosf] ;+j]bgzLntfsf] cfwf/df Joj:yfkg ug{ jg If]qsf] juL{s/0f ul/g] 5 .

-!#_ sd k|of]udf /x]sf sfi7 tyf u}/sfi7 k|hfltsf] sf7sf] u'0f:t/ clej[l4 u/L pkof]u tyf ahf/ k|j4{g ul/g] 5 .

gLlt @_ h}ljs ljljwtf / ;|f]tsf] ;+/If0f nufot jftfj/0fLo ;]jfaf6 k|fKt x'g] nfe j[l4 ub}{ Gofof]lrt ljt/0f ;'lglZrt ug]{ .

/0fgLlt

-s_ h}ljs ljljwtf / ;|f]t tyf hnfwf/sf] lbuf] Joj:yfkg / pkof]]udf cflbjf;L, hghflt / :yfgLo ;d'bfosf] kx'Fr j[l4 ug]{ .

-v_ jg cltqmd0f lgoGq0f u/L cltqmd0fdf k/]sf] If]qnfO{ k'gM jg If]q sfod ug]{ .

-u_ jg If]qsf] hUuf ljsNk x'Fbf;Dd cGo k|of]hgsf nflu pknAw gu/fpg] / ljsNk gePsf] cj:yfdf plrt d'cfAhfsf] Joj:yf ug]{ .

-3_ jftfj/0fLo ;]jfsf] e'QmfgLsf] nflu pko'Qm sfg"gL / ;+/rgfut Joj:yf ug]{ .

-ª_ pko'St k|0ffnL ljsf; u/L jg ;Dkbfsf] cfly{s d"Nof°g (Economic Valuation) k4lt :yflkt ug]{ .

-r_ h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0fdf :yfgLo P+j k/Dk/fut 1fg, ;Lk / k|ljlwsf] pkof]u ug]{ .

sfo{gLlt

-!_ jg, jGohGt', jg:klt tyf kfl/l:yltsLo k|0ffnLsf] ;+/If0f, ljsf; / Joj:yfkgsf nflu cWoog cg';Gwfg u/L k|ljlwsf] ljsf; tyf pkof]u ul/g] 5 .

Page 11: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

7

-@_ g]kfnsf] s'g} klg h}ljs ljljwtf / h}ljs ;|f]tx? gi6 x'g glbg] Joj:yf ldnfOg] 5 .

-#_ jg:klt / jGohGt' k|hflt tyf kfl/l:yltsLo k|0ffnLsf] ;+/If0fsf nflu nlIft ;+/lIft If]qsf] klxrfg tyf lj:tf/ ul/g] 5 .

-$_ h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0fsf] nflu ;d'bfodf cfwfl/t ;+/lIft If]qx?sf] ljsf; / lj:tf/ ul/g] 5 .

-%_ lbuf] ljsf; / kof{j/0fLo ;Gt'ng -l;dfkf/ h}ljs dfu{ ;d]t_ sfod ug{ e"–kl/lw:t/df ;+/If0f tyf Joj:yfkgsf] sfo{ ul/g] 5 .

-^_ h}ljs ljljwtf / ;|f]tsf] ;+/If0f / ;b'kof]uaLr ;Gt'ng sfod u/L :yfgLo hgtfsf] hLljsf]kfh{gdf 6]jf k'¥ofOg] 5 .

-&_ ;+s6fkGg, b'n{e, nf]kf]Gd'v jg:klt / jGohGt'sf] :j / k/–:yfgLo ;++/If0f ul/g] 5 .

-*_ dxTjk"0f{ h}ljs dfu{sf] klxrfg u/L ;+/If0f ul/g] 5 .

-(_ lrl8ofvfgfsf] :yfkgf Pj+ lj:tf/ ul/g] 5 .

!)_ jg:klt / jGohGt' ;Da4 k/Dk/fut 1fg, ;Lk, cEof; / k|ljlwsf] j}1flgs clen]vLs/0f ul/g] 5 .

-!!_ 6'x'/f, 3fOt] / ;d:ofu|:t jGohGt'sf] nflu p4f/ s]Gb| / jGohGt'sf] pkrf/ s]Gb|sf] :yfkgf / lj:tf/ ul/g] 5 .

-!@_ kof{–ko{6g k|j4{gsf nflu /fli6«o jgdf tf]lsPsf k|hfltsf jGohGt'sf] kfng, k|hgg, cWoog, cg';Gwfg, lzsf/ tyf pkof]usf] Joj:yf ul/g] 5 .

-!#_ jg tyf ;+/lIft If]q leq kof{j/0f d}qL ko{6sLo ;]jf ;~rfng ul/g] 5 .

-!$_ dWojtL{ If]qdf ;d'bfosf] ;xeflutfdf h}ljs ljljwtf / ;|f]tsf] ;+/If0f / Joj:yfkg ul/g] 5 .

-!%_ rf]/L lzsf/, cj}w s6fgL, clgolGqt jg 89]nf], jg k}bfjf/sf] cj}w ;+sng, cTolws rl/r/0f / ldrfxf k|hflt lgoGq0fsf nflu ax'kIfLo ;xeflutfTds ;+oGq lgdf{0f u/L kl/rfng ul/g] 5 .

-!^_ jg cltqmd0f lgoGq0f /0fgLlt, @)^* sf] k'g/fjnf]sg u/L nfu" ul/g] 5 eg] cltqmldt If]q k'gM k|fKt u/L j[Iff/f]k0f / ;+/If0f ul/g] 5 .

-!&_ h}ljs ljljwtf / ;|f]t / ;+/lIft jGohGt'sf] clen]v tof/ u/L cg'udg ul/g] 5 .

-!*_ /fli6«o k|fyldstf k|fKt k"jf{wf/ lgdf{0fsf] nflu ljsNk gePsf] cj:yfdf jg If]qsf] hUuf d'cfAhf lnP/ dfq pknJw u/fOg] 5 . o:tf] /sd 5'§} sf]ifdf hDdf u/L u'd]sf] jg If]q :yfkgf ug{ pkof]u ul/g] 5 .

Page 12: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

8

-!(_ jftfj/0fLo ;]jfsf] klxrfg / e'QmfgLsf] nflu pko'Qm ;+oGq tyf sfg'gL Joj:yf ldnfOg] 5 .

-@)_ dfgj jGohGt' åGå Go"gLs/0f / /fxt ljt/0fnfO{ ;/n, k|efjsf/L / km/flsnf] agfOg] 5 .

-@!_ jg If]q / jg ;|f]t ;Da4 k/Dk/fut bfx ;+:sf/ k|0ffnLnfO{ wd{, ;:s[lt / k|yfsf] ;DDffg ub}{ pko'St 9+uaf6 Jojl:yt ul/g] 5 .

-@@_ hgr]tgfsf sfo{qmd ;~rfng ub{} df}h'bf 89]nf] Joj:yfkg /0fgLltnfO{ k|efjsf/L ?kdf sfof{Gjog ul/g] 5 .

-@#_ v'Nnf rl/r/g Jojl:yt ub}{ aFw'jf kz'kfng sfo{nfO{ k|f]T;fxg ug{ s[ifsnfO{ jg, jLp, la?jf tyf j[If/f]k0fsf] lglDt cfly{s / k|fljlws ;xof]u pknAw u/fOg] 5 .

gLlt #_ hn tyf e"ldsf] ;++/If0faf6 e"ldsf] pTkfbsTj j[l4 ug{ hnfwf/ If]qsf]

PsLs[t ;++/If0f / Joj:yfkg ug]{ .

/0fgLlt

-s_ gbL k|0ffnLdf -River basin_ cfwfl/t a[xt\ hnfwf/ If]qsf] cjwf/0ff cg';f/ hnfwf/ If]qsf] ;+/If0f Pj+ Joj:yfkg ug]{ .

-v_ ;+j]bgzLn hnfwf/nfO{ ;++/lIft hnfwf/ If]q 3f]if0ff u/L hldgsf] pko'Qmtfsf cfwf/df Joj:yfkg ug]{ .

-u_ r'/], t/fO{ / dw]z If]qsf]] kfl/l:yltsLo k|0ffnLsf] PsLs[t ?kdf lbuf] Joj:yfkg ug]{ .

-3_ l;d;f/ If]qsf] klxrfg, clen]vLs/0f tyf Joj:yfkg ug]{ .

sfo{gLlt

-!_ e"–Ifo, af9L, klx/f]], d?e"dLs/0f tyf gbL lgoGq0fsf] nflu hnfwf/ If]qsf] klxrfg, juL{s/0f / k|fyldsLs/0f ul/g] 5 .

-@_ k|fyldstfsf] cfwf/df sfo{of]hgf agfO{ pkNnf] tyf tNnf] t6Lo If]qsf] ;DaGw :yflkt x'g] u/L hg;xeflutfd"ns e" tyf hnfwf/ ;+/If0fsf sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

-#_ sfo{d"ns cg';Gwfgaf6 sd vlr{nf] e" tyf hn ;++/If0f / s[lif jg k|0ffnLsf]] ljsf; u/L k|ljlw x:tfGt/0f ul/g] 5 .

-$_ vfB pTkfbg / ;'/Iffdf of]ubfg k'¥ofpg jg / s[lif k|0ffnLaLr ;fd~h:o sfod u/L e"–;+/If0fsf sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

Page 13: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

9

-%_ r'/], t/fO{, dw]z nufotsf ;Dk"0f{ If]qnfO{ /fli6«o e"–pkof]u gLlt cg'?k juL{s/0f u/L gbL k|0ffnLdf cfwfl/t PsLs[t ;+/If0f tyf Joj:yfkg sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

-^_ ;a} l;d;f/sf] klxrfg tyf juL{s/0f u/L ;+/If0f tyf Joj:yfkg ug]{ lhDd]jf/ lgsfo tf]sL Ifdtf clej[l4 ul/g] 5 .

-&_ l;d;f/ / l;d;f/sf] hnfwf/ If]qsf] h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f / lbuf] pkof]usf] nflu ;xeflutfd"ns 9+un] ;+/If0f ul/g] 5 .

gLlt $_ ;fd'bflos, sa'lnotL, ;fem]bf/L, dWojtL{ ;fd'bflos, ;+/lIft, wfld{s

nufotsf ;d'bfoåf/f Jojl:yt jgnfO{ kfl/l:yltsLo, cfly{s / ;fdflhs ?kn]

;Ifd agfpFb} nfesf] Gofof]lrt afF8kmfF8 ug]{ .

/0fgLlt

-s_ ;d'bfoåf/f Jojl:yt jg If]qsf] ljsf; Pj+ lj:tf/ ug{] .

-v_ ;d'bfoåf/f Jojl:yt jgsf] dfWodaf6 jgaf6 6f9f /x]sf, ljkGg, cflbjf;L, hghflt, blnt, dlxnf / l;dfGts[t pkef]Qmfsf] kx'Fr a9fpg] .

-u_ ;d'bfoåf/f Jojl:yt jgsf] lbuf] Joj:yfkg u/]/ jg If]qaf6 lng ;lsg] nfe clej[l4 ub{} ;b'kof]usf] k|fyldstf lgw{f/0f ug{] .

-3_ ;d"xsf] Joj:yfkg Ifdtf clej[l4 ub{} ;d'bfoåf/f Jojl:yt jg Joj:yfkg k|0ffnLsf] ;'zf;g ;'b[9Ls/0f ug{] .

sfo{gLlt

-!_ ;d'bfonfO{ jg Joj:yfkgdf ;xhtf k|bfg ug{ cfjZos k|lqmof ;/nLs[t ul/g] 5 .

-@_ ;d'bfosf] Ifdtf clej[l4sf nflu lgoldt ?kdf tflnd / ;Lk ljsf; sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

-#_ ;d'bfoåf/f Jojl:yt jgaf6 lbuf] ?kdf dxQd nfe k|flKtsf] nflu k|ljlw x:tfGt/0f ul/g] 5 .

-$_ ;d"xdf k|fKt cfDbfgLnfO{ jg ;+/If0f tyf Joj:yfkg, ljkGgd'vL sfo{qmd / ;fd'bflos ljsf; sfo{df nufpg] ;DaGwdf k|fyldsLs/0f dfkb08 lgwf{/0f u/L sfof{Gjog ul/g] 5 .

-%_ ;d'bfo ;dflxt cflbjf;L, hghflt, bnLt, Psn dlxnf, ljkGg, ckfËnfO{ ;|f]tsf] kx'Fr / nfesf] afF8kmfF8df cu|flwsf/ ;'lglZrt ul/g] 5 .

-^_ jg ;+/If0f / ;fd'bflos ljsf; sfo{df ;d'bfo / :yfgLo lgsfoaLr ;xsfo{ :yflkt ul/g] 5 .

Page 14: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

10

-&_ ;d'bfo jf :yfgLo:t/df /x]sf] k/Dk/fut tyf k|yfhGo 1fg / ;LknfO{ jg Joj:yfkgdf k|of]u ul/g] 5 .

-*_ ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg k|0ffnLaf6 k|fKt jg k}bfjf/sf] ljqmL ljt/0f k|lqmofnfO{ yk Gofof]lrt, kf/bzL{ / k|lt:kwf{{Tds agfOg] 5 .

-(_ ;d'bfodf ;'zf;g ;'b[9Ls/0fsf nflu ;d"x leqsf] nf]stflGqs cEof;nfO{ k|f]T;fxg ul/g] 5 .

-!)_ ;d'bfodf cfwfl/t ;a} jgsf] ljj/0f / ultljlwsf] ;"rgf cBfjlws u/L ;fj{hlgs ug{] k|0ffnLsf] ljsf; ul/g] 5 .

-!!_ ;d'bfoåf/f Jojl:yt jgsf] of]ubfgaf/] cWoog / cg';Gwfg u/L k|fKt glthfsf] cfwf/df ;d'bfoåf/f Jojl:yt jg k|0ffnLnfO{ kl/dfh{g / ljsf; ul/g] 5 .

gLlt %_ lghL If]qnfO{ jg ljsf; tyf lj:tf/df ;+nUg u/fpFb} jghGo pBdsf]

k|j4{g, pTkfbgsf] ljljwLs/0f / ahf/Ls/0faf6 d"No clej[l4 / xl/t /f]huf/L l;h{gf ug]{ .

/0fgLlt

-s_ lghL If]q ;d]tsf] ;fem]bf/Ldf jgsf] k'g:yf{kgf tyf Joj:yfkg ug]{ .

-v_ lghL hUufdf jgsf] ljsf; / lj:tf/ u/L jg k}bfjf/sf] pTkfbg a9fO{ ;xh cfk"lt{sf] nflu k|f]T;flxt ug]{ .

-u_ h8La'6L tyf u}/sfi7 jg k}bfjf/sf] d"No clej[l4 u/L lgof{t ug{ k|f]T;flxt ug]{ .

-3_ jghGo tyf jGohGt'df cfwfl/t pBdsf] ljsf; ug{ lghL If]]qnfO{ k|f]T;flxt ug]]{ .

-ª_ ;/sf/L, ;fd'bflos, lghL tyf ;xsf/L If]qsf] ;fem]bf/Ldf nufgL k|j4{g u/L jghGo pBf]u / Joj;fosf] :yfkgf, ljsf; / lj:tf/nfO{ ;xhLs/0f ug]{ .

sfo{gLlt

-!_ s[lif jg, jghGo sRrf kbfy{sf] pTkfbg / kof{–ko{6g ljsf;sf nflu sj'lnotL jgsf] ?kdf jg If]q pknAw u/fO{ lghL If]qsf] nufgL k|f]T;flxt ul/g] 5 .

-@_ lrl8ofvfgfsf] :yfkgf / jGohGt'sf] Joj;flos kfng, k|hgg, pkof]u, cf];f/ k;f/, laqmL ljt/0f, lgsf;L tyf j}1flgs cWoog cg';Gwfg sfo{df lghL If]qnfO{ ;+nUg u/fOg] 5 .

-#_ jg If]qdf lghL If]qsf] ;d]t nufgL a9fpgsf nflu jg ljsf; sf]ifsf] :yfkgf / ;~rfng ul/g] 5 .

Page 15: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

11

-$_ lghL jg btf{sf nflu k|f]T;fxg ub}{ lghL jgaf6 pTkfbg x'g] jg k}bfjf/ / lghL hUufdf ePsf ?vsf] k|of]u tyf cf];f/ k;f/ k|lqmofnfO{ ;/n / ;xh agfOg] 5 .

-%_ lghL If]qnfO{ lghL jg, jghGo pBd tyf Joj;flos g;{/L k|j4{g ug{ cfjZos k|ljlw, ;x'lnotk"0f{ C0f, cg'bfg / ladfsf] Joj:yf ul/g] 5 .

-^_ h8La'6L tyf u}/sfi7 jg k}bfjf/sf] k|zf]wg u/L clGtd pTkfbg ug{ lghL If]qnfO{ k|f]T;flxt ul/g] 5 .

-&_ jg k}bfjf/df cfwfl/t pBf]unfO{ sfi7 / u}/sfi7 pBf]udf juL{s/0f u/L sRrf kbfy{ ;/n / ;xh ?kdf pknAw u/fOg] 5 .

-*_ cfly{s jg [Economic Forestry] pBf]usf nflu 5q 3gTj sd ePsf] jg If]q pknAw u/fOg] 5 .

-(_ sd pkof]udf /x]sf tyf Joj;flos k|of]udf cfpg g;s]sf sf7 k|hfltsf] klxrfg u/L d"No clej[l4, ahf/Ls/0f / pkof]u ug{ k|f]T;fxg ul/g] 5 .

-!)_ jg tyf ;+/lIft If]qdf lghL If]qsf] nufgLdf kof{-ko{6gsf] k|j4{g ul/g] 5 . -!!_ h8La'6L Pj+ u}/sfi7 jg k}bfjf/ v]tLdf lghL If]qnfO{ k|f]T;fxg ug{ cWoog cg';Gwfg u/L

pko'St v]tL k|ljlwsf] ljsf; u/L x:tfGt/0f ul/g] 5 .

-!@_ h8La'6L tyf j]t afF; nufotsf u}/sfi7 jg k}bfjf/sf] v]tL tyf d"No clej[l4 x'g] pBdsf] k"jf{wf/ lgdf{0f tyf k|ljlwsf] pkof]udf cg'bfg lbOg] 5 .

-!#_ Joj;flos k|of]hgsf] nflu sj'lnotL jg pknAw u/fpg] df}h'bf k|fjwfg / k|lqmofnfO{ ;/nLs[t u/L gbL psf;, au/ / jg leq /x]sf afFemf] ktL{ hUufnfO{ pTkfbg Ifdtf tyf k|rlnt d"Nosf] cfwf/df /fhZj lng] Joj:yf ul/g] 5 .

-!$_ pRr d"Nosf, ;+s6fkGg, b'n{e tyf nf]kf]Gd'v k|hfltsf jg:klt / h8La'6Lsf] klxrfg, lbuf] ;ª\sng, k'g?Tkfbgsf] ;'lglZrttf, k|ljlw ljsf;, Jofj;foLs/0f / ahf/Ls/0f ug{ ;d'bfo tyf lghL If]qnfO{ k|f]T;fxg ul/g] 5 .

-!%_ h}ljs ;'/Iff / Jofkfl/s dxTjsf h8La'6LhGo jg:kltsf] u'0f:t/ ljZn]if0f, jg:klthGo :j:Yo -Phytosanitary_, k|df0fLs/0f nufot Jofkf/ k|j4{gsf] nflu cfjZos k|of]uzfnfsf] :yfkgf / :t/f]Gglt ul/g] 5 .

-!^_ jghGo pTkfbgsf] u'0f:t/ lgwf{/0f ug{ / k|df0fLs/0f u/L /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ahf/ k|j4{gsf nflu pko'Qm ;+oGqsf] lgdf{0f ul/g] 5 .

-!&_ jftfj/0fLo ;]jfsf] klxrfg tyf ;f] sf] ahf/Ls/0f ug{ lghL If]qnfO{ k|f]T;fxg ul/g] 5 .

-!*_ jg If]qsf] ljsf; / jg pBd k|j4{gsf nflu lghL, ;fj{hlgs / ;d'bfosf aLr ;xsfo{ / lghL If]q / ;d'bfosf aLr ;fem]bf/LnfO{ k|f]T;fxg ul/g] 5 .

Page 16: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

12

gLlt ^_ hnjfo' kl/jt{gsf gsf/fTds k|efj Go"gLs/0f tyf cg's"ngsf pkfo

cjnDag ug]{ .

/0fgLlt

-s_ hnjfo' kl/jt{gsf sf/0f kfl/l:yltsLo k|0ffnLdf kg{ hfg] gsf/fTds k|efj Go"gLs/0f

(Mitigation), cg's"ng (Adaptation) tyf ;dfg's"ng (Resilience) ug{ :yfgLo ;d'bfosf] Ifdtf clej[l4 ug]{ .

-v_ e"–pkof]lutfsf] cfwf/df hnjfo' kl/jt{g cg's'ng / Go"gLs/0f d}qL jg Joj:yfkg k|0ffnLsf] ljsf; ug]{ .

-u_ hnjfo' kl/jt{gsf sf/0f pTkGg gsf/fTds c;/sf] Go"gLs/0fsf nflu pknAw k|ljlw, cfly{s ;|f]t / Ifdtf ljsf;df kxF'r a9fpg] .

sfo{gLlt

-!_ jg ;|f]t / hnfwf/ Joj:yfkg, vfB ;'/Iff / hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f;Fu cfa4 x'g] u/L hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf sfo{ ul/g] 5 .

-@_ :yfgLo 1fg, ;Lk tyf k|ljlw cg'?k cg's"ng tyf k|lts"n k|efjsf] Go"gLs/0fsf pkfosf] cjnDag ug{] u/L ;d'bfodf cfwfl/t jg tyf hnfwf/ Joj:yfkgnfO{ hnjfo' cg's"ng d}qL agfOg] 5 .

-#_ jgsf] lbuf] Joj:yfkg dfkm{t sfa{g ;l~rltsf] bfo/f km/flsnf] agfpFb} nlug] 5 .

-$_ jg If]q tyf jg k}bfjf/sf] k|of]uaf6 x'g] sfa{g pT;h{gnfO{ sd ug{] lsl;dsf sfo{qmdnfO{ cfjZos ;xof]u pknAw u/fOg] 5 .

-%_ sfa{g ;l~rtLs/0fnfO{ k|f]T;fxg ug{ jg k}bfjf/sf] laqmL tyf k|of]uaf6 k|fKt /fhZjsf] lglZrt c+z 89]nf] lgoGq0f nufotsf jg ;+/If0fsf lqmofsnfkdf nufgL ul/g] 5 .

-^_ hnjfo' kl/jt{gaf6 l;h{gf x'g] k|lts"n k|efj Go"gLs/0f ug{ pko'Qm k|ljlwsf] klxrfg, ljsf; tyf pkof]u ul/g] 5 .

-&_ jg Joj:yfkg of]hgfnfO{ hnjfo' kl/jt{g cg's"ng d}qL agfpFb} nlug] 5 .

-*_ hnjfo' kl/jt{gsf sf/0f kfl/l:yltsLo k|0ffnLdf k/]sf] tyf kg{ ;Sg] k|efj / hf]lvdsf] lgoldt cWoog, cg';Gwfg tyf cg'udg ul/g] 5 .

-(_ hg;xeflutf h'6fO{ cfw'lgs k|ljlwsf] ;d]t k|of]u u/L k|ltsf/fTds tyf pkrf/fTds ljlw ckgfO{ jg 89]nf] lgoGq0f tyf /f]syfd ul/g] 5 .

Page 17: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

13

-!)_ /]8Kn;sf] cjwf/0ff cg';f/ g]kfnnfO{ cfly{s nufotsf ;|f]t k|fKt x'g] cGt/f{li6«o ;+oGq / ljZj sfa{g Aofkf/df ;+nUg u/fO{ yk ;|f]t h'6fpg cfjZos gLlt tyf sfo{qmd th'{df u/L sfof{Gjog ul/g] 5 .

-!!_ hnjfo' kl/jt{gaf6 k|efljt ;d'bfo Pjd\ hf]lvdsf If]q klxrfg u/L ljkb\ tyf hf]lvd Go'gLs/0fdf ;xof]u k'¥ofpg] sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

-!@_ j}slNks phf{, afof]UofF;, afof]lj|s]6, ;'wfl/Psf] r'nf], h}ljs OGwg cflbsf] k|of]ustf{{nfO{ k|fljlws tyf cfly{s ;xof]u pknAw u/fOg] 5 .

gLlt &_ jg If]qdf ;'zf;g, ;dfj]zLs/0f / ;fdflhs Gofo k|j4{gsf] nflu

Joj:yfkgnfO{ yk ;Ifd agfpg] .

/0fgLlt

-s_ jg Joj:yfkgsf] If]qdf sfo{/t ;a} ;fj{hlgs ;++u7gsf] k'g;{++/rgf u/L sfo{ ;DkfbgnfO{ k|efjsf/L agfpg] .

-v_ jg If]qsf ;a} ;++u7g tyf sfo{qmddf n}lËs / ;fdflhs ;dfj]zLs/0f clej[l4 ug]{ .

-u_ jg Joj:yfkgsf] sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg cfjZos ef}lts k"jf{wf/, k|ljlw / bIf hgzlStsf] Joj:yf ug]{ .

-3_ jg If]qdf sfo{/t sd{rf/L, ;d'bfo tyf ;/f]sf/jfnfsf] Ifdtf clej[l4 ug]{ .

-ª_ jg If]qsf] Joj:yfkgdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u u/L yk kf/bzL{ / cfw'lgs agfpg] .

-r_ jg Joj:yfkgsf] sfo{df cfjZos ;fwg ;|f]t clej[l4 u/L kl/rfng ug]{ .

-5_ jg If]qsf] ljsf;sf] lgldQ k|fKt /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;xof]usf] kl/rfng / Joj:yfkg sfo{nfO{ kf/bzL{ / k|efjsf/L agfpg] .

sfo{gLlt

-!_ jg If]q;Fu ;DalGwt ;a} lgsfo, of]hgf tyf sfo{qmdnfO{ n}lËs ;dtf, n}lËs d"nk|jfxLs/0f, ;dfj]zL, ;xeflutfd"ns / kf/bzL{ x'g] u/L k'g;{+/rgf ul/g] 5 .

-@_ jg ;|f]tdf cfl>t cflbjf;L, hghflt, blnt, dlxnf, l;dfGts[t, cNk;+Vos, ljkGg ju{, ;fgf ls;fg, kz'kfns, jg >lds, o'jfsf] hLljsf]kfh{g ;'wf/sf nflu Ifdtf clej[l4 / /f]huf/Ld"ns sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

-#_ Kff/blz{tf clej[l4sf] nflu sfo{qmd sfof{Gjogdf hg;xeflutfnfO{ k|fyldstf lbOg] 5 .

-$_ dGqfno / cGt/utsf lgsfosf] ;"rgf Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L agfOg] 5 .

Page 18: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

14

-%_ sfo{qmd sfof{Gjogdf b]vf k/]sf] c;dfg dfkb08sf] ;dfof]hg ul/g] 5 .

-^_ jg ;+/If0fsf] sfo{df b"/;Da]bg, lhkLP;\ / ljB'tLo klxrfg k4lt h:tf cfw'lgs k|ljlwsf] pkof]u u/L jg Joj:yfkgsf] If]qdf sfo{/t sd{rf/L nufot ;a} kIfnfO{ pQ/bfoL agfOg] 5 .

-&_ jg cg';Gwfg / tflnd sfo{qmdnfO{ Ps csf{sf] kl/k'/ssf] ?kdf ;~rfng ul/g] 5 .

-*_ sfof{no, cfjf; ejg, ;jf/L ;fwg, pks/0f cflbsf] Joj:yf u/L jg k|zf;gnfO{ ef}lts ;'ljwf ;DkGg agfOg] 5 .

-(_ k|To]s gful/sdf jg ;+/If0fsf] dxTj af]w u/fO{ jg ;+/If0fdf of]ubfg k'¥ofpg k]|l/t ug{ k|rf/ k|;f/ / cfjZos sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

-!)_ jg If]qsf] lzIff k|0ffnLdf ;'wf/sf nflu cfjZos sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

-!!_ jg tyf jGohGt' ;+/If0fsf] sfo{sf] nflu :yfgLo:t/df jg :jo+;]js tof/ u/L kl/rfng ul/g] 5 .

-!@_ hf]lvdk"0f{ sfo{If]qdf -cfunflu lgoGq0f, jg tyf jGohGt' ;+/If0f, jghGo ck/fw lgoGq0f, k|of]uzfnf, jghGo pBf]u cflb_ ;+nUg sd{rf/L tyf >ldssf] oyf]lrt k]zfhGo ;'/Iff / hLjg ladf / cGo ;'ljwf pknAw u/fpg] Aoj:yf ul/g] 5 .

-!#_ jg / jGohGt'sf] ck/fw lgoGq0fnfO{ k|efjsf/L agfpg ;'/fsL eQf / b08 hl/jfgfsf] lglZrt /sd k'/:sf/ :j?k pknJw u/fOg] 5 .

-!$_ jg If]qaf6 k|jfx x'g] ;]jfnfO{ u'0f:t/Lo agfpg jg k|fljlws kl/ifb\sf] u7g ul/g] 5 .

-!%_ ;z:q jg /Ifs ;DaGwL jt{dfg Joj:yfsf] k'g/fjnf]sg u/L 5'§} sfg"g / pko'St ;++/rgf lgdf{0f u/L kl/rfng ul/g] 5 .

-!^_ jg If]qdf sfd ug]{ hgzlQmsf] ljsf;sf] nflu hgzlQm ljsf; of]hgf / jg >ldssf] Ifdtf ljsf;sf sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .

-!&_ cfw'lgs / j}1flgs k|ljlw k|of]u u/L jgsf] l;df°g j}1flgs agfOg] 5 .

-!*_ jg If]qdf sfa{g ;l~rtLs/0f, sfa{g Aofkf/, jg ljsf; sf]if tyf jftfj/0fLo ;]jf e'QmfgL h:tf dfWodaf6 k|fKt ;fwg / ;|f]tsf] kl/rfng k|efjsf/L agfOg] 5 .

-!(_ jg;Fu ;DalGwt P]g, lgod, lgb{]lzsf, sfo{ljlwsf] cfjZostf cg';f/ k'g/fjnf]sg u/L ;do ;fk]If agfOg] 5 .

-@)_ g]kfn kIf /fi6« ePsf cGt/f{li6«o ;lGw ;Demf}tfdf g]kfnsf] k|lta4tf cg';f/sf sfo{ ug{sf nflu cfjZos gLlt, sfg"g / sfo{qmx? th'{df u/L sfof{Gjog ul/g] 5 .

-@!_ jg If]qsf] sfo{qmd sfof{Gjog ubf{ s[lif gLlt, hnjfo' kl/jt{g gLlt, /fli6«o e"–pkof]u gLlt h:tf jg If]q;+u ;DaGw /fVg] gLlt / sfo{qmd;Fu tfbDotf sfod ul/g] 5 .

Page 19: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

15

-@@_ j}b]lzs ;xfotfnfO{ jg If]qsf] k|fyldstf k|fKt If]qdf kl/rfng ul/g] 5 .

-@#_ jg If]qsf] ljsf;sf] nflu k|fKt /fli6«o / cGt/f{li6«o ;fwg ;|f]tsf] kl/rfng / Joj:yfkgsf] lglDt pko'Qm ;+oGq lgdf{0f ul/g] 5 .

!@= sfof{Gjog Joj:yf

of] gLltsf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu b]xfosf sfo{ ul/g] 5 M

!@=! cfjZos kg]{ sfg"g, lgb]{lzsf, sfo{ljlw tyf dfu{bz{gsf] th'{df, kl/dfh{g tyf ;'wf/ ul/g] 5 .

!@=@ jg tyf e"–;+/If0f dGqfno, o; cGtu{tsf lgsfo, ;d'bfo tyf ;/f]sf/jfnfsf] ;+:yfut ;'b[9Ls/0f u/L yk Ifdtfjfg / lhDd]jf/ agfpFb} nlug] 5 .

!@=# gLlt sfof{Gjogdf cGo lgsfo / ;DalGwt ;/f]sf/jfnf;Fusf] ;dGjo / ;xsfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg jg tyf e"–;+/If0f dGqLsf] ;+of]hsTjdf Ps pRr:t/Lo gLlt ;dGjo ;+oGq lgdf{0f ul/g] 5 .

!@=$ jg tyf e"–;+/If0f dGqfno tyf dftxtsf ;a} lgsfo / ;d'bfosf] cg'udg / d"Nof+sg Ifdtf clej[l4 ul/g] 5 .

!@=% of] gLlt nfu" x'g'eGbf cufl8 tof/ ePsf jg If]q ;DaGwL pkIf]qut gLltnfO{ o;} gLlt cGtu{t ;dfof]hg u/L sfof{Gjog ul/g] 5 . cfjZostf cg';f/ yk gofF pkIf]qut gLlt th'{df u/L sfof{Gjog ul/g] 5 .

!#= cfly{s kIf

!#=! of] gLlt sfof{Gjogsf] nflu g]kfn ;/sf/af6 jflif{s ah]6sf] Joj:yf ul/g] 5 .

!#=@ gLlt sfof{Gjogsf] nflu ljleGg bft[ lgsfox?af6 ;xof]u lng ;lsg] 5 .

!#=# gLlt sfof{Gjogsf] nflu ljleGg ;+3 ;+:yf / ;d"xsf] ;|f]t kl/rfng ul/g] 5 .

!$= cg'udg tyf d"Nofª\sg

!$=! of] gLlt sfof{Gjogsf] lgoldt cg'udgsf] sfo{ jg tyf e"–;+/If0f dGqfnon] ug]{ 5 .

!$=@ o; gLltsf] sfof{Gjogsf] k|efjsfl/tf, pko'Qmtf / pkfb]otfsf] ;xeflutfd"ns ?kdf k|To]s kfFr—kfFr jif{df :jtGq d"Nofª\sg ul/g] 5 .

Page 20: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

16

!%= hf]lvd

!%=! jg If]qsf] ;+/If0f tyf Joj:yfkg ax'kIfLo ;/f]sf/sf] laifo ePsfn] ;a} ;/f]sf/jfnf lgsfosf] ;xof]u gePdf sfof{Gjogsf] k|efjsf/Ltfdf hf]lvd /xg] 5 .

!%=@ pko'Qm sfg"gL Joj:yf, ;+:yfut ;++/rgf, bIf hgzlQmsf] Joj:yf / ljQLo Joj:yf x'g g;s]df of] gLltsf] k|efjsf/L sfof{Gjog x'g g;Sg] cj:yf /xG5 .

!^= afwf c8\sfp km'sfpg]

o; gLltsf] sfof{Gjogsf] l;nl;nfdf s'g} afwf–c8\sfp k/]df jf ;d:of pTkGg ePdf jg tyf e"–;+/If0f dGqfnon]] To:tf] afwf–c8\sfp km'sfpg cfjZos lg0f{o ug{ ;Sg] 5 .

Page 21: niti 13 jan 2015 - Ministry of Forests and Environment Final3_ban_niti_1526466625.pdf · k|sfzsM g]kfn ;/sf/, jg tyf e"–; +/If0f dGqfno, l;+xb/jf/, sf7df8f }+, g ]kfn .:jLs[t ldltM

;Dks{Mg]kfn ;/sf/jg tyf e"–;+/If0f dGqfno of]hgf dxfzfvf kmf]gM +(&&–!–$@!!(#^ +(&&–!–$@!!(@$km\ofS;M +(&&–!–$@!!(#^Od]nM [email protected]