Tiyatronun

Kaynakları Mitos - Ritüel

Notlar: Barış Yıldırım

ii

İçindekiler Ġçindekiler ........................................................................................................... ii Tarihlerine Göre Dersler ................................................................................... iv

MĠTOS VE ĠLGĠLĠ KELĠMELER .......................................................................... 1

Ġlgili Kelimeler ........................................................................................... 1

Mitos ......................................................................................................... 1

- ETĠMOLOJĠK KÖKEN ............................................................................ 1

- COĞRAFĠ KÖKEN: MĠTOSLARIN COĞRAFYASI ALTIN HĠLAL .......... 2

ĠNSANLIK TARĠHĠNE DAĠR NOTLAR ............................................................... 2

MĠTOSUN ÖZELLĠKLERĠ .................................................................................. 3

Ġnsan-Doğa iliĢkisinde büyü ...................................................................... 3

ġaman (Köy Büyücüsü) Törenleri............................................................. 4

MĠTOS TÜRLERĠ (ĠġLEVĠNE GÖRE) ................................................................ 4

1. Ritüel Mitosları ...................................................................................... 4

2. Köken (Orijin) Mitosları ......................................................................... 4

Kült Mitoslar .............................................................................................. 4

Prestij Mitosları ......................................................................................... 4

Eskatalogya .............................................................................................. 4

Mitosun Tanımı ......................................................................................... 5

RĠTÜEL MĠTOSLARI .......................................................................................... 5

Kralın Öldürülmesi .................................................................................... 5

Kral ........................................................................................................... 5

Rahip Kral ................................................................................................. 5

- TANRIYI ZORLAMAK ............................................................................ 5

- RAHĠP KRALIN DEĞĠġTĠRĠLMESĠ ........................................................ 6

Kralın Ölmesi-Öldürülmesi ........................................................................ 6

Altın Dal ................................................................................................. 6

Kralın yerine baĢkasının öldürülmesi........................................................ 6

Bir hayvanın öldürülmesi .......................................................................... 7

Süreç Özeti ............................................................................................... 7

Mevsimlik Ritüellerin Öğeleri .................................................................... 7

- Kanlı ve Kansız Kurban ......................................................................... 8

SÜMER-BABĠL MĠTOSLARI .............................................................................. 8

Ġnanç Sistemleri ........................................................................................ 9

- 1.AĢama: YaratılıĢ ................................................................................. 9

- 2.AĢama: Düzenleme ............................................................................ 9

Mitos: Ayın yaratılıĢı ................................................................................. 9

- 3. AĢama: Ġnsan ................................................................................... 10

Mitos: Ġnsanın YaratılıĢı .......................................................................... 10

Diğer Mitoslar ......................................................................................... 10

iii

- Cennet ................................................................................................. 10

- ĠyileĢtirme Mitosu ................................................................................. 10

- Dumuzi-Enkidu mitosu ......................................................................... 11

- Mitosların Sümer ve Babil Versiyonları................................................ 11

Dumuzi – Ġnanna Mitosu ......................................................................... 11

- Mitosun Alt Metni ................................................................................. 12

GılgamıĢ (Sümer Versiyonu) .................................................................. 12

- Mitosun Alt Metni ................................................................................. 13

Tufan Mitosu (Sümer) ............................................................................. 13

- Alt Metin ............................................................................................... 13

Tufan Mitosu (Babil) ............................................................................... 13

Sınav üzerine değerlendirmeler ....................................................................... 15

Babil ................................................................................................................. 15

ĠĢtar‟ın Ölüler Dünyasına ĠniĢi ................................................................. 15

Babil Yeni Yıl ġenliği .............................................................................. 16

Enuma EliĢ ............................................................................................. 16

Babil GılgamıĢ Destanı ........................................................................... 17

Babil Tufan Mitosu .................................................................................. 19

Tufan Mitoslarının KarĢılaĢtırılması ........................................................ 20

TartıĢmalar-Değinmeler ................................................................................... 22

Mitoslarda Ortak Özellikler ..................................................................... 22

- Neden su? ........................................................................................... 22

Ritüel ve mitosun tiyatroya katkısı .......................................................... 22

Mısır ................................................................................................................. 23

Coğrafi ve Tarihi Arka Plan ..................................................................... 23

YaratılıĢ .................................................................................................. 23

- Osiris ve Ġsis ........................................................................................ 24

Ġsis‟in Büyücülüğü ................................................................................... 24

Osiris-Set Mücadelesi ............................................................................. 25

Horus‟un intikam ve iktidar mücadelesi .................................................. 25

- Alt Metin ............................................................................................... 26

Yunan Mitolojisi ................................................................................................ 27

YaradılıĢ ................................................................................................. 27

Birinci Devrim ......................................................................................... 27

Ġkinci Devrim ........................................................................................... 28

Notlar ...................................................................................................... 28

Ġbrani Mitolojisi ................................................................................................. 29

YaratılıĢ .................................................................................................. 30

Göç ......................................................................................................... 30

Kain ile Habil ........................................................................................... 31

Sandık Mitosu ......................................................................................... 31

10 Emir ................................................................................................... 31

iv

Hıristiyan Mitosları ........................................................................................... 32

Ġnciller ..................................................................................................... 32

Mitolojik Öğeler ....................................................................................... 32

Tarihlerine Göre Dersler 6 Ekim 2003 Pazartesi ....................................................................................... 1

13 Ekim 2003 ..................................................................................................... 3

27 Ekim 2003 ..................................................................................................... 5

3 Kasım 2003 ..................................................................................................... 8

10 Kasım 2003 ................................................................................................. 11

8 Aralık 2003 .................................................................................................... 15

13 Aralık 2003 Cumartesi ................................................................................ 22

15 Aralık 2003 .................................................................................................. 23

22 Aralık 2003 .................................................................................................. 27

29 Aralık 2003 .................................................................................................. 29

5 Ocak 2004 .................................................................................................... 31

1

6 Ekim 2003 Pazartesi

MİTOS VE İLGİLİ KELİMELER Mitos sözcüğüyle yakın anlamlı kelimeler: Efsane, destan, masal, halk öyküsüdür. Bunların anlamları:

İlgili Kelimeler Destan: Belli kiĢileri yüceltmek, belli olayları anlatmak, olan ya da

olması muhtemel [ya da olana yakın] bir hikâyedir. Efsaneye göre daha hacimlidir. Masal: Ders veren, sevimli, [doğaüstü ve olağanüstüyü barındıran] öykülerdir. Efsane: Halktan kiĢileri, yerel özellikleriyle anlatan ve olağanüstülük payı daha fazla olan öykülerdir. Halk Öyküsü: Asıl amacı ders vermek olan, yerel özellikler barındıran,

[halkın yaĢamından alınan], hoĢ zaman geçirme iĢlevi de olay öykülerdir. Kült: Bir inanç sistemi içinde, baĢı-sonu ve bütünlüğü olan bir parçadır. Örneğin Ġslam inanç sistemi içindeki Hz Ali Kültü.

TartıĢma: Nazım‟ın ġeyh Bedreddin‟i destan tarzına uymakta mıdır?

Soru ve TartıĢma: Leyla ile Mecnun, Ferhat ile ġirin, Aslı ile Kerem hangi türe girer.

El Cevap: Halk öyküsü türüne girerler fakat efsanevi yönleri de vardır.

Mitos Mitos: Tanrılarla ilgilidir. Doğa üstüdür. Evreni açıklama ihtiyacına dayanan geleneksel bir öyküdür. Mitos din değildir; din bir çok kültten oluĢurken, mitos bir kültten oluĢur.

- ETİMOLOJİK KÖKEN

Mitos, Epos ve Logos: Söz demektir. Mitos Kurmaca söz Epos Ölçülü söz (hem vezin hem de içerik anlamında) Logos Aklın sözü

2

Filozoflar giderek mitosu daha alt düzey bir söz olarak kabul etmiĢler, logos‟u üstün tutmuĢlardır.

- COĞRAFİ KÖKEN: MİTOSLARIN COĞRAFYASI ALTIN HİLAL

Altın Hilal: Anadolu, Mezopotamya ve Mısır‟ı birleĢtiren bir eğridir ve neredeyse bütün kültlerin kökeni buradadır.

Soru: Peki neden bütün öyküler buradan çıkar?

El Cevap: Çünkü çok verimli bir topraktır. Aynı Ģey Mısır için de geçerlidir. Buralar yerleĢik tarıma en elveriĢli yerlerdir. Ekinler toprağın bereketini de azaltır fakat bu bölgeler Nil ve Fırat-Dicle‟nin taĢkınları sayesinde kendilerini yenileyen yerlerdir. Dünyadaki ilk yerleĢime MÖ 7000-8000 civarında rastlanırken uygarlık tarihi MÖ 4000-3000‟lerden baĢlatılıyor. Oysa insanın tarihi aĢağıda görüldüğü gibi MÖ 3 milyon yıllarından (Habilis) baĢlıyor.

Bir Olay: Suriye‟de 1800‟lerde bir demiryolu kazısı esnasında bir yatırın altı kazılırken 6 kültür katına rastlanmıĢtır. Müslüman iĢçiler orayı kazmayı reddettikleri için Ġngiltere‟den iĢçi getirilmiĢ ve yatırın altına inildikçe yeni kültür katlarına rastlanmıĢtır. Yani kutsal olduğu bilinen bir yere, her kültür yeni bir kutsallık atfetmiĢtir.

İNSANLIK TARİHİNE DAİR NOTLAR

Bu notlar bilgi niteliğindedir.

3 mil 1.8 mil 1.6 mil 250 bin 220 150 100 Habilis Neoandartel

Homo Erectus Homo Sapiens Ġlk insansı insan Etiyopya‟da, Hadar bölgesinde bulunan küçük bir kadındır. 3 milyon yaĢındadır ve adı Lucie‟dir. (Beatles‟ın bir Ģarkısından). Homo Habilis dönemine ait. Bu süreçlerden hiçbir bilgi yoktur. Ġlk inanıĢ örnekleri mağara duvarlarındaki resimlerdir. Bu. MÖ 15-20 bininci yıllara denk geliyor. Bu, tiyatronun da baĢlangıç tarihi kabul ediliyor. Çünkü orada taklide dayanan bir dans da vardır.

3

13 Ekim 2003

Ġlk derse giremedim. Tercüme için BaĢkent üniversitesine gittim ama olmadı..

MİTOSUN ÖZELLİKLERİ - Kültürü anlatır - Birlik sağlar - Gelenek taĢır - Açıklamaya yarar - Ġnanılmaya değer mi?

[…sorusu pek anlamlı olmasa gerek. Çünkü o dönem için gerçek niteliğinde şeyler bunlar.]

İnsan-Doğa ilişkisinde büyü Ġnsan-doğa iliĢkisinde kiĢileĢtirme vardır. Ġnsan, insan bedenli tanrılar oluĢturur. Ġnsan tanrıyı kendisiyle özdeĢleĢtiriyor, böylece onu anlayabiliyor. Örneğin tanrı erkekse genç kız kurban ediyor. Doğa insan iliĢkisinin adımları: 1. Doğayı kontrol etme (insan üstün): Ġnsan doğayı kontrol edebileceğine

inanıyor. Bunun aracı olarak sempatik büyü kullanılır. Sempatik Büyü: Doğanın olması isteneni yansılayarak etkileyebileceğine

inanılması sonucu yapılıyor. Örneğin baĢarılı av dansı yapılırsa ertesi günkü avın baĢarılı olacağına inanılıyor. Fakat her av baĢarılı olamıyor. Yani büyü her zaman iyi gitmiyor, bu iĢi iyi bilen biri gerekiyor.

2. Bir bilen gerekiyor (doğa üstün): Bu kiĢi önce köyün büyücüsüne, sonra sınıfa dönüĢüyor.

3. Büyücüyle doğa arasında bir iliĢki kuruluyor (uzlaĢma): ġimdi de her

av baĢarılı gitmiyor ama birisi “Ģu yüzden baĢarılı olmadı, tanrıyı memnun edemediniz vs.” diyerek bir “rahatlama”, açıklama sağlıyor.

Tüm bunların temelindeki duygu: KORKU’dur. Korkuyu besleyen şey ise temel olarak, BİLİNMEYEN’dir.

4

Şaman (Köy Büyücüsü) Törenleri - ġaman dans eder (hareket), dansı bir takım taklitlerdir. - ġaman sözler söyler (dua okur), Ģarkılar söyler. - Tüm bunlara bir ritim eĢlik eder. Hareket, Ritüel’i; Dua-şarkı, Mitos’u oluşturur.

Bu törenin etkisini ölçmek için bir takım kıstasların sabit tutulması gerekir. Örneğin ürün değiĢkendir. Oysa tören aynı kalmalıdır ki bunu kimin iyi yaptığı anlaĢılsın, büyücünün ustalığı görülsün. Ritüeller, törenler katı, değişmez kurallara sahiptir.

MİTOS TÜRLERİ (İŞLEVİNE GÖRE)

1. Ritüel1 Mitosları Bunlara mevsimlik ritüel mitosları demek daha doğru olur. Diğer tür mitosların da ritüelleri olabilir. Törenler esnasında söylenen sözler mitosları oluĢturur.

2. Köken (Orijin) Mitosları Bir Ģeyin kökeninin açıklayan mitoslardır. Bu tür mitoslar önce evrenin, dünyanın, insanların yaratılıĢının açıklar, sonra da bunların düzene konulmasını anlatır. Bütün evrenin ortaya çıkıĢının anlatan mitoslar da (kozmogoni), kazma gibi bir aletin oluĢumunu anlatan mitoslar da bu türe girer.

Kült Mitoslar Belli bir kültü anlatan mitoslardır.

Prestij Mitosları Genellikle belli bir kiĢiyi (bazen Ģehir vb. de olabilir) yüceltme amaçlı mitoslardır.

Eskatalogya Dünyanın yok oluĢuyla ilgili mitoslardır. Yok oluĢun iki kaynağı vardır:

1. AteĢ: 2. Su: Tanrı(lar) dünyayı yok etmek için bir tufan baĢlatırlar. Ancak bu

tufanlar henüz son tufan olmamıĢtır, Nuh gibi birine dünyayı kurtarma görevi verilir.

1 Ritüel‟e öz Türkçe karĢılık olarak kuttören öneriliyor.

5

Mitosun Tanımı Evrenin ya da evrenin bir parçasının bir gerçekliğe dayanarak açıklanmasını sağlayan öyküdür. Bu tanımdaki mitosun gerçekliği o gün içindir. Öyküyü “düĢsel öykü” olarak tanımlayacak olursak, mitosa bugünden bakmıĢ oluruz. O gün için, mitoslar gerçektir.

Haftaya: - “Altın Dal” kitabına göz atılacak.

Ödev 1

27 Ekim 2003

Geçen hafta Ġstanbul‟da olan ders öğretmeni gelmemiĢti.

RİTÜEL MİTOSLARI

Kralın Öldürülmesi

Kral - Erk sahibidir (yöneticidir, yasama-yürütme-yargıyı üstlenir) - Tanrının elçisidir ya da (Mısır‟da) tanrıdır.

Rahip Kral Bir çok toplumda köy büyücüsü ile yönetici bir araya geliyor ve rahip kralı oluĢturuyor. Görevleri: - Tanrıyla iliĢki kurmak - Bolluğu sağlamak ve sürdürmek - Güvenliği sağlamak ve sürdürmek - Siyasi yönetimi düzenlemek

- TANRIYI ZORLAMAK

Bu, tanrıya yakarmaktan farklı bir Ģeydir. Mesela bazı toplumlarda yağmurun gelmesi için tanrıyı zorlarlar. Örneğin tanrıyı temsil eden bir Ģey (bir kağıt heykel, bir esir vb.) dövülüp sövülür. Bazı toplumlarda ise tanrının acımasına sığınılır. Örneğin Türkiye‟de yağmur bebek oluĢturularak onun kurumaması için tanrıdan yağmur istenir, bir baĢka yerde [Hindistan?] bir kuĢ yakalanıp öldürülerek tanrı ağlatılmaya çalıĢılır. Bir baĢka zorlama yöntemi de temiz bir kaynağa pis bir Ģey atarak yağmuru getirmeye çalıĢmaktır. (Belki de pis bir Ģey değerse yaĢaran göz gibi)

6

Ancak;

Bu iĢleri herkes yapamaz. Her iĢi iyi yapan biri olduğu gibi bu iĢi de iyi yapan biri vardır diye düĢünülüyor. Önce büyücü ve kral ayrı kiĢilerken giderek yöneticiler rahipliği ele geçiriyor. Böylece yukarıda açıklanan rahip krallar doğuyor.

- RAHİP KRALIN DEĞİŞTİRİLMESİ

Kralın Ölmesi-Öldürülmesi Eğer, bu yönetici bolluk bereketi sağlayamazsa görevini savsakladığı düĢünülerek cezalandırılıyor.2 Yerine yenisini getirmek gerekiyor. Bunun için dövüĢ oluyor ve daha güçlü olan kral oluyor.

Bazı yerlerde bunun için 6-7 yıl ya da 10 yıl gibi süreler belirleniyor. Bu süre sonunda kral bazılarını seçip dövüĢüyor. Fiziği, zekası, maneviyatı daha güçlü olan iktidara geçiyor. Eğer kazanan eski kral olursa bir anlamıyla yeniden doğmuĢ, daha bir güçlü hale gelmiĢ oluyor.3

Bazı yerlerde ise Kral belli bir süre sonunda öldürülüyor. Örneğin Hindistan‟da Kral 12 yılın ardından bıçakla kendi etlerini keserek etrafa dağıtıyor. En son da gırtlağını kesiyor. Bu etrafa et saçma ritüeli bereket dağıtmayı çağrıĢtırıyor.

Altın Dal

Ġtalya‟nın Nemi köyünde ki bir efsaneye göre bir köle (iyi korunan) bir ağaçtan bir dalı koparırsa rahiple dövüĢme hakkını kazanır. Kazanırsa kral olur. Bu köy bereket tanrısı Diana‟ya (Artemis) inanan bir köydür. Bu öyküde ölüp dirilme motifi vardır. DövüĢü eski rahip kazansa bile daha güçlü olmaktadır. Burada tanrı yaĢlanıp ölmemektedir, dövüĢte yenilmektedir. Birçok toplumda tanrının eceliyle ölmesi felaket kabul ediliyor. Ruhunun baĢıboĢ gezerken bir Ģeytan veya büyücü tarafından çalındığı, ya da çekip gittiği gibi Ģeyler düĢünülüyor.4

Kralın yerine başkasının öldürülmesi Bir süre sonra kimse kral olmak istemiyor. Çünkü ölmek istemiyorlar ve krallık erki oldukça sembolik kalıyor, kralın çevresindekiler daha yetkili durumda oluyor. Kralın yerine büyük oğlu öldürülmeye baĢlanıyor.5

2 Meksika kralları güneĢi doğurmaya, bolluğu sağlamaya vb. yemin ederler.

3 Buna eriĢtirme-erginleĢtirme denir. Bir dönemin kapanıp yenisinin açılması, eski kralla aday

arasındaki kavgada eski kralın galip çıkması (eriĢtirilmesi) gibi. 4 Bu tür inançlar bizim toplumumuzda da var. Ruhun ağızdan, burundan çıktığı, insan uyurken ortalıkta

gezindiği vb. düĢünülüyor. [“Yüreğim ağzıma geldi”, “canım burnumda” gibi sözler

de bu inancın etkileri olsa gerek.] 5 Eski Rus kavimlerinde krallar ilk oğullarını buza ya da toprağa gömerlermiĢ.

7

Daha sonra kralın yerine ölümle cezalandırılmıĢ bir suçlu öldürülüyor. Yüksek güçleri kandırmak için de öldürülecek kiĢi bir süre (bir hafta, 3 gün, 3 ay vb.) kralın yerine geçiyor. Onun haremine giriyor, istediği her Ģeyi yiyor, kral kıyafetleri giyiyor. Ancak sonunda da vahĢice öldürülüyor. Örneğin Hindistan‟da bu adam parçalanıyor, çeĢitli köyler bu parçaları alıyor, toprağa gömüyor. Yani yer tanrıçasına kurban verilmiĢ olunuyor. Bu kurban parası verilerek satın alınmıĢ bir kiĢiye dönüĢüyor (Meriah). Meriahlar bir sınıf teĢkil ediyorlar. Bu kiĢiler kutsanmıĢ kabul ediliyor, tanrı katına çıkacakları düĢünülüyor ve bu bir prestij mitosuna dönüĢtürülüyor. Meriah‟a “Seni satın aldık, kaçırmadık. Günah bizim değil senin” deniyor. Bu kiĢi “günahları” da sırtlanarak öldürülüyor.6

Bir hayvanın öldürülmesi Daha sonra insan yerine bir hayvan seçiliyor. Bu hayvan özellikle keçi veya boğa oluyor. Günahlar ona yükleniyor.7 Museviler kentin günahlarının sırtına yükledikleri bir siyah keçiyi çöle salıyor. Keçi geri dönerse büyük felaket kabul ediliyor. Önce dönmemesi için kent dıĢında yiyecekler vb. hazırlanırken daha sonra bir ekip bekleyip bunu öldürüyor.

Süreç Özeti - Kralı öldürmek - Büyük oğlunu öldürmek - Bir insanı (suçlu ya da köle) öldürmek - Hayvanı öldürmek - Hayvanı serbest bırakmak

Mevsimlik Ritüellerin Öğeleri Bütün ölüp dirilme (kurban) törenlerinde aslolan günahların (kötülüklerin) atılmasıdır.

- Kenosis (BoĢalma) - Plerosis (Dolma)

Tören Mevsim Ritüeller

- Acı Çekme Sonbahar Perhiz, oruç, yas (ağıt) - Arınma KıĢ Oruç, ateĢ üstünden atlama, su (vaftiz,

aptes vb.) - Güçlendirme Ġlkbahar Orji, cinsel törenler, eriĢtirme törenleri - Kutlama Yaz sonu

(hasat sonu) Toplu yemekler (ölümden sonra da bu tür yemekler yapılıyor), yarıĢmalar, tören alayları

6 Yine kirli olması açısından üzerine yağ, safran vb. sürülüyor. Afyonla da uyuĢturuluyor.

7 Müslümanlıkta kurban insanı sırattan geçirir.

8

- Kanlı ve Kansız Kurban

Kanlı Kurban : Güçlendirme, kutlama amaçlı Kansız Kurban : Bir Ģeyi serbest bırakma, mezara tahıl koyma vb. gibidir.

3 Kasım 2003

SÜMER-BABİL MİTOSLARI Sümer bölgesi, Mezopotamya‟da, Irak‟ın orta bölümleridir. Hemen yakınındaki Ġsrail-Filistin bölgesi Eski ve Yeni Ahit‟in çıktığı yerdir. Sümerler yazıyı bulan, ilk yerleĢik uygarlığı kuran, ziguratlarıyla tanıdığımız uygarlıktır. MÖ 4000-3500 yıllarında vardırlar. MÖ 3500‟de büyük bir uygarlık haline gelmiĢtir. Kentlerden oluĢur ve kentlerin tanrıları vardır. Kentlerin hakimiyetine göre hakim tanrıları da değiĢmektedir. Ziguratlar: Yukarıya doğru sivrilen bir kule Ģeklindedir. Tapınak olarak kullanılmıĢtır. Bize Sümerlerin kökeni hakkında bir ipucu verirler. Sümerler Kuzey‟den gelen halklardır. Örneğin kutsal bitkileri çam, kutsal hayvanları geyiktir. Bunlar çölde bulunmaz. Ziguratlar da yine o bölgede bulunmayan dağlarla ilgili olabilir.

9

İnanç Sistemleri Birçok baĢka inanç sistemi gibi Sümerlerin tanrıları da ikiye ayrılır:

1. Yaratıcı tanrılar 2. Yaratıcı olmayan tanrılar.

- 1.Aşama: Yaratılış

Suyun, kaosun düzenlenmesi

Nammu

An Ki Enki

Nammu: Hiçbir Ģey yokken var olan bir su.8 An: Gökyüzü tanrısı, erkek Ki: Yeryüzü tanrıçası, diĢi Enki: Kökeni belirsiz su (kullanılan su) ve bilgelik tanrısı

Enlil

Enlil: Hava tanrısı, erkek. Sümer

panteonunun büyük tanrısı. Nippu kentinin tanrısıdır ve burası Sümer‟in baĢkentidir.

- 2.Aşama: Düzenleme

Enlil – Ninlil

Nanna (Sin)

Ninlil: Kökeni belli değil. Nanna (Sin): Ay tanrısı, erkek9

Mitos: Ayın yaratılışı Enlil, Ninlil‟i görür ve onu ister. Ninlil “döl yolum küçük, dudaklarım küçük” vb. diye kabul etmez. Vezirinin önerisiyle Enlil, Ninlil‟i kayıkta gezmeye çıkarır ve ona tecavüz eder, ay tanrısı Nanna‟ya hamile bırakır. Enlil suçu yüzünden yeraltına sürülür.10 Ninlil de karnında bebeğiyle birlikte artık kocası olmuĢ Enlil‟in ardından iner. Yeraltında üç noktadan geçerler:

- Kapıların tanrısı - Yer altı nehrinin tanrısı - Nehri geçen kayıkçı tanrısı Amaç Nanna‟yı yeraltında doğurmamaktır. Bu yerleri geçmek için çeĢitli

Ģeyler yaparlar. Enlil, Ninlil‟i sürekli hamile bırakıp kendi yerlerine, doğan bu “yaratıkları” bırakır. Sonunda yer üstüne çıkarlar, böylece ay yer üstünde doğar.

8 Eski dinlerde yoktan (ex nihilo) var eden bir tanrı yoktur. Çoğunlukla bir su vardır. (Tekvin‟de de:

“Tanrı‟nın ruhu suların üzerinde yüzüyordu” 9 Daha sonraki dinlerde ay genelde diĢi oluyor.

10 O dönem toplumları bildikleri yerlerin dıĢını yer altı ve ölümle özdeĢleĢtiriyor.

10

- 3. Aşama: İnsan

Enlil

AĢnan ĠĢtar

AĢnan: Tahıl tanrısı Lahar: Sığır tanrısı

Mitos: İnsanın Yaratılışı Enlil, tanrıların ihtiyaçlarını yerine getirmesi için11 iki küçük tanrı yaratır. (Bunlar yaratıcı olmayan tanrılar). Bu tanrılar tahıldan birayı (ya da Ģarabı) bulunca iĢlerini savsaklamaya baĢlarlar. Tanrılar yiyeceksiz kalır. Bilgelik tanrısı Enki uyuduğu için tanrıların ağlayıĢını duymamaktadır. Nannu, Enki‟yi uyandırır, tanrıların gözyaĢlarını sunar. Ondan “kendi kendine üreyen ve tanrıların suretini taĢıyan bir Ģey” yaratmasını ister. Nannu‟nun Ģekil verdiği Ģeylere Enki can ekmeği yedirir, can üfler. Birçok model yaratırlar (hadım vb.; bunlar çeĢitli insan türlerini oluĢturur). Sıra insana geldiğinde büyük bir Ģölen verirler. Ama çok içtikleri için insanı eksik yaratıp ona eksik bir ruh verilir.

ENOġ: eksik, kusurlu, insan… anlamlarına gelir.

Diğer Mitoslar

- Cennet

Cennet (Dilmun), içinden suların fıĢkırdığı, bol sebzenin ve yeĢilliğin bulunduğu bir yer olarak tasarlanmaktadır.

- İyileştirme Mitosu12

Enki Ninhursag

Ninsar

8 tane kutlu bitki

Ninhursag: Yer tanrıçası, kökeni belli değil, fakat Enki‟ye “erkek kardeĢim” diye sesleniyor. Ninsar: Enki-Ninhursag birleĢmesinden doğuyor. 8 kutlu bitki: Enki-Ninsar birleĢmesinden doğuyor.

Enki Ninhursag‟la birleĢip Ninsar‟ı doğuruyor. Ninsar‟la birleĢip 8 kutlu bitki oluĢturuyor. Sonra dayanamayan Enki o bitkileri de yiyor. Bunun üzerine Ninhursag lanet edip gidiyor. Lanet üzerine Enki hastalanıyor. Kuraklık ortaya çıkıyor. Tanrılar yalvarınca Ninhursag onu iyileĢtirmeye geliyor. ĠyileĢtirme ritüelinde Ninhursag soruyor: “Erkek kardeşim, neren ağrıyor.” Enki aĢağıdaki Ģeyleri söylüyor13:

11

Tanrılar da insan gibi yiyip içiyor. Bu dönemde tanrılar insana çok benziyorlar. 12

Bu bir iyileĢtirme ritüeli olmalı

11

“?, çenem, dişim, ağzım, ?, ?, kolum, kaburgam”

Ninhursag de her seferinde bir ad vererek: “Tanrı …’i senin için doğurdu,” diyor. 8 bitki yiyen Enki‟nin 8 organı hastalanıyor ve bunlar için de Ninhursag 8 Ģey yaratıyor. Öyküde ilginç bir yer var. Kaburga için Ninti doğurulmuĢ oluyor. Ninti: yaĢatan hanım, demektir. Bu Eve (Havva) ile aynı anlama gelmektedir.

- Dumuzi-Enkidu mitosu

Dumuzi çoban, Enkidu çiftçidir14. Ġkisi de bolluk-bereket tanrısı Ġanna‟yı15 ister. Bunun için çatıĢırlar. Belli törenlerden sonra Ġanna, Enkidu‟yu seçmiĢ gibi görünür. Fakat daha sonraki tabletlerde Ġanna‟nın karısı olarak Dumuzi görünür. (Seçimin Enkidu olması, yerleĢik hayatın (çiftçilik) kabul görmesiyle paraleldir.)

10 Kasım 2003

- Mitosların Sümer ve Babil Versiyonları

Babiller, Sümerler‟in bölgesine geldiler. Resmi dil (din dili) olarak Sümerce ve Sümer çivi yazısı benimsendi16. Dolayısıyla mitosların iki versiyonu bulunuyor. Sümer versiyonu sade, basit bir anlatıma sahipken, Babil versiyonu incelmiĢ, karmaĢık bir anlatıma sahip. Babil, Sümer‟le aynı tanrı isimlerini kullandığı için mitosları Babil, Sümer‟den mi almıĢ, yoksa kendisi mi üretmiĢ belli değil.

Dumuzi – İnanna Mitosu Dumuzi: Babil‟deki biçimi Tammuz‟dur. Ölen, ilkbaharda yeniden doğan bitkilerle birlikte yeniden dirilen bitkiler dünyası tanrılarının ön örneğidir. Ġnanna: Bolluk-bereket tanrıçasıdır. “Göğün tanrıçası”, üretim tanrıçası,

cinsellik tanrıçası olarak da düĢünülür. Babil‟de ĠĢtar olmuĢtur. Anadolu‟daki Kibele kültürüyle birleĢip Afrodit‟e dönüĢür. Arada Artemis (Efes) kültü doğar. Demeter de bu kökten dallanır. Ancak Demeter ve Artemis tam olarak Ġnanna değildir. Ġnanna (sebebi anlaĢılmayan bir Ģekilde) yeraltına iner. Vezirine de eğer geri dönmezse, kurbanlar keserek tanrılardan yardım istemesini söyler.

Bunun sebebi, sonraki mitoslarda “yeraltına da hakim olmak” olarak anlatılır. O yeraltına inince felaketler olur, üretimsizlik, kıtlık meydana gelir.

13

Soru iĢaretli yerler, tabletlerin okunmayan yerleridir. 14

Paralellik: daha sonraki Kabil-Habil çatıĢması 15

Daha sonra ĠĢtar 16

Bu, kilisenin resmi dilinin Latince olmasına benziyor

12

Yeraltında 7 kapıdan17 geçer ve 7 giysi parçasını (aslında yaĢam parçasını) kapılarda bırakarak geçebilir. Bu giysiler, hayatın aĢamalarını ifade eden çift anlamlı kelimelerdir. Yeraltı tanrısı (Ġnanna‟nın kızkardeĢi) EreĢtigal‟in karĢısına geldiğinde artık savunmasızdır. Onun öldüren bakıĢlarıyla ölür. Diğer ölüler gibi bir çengele asılır. Vezir tanrıları dolaĢır. Ama tanrılar araya girmek istemez. Sonunda Enki yardım eder. Tırnaklarındaki kirden iki yaratık yapar. YaĢam suyunu ve yaĢam ekmeğini18 onlara verir. Bunlar Ġnanna‟nın üstüne bunları serpip diriltir. EreĢtigal, “kendi yerine birini bulması” Ģartıyla müdahale etmez. Ġnanna birçoklarını dolaĢıp can ister, kimse vermez, hepsi yalvarır, “benden alma” der. Dumuzi yalvarmaz. Buna kızıp, kocasını yeraltına gönderir19. Dumuzi, Utu‟dan yardım ister. Dumuzi‟nin ölüler dünyasına götürülüp götürülmediğini bilmiyoruz.

- Mitosun Alt Metni

Mitoslar birden çok olayı anlatabilir ya da anlattığı düĢünülen olası olaylar olabilir. Bu mitos için kentler arası savaĢ yorumu oldukça revaçtadır. - Ölüp dirilme motifi vardır. Bu, mevsimlerin dönüĢünü gösterir. - Bir kentin baĢka kente savaĢ açması ve bir baĢka kentin yardımıyla,

ganimetler vererek kurtulması. - Ġnanna, yeraltına inince bir bereketsizlik, yoksulluk, kriz dönemi yaĢanıyor.

Bu bir savaĢın etkilerine de benziyor. - Bu, bir kuraklığın açıklaması da olabilir. - Dumuzi artık yer altına inip çıkacaktır. Bu hayvancılıktaki mevsim

değiĢimlerini ifade ediyor olabilir. - Tarımın hayvancılık karĢısında baskın duruma gelmesi de konu edinilmiĢ

olabilir.

Gılgamış (Sümer Versiyonu) GılgamıĢ ya da GılgamıĢ, tarihteki ilk kahramandır. Sümerlidir. Uruk (Erek) kentinin krallar listesinde adı vardır. Bu bir prestij mitosuna benzer; GılgamıĢ ile yardımcısı Enkidu‟nun birlikte yaptığı iĢerli anlatır. Sümer‟de basit bir anlatımken Babil‟de oldukça kapsamlı bir nitelik kazanır. GılgamıĢ, özellikle Babil‟de, bir yarı tanrıdır. Babası Utu (Babil‟de ġamaĢ) güneĢ tanrıdır, annesi ise ölümlü bir kraliçedir. Ġnsanları sürekli

17

Bütün dinlerde kutsal sayılar vardır. En çok da 3, 7, 40 sayıları. Cehennemin de 7 kapısı olduğu söylenir. 18

Ya da “yaĢam yiyeceği” ve “yaĢam içeceği”. Bu Yunan mitolojisinde tanrıların besinleri olan ve ölümsüzlüklerini borçlu oldukları düĢünülen “ambrosia” ile “nektar”ı hatırlatıyor. Ambrosianın bal, nektarın ise sulandırılmıĢ baldan yapılan bal Ģarabı olduğu düĢünülüyor. 19

Deli Dumrul ve benzer hikayelerdeki “cana karĢılık can” öyküsü

13

çalıĢtırdığı, sürekli güreĢecek birilerini arayıp güreĢirken sakatladığı ve sürekli genç kız istediği için insanlar onu Ģikayet eder ve onu oyalayacak bir Ģey göndermesini isterler. Enkidu bunun için gelmiĢtir. GılgamıĢ, her ölümlü gibi öleceğini düĢünür ve ölmeden önce isim bırakmak ister. Kuzey‟deki sedir ağaçlarını kesip ülkesine getirmek ister. Enkidu, Utu‟ya sorması gerektiğini söyler. Gider, Utu‟ya kurbanlar sunarlar. Dilekleri kabul edilince evi ve ailesi olmayan 50 gönüllü toplarlar20. Utu‟nun yardımıyla 7 dağ aĢarlar. Sedir ağaçlarını bekleyen Humbaba isimli canavarı

yakalarlar. DövüĢür ve onu yenerler. Ölüsünü tanrılara sunarlar.

- Mitosun Alt Metni

- Tabletler, o dönemdeki mal giriĢ çıkıĢını da anlatıyor. En çok ihtiyaç duyulan mal da ağaç. Kuzeye ağaç için seferler yapıldığını biliyoruz.

Tufan Mitosu (Sümer) Nil‟in taĢkınları nispeten düzenliyken Fırat ve Dicle‟ninkiler öyle değildir, kontrolsüzdürler, her yıl zararlar verirler. Ancak Asur döneminde kontrol altına alınmıĢlardır. Kazılarda, MÖ 2000‟lerde bölgede çok kapsamlı bir sel öyküsü vardır. Fırat-Dicle, belki bölgeyi deniz gibi yapacak kadar taĢmıĢlardır. Bu sel daha hafif olabilir ama o dönemin insanı, köyüne olan Ģeyin tüm dünyaya olduğunu düĢündüğü için böyle görebilir. Sümer‟de bu mitosun GılgamıĢ‟la bağı yoktur. Tufanın neden baĢladığı da belli değildir21. Ancak tanrılar yeryüzünü yok etmeye karar verirler. Tufan Sippar kendindedir. Kentin kralı (ya da bir çeĢit yöneticisi) Ziusudra‟dır. Tanrılar yok etme kararı alınca Enlil, Ziusudra‟yı korumaya karar verir. “Duvar dibine gel, sesimin yankısını dinle” diye onu çağırır. Orada tufan olacağını söyler ve gemi yapmasını ister. Gemi yapılır. Ziusudra gemiye sevdiklerini doldurur. 6 akĢam 7 gece ya da 7 gün süren tufandan sonra geminin pencerelerini açar, ıĢığı görürler. Sonra gemi karaya oturur. Tanrıya kurbanlar sunarlar. Tanrılar da ödül olarak Ziusudra‟ya ölümsüzlük verirler.

- Alt Metin

- Arınma: Ġnsanlığın temiz örneğinin bırakılıp geri kalanını yok edilmesi.

Tufan Mitosu (Babil) Öykü GılgamıĢ öyküsünün içindedir. GılgamıĢ ölümsüzlüğü ararken atası UtnapiĢtim‟e nasıl ölümsüz olduğunu sorar, o da anlatır.

20

Herkül (Herakles) de altın postu almak için Argos‟a binip giderken böyle evsiz ve ailesiz askerler toplar. 21

Babil‟de tanrıların yeryüzündeki gürültüye kızması olarak gösteriliyor. BaĢka mitoslarda da “bazı suçlar, kabahatler” olarak belirtiliyor.

14

Tanrıların tufanla dünyayı yok etmek isteyecek denli kızmasının sebebi, insanların gürültüleridir. Ziusudra‟nın bu mitostaki adı Utnapiştim ya da Utanapişti‟dir. Yardım eden tanrı ise İştar ya da Ea‟dır.

Geminin ayrıntılı tarifi vardır. 120 x 120 x 120 birim (küp Ģeklindeki bu gemi olsa olsa dönüp durur22). Her hayvandan bir çift alınır. 6 hafta süren büyük yağmurdan sonra, 7. gün tufan biter. UtnapiĢtim, sırayla kırlangıç, karga, güvercin gönderir. Ġlk kuĢlar ya geri döner ya da dönemez. Bırakılan güvercin gagasında zeytin dalıyla gelir. Zeytin dallı güvercin yaĢamın dinginleĢmesinin, iyileĢmesinin simgesi olmuĢtur. Gemiden çıkarlar. ĠĢtar‟a ve diğer tanrılara törenler yaparlar. UtnapiĢtim‟e ölümsüzlük verilir.

22

Bu gemiye “Uzay Gemisi” diyen, von Daniken gibi Ģarlatanlar da var.

15

8 Aralık 2003

Sınav üzerine değerlendirmeler “Mitos… bir efsanedir” şeklindeki anlatımlar yanlıştır.

Bir kuklaya iğne batırarak büyü uygulamak, benim sınavda yazdığımın

aksine, Afrika değil Okyanusya yerlilerinin alışkanlığıdır.

Oyun (örn. Çocuk oyunu) ve ritüel arasındaki ilişkiye dair sınav sorusuna yanıtım iyi bulunarak okundu.

Babil Babil, eski bir Sümer kentidir. MÖ 2000‟den itibaren Sümer imparatorluğu kuzey akınlarıyla yıkıldı ve bölgeye yeni bir halk hakim oldu. Babil de bu dönemde yükselen kentlerden biridir.

İştar’ın Ölüler Dünyasına İnişi Sümer‟deki gibi burada da ĠĢtar‟ın iniĢ sebebi belli değildir. ĠĢtar inince

yeryüzündeki verimlilik biter, çiftleĢmeler olmaz.

ĠĢtar‟ın yeraltındaki maceraları ana çizgileriyle Sümer‟e benzer ancak farklılıklar da vardır: Örneğin, ĠĢtar içeri alınmazsa kapıyı yıkma ve ölüleri serbest bırakma tehdidinde bulunur. Bu ölülerin hayaletlerinden korkmayı ifade eder ve Babil dininde baskın bir özelliktir.

Bu mitosta daha tehditçi ve düĢmanca bir kiĢilik olan ĠĢtar, yeraltında 7 kapıdan geçer ve her birinde giysilerinden parçalar bırakır. Sonra ölümün gözlerine bakar ve taĢ keser. Veziri Papsukkal büyük tanrılara baĢvurur. Ea‟nın (Sümer‟de Enki) sayesinde yeraltı kralı EreĢkigal razı edilir ve ĠĢtar‟ın üstüne yaĢam suyu serpilir. ĠĢtar salıverilir ve dönüĢte bıraktığı eĢyalarını geri alır.

ĠĢtar bir fidye aramaya baĢlar. Bu fidyenin neyin karĢılığı olduğu belli değildir ancak Tammuz‟un yeraltı dünyasından dönüĢünün karĢılığı gibidir. ġiirin sonunda,

ĠĢtar salıverildikten sonra, Tammuz‟un neden yer altı dünyasında bulunduğu açıklanmaz ve Tammuz, ĠĢtar‟ın erkek kardeĢi ve aĢığı olarak sunulur.

Tammuz daha sonra diriler dünyasına döner ve bu sevinçle karĢılanır. Tammuz‟un yer altı dünyasında tutuklandığını ve canlılar dünyasında bulunmadığı için yaĢanan felaketleri Tammuz ayinlerinden öğreniriz.

Bu mitosta Tammuz‟un durumu daha çok vurgulanmaktadır. Ki Tammuz Enlil‟in farklı adı olarak anılır. Bunda bitkiler dünyasının önem kazanmasının etkisi vardır.

Kitabı Mukaddes‟te Ġsrailoğullarının Tammuz için ağladığı söylenir. Bu mitos Yunan‟da Afrodit ve Adonis biçimini alır.

16

Babil Yeni Yıl Şenliği Bu Ģenlikte bir tanrının ölüĢü ve diriliĢi, onun kaos ve karanlık güçlerine

karĢı kazandığı zafer ve bu zaferin daha sonra YaratıĢın düzenleniĢi sonucunu doğurması dramatik olarak oynanıp canlandırılmıĢtır. Enuma EliĢ, bu ritüelin mitosudur (sözleridir). Zafer geçidi töreni ve kutsal evlilik bu ritüel kalıbının öğelerini oluĢturan diğer parçalardı. Bu ritüelde kral önemli bir rol oynardı ve topluluğun iyiliğinin, kurtuluĢunun bağlı bulunduğu “krallığın yenilenmesi” tüm iĢlemin odağındaki özellikti. Sözel bölüm sadece durumun betimi değildi ve ölen tanrıyı yeniden yaĢama döndürecek sihirli güce de sahipti.

Enuma Eliş Adını Babil yaratılıĢ mitosunun ilk cümlesinden alır; “bir zamanlar yukarıda” ya da “bir zamanlar gökyüzünde” anlamına gelir.

Apsu + Tiamat Bütün tanrılar erkektir. Apsu tatlı su okyanusu, Tiamat

tuzlu su okyanusudur. Bunlar aynı zamanda iki büyük yılandır. Lahmu ve Lahumu, “denzile ırmakların buluĢma yerinde beliren mil birikintilerini” yani deltaları ve killi toprağı oluĢturur. Enşar ve Kinşar, ufuk çizgisiyle gök

çizgisini, “yeryüzünün yuvarlak görünümlü ufukları” Anu gökyüzü tanrısıdır ve Sümer‟deki Şamaş’a denk düĢer. Ea (Nudimmud), toprağı sulayan suyun tanrısıdır, Enki‟ye denk düĢe ama içinde Enlil‟i de barındırır.

Lahmu Lahumumu

AnĢar KinĢar

Anu Ea

Marduk

BaĢlangıçta sadece Apsu ve Tiamat vardır.

Bu ikisinin birleĢmesinden tanrılar çıkar.

Tiamat ve Apsu, Marduk‟un doğmasından önce, genç kuĢak tanrıların gürültülerinden rahatsız olur ve onları yok etmek için Apsu‟nun veziri Mummu‟ya danıĢırlar. Tiamat kendi çocuklarını yok etmeyi pek istemiyordur. Apsu ile Mummu bir plan hazırlar.

Genç tanrılar bu planları öğrenir. Ea karĢı plan geliĢtirir. Apsu‟nun sütüne uyku efsunu döküp uyutur ve öldürür. Mummu‟yu da bağlayıp burnuna ip geçirir.

Bir kutsal oda inĢa edip, ona “Apsu” adını vererek dinlenmeye çekilir. Marduk‟un da bu odada doğduğu söylenir.

17

Tiamat‟ın, genç tanrıların safında yer almayan çocukları, onu Apsu yok edilirken sessiz kaldığı için kınarlar ve Anu ile yandaĢlarını yok etmesi için kıĢkırtırlar.

Tiamat, ilk çocuğu olan Kingu‟yu saldırının önderi yapar. Onu silahlandırıp yazgı tabletleriyle donatır. Daha sonra akrep adam, at adam (kentaur) gibi canavarları da doğurur. Kingu‟yu ordunun baĢına geçirir.

Genç tanrılar korkar. Ea, AnĢar‟ın önerisini kabul etmez ve savaĢa girmez (Ea‟nın akıbeti buradan sonra kopuktur). Sonunda AnĢar, görevi Marduk‟a vermeyi önerir. Marduk görevi ancak Tanrılar meclisinde eksiskzi ve eĢti yetki verilmesi ve tek hakim olması koĢuluyla kabul eder. Marduk‟a istediği yetkiler verilir.

Marduk kral olur. Silahlanır (ok, yay, topuz, ĢimĢek, dört yelin dört köĢesini tuttuğu bir ağ), bedenini alevle doldurur, yedi azgın tayfun yaratır, fırtına arabasına biner, Tiamat‟ı savaĢa çağırır.

Tiamat‟la vuruĢur, yener. Kingu‟yu yakalayıp bağlar. Yazgı tabletlerini elinden alır (en yüksek yetkiyi almıĢ olur).

Tiamat‟ın bedeninin ikiye böler. Yarısını direklerle yeryüzünün üzerine gökyüzü olarak yerleĢtirir ve baĢına Tiamat‟ın sularının boĢalmamasıyla görevlendirdiği bekçiler diker. (Yani okyanusun yarısı alınıp göğe yerleĢtirilmiĢtir. Direkler sallandıkça sular (yağmur) dökülür!)

Marduk evrene düzen verir. Önce takvimi düzenler. Sonra Kingu‟yu öldürerek, onun kanından “tanrıları özgür kılmak yolunda onlara hizmet etmesi için”, yani tapınak ritüelleriyle ilgili kol iĢlerini ypaması ve tanrılara yiyecek sağlaması için insanı yaratır.

Tanrılar Marduk için Babil‟de “Esegila” tapınağını yaparlar.

Bu mitos, Babil Ģehrinin tanrısı Marduk nezdinde, Babil‟in yükseliĢini anlatmaktadır.

Gılgamış Destanı (Babil Versiyonu) Destanın Sümer versiyonundan farklı olarak gerçek bir ölümsüzlük arayıĢı vardır burada. Bu dünya edebiyatında da ilktir.

GılgamıĢ tanrılara Ģikayet edilir ve tanrıça Aruru, GılgamıĢ‟ın gücünü sınaması için balçıktan biçimlendirdiği Enkidu‟yu gönderir. Bu hayvanlar gibi yaĢayan ve onların dilini anlayan bir yabanıl insandır.

Avcılardan biri onu görür ve GılgamıĢ‟a haber verir.

GılgamıĢ ona yanında bir ĠĢtar rahibesiyle23 Enkidu‟yu bulmasını öğütler. Dediği yapılır. Rahibe Enkidu‟yu baĢtan çıkarır. AĢk sarholuğuyla geçen yedi günden sonra ayılır ve içinde bir Ģeyler değiĢtiğini fark eder. Artık

23

Bunlara “tapınak fahiĢesi” de denmektedir. Oysa bu kiĢiler yılın belli bir döneminde tapınağa gelenlerle dinsel bir ibadet olarak seviĢen kiĢilerdir. FahiĢe ismi antropologlarca verilen haksız bir isimdir.

18

hayvanlar onu görünce kaçmaktadır. Kadın “Sen bilgesin Enkidu, Ģimdi Tanrı gibi oldun,” der24. (“Tanrı gibi” oluĢ, insana ait tüm bilgilere ulaĢma, anlamında okunabilir)

Sonunda Enkidu Ģehre gelir ve GılgamıĢ‟la kapıĢır. YeniĢemezler. (Bazı kaynaklara göre GılgamıĢ yener)

Sonraki bölümde GılgamıĢ ve Enkidu‟nun büyük iĢleri anlatılır25: Humbaba26 (Huvava) denilen sedir ormanı canavarını öldürürler.

Sedir ormanı tanrıçası Ġrnini (ĠĢtar) GılgamıĢ‟a aĢık olur ve onu kandırıp aĢığı yapmaya çalıĢır. GılgamıĢ onu aĢağılayarak geri çevirir. ĠĢtar da Anu‟dan Göğün Boğası‟nı yaratıp GılgamıĢ‟ın ülkesini yıktırmasını ister (ki muhtemelen gökten –güneĢten– gelen bir bela, kıtlık olarak okunabilir).

Enkidu boğayı yener. Ve tanrılar bunun üzerine toplanıp Enkidu‟yu öldürmeye kara verirler. Enkidu hastalanıp ölmeden önce bir rüya görür ve bu rüyada ölüm oldukça canlı Ģekilde anlatılır.

GılgamıĢ, arkadaĢının ölümü üzerine ölüm karĢısında paniğe kapılır. Ölümsüzlüğü aramaya çıkar.

Gezisinin baĢında akrep-adam ile karısının bekçilik yaptığı dağ kapısına gelirler. Akrep-adam geçmesi için bırakır ve GılgamıĢ ġamaĢ‟a dek gider. ġamaĢ boĢuna aradığını, ölümsüzlüğü bulamayacağını söyler.

Ölüm suları‟na ulaĢır. KarĢısı, ölümsüz tek insan olan UtnapiĢtim‟in yaĢadığı yerdir. Burayı ġamaĢ dıĢında kimsenin aĢamayacağı söylenir ve bu dünyadan zevk alması öğütlenir.

UtnapiĢtim‟in kayıkçısını bulur (UrĢanabi). Kayıkçı ondan 120 direk ister. Bunları sadece bir kez kullanıp suya bırakacaktır. Çünkü o suya değerse ölür.

Sonuçta GılgamıĢ UtnapiĢtim‟in yanına ulaĢır. UtnapiĢtim ölümsüzlüğe nasıl ulaĢtığını anlatır (bkz. Tufan Öyküsü, sayfa 19) ve GılgamıĢ‟ın ölüme değil uykuya bile dayanamayacağını ispatlar.

Ancak hediye olarak ona deniz dibindeki bir bitkiden bahseder. Bu yaĢlıyı gençleĢtiren bir bitkidir. GılgamıĢ deniz dibine dalar, bitkiyi çıkarır. Ama bir su birikintisinin önünde giysilerini değiĢtirirken bir yılan bitkiyi alıp kaçar. (Bu yılanın eski derisini atarak yaĢamını nasıl yenileyebildiğini açıklayan bir etiolojik mitostur aynı zamanda).

Sonuçta GılgamıĢ baĢarısız olur ve anlatım, su kıyısında Ģanssızlığına ağlamasıyla sona erer. Eli boĢ Erek‟e döner.

24

Kitabı Mukaddes‟te yasak meyve yenirse, Adem ile Havva‟nın tanrı gibi olacağı ve iyiyle kötüyü ayıracağı söylenir. Bu ağaç bilgi ağacıdır. Gerçekten de bu ağaçtan yiyince birbirlerini tanırlar ve ilk kez utanma duygusu yaĢarlar. 25

Herakles‟in 12 büyük iĢi gibi… 26

burası Tanrıça Ġrnini‟nin yaĢadığı yer olarak bilinir. Bu, besbelli ki ĠĢtar‟dır.

19

Babil Tufan Mitosu Sümer tufan mitosuna göre oldukça ayrıntılı ve geniĢtir. GılgamıĢ

destanının bir parçası olarak UtnapiĢtim tarafından anlatılır.

Ea, UtnapiĢtim‟e kamıĢ kulübesinin duvarı yoluyla seslenerek tanrıların yaĢam tohumlarını bir tufanla yok etme kararı aldıklarını anlatır, fakat bunun sebebi belirsizdir.

Tüm yaĢayan Ģeylerin tohumunu içeren bir gemi yapmasını söyler: bu her tarafı 120 birim bir gemidir. Bu yaptığı Ģeylerin nedenini nasıl açıklayacağını soran UtnapiĢtim‟e Enlil‟Ġn nefretini üzerine çektiği için ülkeden sürgün edildiğini, o gidince Enlil‟in bereket yağdıracağını söylemesini öğütler, yani tanrıların niyetleri konusunda tam bir yanılgıya uğrayacaklardır.

Gemi yapılır ve yüklenir.

Fırtına baĢlar. Nergal (yer altı tanrısı) gökteki okyanusun sularını tutan kapıların direklerini parçalar. Tanrılar bile korkudan köpekler gibi göğün duvarının dibine çekilirler. ĠĢtar yaptığından piĢman dövünürken bütün tanrılar ağlamaktadır.

Frtına altı gün altı gece sürer. Yedinci gün ortalık yatıĢır. Her yer dümdüz olmuĢ, insanlar balçığa dönüĢmüĢtür. DıĢarıya kumru, kırlangıç ve kuzgun yollar. Ġlk ikisi konacak yer bulamayıp dönerken kuzgun yiyecek bulur ve dönmez. Böylece gemidekiler çıkar ve tanrılara kurban sunarlar. Tanrılar da yiyeceğin üzerine üĢüĢür.

ĠĢtar olanlar yüzünde Enlil‟i suçlar. Enlil ise birisinin kurtulmasına çok kızmıĢtır ve Ea‟yı suçlar. Ea Enlil‟i eleĢtirir. Sonuçta UtnapiĢtim ve karsı kutsanarak onlara tanrılar gibi ölümsüzlük verilir, çok uzakta, ırmakların ağzında oturmaları söylenir.

Mezopotamya‟da yapılan kazılarda Ur, KiĢ ve Erek kentlerinde büyük

tufanları izleri vardır. Ama tüm ülkeyi kapsayan bir tufan yoktur. Ġnsanlar kendi kentlerinin tufanını tüm dünya olarak algılamıĢ olabilirlre. Ayrıca GılgamıĢ Destanı‟nda bu mitos bir cenaze ritüeli ve ölümsüzlük arayıĢı ile ilgilidir. Ancak bunun ritüel mitosuna dönüĢtüğüne dair bir kaıt yoktur.

20

Tufan Mitoslarının Karşılaştırılması

SÜMER BABĠL KĠTABI MUKADDES

YUNAN HĠNT ĠRAN GERMEN YEHOVACI RAHĠP

NEDENĠ

Enlil, insanlar gürültü yaptıkları

için yok etme kararı alır.

Sebebi açıklanmaz.

Kararı tanrılar alır.

Ġnsanların günahkarlıkları

nedeniyle, kararı Yehova

alır.

Tüm canlıların bozulmalarından

dolayı, yok edilme kararını Elohim alır.

Ġnsanların kötülükleri ve

tanrılara saygısızlıkları

i

Sebebi açıklanmaz.

ġiva yok etme kararı

alır

Ġnsanların kötülükleri

(Ahuramazda)

Tanrıların savaĢı

sonucunda tesadüfi olarak

çıkar.

KARġI ÇIKAN TANRI

Nintu (ĠĢtar) karĢı çıkar.

ii

ĠĢtar karĢı çıkar.

iii

Tanrı (Yehova, sonra

Elohim) kendisi bir kiĢiyi seçerek korur

Prometheus ViĢnu Ahuramazda

kendisi KarĢı çıkan

olmaz

KAHRAMANI Ziusudra (Akadca

Atrakhasis) UtnapiĢtim

Nuh. (Yehova Nuh‟u tekneye

kapatır) Nuh Deukalion

iv Manu CemĢid ġah Bergelman

v

KURTULANLAR ve

KURTULMA SEBEBĠ

Dindarlar. Ziusudra‟nın

sofuuğu. Dindarlar. –

Dindarlar. Nuh‟un

Yehova‟nın inayetine ermesi.

Dindarlar. Elohim‟in gözünde tek doğru

adamın Nuh olması. Dindarlar Dindarlar Dindarlar

Kurnazlık sonucu kurtulur

KURTULAN HAYVANLAR

– Hayvanların her

türü. 7 çift tahir, 2 çift mundar hayvan.

Tüm hayvanlardan ikiĢer tane.

ÖĞRENME

Rüya yoluylavi

Enki (Ea) uyarır (kamıĢ

kulübesinden konuĢarak)

Rüya yoluyla. (Ea, kamıĢ

kulübe duvarından konuĢarak)

Rüya yoluyla, Elohim

Nuh‟u uyarır. Rüya yoluyla Rüya yoluyla Rüya yoluyla Tesadüflerle

GEMĠ Ayrıntısı yok.

Büyük bir gemi.

120x120x120. Küp biçiminde,

7 katlı, 9 bölümlü.

300x50x50, 3 katlı,

ayrıntılı bir gemi Büyükçe bir

sandık Araç yok.

vii

Mağaraya girerler

Hamur teknesi (karısıyla brilikte)

FELAKET Sel ve yel (fırtına) Sağanağın ve fırtınanın yol açtığı tufan

Yağmurun yol açtığı tufan

Büyük derinliğin (enginin) pınarları patlar ve göğün

pencereleri açılır.

Bir tanrının vücudundan

çıkan kan tufanı.

21

SÜRE 7 gün sürer.viii

6 gün sürer.ix

40 gün sürer. 7‟Ģer günlük 2 (3?) dönem içinde sular

çekilir.

150 gün tufan, 150 gün suların çekilmesi

KARA (Hepsi:

Çoğunlukla bir dağa otururlar)

Gemi Nisir dağına oturur.

Gemi Ararat dağı‟nda karaya oturur.

KUġ (Hepsi:

Çoğunlukla bir kuĢ bırakırlar.)

UtnapiĢtim güvercin,

kırlangıç ve kuzgun yollar.

Nuh, kuzgun ve güvercin yollar.

KURBAN UtnapiĢtim Nisir

Dağı‟nda kurban sunar.

Nuh sunakta kurban sunar.

KURBAN KARġISINDA TANRILAR

Kurban etinin

üzerine sinekler gibi üĢüĢürler.

Yehova, kurbanın hoĢ

kokusu koklar.

Tanrı Nuh ile yeryüzünü bir daha

yıkmayacağı yolunda ahit keser.

ÖLÜMSÜZLÜK VERME

Ziusudra‟ya ölümsüzlük

verilir.

UtnapiĢtim ve karısına

ölçümsüzlük verilir ve

tanrılaĢırlar.

Yehova insanın hatırına toprağı

yeniden lanetlememe kararı verir.

i Zeus dünyaya iner. Bir yoksul kılığında (ki kendisi yoksulların koruyucusudur) Mikene‟nin evine gider. Ona “bekle, kırıntı kalırsa yersin,” derler. Zeus kendisinin tanrı olduğunu açıklar. Onu denemek için görünüĢte güzel bir yemek koyarlar ama içinde insan eti vardır (ki Artemis? DıĢında insan kurban kabul eden tanrı yoktur), Zeus çok kızar. Yıldırımlarıyla Mikene hariç herkesi kavur. Mikene ise köpeğe/kurda dönüĢür ve ömrü boyunca çiğ et yer. ii Derste, “Enki karĢı çıkar. ĠĢtar da yardım eder,” diye öğrendik.

iii Derste, “Ea karĢı çıkar,” diye öğrendik.

iv Prometheus‟un oğlu. Karısıyla birlikte biner.

v Genç bir prens

vi Bunlarda çoğunlukla rüya yoluyla felaket ve gemi yapma yöntemi anlatılır.

vii ViĢnu balık olur, Manu‟yu karnına (ya da üstüne) alır. Manu kurtulunca bir ateĢ yakar. Ġçinden kadın çıkar. Kadın her anlamda ateĢle simgelenir

viii Derste “9 gün 9 gece” Ģeklinde öğrendik.

ix Derste “6 gün 6 gece”

22

13 Aralık 2003 Cumartesi

Bu derste daha çok tartıĢmalar yapıldı. Yeni bir konu iĢlenmedi.

Tartışmalar-Değinmeler

Mitoslarda Ortak Özellikler Her Ģey sudan yaratılıyor. BaĢlangıçta hep bir Ģeyler var. Yoktan var olma

yok.

Söz ve yazı çok önemseniyor (“BaĢlangıçta kelam vardı”). Söz kutsal bir

nitelik taĢıyor. Örneğin Sümer‟de yazgı tabletleri var ve bunlar çok öneli. Bu dönemde yazıyı rahipler ve küçük bir memur sınıfı bilmektedir. Zaten en eski yazılar, dinsel metinler ve giren çıkan malların dökümüdür.

Dinler tutucudur, değiĢmeye izin vermezler. Bunun altında yatan sebep bir

egemen sınıfın dini olması ve o sınıfın çıkarlarını koruma isteğidir. Ama mantığı “tanrı sözünün değiĢmezliği”dir.

- Neden su?

Su bütün insanlık için vazgeçilmezdir. Fakat en eski insanlarda su tapınımının izleri yok. Ancak Mezopotamya ve Nil kültürlerinde su çok önemli. Evrenin oluĢumu kaosun (kaos okyanusunun) düzenlenmesi iĢidir. Ġnsanlar yerleĢik hayata ve tarıma geçtikleri zaman da ilk yaptıkları iĢ suyun düzenlenmesidir. Onları yerleĢik kılan, sulama teknikleridir. Bu biçimiyle düzenlenmiĢ su, yaĢamlarının kaynağıdır (nitekim Sümer‟de bilgelik tanrısı Enki aynı zamanda düzenlenmiĢ suyun da tanrısıydı). Tanrıların da kendileri gibi yaptığını, önce suyu düzenlediklerini düĢünüyorlar. Su hem ceza hem ödül olan, tanımlanmayan, gökten ve yerden çıkan bir Ģeydir. Bu özellikleriyle de kutsallaĢmıĢtır.

Ritüel ve mitosun tiyatroya katkısı Ritüel ve mitosların tiyatroya ne gibi katkıları olabilir. ĠĢte bazı öneriler: - ÇeĢitli öğelerini alıp kendi oyunlarımızda kullanmak. - Bütün öykülerin kaynağı bu mitoslardır. Bunlardan yararlanmak. - Doğu kültüründe beden dili baskındır, batı kültüründe ise metin baskındır.

Dolayısıyla bedeni tiyatroya da çok katma çabasında kullanılabilir. Örneğin Grotosky tiyatrosu.27

- Arketiplerden yararlanmak: Arketipler bir tipin en arkaik modelidir. Örneğin Teiresias, ak sakallı, beyazlar giyinmiĢ bilge tipinin en eski modellerinden biridir. Biz sahnede böyle giyinmiĢ birini görürsek bunun nasıl biri olduğunu anlarız. Dolayısıyla anlatım kolaylığı sağlar.

27

Grotosky sadece doğu kültüründen değil bütün ilksel kültürlerden yararlanmıĢtır: örneğin Afrika, Okyanusya vb.

23

15 Aralık 2003

Mısır

Coğrafi ve Tarihi Arka

Plan Mısır, MÖ 5000-4000‟lere kadar uzanan bir kültürdür. En önemli özelliği çöl olduğu için korunmuĢ bir bölge olmasıdır. Mısır tarihi, coğrafyası gibi ikiye bölünmüĢtür: AĢağı Mısır ve Yukarı Mısır. Nil, Akdeniz‟e aktığı için daha yüksek kısımlar güneyde, daha alçak kısımlar ise kuzeydedir. Nil üç büyük yerde çağlayanlar halinde aĢağı dökülmektedir. Yani yukarı ile aĢağı Mısır farkı oldukça belirgindir. ĠĢte bu iki coğrafya arasında uzun süren iktidar mücadeleleri olmuĢtur.

Yaratılış

ġekil 3: Mısır Panteonu

Mısır kültüründe iki belirleyici öğe vardır: 1) Nil, 2) GüneĢ.

NUN

(ATUM) RE

ġU TEFNUT

GEB Nut

OSĠRĠS SET NEFĠTĠS ĠSĠS

AĢağı Mısır

AKDENĠZ

ġekil 1: Nil Deltası

NĠL

Nil çekilince verimli topraklar buralara

yerleĢiyor ve tarım

burada yapılıyor.

Nil, yazları bu seviyeye çekiliyor.

KıĢları bu seviyede

ġekil 2: Nil Yatağı

24

Nun: Ġlksel okyanustur. Re ondan doğar (daha sonra Atum kültü ile birleĢecek ve Atum Re adını alacaktır). Re‟den ġu ve Tefnut (su ve nem), onlardan da Geb ve Nut (yer ve gök) doğar. Diğer kültürlerden farklı olarak, Mısır kültüründe yer, erkektir. (Tarım doğrudan yer‟de değil, Nil‟in taĢıdığı geçici topraklar üzerinde yapılmaktadır. Belki de bu yüzden yer çok önemli bir öğe değildir.) Mısır mitolojisinin neredeyse tamamı Osiris ile Set arasındaki mücadeleye dayanır.28

- Osiris ve İsis

Osiris Dumuzi (Sümer) Tammuz (Babil) Dionysos (Yunan) Attis (Suriye kökenli, Anadolu) Adonis (Suriye)

Ġsis ĠĢtar Ġnanna Kybele (Anadolu) Afrodit (Yunan) Demeter (Yunan) Persefone ve Kore (Yunan)”

Osiris, ölüp dirilen ve bolluk-bereketi simgeleyen tanrıların Mısır koludur. BaĢka bir Nil tanrısının varlığına inanılsa da Osiris‟e de Nil olarak tapınılır. Bolluk bereketin yanı sıra kullanılan suyun da tanrısıdır (Sümer‟de Enki gibi). Ġsis ise üremenin, çiftleĢmenin, kullanılan hayvanların tanrısıdır. Osiris, Yukarı ve AĢağı Mısır‟ın büyük kralıdır (aslında Yukarı Mısır kralıdır fakat iktidar mücadelesi tüm Mısır içindir). Aynı zamanda tanrıdır. Tanrı-kral olgusu sadece Mısır‟a özgüdür. Osiris‟in eĢi (aynı zamanda kardeĢi olan) Ġsis‟tir. Set ise (yine kardeĢi olan) Nef‟le evlenmiĢtir.29

İsis’in Büyücülüğü Nut çok güzel bir kadındır. Sadece üç erkeğe dayanamamıĢ ve onlarla birleĢmiĢtir: Bunlar kocası Re, Geb ve Tot (kimi yerlerde Thoth). Re, karısının baĢka erkeklerle olduğunu anlayınca hiddetlenir ve kıskançlık içinde bir lanet savurur: Nut hiçbir zaman doğuramayacaktır. Nut‟un karnı ĢiĢtikçe ĢiĢer. Büyü ve aklın tanrısı Tot, Re ile bir kağıt oyunu oynar ve her kazandığında Re‟ye bir zararı olmayacak kadar bir ıĢık ister. Böylece oyunlar sonunda 5 gün (=360 Mısır günü = 1 yıl) kadar ıĢık biriktirir. Bu günlerde Re‟nin hükmü yoktur. Nut, bu günlerde doğurur:

Mısır metinlerinin asıl kaynağı piramit metinleridir. Piramitlerde ölenlerin dirildiği zaman yapacağı Ģeyleri tarif eden, onlara yaĢamlarını hatırlatan metinlerdir bunlar. Mısır metinleri aynı zamanda en eski kaynaktır (Sümer ve Babil mitoslarını, daha çok sonraki Hitit vb. kültürlerden öğreniyoruz.) 28

29

Firavunlar, Osiris-Ġsis soyundan geldiklerini iddia etmiĢ ve soyları bozulmasın diye sürekli kardeĢleriyle evlenmiĢlerdir. Böylece birkaç kuĢak sonra akraba evliliği dolayısıyla soyları alabildiğine bozulmuĢtur. Birçok firavun zihinsel ya da bedensel özürlüdür.

25

Tablo 1 : Nut'un EĢleri ve Çocukları

Nut + Tot Ġsis + Re Osiris + Geb Set ve Nefitis

Osiris-Set Mücadelesi Re‟nin desteğiyle Osiris Mısır‟ı ele geçirmiĢtir. Set ise iktidarı istemektedir. Set, kardeĢi uyurken onun beden ölçülerini alır ve buna tam uyan bir kutu yaptırır. Bu kutu bir tabuttur (lahit) aslında. Zanaatçı bir tanrı olan, demiri iĢleme gibi özellikleri bulunan Set, Mısır‟ın ustalarına bu kutuyu çok güzel bir Ģekilde süsletir. Set, büyük bir Ģölen düzenler. Herkesi davet eder. ġölenin

sonlarına doğru kutuyu ortaya getirir. Herkes hayran kalır. Set, kutu kimin bedenine uyuyorsa, ona kutuyu armağan edeceğini söyler. Herkes dener. Sadece Osiris‟e uyar. Osiris kutuyu denerken Set, 72 arkadaĢıyla birlikte kutuyu kapatır, mühürler ve Nil‟e attırarak Osiris‟i boğar. Bunu duyan Ġsis yas içinde kocasını aramaya baĢlar. Bu arada boğulan Osiris‟in (ki metinlerde “BoğulmuĢ KiĢi” Ģeklinde geçer) bedeni Nil‟den Akdeniz‟e, oradan da Filistin‟deki Biblos‟a varır. Biblos‟ta karaya vurarak bir firavun inciri ağacının gövdesine yapıĢır. Ağaç, bereket tanrısı Osiris‟in etkisiyle çok fazla büyür ve lahiti sarar. Bölge kralı ağacın ününü duyar, kestirip sarayına sütun yaptırır. Ġsis her yeri dolaĢıp Biblos‟a gelir ve içindeki hislerle kocasının orada olduğunu anlar. Bir takım büyülerle (kadınsı kokular yayarak vb.) içeri girmeyi baĢarır ve kralı razı ederek kocasını alır. Büyü ve etkili söz ustası Ġsis (ki Tot‟un çocuğudur, bakınız sayfa 25), küçük bir büyüle Osiris‟i canlandırır. Ancak bu sürekli bir canlanma değildir, bir geceliktir. O gece Ġsis, Horus‟a gebe kalır. Set‟in gazabından korktukları için çocuğunu büyütmek için papirüslerin arasına saklanır. Bu arada Set‟in saldırıları hakkında küçük öyküler vardır: örneğin Horus‟a akrep sokturularak öldürülür, daha sonra Ġsis oğlunu iyileĢtirir. Bir gece Set, av sırasında Osiris‟in tabutunu bulur ve onu 14 parçaya bölüp Mısır‟a dağıtır. Ġsis bu parçaları toplamak için yola düĢer (ilginçtir, Set‟in eĢi Nefitis de ona yardım eder, ne de olsa Osiris onun kardeĢi!). Her parçayı buldukları yere bir mezar yaparlar. Erkeklik organı hariç her parçasını bulurlar (organ Nil‟de kaybolmuĢtur. Artık Osiris‟in bolluk-bereket özelliği kalmamıĢtır, yeniden canlanıĢı ölüler ülkesinde (Batı) olacaktır ve oranın kralı olacaktır.) En son baĢının bulunduğu yer olan Abydos‟ta Osiris yeniden canlandırılır ve ölüler ülkesine geçer. Bu yüzden Abydos‟ta acı çekme törenleri yapılmaktadır ve o zamandan bugüne ilk tiyatro metni diyebileceğimiz bir metin kalmıĢtır. Metinde diyaloglar, yapılacak hareketler vb. vardır.

Horus’un intikam ve iktidar mücadelesi Osiris‟in yerine Horus geçer. Ġntikam ve iktidar mücadelesi baĢlar. Tanrılar Osiris‟in krallığıyla Set‟in krallığını adalet terazisine koyarlar, Osiris‟inki ağır basar ama Set bunu kabul etmez. Sonunda Horus ile Set arasında 3 gün

26

3 gece savaĢ sürer. Tam Horus, Set‟in kafasını kesecekken, annesi keskin sözlü Ġsis Horus‟u bir an durdurur ve Set kaçar.

Horus öfkeyle annesinin baĢını koparır. Tot devreye girer ve kadının baĢına bir inek baĢı yerleĢtirir. Ġsis imgesi, bolluk simgesi de olan inekle birleĢmiĢtir. (Birçok tanrı yarı hayvan imgelere sahiptir. Hayvanların karakter özellikleri insanlarla birleĢtirilmiĢtir.) Bir çeĢit ölüp dirilme yaĢanır. Ama bu yeniden canlanma kocasının yanında, ölüler ülkesinde olacaktır. Zaman zaman ikisi de bir merdivenle yukarı çıkarlar. Osiris, kralı olduğu ölüler ülkesinde, Re gibi, elindeki teraziyle insanların yüreklerin tartar. Ġyi yürekler yeniden doğmaya ayrılır, kötüleri ise ceza olarak bir çeĢit köpek tanrıya yedirilir30.

Horus daha sonra Set‟i yakalar ve öldürür.

- Alt Metin

Osiris-Set mücadelesi asıl olarak yöreler arası bir mücadeledir. Bu savaĢ, AĢağı Mısır‟la Yukarı Mısır‟ın iktidar kavgasıdır. AĢağı Mısır‟ın tanrısı Osiris‟in nasıl bütün Mısır‟a tanrı odluğu anlatıları. Bu anlatılırken Set‟in zanaatçılık, beceriklilik, kurnazlık gibi özellikleri de atlanmamıĢ, bunlar da anlatılmıĢtır. Mitos, etiolojik olarak firavunlardaki kızkardeĢle evlenme kurumunu da açıklıyor. Ancak asıl olarak bir ritüel mitosudur ve bu mitos Abydos acı çekme ritüellerinde okunmuĢtur. Nil‟in mevsimlik davranıĢlarıyla Osiris‟in nehirde boğulması, dirilmesi, parçalanması vb. birleĢtirilmiĢtir. Bu metinler genelde piramitlerde, insanlara dirildikleri zaman neler yapacaklarını anlatan yazılarda bulunmuĢtur. Mumyalanmanın amacı da zaten yeniden doğum sırasında bedenin bütünlüklü olmasıdır.

30

Bu Yunan mitolojisindeki Erinys‟leri hatırlatıyor.

27

22 Aralık 2003

Yunan Mitolojisi Mitolojinin oluĢum evresi MÖ 2000‟lerde baĢlamaktadır. Asıl ağırlıklı evresi ise MÖ 1000‟lerdir. Yunan mitoslarını bizlere aktaran kaynaklar Ģunlardır.

1. Homeros: MÖ 1000‟lerin sonunda yaĢamıĢtır. 2. Heseidos: “Tanrılar ve ĠĢler”31 adlı eserinde genel mitolojik yapıyı kurar.

Homeros‟tan bir-iki yüzyıl sonra; MÖ 700‟lerde yaĢadığı kabul edilmektedir.

3. Oyun Yazarları: Örneğin Antigone ve Oudipus öyküleri diğer mitolojik

kaynaklarda yoktur.

ġekil 4 - Yunan Mitolojisi Aile Ağacı

Yaradılış Önce Kaos vardı. Bu ilksel kaos bir karmaĢayı ve boĢluğu ifade ediyordu.

Kaos, kendinden Gaia‟yı (toprak tanrıça) yarattı. Gaia, toprağı temsil eden

diğer mitosların tanrıçalarına benziyordu ve Kibele‟ye çok yakındı.

Gaia‟dan Tartarus (yerin en derin kısımları), Uranos (Gaia‟yı çevreleyen gök), Eros (aĢk) ve Pontus (sular/deniz32) doğdu.

Birinci Devrim Uranos ve Gaia birlikteliğinden birçok çocuk doğdu. 3 kyklop ve 3 yüz kollu

dev. Bunlardan biri de Kronos‟tu.

31

Türk Tarih Kurumu‟nca yayınlandı 32

Okyanus daha sonra yaratılmıĢtır. Çünkü o vakte dek Ege dıĢında deniz görmemiĢler.

28

Ancak Uranos, bunların, kendi gücünü alacağı korkusuyla, her doğan çocuğunu Tartaros‟a atıyordu.

Gaia, Titanlara, babalarını devirmelerini teklif etti. Kronos dıĢında kabul eden olmadı. Gaia, Kronos‟a bir orak verdi ve kendisi Uranos‟la birleĢmek için cilve yaparken, Kronos geldi ve onun erkeklik organını (yani iktidarını, gücünü) kesti. Uranos‟un kanından Erinys’ler (köpek Ģeklindeki akraba kanı öç tanrıçaları), Karanlık-Gece (bütün kötülükleri temsil etmektedir ve

bir baĢka anlatıma göre Erinys‟lerin annesidir; testislerindeki meniden de Afrodit doğdu.

İkinci Devrim

Kronos, Gaia‟ya verdiği, diğer kardeĢlerini Tartaros‟tan kurtarma sözünü tutmadı ve kendi kardeĢlerinden Rheia ile evlendi.

Buna karĢılık Gaia bir lanet savurdu: Kronos iktidarını kendi çocuklarından biri karĢısında kaybedecekti.

Bunun üzerine Kronos, her doğan çocuğunu yutmaya baĢladı33.

Rheia, Gaia‟ya baĢvurdu. Kendisi de evlat acısını bilen Gaia ona yardım etti ve bir öğüt verdi: “Sen çocuğunu Girit‟te bir mağarada doğur. Bir ağaca as. Altına insanlar koy. Bunlar zırhlarını birbirine çarparak bebek ağlamasını gizlesinler. Kronos‟a da kundağa sarılı bir taĢ ver, onu yutsun.” Dedikleri yapıldı. Bu kurtulan çocuk Zeus‟tu.

Daha sonra Rheia ve Zeus, Kronos‟un karĢısına çıktı. Bir anlatıma göre Rheia ona cilveler yaparak yaklaĢtı ve bir içki verdi. Kronos, kustu. Önde en son yuttuğu taĢ olmak üzere Zeus‟un bütün kardeĢleri çıktı. Bunlar artık büyümüĢlerdi.

Kronos iktidarını kolay vermedi. Titanlarla Zeus ve kardeĢleri arasında 10 yıl süren büyük bir savaĢ oldu. YeniĢemediler.

Zeus, sözünü tutup yer altına indi ve Kykloplar ile devleri serbest bıraktı. Bu arada Kykloplar yeraltında demirci ustası ve zanaatkar olmuĢlardı. Zeus‟a yıldırımlar verdiler ve “bizi yukarı çıkarırsan sana hep bu yıldırımlardan yaparız,” dediler. Zeus‟un kardeĢlerine ise giyince onları görünmez yapan Hades baĢlıklarından vediler. Poseidon‟a depremler yaratabileceği ve suları kontrol edebileceği üç baĢlı çatal mızraklar verdiler. Böylece her kardeĢe silahlar dağıttılar.

Devler Titanlara yüz kollarıyla taĢlar attılar ve onları Tartaros‟a gönderdiler. 3 kardeĢ de onların baĢında nöbetçi kalmaya razı oldular.34

Notlar Uranos da Zeus da gökyüzünün tanrısıdır. Fakat Kronos‟un bir görevi

yoktur. Bir geçiĢ görevi üstlenmektedir.35

33

Önce kucağına alır, Ģefkatle tutar, sonra yutarmıĢ. 34

Heseidos‟a göre; kura çekerek. 35

Zeus özellikleri açısından Marduk‟a çok benzer. Uranos daha soyut bir gök iken Zeus, daha aktif bir göktür.

29

Akıllı Prometheus bu savaĢa katılmamıĢ, tarafsız kalmıĢtır. SavaĢa titanların yanında katılan Atlas, Zeus tarafından cezalandırılmıĢ ve göğü taĢımakla görevlendirilmiĢtir.36 Prometheus cezalandırılmaz fakat bu tanrılar düzeninin içine de girmez.

Dionysos ve Athena annesiz doğan tanrılardır. Dionysos Olimpos tanrısı sayılmaz.

Hera resmi eĢtir ama Zeus baĢka analardan birçok çocuk üretmiĢtir. Hephaistos bir anlatıa göre Zeus‟un oğludur, bir anlatıma göre ise Athena‟yı kendisinden üreten Zeus‟u kıskanan Hera kendisi tek baĢına yaratmıĢtır.

29 Aralık 2003

Sohbet: Noel‟in kökeni.

24/25 Aralık Hıristiyan dünyasında Noel (Christmas) olarak kutlanır. Oysa Ortaçağ‟ın sonlarına dek sadece Ġngiliz kilisesi bu tarihte kutlarmıĢ

Noel‟i. Diğer kiliseler 25 Mart‟ta kutlarmıĢ. Daha sonra Ġngilizler de Aralık‟ta kutlamayı bırakmıĢlarsa da yakın yüzyıllarda, Ġngiltere‟nin etkisinin artmasıyla birlikte yeniden Aralık‟a dönülmüĢtür. Cebrail‟in, Ġsa‟nın doğumunu Meryem‟e müjdelediği gün olduğu kabul edilir ve “kutlu haber, muĢtu” anlamlarına gelir. Çok sonra, 1680‟lerde 1 Ocak yeni yıl olarak kutlanmaya baĢlanmıĢtır. Bu, Gregoryen takvime geçiĢin ifadesidir ve Ġsa ile değil St. Nicolas isimli bir azizle iliĢkilendirilmektedir. Ġsa‟nın doğum kaydı yoktur. Doğumu tahminen 0 yılına yakındır fakat birkaç on yıl oynama olasılığı vardır. Dünyada yılbaĢları genellikle Aralık-Ocak‟ta kutlanır. Bu tür bayramların çoğu mevsim dönüĢlerine yakındır: 21 Mart ve 21 Aralık‟a. Örneğin Babil‟de yılbaĢı 21 Aralık civarıdır. Newroz 21 Mart‟tır. Eski Noel 25 Mart, yeni Noel 24/25 Aralık‟tır. Koçkatımı Mart ayındadır vb.

İbrani Mitolojisi Ortaçağ‟da tiyatronun yeniden doğuĢu sırasındaki dinsel oyunlarda bu

mitoslar çokça kullanılmıĢtır. Önce aynı anlamda kullanılan fakat birbirinden farklı olan sözcüklere

bakmakta yarar var.

YAHUDĠ MUSEVĠ ĠSRAĠL ĠBRANĠ

Bir soy Musa‟ya inananlar Bir ülke.

“Ġsrailoğulları” sözünde bir soy.

Abraham (Ġbrahim) soyundan gelenler.

Anlamı: “Cumhur‟un

babası”. Kökeni: “Abram”

36

Daha sonra dünyayı taĢıyan adam Ģeklinde tasvir edilmiĢtir. Ancak bu dönemde bir küre dünya kavramı yoktur.

30

12 Yahudi kavmi vardır. Bunlardan biri de Yehuda kökenli bir kavimdir ve bu kavimler grubuna da adını o verir. Fakat içlerinde örneğin Ġsrailoğulları da vardır. Eski Ahit Tevrat ve Zebur, ayrıca diğer bilgiler Yeni Ahit Ġncil Hıristiyanlar iki Ahit‟e de inanırken Museviler sadece Eski Ahit‟e inanırlar. Din tarihçilerine göre Hıristiyanlık, Museviliğin bir kolu olarak da düĢünülebilir. Museviliğin bir tek peygamberi yoktur. Birçok peygamberin parça parça getirdiği bilgiler Eski Ahit‟i oluĢturmuĢtur. Yani sadece Musa‟ya inen Tevrat ve Davud‟a inen Zebur‟dan oluĢmaz. Yeni Ahit ise Ġsa Mesih‟e inmiĢtir. Tevrat‟ın bir kurtuluĢ destanı olduğu da söylenmektedir. KurtuluĢ, baĢka baĢka bölgelerdeki Musevi toplumunun Yehova Elohim tarafından vaad edilmiĢ topraklara götürülüĢü ve bu topraklardaki insanların da “esaretten” kurtuluĢudur. Vaad edilmiĢ topraklar, bugünkü Ġsrail ve Mezopotamya‟nın Akdeniz‟e bakan bütün kısmıdır. Gerçekten de MÖ 1800-1200 civarında Mısır‟dan büyük bir göç dalgası vardır.

Yaratılış Kutsal Kitabın ilk kısmı Tekvin evrenin düzenleniĢini anlatır. Hiçbir inanç yoktan bir yaratıĢtan bahsetmez. Çünkü hiçbir Ģey yoksa tanrı da yoktur. Hep bir ilksel öğe vardır. Bu ilksel öğe çoğunlukla sudur. Tekvin‟de de “tanrının ruhu suların üzerinde yüzüyordu” denilir. Dünya 6 günde yaratılır. Tanrı, insanı da kendi suretinden yaratır. Erkek ve kadını birlikte yaratır. Sonuna yorulur ve 7. gün (Cumartesi), dinlenmeye çekilir. Oysa biraz daha ileride, 2. Bap‟ta önce adamın sonra kadının yaratıldığı anlatılır: Adam hayat ağacının bulunduğu Aden bahçesine konuĢmuĢ ve bu ağaçtan yemesi yasaklanmıĢtır. Adama çeĢitli arkadaĢlar yaratılır ama adam hiçbirini beğenmez. Sonunda adamın kaburgasından kadın yaratılır. Bu bir çeliĢkidir. Tevrat, değiĢmeden bugüne geldiğine inanılan bir kitap değildir. DeğiĢik bilgiler bir araya gelmiĢtir (örneğin kaburga hikayesi Sümer kökenlidir). Bu yüzden içinde çeliĢkiler vardır. Mazeret olarak “bunlar farklı Ģeyler değil, önce özet veriliyor, sonra detaya giriliyor” denilmektedir.

Göç 2. Kitap “ÇıkıĢ”tır. Mısır‟dan çıkıĢın anlatımıdır. Musa‟nın Kızıldeniz‟i ayırması (aslında akıĢını çevirmesi) anlatılmaktadır. Bu “suyu biçimlendirme” eylemidir. Ancak Enki gibi tatlı suyun biçimlendirilmesi değil, Poseidon gibi denize hükmetme söz konusudur. Tanrı Abram‟la konuĢur ve adını Abraham Ģeklinde değiĢtirerek onu “halkların baĢı” yapar. Bu ahdin alameti sünnet olmadır.

Tanrı toprak vermiĢ, insan da buna karĢılık olarak etinden parça verecektir. Vücuttan parça keserek kurban etme bütün dinlerde yaygındır.

31

Kain ile Habil Bu mitos Ġslam‟da “Kabil ve kardeĢi” Ģeklide geçer. Kain çiftçi, Habil çobandır. Bunlar Adem ve Havva‟nın çocuklarıdır. Çiftçi Kain Tanrı‟ya ürün, çoban Habil ise yağ verir. Tanrı Habil‟in hediyesini alır, Kain‟inkini almaz.

(Daha sonra Yunan mitolojisinde de Tanrılara yağ yakılacaktır. Bu mitosun kökeni Dumuzi-Enkidu mitosunda vardır. Ayrıca bu dönemde hâlâ tanrılar insanlarla doğrudan bağ kurmaktadır.) Kain, Habil‟i öldürür ve sürgün edilir. Fakat üzerine kimse ona zarar vermesin diye bir iĢaret konulur. Bu ilginç bir durumdur: Öncelikle ortada Kain ve akrabalarından baĢka kimse yoktur. Kim ona zarar verebilir (bir iddiaya göre kendi çocukları, amcalarının öcünü almak için onu cezalandırabilir)? Ġkincisi, bir suçlu niye korunmaktadır? Çünkü bu yapılması gereken bir kurban olayıdır. Cinayet tarlada iĢlenir ve aslında Habil toprağa kurban edilmiĢtir. Bu mitosun kökeni tahminen kısır bir yıldan sonra toprağın bereketini artırmak için yapılan bir kurban ritüelidir.

Sandık Mitosu Musa Sina dağına çıkar (Kızıldeniz‟i geçtikten sonra geldikleri çölde, neresi olduğu belli olmayan bir dağdır bu). Tanrı ateĢ sütunu Ģeklinde görünür (kendi bedeniyle görünse onu yakar kavurur çünkü). Ve Musa‟nın götürdüğü 2 tabletin üzerine yazı yazar. Musa döndüğünde kavminin kendi yokluğunda bir altın buzağıya taptığını görür, çok kızar ve tabletleri kırar. Musa ve Tanrı‟ya inananlar o gece büyük bir katliam yaparlar, insan sayısını 3000‟e dek indirirler. Sonra Musa 2 tablet daha alır ve Tanrı bunların üzerine On Emir‟i yazar. Musa bunları bir sandığa koyar. Bu sandığın bulunduğu toprağa bereket, kaybedilirse felaket getireceği rivayet olunur (Sümer Yazgı Tabletleri ile benzerlik ilginçtir).

5 Ocak 2004

Bugünkü derse rahatsızlığımdan dolayı katılamadım.

10 Emir 1. Yehova‟yı tanı37 2. Suret yapma.38 3. Tanrının ismini boĢ yere ağzına alma 4. 6 gün çalıĢ 1 gün istirahat et 5. Babana ve annene saygı duy. 6. Katletme. 7. Zina yapma. 8. Çalma.

37

Elohim‟i 38

Ben kıskanç bir tanrıyım. Yani bir bakıma tek tanrı değilim.

32

9. KomĢuna karĢı yalan Ģahadette bulunma. 10. Kimsenin karısına, kızına, öküzüne göz dikme

Hıristiyan Mitosları

İnciller Kabul edilen 4 (Matta, Markos, Luka, Yuhanna), kabul edilmeyen 56 Ġncil vardır.

Ġbranice orijinalleri bulunan Ġnciller kabul edilmiĢlerdir. Bunlara Kanonik İnciller denir ve Yetkili Kurul‟ca kabul edilmiĢ olan Ġncillerdir.

Sinoptik İnciller, ilk üç Kanonik Ġncil olan Matta, Markos ve Luka‟nın ortak adıdır.

Yunanca çevirisi bulunurken Ġbranice aslı bulunmadığı için Kitabı Mukaddes‟e alınmayan Ġncillere Apokrifa İncilleri denir ve bazı kiliselerce geçerli sayılırlar.

Deutero-İşaya Kitabı, Kanonik “ĠĢaya” kitabı dıĢında aynı adı taĢıyan ama Kitabı Mukaddes‟e alınmamıĢ olan, bununla birlikte öteki deuterocanonic kitaplar gibi, kilisenin sonradan benimsediği ya da ikinci derecede geçerli saydığı diğer ĠĢaya kitabıdır.

Hıristiyan düĢüncesini ve mantığını biçimlendiren kiĢi Aziz Paulus‟tur (MS 62). Ġsa‟dan daha Hıristiyan bir azizdir bu. Hıristiyanlıktaki kutsal üçleme: Baba, Oğul ve Kutsal Ruh‟tur. Ġsa, ilk eylemiyle kendini kurban etmiĢ, insanların günahını üstlenmiĢtir. Dirilecek ve insanlığı yeniden devralacaktır.

Mitolojik Öğeler Daha çok Matta Ġncili‟nde bu öğelerle karĢılaĢılır. - Ġsa‟nın bakire bir anneden doğuĢu, Herakles, Ġskender gibi kahramanların

tanrısal doğuĢlarıyla paraleldir. - Bakire kültünün geliĢmesi eğitimsiz kitleler arasında diĢi bir tapınma

nesnesine, bir ana tanrıçaya duyulan yaygın ilgiye bağlı kabul edilebilir.39 - Ġsa, ilk örneği Tammuz olan ölüp-dirilen tanrı kültünün bir devamı kabul

edilebilir. - Bazı bilginler Ġsa‟nın çarmıhta çektiği derin acıları ve diriliĢini anlatan

öykülerin Babilonya ritüel mitosunu örnek aldığını söylemektedir. Babilonya Yeni Yıl ġenliği‟nde kralın onuru törensel nitelikte alaya alınmaktadır ve Kanonik Ġnciller‟de Ġsa‟nın krallığı alaya alınır.40

39

Ki bu konuda Hıristiyanlıkta tam bir netlik de yoktur. Ancak Papalık bunu 1854‟de Innefabilis Deus adlı bir Belleten‟le bir iman maddesi haline getirmiĢtir. Böylece Ġsa (Adem‟den farklı olarak) tamamen günahsız olacaktır ve Meryem için de bu günahsızlık geçerli olacaktır. 40

Samuel Henry Hooke, Ortadoğu Mitolojisi‟nde bunların Babil mitoslarından ziyade Eski Ahit‟teki Mezmurlar‟dan kaynaklandığını söyler ve “daha geniĢ bir bakıĢ açısıyla, acı çeken, ölen ve dirilen tanrı hakkındaki bu eskiçağ mitoslarının varlığının dinsel deneyimde görülen, evrenin normal düzeninde bir Ģeylerin yanlıĢ gittiği ve ancak tanrısal bir varlığın kefaret niteliğindeki ölümünün bu durumu

33

- Ġsa‟nın ölümüyle birlikte göklerin ağlaması, tapınak göğünün yırtılması, güneĢ tutulması olması vs. mitolojik öğeler olarak gösterilmektedir ve kimi Hıristiyan teologları bunları salt simgesel olarak algılama eğilimindedir.

- Hıristiyanlık törenlerinin çoğun (vaftiz, atanma törenleri, kutsanma törenleri, komünyon), inanıĢa göre (çocuk ya da yetiĢkin) kiĢinin durumunda bir temel değiĢiklik yaratma gücüne sahiptir. Bunlar yeni bir yaĢama doğuĢ durumudur. Komünyon sırasında kullanılan sözler, Komünyondan geçen insanın bedenini ve ruhunu sonsuza dek koruyacak yaĢam ve güç verici bir söz durumundadır. Bu, Babil Yeni Yıl ġenliği ve Musevi Fısıh Törenleriyle (ki son Yemek‟te Ġsa‟nın Fısıh‟ı değiĢik bir biçimde kutladığı kabul edilir) iliĢkilendirilmektedir.

düzeltebileceği duygusunun bir kanıtı olduğu . . . ve „Tanrı‟nın Oğlu‟nun çarmıhta çektiği acılarda ve direniĢinde, bu mitosun gerçeğe döküldüğü ve haklı çıktığı”nı ekler. (Ortadoğu Mitolojisi, s. 238-239)